De Sociale Staat Van Nederland 2013

8/13/2019 De Sociale Staat Van Nederland 2013

1/333

De sociale s aa van Nederland 2013

SSN 2013.indb 1 20-11-2013 11:33:13


2/333SSN 2013.indb 2 20-11-2013 11:33:13


3/333

De sociale staat van Nederland 2013

Redac ie:Rob BijlJeroen BoelhouwerEver PommerNa halie Sonck

Sociaal en Cul ureel PlanbureauDen Haag, december 2013

SSN 2013.indb 3 20-11-2013 11:33:13


4/333

He Sociaal en Cul ureel Planbureau is inges eld bij Koninklijk Beslui van 30 maar 1973.

He Bureau heef o aak:a we enschappelijke verkenningen e verrich en me he doel e komen o een samenhangende

beschrijving van de si ua ie van he sociaal en cul ureel welzijn hier e lande en van de op digebied e verwach en on wikkelingen;

b bij e dragen o een veran woorde keuze van beleidsdoelen, benevens he aangeven van voor- ennadelen van de verschillende wegen om deze doele inden e bereiken;

c in orma ie e verwerven me be rekking o de ui voering van in erdepar emen aal beleid ophe gebied van sociaal en cul ureel welzijn, eneinde de evalua ie van deze ui voering mogelijk emaken.

He verrich deze aken in he bijzonder bij problemen die he beleid van meer dan ndepar emen raken.

De minis er van Volksgezondheid, Welzijn en Spor is als cordinerend minis er voor he sociaalen cul ureel welzijn veran woordelijk voor he door he e voeren beleid. Over de hoo dzakenhiervan heef hij/zij overleg me de minis er van Algemene Zaken; van Veiligheid en Jus i ie; vanBinnenlandse Zaken en Koninkrijksrela ies; van Onder wijs, Cul uur en We enschap; van Financin;van In ras ruc uur en Milieu; van Economische Zaken; en van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Voor zover he maken van reprograsche verveelvoudigingen ui deze ui gave is oeges aan opgrond van ar ikel 16h Au eurswe 1912 dien men de daarvoor wetelijk verschuldigde vergoedingen

e voldoen aan de S ich ing Reprorech (Pos bus 3060, 2130 Hoo ddorp, www.repro-rech .nl).Voor he overnemen van (een) gedeel e(n) ui deze ui gave in bloemlezingen, readers en anderecompila iewerken (ar . 16 Au eurswe 1912) kan men zich wenden o de S ich ing (S ich ingPublica ie- en Reproduc ierech en Organisa ie, Pos bus 3060, 2130 Hoo ddorp,www.cedar.nl/pro).

Sociaal en Cul ureel PlanbureauRijns raa 502515 Den Haag(070) 340 70 00www.scp.nlin [email protected]

De au eurs van -publica ies zijn per e-mail e benaderen via de websi e. Daar kun u zich ook

kos eloos abonneren op elek ronische atendering bij he verschijnen van nieuwe ui gaven.

Sociaal en Cul ureel Planbureau, Den Haag 2013-publica ie 2013-30

Ze - en binnenwerk: Tex ce era, Den HaagFiguren: Man ex , Moerkapelle

Omslagon werp: bureau S ijlzorg, U rechIllus ra ie omslag en deel i els: Ien van Laanen, Geldermalsen

978 90 377 0685 7 1570-3606

740

SSN 2013.indb 4 20-11-2013 11:33:14


5/333

5

Inhoud

Voorwoord

Hoe vergaa he de Nederlandse bevolking? Rob Bijl

. Fei elijke si ua ie n subjec ieve waardering

. Waardoor word de lee si ua ie van mensen bepaald?

. De cen rale hemas in di rappor Li era uur

Bevolking, economie en ijd: he maa schappelijk speelveld nadera gebakend Evert Pommer en Ab van der Torre

. De lee si ua ie in he maa schappelijk speelveld

. On wikkelingen in de bevolking

. On wikkelingen in de economie

. On wikkelingen in de ijdsbes eding

. Slo beschouwing No en Li era uur

Publieke opinie Josje den Ridder en Peggy Schyns

. Vij jaar crisis

. Welvaar en de nancile crisis

. Ver rouwen en opvatingen over democra ie en poli iek

. Urgen ie van economische problemen oegenomen

. Poli ieke en maa schappelijke kwes ies

. Nederlanders posi ie in vergelijking me andere Europeanen

. Somberheid in de oekoms ? No en Li era uur

Onderwijs Ria Vogels en Monique Turkenburg

. Kwali ei van he onderwijs moe nog be er

. Opleidingsniveau van de Nederlandse bevolking

. Van goed naar excellen

. Toegankelijkheid van he onderwijs

. Ouders over voorzieningen en beleid

SSN 2013.indb 5 20-11-2013 11:33:14


6/333

6


Inkomen en sociale zekerheid Stella Hoff, Jean Marie Wildeboer Schut en Arjan Soede

. He bes eedbare inkomen

. De inkomens van ouderen

. Voorzieningen op he errein van inkomen en werk

. Oordelen van de bevolking over inkomen en ui keringen

. Conclusie: economische crisis is voor een aan al groepen voelbaargeworden No en Li era uur

Be aald werk en zorg aken Patricia van Echtelt en Marille Clon

. On wikkelingen in be aald werk en zorg aken

. Arbeidsmark on wikkelingen

. Arbeid, zorg en kinderopvang

. Flexibilisering van de arbeid

. Beleving van he werk en evredenheid

. Slo beschouwing Li era uur

Gezondheid en zorg Maartje Harbers ( ), Peter Achterberg ( ), Nancy Hoeymans ( ), SjoerdKooiker ( ), Cretien van Campen ( )

. Beleidsdoels ellingen

. Gezondheid en ziek e

. De erminan en van gezondheid en ziek e

. Preven ie en zorggebruik

. Maa schappelijke par icipa ie en gezondheid

. Opvatingen over de zorg


Maa schappelijke en poli ieke par icipa ie en be rokkenheid Hanneke Posthumus, Pepijn van Houwelingen en Paul Dekker

. Par icipa ie in crisis ijd

. Nederland in Europa

. On wikkelingen in de aanhang van maa schappelijke organisa ies

. On wikkelingen in he gee gedrag

SSN 2013.indb 6 20-11-2013 11:33:14


7/333

7

. On wikkelingen in vrijwilligerswerk en in ormele hulp

. Poli ieke be rokkenheid en par icipa ie

. Slo No en Li era uur

Vrije ijdsbes eding Marille Clon, Andries van den Broek, Nathalie Sonck en Annet Tiessen-Raaphorst

. In en over de vrije ijd

. Een s abiele hoeveelheid vrije ijd

. Meer ijd voor mediagebruik, minder voor sociale con ac en

. Recrea ie, oerisme en on spanning

. Cul uur in ijden van crisis en consumen ensoevereini ei

. Spor

. Tijdsdruk en ambi ies in de vrije ijd

. Tijd voor vrije ijd No en Li era uur

Sociale veiligheid Lonneke van Noije

. Budge voor veiligheid nie langer gespaard

. Omvang en on wikkeling van de criminali ei

. Enkele aandach sgebieden van poli ie en jus i ie ui gelich

. Verdach en s eeds minder vaak minderjarig . Minder slach offers in . De bes rijding van de criminali ei . Slach offers vaker evreden over bejegening dan over op reden van

ins an ies . Minder verloedering en sociale overlas in de buur waargenomen . Nog geen spoor van de crisis

No en Li era uur

Wonen Jeanet Kullberg en Michiel Ras

. Recen woonbeleid

. Hoe woon de bevolking?

. Tevredenheid me de woning

. Be aalbaar wonen

. Effec en van de crisis


SSN 2013.indb 7 20-11-2013 11:33:14


8/333

8

Kwali ei van leven: lee si ua ie en geluk Jeroen Boelhouwer

. Bru o na ionaal geluk?

. De lee si ua ie is de a gelopen wee jaar minder goed geworden

. Verschillen in lee si ua ie ussen kwe sbare en nie -kwe sbareburgers zijn oegenomen

. Na inkomen en opleiding is zel redzaamheid een belangrijke ac orvoor de lee si ua ie

. Sociaal ne werk van belang voor de lee si ua ie: gemeen en, wijkenen binding

. Nederlanders zijn over he algemeen gelukkig en evreden me hunpersoonlijk leven

. In vergelijking me andere landen is de kwali ei van leven inNederland hoog

. Duurzame on wikkeling: zorgen over de oekoms ige kwali ei vanleven

. Slo beschouwing: werk maken van bru o na ionaal geluk No en Li era uur

Conclusie en nabeschouwing: Zorgen over kwe sbare burgers Rob Bijl

. Economisch is he nog al ijd nie rooskleurig

. De s emming in he land: nie in de pu , wel bezorgd

. Welke gevolgen van de crisis zijn merkbaar?

. Wa breng de oekoms voor kwe sbare burgers: naas deeconomische crisis ook ingrijpende veranderingen in hesociale domein Li era uur

Publica ies van he Sociaal en Cul ureel Planbureau

SSN 2013.indb 8 20-11-2013 11:33:14


9/333

9

Voorwoord

In De sociale s aa van Nederland ( ) beschrij en analyseer he Sociaal en Cul ureelPlanbureau ( ) weejaarlijks de lee si ua ie van de Nederlandse bevolking en van ver-schillende groepen daarin aan de hand van kerncij ers over zaken als onderwijs, arbeid,inkomen, gezondheid, vrije ijdsbes eding, maa schappelijke par icipa ie, veiligheiden huisves ing. Ook he oordeel van de burgers brengen we in kaar . Hoe waarderen zijhun bes aan, hoe evreden zijn zij me hun leven en me hoe he in ons land gaa ? Welkeon wikkelingen zien we in de publieke opinie, waar maken de burgers zich zorgen om,hoeveel ver rouwen hebben zij nog in elkaar en in de overheid? Om de huidige socialesi ua ie in perspec ie e zeten, worden vergelijkingen gemaak me de on wikkelingenin de a gelopen ien jaar en me de landen om ons heen.De sociale s aa van Nederland 2013 is inmiddels de zevende aevering van he rappor ,da op verzoek van de Tweede Kamer word opges eld.De pas in een lange en in erna ionale radi ie van onderzoek waarin door gebruik

e maken van sociale indica oren ge rach word op een eenduidige manier veranderin-gen van levensoms andigheden door de ijd heen e volgen. De beschikbaarheid enomvatendheid van s a is ische gegevens neem oe, en daarmee de mogelijkheidmaa schappelijke on wikkelingen in de o ale bevolking en bij specieke groepen inbeeld e brengen. We zijn s eeds be er in s aa de on wikkelingslijnen door de jaren heen

e zien. En we kunnen s eeds vaker een Europees perspec ie inbrengen in onze analyses.Da lever waardevolle inzich en en bruikbare analyses voor beleid en poli iek op.

He bes aa nu 40 jaar. In die 40 jaar, sinds 1973, is he bedrijven van we enschapaanzienlijk veranderd. Ook is de verhouding ussen samenleving en we enschap veran-derd. S eeds meer word van de we enschap verwach da zij meehelp ijdig relevan eon wikkelingen e signaleren en ook lie s binnen nie al e lange ijd an woorden e vinden op gro e maa schappelijke vragen en problemen. He vervul als planbureaudaarbij een belangrijke unc ie. He is opgerich juis me he doel kennis e leveren aanbeleidsmakers; op een we enschappelijk veran woorde wijze lever he kennis, in-

orma ie en verdiepende analyses die er oe doen voor he beleid.De a gelopen decennia is de vraag naar harde cij ers om de maa schappelijke on wikke-lingen e kunnen duiden, s erk gegroeid. Nie alleen bij poli ici en beleidsmakers, maarook bij de media, maa schappelijke organisa ies n he gro e publiek, is er een oene-mende behoe e aan ei en. Soms om een mening e kunnen vormen, soms om eenmening e kunnen schragen. De is in zijn breed e van onderwerpen een dankbarebron van kennis voor veel ui eenlopende groepen gebruikers.

In de vorige edi ie van de cons a eerden we da de economische crisis die oenzon weenhal jaar daarvoor was ui gebroken op da momen nog weinig zich bareinvloed had gehad op de lee si ua ie van de mees e burgers. Economische veranderingen werken ver raagd door in de lee si ua ie van mensen. Eers krijgen bedrijven e makenme de gevolgen van een economische neergang (minder omze en wins ), vervolgens

SSN 2013.indb 9 20-11-2013 11:33:14


10/333

10

kom de overheid aan de beur (minder inkoms en, hogere las en) en daarna pas deburger (via bezuinigingen). In deze edi ie van de kijken we daarom ui eraard mebijzondere aandach naar de periode sinds 2008. Zijn de gevolgen van de crisis voelbaar,en bij wie in he bijzonder?

Pro . dr. Kim PutersDirec eur Sociaal en Cul ureel Planbureau

SSN 2013.indb 10 20-11-2013 11:33:14


11/333

1 Hoe vergaa he de Nederlandse bevolking?

SSN 2013.indb 11 20-11-2013 11:33:17


12/333SSN 2013.indb 12 20-11-2013 11:33:17


13/333

13

1 Hoe vergaa he de Nederlandse bevolking?

Rob Bijl

In De sociale s aa van Nederland ( ) beschrijven we hoe de kwali ei van leven van deinwoners van Nederland zich door de jaren heen hee on wikkeld. We analyseren voorbelangrijke levensgebieden hoe Nederland en de Nederlanders er nu voor s aan en welke veranderingen in de lee si ua ie zich de a gelopen ien jaar hebben voorgedaan.Deze edi ie verschijn op een momen waarop de economische crisis in Europa nogal ijd van ongekende omvang is. Deze crisis is in de loop van 2008 on s aan en he eindelijk nog nie in zich . De direc zich bare en voelbare gevolgen voor de leesi ua ie van de mees e burgers zijn me enkele jaren ver raging nu zich baar geworden. In de vorige edi ie (Bijl e al. 2011), in 2011, bleek da de crisis nog weinig invloed had op delee si ua ie van de mees e burgers. Da was ook wel verklaarbaar. Economische verande-ringen werken immers ver raagd door in de lee si ua ie van mensen. Over he algemeenkrijgen eers bedrijven e maken me de gevolgen van een economische neergang (min-der omze en wins ), vervolgens kom de overheid aan de beur (minder inkoms en,hogere las en), en daarna pas de burger (via bezuinigingen). En dan nog, wie zijn baan verlies o gekor word in salaris o ui kering s op mees al nie direc me allerlei dage-lijkse ac ivi ei en, lie ebberijen o vrijwilligerswerk, en word ook nie direc ui zijnhuis geze . Inmiddels zijn de gevolgen van de bezuinigingsmaa regelen van de laa s ekabineten voor de burgers wel merkbaar. Cons a eerden we in de van 2011 da erdonkere wolken boven ons land hingen, nu kunnen we s ellen da Nederland in slech weer zi . Vooral de s apeling van maa regelen kan bepaalde groepen burgers ink raken.Nederland hee de eers e jaren de crisis goed doors aan, be er zel s dan de mees eandere Europese landen. Da dreig ech er e gaan veranderen. De rode lijn in di rapporis dan ook de vraag in hoeverre en bij wie in he bijzonder de crisis de kwali ei van levenhee benvloed.De beschrij de on wikkelingen op vele maa schappelijke domeinen: onderwijs,publieke opinie, inkomen en werk, gezondheid, preven ie en zorg, maa schappelijke enpoli ieke par icipa ie en be rokkenheid, vrije ijdsbes eding, mobili ei , sociale veilig-heid, en wonen en woonomgeving. Door deze ui eenlopende hemas in samenhang ebeschrijven, door ze e plaa sen in de economische en demograsche on wikkelingenin de samenleving en door de rends in de a gelopen ien jaar weer e geven, komen we o een breed overzich van de lee si ua ie van de Nederlandse bevolking. Waar da van belang is bes eden we ook aandach aan a zonderlijke groepen. De mogelijkheden,kansen en pre eren ies die mensen hebben voor de inrich ing van hun leven verschillenimmers en zijn gerela eerd aan hun lee ijd, geslach , opleidingsniveau, ma e van (in) validi ei , e nische herkoms en nancile posi ie. Ook in deze edi ie van de hebben we gekeken naar mogelijke kwe sbare groepen die minder dan anderen delen in welvaaren welzijn.De beoog de sociale werkelijkheid in Nederland e beschrijven en is nie opgezeals een beleidsevalua ie. Wel kunnen wij, op grond van regis ra iegegevens en

SSN 2013.indb 13 20-11-2013 11:33:17


14/333

14

onderzoeksresul a en, voor de verschillende maa schappelijke erreinen vas s ellen ode daar ge ormuleerde beleidsdoels ellingen gehaald zijn o naar alle waarschijnlijkheidgehaald kunnen worden. O he overheidsbeleid daarbij ook een bepalende rol heegespeeld, in posi ieve o nega ieve zin, kunnen wij lang nie al ijd vas s ellen. Daarvooris een andere onderzoeksaanpak vereis . In de diverse hoo ds ukken geven we voor hebe reffende maa schappelijke errein de plannen en voornemens voor zover aanwezig ui he Regeerakkoord van he huidige -PvdA-kabine aan. Veel maa regelen die inhe Regeerakkoord worden genoemd hebben als zij worden gemplemen eerd con-sequen ies voor de lee si ua ie van (groepen) burgers. En omda veel overheidsbeleid

egenwoordig Europees beleid is, geven we bij diverse hemas aan hoe Nederland scoorin vergelijking me zijn Europese buren.

1.1 Fei elijke si ua ie n subjec ieve waardering

Onder de lee si ua ie vers aan wij: de kwali ei van leven, ui gedruk in ermen van welvaar en welzijn. De kwali ei van leven verwijs in eers e ins an ie naar de objec i- veerbare levenss andaard en kom o ui drukking in de wijze waarop mensen wonen, werken, recreren, sociaal par iciperen, consumeren en zich verplaa sen. Zij is niealleen a ankelijk van algemene maa schappelijke, economische en demograscheon wikkelingen, maar ook van de hulpbronnen waarover de burger zel beschik , zoalsopleiding, inkomen en sociaal ne werk. De kwali ei van leven hee ook een subjec ievekan : he oordeel van mensen over hun leven, hun evredenheid daarover in he alge-meen o over specieke aspec en. Hoe waarderen zij hun gezondheid, hun werk, hun vriendenkring? Hoe pretig voelen zij zich in de samenleving? Vaak zullen de objec ievesi ua ie en de subjec ieve waardering parallel lopen: een goede opleiding, een daar-bij passende baan en een goed inkomen dragen bij aan een als posi ie ervaren leven.Ondanks de posi ieve aspec en kunnen als nega ie ervaren oms andigheden de alge-mene waardering ech er doen dalen. To dergelijke oms andigheden behoren de angsda he economisch slech er zal gaan o , zoals bij ouderen en migran en en hun kinderen wel gecons a eerd word , he gevoel da men nie ech (meer) bij de Nederlandse samen-leving hoor o erdoor geaccep eerd word . Dergelijke percep ies en ervaringen kunnende kwali ei van leven van burgers doen verslech eren.

1.2 Waardoor word de lee si ua ie van mensen bepaald?

De lee si ua ie van mensen is ui eraard geen s a isch gegeven, en voor onderzoekersen beleidsmakers zijn juis de veranderingen in eressan . De lee si ua ie is de resul-

an e van de wijze waarop mensen hun plek in de samenleving we en e realiseren.De leesi ua ie verwijs naar he willen en kunnen deelnemen aan maa schappelijkeac ivi ei en. Di laa s e is relevan voor drie maa schappelijke domeinen: he poli ieke,he sociaaleconomische en he sociaalcul urele. In he poli ieke domein word delee si ua ie bepaald door zeggenschap en poli ieke invloed van burgers, en door hun ver rouwen in de overheid en maa schappelijke ins i u ies als poli ie, jus i ie en demedia. In he sociaaleconomische domein kunnen we denken aan he par iciperen op

SSN 2013.indb 14 20-11-2013 11:33:17


15/333

15

de arbeidsmark , he verwerven van een inkomen, he verkrijgen van goede woonruim een he beschikken over voldoende nancile ruim e om pretig e kunnen leven. In hesociaalcul urele domein en slote word de lee si ua ie benvloed door zaken als he volgen en succesvol a ronden van onderwijs, he deelnemen aan cul urele o spor -ac ivi ei en, he (willen) accep eren en respec eren van normen en waarden, en heaangaan en onderhouden van sociale con ac en.In hoeverre individuen en groepen erin slagen sociaaleconomisch, sociaalcul ureelen poli iek e par iciperen word bepaald door een ingewikkeld samenspel van indivi-duele en maa schappelijke ac oren, die elkaar kunnen vers erken o egenwerken (zieguur 1.1). Ook kunnen er gro e verschillen zijn in de snelheid waarmee verschillendegroepen burgers erin slagen hun lee si ua ie op een van de domeinen e verbe eren.Die verschillen kunnen e maken hebben me exogene ac oren, zoals onguns igemacro-economische on wikkelingen, maar ook me individuele oms andigheden engedragingen (bv. nie a gemaak e opleiding, drugs- en drankgebruik) die mede bepaleno de lee si ua ie verbe er o verslech er .

Figuur 1.1

Maa schappelijke ac oren en processen die relevan zijn voor de lee si ua ie van burgers, in hun

onderlinge samenhang

persoonsgebondenfactoren enmaatschappelijke context

hulpbronnen/vormenvan kapitaal

leefsituatie/welvaart enwelzijn:- feitelijke situatie- subjectieve waardering

tevredenheiden geluk

overheidsbeleid

Persoonsgebonden ac oren en maa schappelijke con exPersoonsgebonden ac oren bepalen in s erke ma e de lee si ua ie van mensen. He zijnaangeboren eigenschappen en oms andigheden die s abiel o weinig veranderlijkzijn. Dergelijke predisponerende ac oren kunnen van groo direc belang zijn voorde on wikkeling van iemands lee si ua ie en de kansen en mogelijkheden die hij o zijin he leven krijg . Hun invloed kan ook indirec zijn: zij kunnen er bijvoorbeeld voorzorgen da bepaalde hulpbronnen nie o moeilijk oegankelijk zijn (denk aan lee ijds-discrimina ie op de arbeidsmark ). Zo worden alloch onen nauwelijks oegela en in

SSN 2013.indb 15 20-11-2013 11:33:18


16/333

16

bepaalde sociale ne werken en kunnen gehandicap en nie gemakkelijk een opleiding vinden die in overeens emming is me hun capaci ei en. Als belangrijke persoonsgebonden ac oren noemen we lee ijd, sekse, seksuele voor-keur, sociale s a us van de ouders, e nisch-cul urele ach ergrond en (aangeboren o vroeg verworven) lichamelijke, psychische en vers andelijke eigenschappen en beper-kingen. Aan sommige van deze persoonsgebonden ac oren kunnen we geen aandachschenken, omda er geen gegevens beschikbaar zijn. We rappor eren over de meesgangbare ac oren als lee ijd, sekse, e nische herkoms en huishoudenssamens elling.Lee ijd is ui eraard wel veranderlijk we worden vanzel ouder maar iedere levens asebreng specieke mogelijkheden en beperkingen om de eigen lee si ua ie e vormen.Jongvolwassenen die aan he begin van hun werkzame leven s aan kiezen een andereinvulling van hun leven dan 75-jarigen. Voor de samens elling van he huishouden geldie s soor gelijks. Mensen die alleen wonen hebben andere mogelijkheden om hun levenin e rich en dan mensen die een gezin me kinderen hebben.He zel de kan gezegd worden van de persoonlijkheid en de ui erlijke verschijning vanmensen. Bepaalde persoonlijkheidskenmerken, ui erlijke kenmerken en zel eeld hel-pen mensen bij he realiseren van een goede lee si ua ie en geluk o s aan hen daarbijjuis in de weg (Walburg 2008). Helaas on breken over di ype kenmerken empirischegegevens.Me een zwakke gezondheid o me beperk e in ellec uele en cogni ieve vaardigheden ishe moeilijker e par iciperen in de samenleving en een goed leven op e bouwen. Daar-bij moe opgemerk worden da (on)gezondheid nie alleen een predisponerende ac oris, maar ook deel ui maak van iemands lee si ua ie en kwali ei van leven. He is duszowel een verklarende ac or als een ui koms .

Onder demaa schappelijke con ex vers aan we relevan e on wikkelingen op he niveau vande samenleving: economische cycli, demograsche veranderingen en de publieke opi-nie. Di zijn enomenen die zich bijna au onoom voordoen en nie o nauwelijks direcbeleidsma ig zijn e benvloeden.Demacro-economische on wikkelingen zijn van gro e invloed op zowel he leven van indivi-duele burgers als de on wikkelings- en inves eringsmogelijkheden van de samenlevingals geheel o van de overheid als represen an van die samenleving. Een economischerecessie leid o werkloosheid, beperking in de nancile mogelijkheden van veel men-sen en een groeiende aanslag op de collec ieve middelen. De kredie crisis en de econo-mische crisis die daarop volgde, onen di weer zonneklaar aan.Ookdemograsche on wikkelingen spelen direc o indirec een rol in de lee si ua ie van deburgers. Vergrijzing, on groening en verkleuring van de samenleving zijn, naas veran-deringen in de omvang van de bevolking, he gemiddelde aan al kinderen per gezin ende gemiddelde lee ijd waarop vrouwen hun kinderen krijgen, processen die doorwer-ken in de arbeidsmark , he onderwijs, de huisves ing en he s elsel van sociale zeker-heid.Depublieke opinie, en slote, is de som van waarderingen en percep ies van burgers enaanzien van de samenleving, groepen medeburgers, en de overheid en de poli iek.De publieke opinie en he opinieklimaa , da wil zeggen de waargenomen publieke

SSN 2013.indb 16 20-11-2013 11:33:18


17/333


18/333

18

verschillen. In erac ie in amilieverbanden, werkrela ies, verenigingsleven, vrij- willigersorganisa ies enzovoor maak he mensen mogelijk een samenleving op ebouwen, zich me elkaar e verbinden en bij elkaar be rokken e voelen. Een belangrijkegedach e bij he begrip sociaal kapi aal is da mensen op de kor e o lange ermijn veel voordeel kunnen hebben van he gevoel erbij e horen en e kunnen rekenen op ver-

rouwen en oleran ie (Field 2003; Por es 1998). Door gebruik e maken van en e kunnen ver rouwen op he eigen sociale ne werk en daarin ac ie e inves eren kunnen mensendoelen in he leven bereiken die zij anders nie bereik hadden.Me cul ureel kapi aal bedoelen we de kennis en de vaardigheden om he eigen leven in erich en op een sociaal accep abele manier. Hier oe behoor he bese van hoe he hoor in de omgang me andere mensen, zoals buur geno en en collegas. Ook he on wik-kelen van cul urele bagage door zich he cul urele er goed van een samenleving eigen emaken is er onderdeel van. In hoo ds uk 9 over vrije ijdsbes eding kom deze invulling van cul ureel kapi aal volop aan de orde. Onder cul ureel kapi aal word evens vers aaniemands levensvisie o religie en de bijbehorende normen en waarden.Ons ui gangspun da he beschikken over hulpbronnen (vormen van kapi aal) belang-rijk is om een goede lee si ua ie e realiseren, behoe nog enige oevoeging. Voor veelmensen is een gezin, een aan rekkelijke baan o een in eressan ne werk van kennissenen vrienden op zich al belangrijk. Deze hulpbronnen zijn dus voor velen al een waardeop zich, nog a gezien van he ei da ze kunnen bijdragen aan een be ere lee si ua ie quagezondheid, woonsi ua ie o veiligheid. He onderscheid ussen hulpbronnen en lee -si ua ie is dus nie al ijd scherp en word in di rappor vooral om analy ische redenengemaak .

Deoverheid speel voor de burgers een belangrijke rol bij he verbe eren van hunlee si ua ie. Via allerlei collec ieve voorzieningen vergroo zij nie alleen de o ale hoeveelheid van de vormen van kapi aal, zij beoog ook da kapi aal goed e spreiden over debevolkingsgroepen. He onderwijs is hiervan een duidelijk voorbeeld. De overheid zorg voor een onderwijssys eem, waardoor burgers zich kunnen on wikkelen en kennis en vaardigheden opdoen ( menselijk kapi aal ), waarmee zij vervolgens een plek op de arbeids-mark kunnen verwerven. Door een oegankelijk onderwijssys eem in s and e houdenzorg de overheid ervoor da de o ale hoeveelheidmenselijk kapi aal in de samenlevinggro er word en garandeer zij spreiding van he kapi aal: he onderwijss elsel is zo in-gerich da in principe ieder kind er zonder veel belemmeringen gebruik van kan maken.Er zijn ook vele nancile regelingen en subsidies die o doel hebben burgers e onder-s eunen op he gebied van wonen, zorg en gezondheid. Dergelijke voorzieningen heb-ben als unc ie de burgers (be er) oe e rus en voor een volwaardige par icipa ie in desamenleving. Bovendien is he ook in he belang van de samenleving als geheel dade burgers in goede gezondheid verkeren, aangenaam wonen en nancile armslaghebben.

SSN 2013.indb 18 20-11-2013 11:33:18


19/333

19

1.3 De cen rale hemas in di rappor

De pas in een lange en in erna ionale radi ie van onderzoek waarin, door gebruike maken van sociale indica oren, ge rach word op een eenduidige manier de levens-

oms andigheden en de kwali ei van leven van burgers door de ijd e volgen heen ende on wikkelingen daarin e duiden. De beschikbaarheid en omvang van s a is ischegegevens nemen oe, en daarmee de mogelijkheid om maa schappelijke on wikkelingenin de o ale bevolking in beeld e brengen. In diverse Europese landen hee de over-heid sociaal beleid ge ormuleerd, onder meer op he gebied van armoede en socialeui slui ing, levensoms andigheden, sociale zekerheid en gelijke kansen voor mannenen vrouwen. De on wikkelingen hierin worden nauwletend gevolgd. In de s a is ischein orma iesys emen in de diverse Europese landen en in die van in erna ionale ensuprana ionale organisa ies als de Europese Unie en de Organisa ion or Economic Co-opera ion and Developmen ( ) issocial repor ing inmiddels een vanzelsprekendeac ivi ei . Er zijn in Europa nie veel landen meer zonder een o andere vorm vanregelma ige sociale moni oring op na ionaal niveau. Enkele van de mees bekende rap-por ages zoals de Bri seSocial rends, de I aliaanseRappor i sulla si uazione sociale del Paese,de FranseDonnes sociales, he EuropeseRepor on he social si ua ion en he NederlandseSociaal en Cul ureel Rappor , worden al vele jaren gepubliceerd. Van meer recen e da umzijn omvatende sociale rappor en in landen als Dui sland, Polen, Hongarije, Spanje enZwi serland.De keuze van maa schappelijke erreinen en indica oren in deze is in hoge ma egebaseerd op eerder verrich empirisch onderzoek. In da onderzoek speelden bij deselec ie van onderwerpen en indica oren overigens ook beleidsma ige overwegingeneen rol. De aak van he Sociaal en Cul ureel Planbureau ( ) he onderkennen enmoni oren van maa schappelijke on wikkelingen die relevan zijn voor he welzijn vande Nederlandse bevolking is erug e vinden in de onderwerpkeuze van he onderzoek.Themas op he gebied van sociale par icipa ie en sociale cohesie, die door diverse kabi-neten zijn opgepak , vormen sinds jaar en dag een belangrijk onderdeel van he -onderzoek.

De maa schappelijke erreinen die in di rappor aan bod komen, zijn: gezondheid enzorg, maa schappelijke en poli ieke par icipa ie en be rokkenheid, de rela ie ussen werk en zorg aken, vrije ijdsbes eding, sociale veiligheid, wonen, onderwijs, werk,inkomen en sociale zekerheid.Zo mogelijk beschrijven we in alle hoo ds ukken hoe Nederland pres eer in vergelijkingme andere Europese landen. In ieder hoo ds uk s aan de rendma ige on wikkelingenin he a gelopen decennium cen raal. Waar relevan en mogelijk hebben we een ui -spli sing gemaak naar kenmerken als huishoudenssamens elling, inkomensklasse olee ijdsgroep. Ook in deze edi ie bes eden we aandach aan ongelijkheid in kwali ei van leven ussen burgers me verschillende opleidingsniveaus. We kijken daarbij mebijzondere aandach naar de periode sinds 2008, he begin van de crisis. Zijn de gevolgen van de crisis voelbaar, en bij wie in he bijzonder?

SSN 2013.indb 19 20-11-2013 11:33:18


20/333

20

Voora gaand aan deze rappor ages per domein word de maa schappelijke con ex opmacroniveau gesche s . In hoo ds uk 2 beschrijven we he maa schappelijk speelveld: dedemograsche, economische en beleidsma ige on wikkelingen in he a gelopen decen-nium, en in hoo ds uk 3 kom he opinieklimaa aan bod.Hoo ds uk 12 behandel de on wikkeling van de lee si ua ie op geaggregeerd niveau,aan de hand van de lee si ua ie-index. Deze index in egreer ach indica oren van delee si ua ie: gezondheid, wonen, sociale par icipa ie, spor beoe ening, bezi van duur-zame consump iegoederen, mobili ei , vrije ijdsac ivi ei en en vakan ie. Me behulp vandeze index is in n ge al he niveau van de lee si ua ie weer e geven en kan ge oond worden welke bevolkingsgroepen er de laa s e jaren op voorui o ach erui zijn gegaan.Daarnaas gee di hoo ds uk analyses van de door de Nederlandse bevolking ervaren

evredenheid en geluk.In he beschouwende slo hoo ds uk vind een kan eling van perspec ie plaa s. Behalveop de belangrijks e en mees in he oog springende on wikkelingen in de samenlevingrich en wij ons daar op de zaken die goed o slech blijken e gaan en kijken we alvasnaar de oekoms . Welke kan gaa he op me de kwali ei van leven in Nederland?

Li era uur

Bijl, R., J. Boelhouwer, M. Clon,E, Pommer (red.) (2011). De sociale s aa van Nederland 2013. Den Haag:Sociaal en Cul ureel Planbureau.

Field, J. (2003).Social capi al. Londen: Rou ledge.Por es, A. (1998). Social capi al: i s origins and applica ions in modern sociology. In: Annual Review o

Sociology , jg. 24, p. 1-24. Walburg, J.A. (2008).Men aal vermogen. Inves eren in geluk. Ams erdam: Nieuw Ams erdam Ui gevers.

SSN 2013.indb 20 20-11-2013 11:33:18


21/333

2 Bevolking, economie en ijd:he maa schappelijk speelveld nader a gebakend

SSN 2013.indb 21 20-11-2013 11:33:21


22/333SSN 2013.indb 22 20-11-2013 11:33:21


23/333

, :

23

2 Bevolking, economie en ijd: he maa schappelijkspeelveld nader a gebakend

Ever Pommer en Ab van der Torre

2.1 De lee si ua ie in he maa schappelijk speelveld

De lee si ua ie van de burger word mede bepaald door oms andigheden die bui en zijndirec e invloeds eer liggen. Demograsche, sociale en economische on wikkelingenin Nederland en de omringende landen bepalen he speelveld van de lee si ua ie vanburgers. Demograsche on wikkelingen als vergrijzing en verkleuring van de bevolkingen verdunning van huishoudens hebben gevolgen voor de lee si ua ie in de domeinengezondheid, par icipa ie, recrea ie, mobili ei en wonen. On wikkelingen in de econo-mie hebben gro e invloed op de werkgelegenheid en de koopkrach van huishoudens. Veranderingen in de koopkrach van personen en huishoudens werken door in verschil-lende aspec en van de lee si ua ie, zoals op vakan ie gaan, een woning kopen o huren,reizen per rein o au o, spor beoe enen en cul urele voors ellingen bijwonen. Ookde overheid bepaal de ruim e waarbinnen mensen hun lee si ua ie kunnen inrich en.Zo bepalen de ui gaven voor kinderopvang, kuns en cul uur, hoger onderwijs, open-baar vervoer, huiszorg en sociale ui keringen mede de kwali ei van de lee si ua ie vanburgers. Ten slote hebben mensen maar een beperk e hoeveelheid ijd beschikbaar omaan he maa schappelijk leven deel e nemen. Veranderingen in de bes eding van deze

ijd bepalen de ruim e die voor verschillende ac ivi ei en beschikbaar is. Kor om, dihoo ds uk laa zien hoe he gelden ijdbudge van burgers benvloed word door demo-grasche en economische veranderingen.

2.2 On wikkelingen in de bevolking

Ges age groei van een s eeds meer vergr ijzende bevolkingIn 2013 elde Nederland 16,8 miljoen inwoners, circa 0,7 miljoen meer dan in 2001.De bevolkingsgroei is nie regelma ig gewees (guur 2.1). De oorzaak van de ie s vlak-kere groei in he midden van de waargenomen periode hang samen me een s erkea name van de immigra ie van nie -wes erse migran en en een lich e oename van deemigra ie van dezel de bevolkingsgroep in de periode 2004-2008.Nederland ken , mede door de vergrijzing, een s erke oename van he aan al alleen-s aanden, gemiddeld 1,6% per jaar. Daardoor neem he aan al huishoudens (me gemid-deld 0,7% per jaar) sneller oe dan he aan al personen (me gemiddeld 0,4% per jaar).He aan al kinderen per vrouw is de a gelopen jaren weinig veranderd en beweeg zichie s onder he niveau om de bevolking in s and e houden. Wel lijk he gemiddeldekinder al de laa s e jaren ie s oe e nemen. Bezien we de periode 2001-2012, dan blijkhe gemiddeld kinder al per vrouw ui e komen op 1,74 en de reproduc ie ac or op2,07 kinderen per vrouw ( S a Line, bevolking). Voor de periode 2001-2007 kom he

SSN 2013.indb 23 20-11-2013 11:33:21


24/333

24

gemiddeld kinder al ui op 1,72 en voor 2008-2012 op 1,77. He Cen raal Bureau voor deS a is iek ( ) gaa er ech er van ui da di ijdelijke schommelingen zijn en veronder-s el in zijn bevolkingsprognose da he kinder al per vrouw cons an zal blijven op heniveau van 1,75 ( 2012).Opmerkelijk in guur 2.1 is da de groei van he aan al woningen de laa s e jaren ie s ach-

erblij bij de groei van he aan al huishoudens, erwijl di de jaren daarvoor juis meeroenam dan he aan al huishoudens. Di spoor globaal me he aan al nieuwbouwwo-

ningen da aan de bes aande woningvoorraad is oegevoegd. In de periode 2001-2005be ro di gemiddeld 66.000 woningen per jaar, in 2006-2009 is di opgevoerd naar79.000 woningen per jaar, maar daarna is he eruggezak naar 57.000 woningen per jaar( S a Line, bouwen en wonen).

Figuur 2.1

Bevolking groei ges aag

Groei van de bevolking, 2001-2012 (in procen en)

100

102

104

106

108

110

112

huishoudens personen woningen

Bron: (S a Line, bevolkingss a is iek)

De Nederlandse bevolking ken in in erna ionaal verband een gemiddelde groei(guur 2.2). Bovendien kom deze groei voornamelijk (voor ruim driekwar ) door in erneaanwas o s and. Alleen de laa s e jaren draag ook de netomigra ie ie s bij aan debevolkingsgroei. Bij de overige landen speel migra ie een veel gro ere rol, vooral bij demedi errane landen maar ook in Belgi, Oos enrijk, Zweden en Ierland. Nederland vormme Frankrijk een van de weinige landen waar de bevolkingsgroei nog in belangrijkema e door in erne aanwas o s and kom . In Dui sland is de bevolkingsgroei o s aangebrach en zorg migra ie er nog voor da de bevolking nie krimp . In Hongarije lukda al nie meer en krimp de bevolking.

SSN 2013.indb 24 20-11-2013 11:33:21


25/333

, :

25

Figuur 2.2Gemiddelde jaarlijkse groei van de bevolking verschil s erk per land, 2001-2011 (in procen en)

HU DE PL SK CZ PT GR FI DK NL AT IT UK SE FR BE ES IE LU0,5

0

0,5

1,0

1,5

2,0

natuurlijke aanwas 20012006

natuurlijke aanwas 20072011

ne omigratie 20012006

ne omigratie 20072011 totaal

Bron: Europese Commissie (Euros a )

De lee si ua ie van de bevolking is mede a ankelijk van de lee ijdsverdeling. Lee ijd isna inkomen en opleiding de derde ac or in de verklaring van verschillen in leesi ua ie

ussen burgers (zie hoo ds uk 12). Lee ijd is nie alleen direc van invloed maar ook in-direc via de vraag naar publieke voorzieningen. Jongeren gebruiken vooral onderwijsen gezinsui keringen, ouderen vooral zorg en pensioenui keringen. Deze voorzieningenleggen een groo beslag op de publieke ui gaven. De groene en grijze druk, ui gedrukals de verhouding ussen he aan al 0-14-jarigen respec ievelijk 65-plussers en opzich e van de po en ile beroepsbevolking (15-64-jarigen), vormen dus een belangrijke indica-

or voor he beroep op publieke voorzieningen.

Nederland hee vergeleken me andere landen een ie s hogere groene en ie s lageregrijze druk (guur 2.3). Van de negen ien landen in de graek hebben slech s vier eenhogere groene druk en eveneens vier een lagere grijze druk. Er zijn geen landen waarinzowel de groene als grijze druk hoog is, maar wel landen waarin vooral de groenedruk hoog is (Ierland) o juis de grijze druk (Dui sland en I ali). De groene druk is inde a gelopen ien jaar he snels ges egen in Spanje en he s erks gedaald in Polen.Nederland neem me een daling van 0,5% een middenposi ie in. Bij de grijze druk be-hoor Nederland me een s ijging van 1,8% per jaar daaren egen bij de kopgroep, die me2,2% per jaar word aangevoerd door Dui sland. Ook Finland, Por ugal en Griekenlandkunnen worden gerekend o de s erk vergrijzende landen.

SSN 2013.indb 25 20-11-2013 11:33:22


26/333

26

Figuur 2.3Groene en grijze druk in Nederland gemiddeld

Aandeel 0-14-jarigen en 65-plussers als percen age van de 15-64 jarigen, 2012

groene druk

g r

i j z e

d r u

k

15,0

20,0

25,0

30,0

17,5

22,5

27,5

32,5

35,0

15,0 20,0 25,0 30,017,5

laag

hoog

22,5 27,5 32,5 35,0

Nederland

Belgi

Duitsland

FrankrijkOostenrijk

Luxemburg

Denemarken

Zweden

Finland

Itali

Spanje

PortugalGriekenland

Ierland

Verenigd Koninkrijk

Tsjechi

Hongarije

Polen

Slowakije

Bron: Europese Commissie (Euros a )

Ouderen langer huisDe huishoudenssamens elling hee eveneens invloed op de lee si ua ie van burgers. Vooral eenoudergezinnen en alleens aanden scoren ma ig op de lee si ua ie-index(Bijl e al. 2011: 311). Di zijn bevolkingsgroepen die in de loop van de ijd een s eedsgro er aandeel hebben gekregen, zij he nie in alle lee ijdsgroepen (guur 2.4). He aan-deel alleens aanden is de a gelopen ien jaar oegenomen van ruim 18 naar ruim 20%,maar deze s ijging zien we door de ges egen levensverwach ing nie bij de 65-84-jarigenmaar vooral bij de 85-plussers. He aandeel eenoudergezinnen s ijg vooral in de lagerelee ijdsgroepen. Verder zien we een voor gaande daling van he aandeel gezinnen en door de ex ramuralisering van de zorg van he aandeel bewoners van ins ellingen.

SSN 2013.indb 26 20-11-2013 11:33:22


27/333

, :

27

Figuur 2.4Ouderen meer huis: verdeling van personen over huishoud ypen, 2000-2012 (in procen en)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

thuiswonendkind

alleen-staand

paar zonderkind

paar metkind

25-44 jaar 45-64 jaar 65-84 jaar 85 jaar

eenouder-gezin

bewonerinstelling

overig

Bron: (S a Line, bevolkingss a is iek)

Weinig invloed van economische on wikkeling op demogra ische ransi iesDe onderzoeksli era uur maak gewag van een rela ie ussen economische en demo-grasche on wikkelingen. Me name rouwen, een kind krijgen en scheiden zoudensamenhang ver onen me economische on wikkelingen (De Beer 2012). Da zou komendoor de kos en die me deze levensgebeur enissen samengaan. Op lange ermijn levereen huwelijk schaalvoordelen op als de par ners ui een si ua ie van alleen zijn komen(circa 30% ieder) maar op kor e ermijn gaa een huwelijk gepaard me hoge kos en, mename door de bruilo en de (inrich ing van de) woning. Ook kinderen kos en geld (circa15% per kind voor een paar) en scheiding lever op ermijn schaalnadelen op en op kor e

ermijn ook scheidingskos en, zeker bij een woningmark die op slo zi .

SSN 2013.indb 27 20-11-2013 11:33:23


28/333

28

Figuur 2.5Rela ie ussen economische groei en demograsche ransi ies is zwak, 2000-2011

(in procen uele veranderingen)

15

10

5

0

5

10

15

bbp economische activiteit

huwelijkssluitingen per 1000 2064-jarigen alevend geborenen per 1000 vrouwen 15-50 jaar t+1

huwelijksontbindingen per 1000 2064-jarigen a

a Huwelijksslui ing is inclusie samenlevingscon rac en; huwelijkson binding be ref ui slui endech scheiding.

Bron: (S a Line, bevolkingss a is iek) -bewerking

De rela ie ussen economische groei en demograsche ransi ies is moeilijk een op eenin beeld e brengen. Beslissingen die me demograsche gebeur enissen samengaankunnen al in eerdere jaren hebben plaa sgevonden, waardoor een ver raagde rela ieon s aa . Di zal zeker he geval zijn me he krijgen van kinderen. Wanneer we een rela-

ie leggen ussen veranderingen in de economische groei en demograsche ransi ies inhe a gelopen decennium, blijken alleen veranderingen in ech scheidingen s erk samen

e hangen me veranderingen in economische groei (guur 2.5). Di lig ook voor dehand omda me een ech scheiding doorgaans gro e nancile belangen zijn gemoeid.Er is slech s een zwakke rela ie ussen geboor en en economische groei en nauwelijkseen verband ussen huwelijksslui ing en economische groei. Blijkbaar spelen hier vooralnie -economische ac oren een rol. Leggen we de ijdshorizon verder erug, dan wordhe verband ussen economische groei en ech scheiding veel minder s erk en word he verband me de andere demograsche ransi ies ie s s erker. Kijken we naar de laa s edrie economische crises (1989-1993, 2000-2003, vana 2008), dan blijk da alleen heaan al geboor en eveneens een dalend verloop ken . Al me al kunnen we concluderenda er een ma ig o zwakke rela ie is ussen demograsche ransi ies en economischegroei.

SSN 2013.indb 28 20-11-2013 11:33:23


29/333


30/333

30

Figuur 2.6Gro e schommelingen in jaarlijkse aanwas van de bevolking als gevolg van migra ie

Ex erne migra ie en in erne aanwas als percen age van de bevolking naar geboor eland, 2001-2011

0,2

0,1

0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

extern migratiesaldo westers a

extern migratiesaldo nietwesters

interne aanwas autochtoon

interne aanwas westers a

interne aanwas nietwesters totaal

a Wes ers is inclusie au och oon.

Bron: (S a Line, bevolkingss a is iek) -bewerking

In 2001 kende Nederland een ex ern migra ieoverscho van vooral nie -wes erse migran-en da circa 0,3% bedroeg van de o ale bevolkingsomvang. Door he aangescherp e

immigra iebeleid is he aan al nie -wes erse immigran en daarna snel a genomen o vrijwel nihil in 2005, waarna vana 2005 weer een overscho van circa 0,15% word gere-aliseerd. De o ale aanwas van de bevolking daal aanvankelijk van 0,75% in 2001 naar0,1% in 2006, waarna he weer s ijg naar een niveau van 0,5% per jaar.

Kwe sbare groepen nemen weer oeIn een ijd van economische crisis vraag vooral de posi ie van kwe sbare groepen aan-dach . In he Regeerakkoord van he kabine -Rute II s aa da kwe sbare groepen op deoverheid moe en kunnen rekenen. Onder kwe sbare groepen vers aan wij personen diein de zin van he hier gebruik e lee si ua iemodel over beperk e individuele hulpbron-nen beschikken. He gaa om kenmerken als weinig inkomen, lage opleiding, geen werken slech e gezondheid. Een bijzonder kwe sbare ca egorie zijn daklozen (personen dieslapen in de open luch , in overdek e openbare ruim en o speciaal daarvoor ingerich e verblijven). Hierover zijn ech er geen jaarcij ers bekend. He (S a Line, bevolking)hee de omvang van deze groep in 2009 becij erd op circa 18.000 personen, over wegend

SSN 2013.indb 30 20-11-2013 11:33:23


31/333

, :

31

mannen, me een overver egenwoordiging van nie -wes erse migran en (36%) en verblijvend in een van de vier gro e s eden (37%). Er zijn wel cij ers beschikbaar over heaan al personen da gebruik maak van een voedselbank (con inu ges egen van vrijwelnihil in 2001 naar bijna 74.000 personen in 2013), maar di gebruik weerspiegel eerder degroei ase waarin deze voorziening verkeer dan de onderliggende kwe sbare posi ies.Huishoudens hebben weinig inkomen als da volgens een -cri erium nie veel maar wel oereikend is. In slech e gezondheid verkeren word hier geme en door unc ie-beperkingen bij algemene levensverrich ingen als lopen, ziten en gaan slapen.He aan al personen me een kwe sbaar kenmerk lag in de periode 2001-2005 ussen de26% en 27%, waarna he daalde naar ruim 22% in 2008. Daarna liep di weer geleidelijkop naar bijna 25% in 2012 (guur 2.7). Aan di verloop liggen verschillende bewegingen

en grondslag. He aan al personen in een huishouden me weinig inkomen en heaan al personen me een arbeidsmark gerela eerde ui kering beweeg mee me de eco-nomische conjunc uur, die vooral rond 2003 en vana 2009 een minder guns ig verloophad. He aan al personen me een lage opleiding daal aanvankelijk s erk van 8,4% in2001 naar 5,6% in 2007, waarna he s abiliseer . He aan al personen me een ysiekebeperking schommel ussen de 3% en 4% en ver oon ondanks de vergrijzing geen ijd-a ankelijke on wikkeling. Blijkbaar leven ouderen in s eeds be ere ysieke gezondheid(zie hoo ds uk 7 en guur 7.1).1

Figuur 2.7

Aan al kwe sbare personen is recen weer s ijgend (als percen age van de bevolking) a

0

5

10

15

20

25

30

weinig inkomen laag opgeleid,15-64 jaar

werkloos/arbeidsongeschikt,15-64 jaar

fysieke beperkingen, 55 jaar

a Laag inkomen: minder dan he cri erium nie veel maar wel oereikend; laagopgeleid: nie meerdan basisonderwijs a gerond; ysieke beperkingen: moei e me dagelijk se levensverrich ingen(aan- en ui kleden, ziten en ops aan, raplopen, enz.). Me overlap ussen groepen is geen reke-ning gehouden.

Bron: / (Armoedesignalemen (laag inkomen)); S a Line (sociale zekerheid, onderwijs en

gezondheid)

SSN 2013.indb 31 20-11-2013 11:33:24


32/333

32

Di alles be eken da de algemene rend van kwe sbaarheid vooral word bepaald doorde economische conjunc uur en daarvan a geleide hulpbronnen als inkomen en arbeids-mark posi ie.

Kwe sbaarheid kom vaak op meerdere gebieden egelijk voor, en doorgaans meer danmen op grond van oeval zou verwach en. Zo gaa een lage opleiding vaak gepaard meeen laag inkomen, ne als ui keringsa ankelijkheid. Er vind dus vaak een s apeling van kwe sbaarheden plaa s. Om deze s apeling in beeld e brengen zijn de be reffendekenmerken op he niveau van huishoudens bij elkaar gebrach . He gaa er dan om da erin he huishouden een persoon aanwezig is, zijnde geen inwonend kind, da een van degenoemde kwe sbaarheden bezi . S uden enhuishoudens (huishoudens me als belang-rijks e inkomensbron s udienanciering) zijn bui en beeld gela en. Bij de bepaling vanhe opleidingsniveau is veronders eld da een huishouden nie kwe sbaar is als een vande leden meer dan basisonderwijs hee geno en. Een vergelijkbare redenering geld bijui keringsa ankelijkheid, waar alleen kwe sbaarheid word veronders eld als de hoo d-kos winner a ankelijk is van een arbeidsmark gerela eerde ui kering.Me deze ui gangspun en kan driekwar van de huishoudens in 2012 (76,1%) als nie -kwe sbaar worden aangemerk . Van de 23,9% kwe sbare huishoudens hee 18,2 procen -pun slech s e maken me n kwe sbare ac or, 4,5 procen pun me wee kwe sbare

ac oren, 1,2 procen pun me drie kwe sbare ac oren en vrijwel niemand me vierkwe sbare ac oren.De vraag is nu welke combina ies van kwe sbare ac oren he mees voorkomen. We kijken daarbij naar combina ies van lage inkomens me andere kwe sbaarheden(guur 2.8). Huishoudens me weinig inkomen zijn weergegeven in de wee linker-balken, huishoudens me he be reffende kwe sbare kenmerk in de wee rech erbalken;de middels e balk gee de overlap. Op basis van he hier gebruik e gegevensbes and ende gekozen inkomensgrens komen we voor 2012 ui op 595.000 huishoudens me wei-nig inkomen. Kijken we naar de eers e balk, dan blijk da vooral ui keringson vangers weinig inkomen hebben: 28% (181.000 van de 654.000) egenover 8% die men op lou er

oeval zou verwach en. Veel minder overlap is er ussen een laag inkomen me ysiekebeperkingen (6%) en me een lage opleiding (14%). Bij ysieke beperkingen is de overlapzel s minder dan men op grond van oeval zou verwach en. Di kom doorda armoede,a geme en aan he weinige inkomen waarover iemand beschik , bij ouderen minder dangemiddeld voorkom .

SSN 2013.indb 32 20-11-2013 11:33:24


33/333

, :

33

Figuur 2.8Veel ui keringson vangers hebben weinig inkomen

Aan al huishoudens me weinig inkomen en nog een kwe sbare kenmerk, 2012 (in aan allen x 1000) a

laag opgeleid

uitkering

fysiek beperkt

0 200 400 600 800 1000 1200 1400

500 95 584

414 181 473

576 19 315

alleen weinig inkomen combinatie alleen ... (zie label balk)

a Volgens he cri erium nie veel maar wel oereikend.

Bron: (WoOn12) -bewerking

Ui abel 12.1 in hoo ds uk 12 blijk da de lee si ua ie van 65-plussers, alleens aanden,eenoudergezinnen en nie -wes erse migran en slech er is dan gemiddeld. Men kan zicha vragen o di ook groepen zijn die over weinig hulpbronnen beschikken en derhalvekwe sbaar zijn. Ui een nadere analyse blijk da huishoudens van 65-plussers juisminder kwe sbaar zijn: 18% hee enmins e n kwe sbaar kenmerk egenover 24% ge-middeld. He mees kwe sbaar zijn eenoudergezinnen (43%), gevolgd door nie -wes ersemigran en (41%) en alleens aanden (31%).

2.3 On wikkelingen in de economie

He inkomen van huishoudens bepaal in belangrijke ma e de kwali ei van de lee -si ua ie. De on wikkeling van di inkomen is nie alleen a ankelijk van de kwali ei enen pres a ies van be rokkenen zel , maar ook van de economische groei. Deze groei word doorgaans a geme en aan de volumeon wikkeling van he bru o binnenlands pro-duc (bbp). De Nederlandse economie is volgens deze maa s a in de periode 2001-2008me gemiddeld 2,0% per jaar gegroeid, maar door de crisis in 2009 me 3,7% gedaald.Na een kleine opleving in 2010 en 2011 (me gemiddeld 1,2% per jaar) is de omvang vanhe bbp in 2012 weer gedaald (me 1,2%) en eken zich in 2013 volgens he Cen raal Plan-bureau ( ) ook weer een volumedaling a (van 1,25%). De Nederlandse economie heede crisis in verhouding o veel andere Europese landen aanvankelijk goed doors aan,

SSN 2013.indb 33 20-11-2013 11:33:24


34/333

34

maar is in de jaren daarna in de sub op van minder goed pres erende landen erechgekomen.

Dalende economische pres a ies en inkomens van huishoudens Als we he bbp corrigeren voor de (primaire) inkomenss romen ui en naar he bui en-land en voor de a schrijvingen, krijgen we de geldelijke egenwaarde ervan: he netona ionaal inkomen. Di inkomen is, gecorrigeerd voor de ina ie, in de periode 2001-2012 gemiddeld me 0,8% per jaar ges egen. In guur 2.9 word de on wikkeling hiervansinds 2001 weergegeven in indexcij ers. De scherpe dalingen van he na ionale inkomenin de jaren 2008, 2009 en 2012 (me resp. 3,0%, 6,1% en 2,9%) la en duidelijk he effec van de crisis zien. Van he o ale na ionale inkomen kwam in 2012 wee derde in handen van huishoudens. Daarbij zijn de pensioenrendemen en nie meegerekend.Huishoudens be alen ui he verdiende inkomen premies en belas ingen, maar on van-gen ook sociale ui keringen en pensioenui keringen. Als we bij he neto na ionaal inko-men de per saldo (rela ie geringe) ui he bui enland on vangen inkomensoverdrach en

ellen en de premies belas ingen en ui keringen hiermee verrekenen, resul eer hebeschikbare inkomen.2 Da kunnen we opspli sen naar huishoudens, bedrijven, over-heid en een res ca egorie, die voornamelijk bes aa ui pensioenrendemen en. Hebeschikbare inkomen van huishoudens beslaa momen eel bijna de hel (48%) van heneto na ionaal inkomen. Tellen we hierbij de pensioenrendemen en op, dan komen weui op ie s meer dan de hel (52%). In guur 2.9 val op da de on wikkelingen van heneto na ionaal inkomen (da nie s erk verschil van he o ale beschikbare inkomen) enhe beschikbare inkomen van huishoudens ui elkaar lopen. He eers e s ijg in de peri-ode 2001-2012, he weede blij nagenoeg cons an . Da be eken da he aandeel van dehuishoudens in he o ale beschikbare inkomen in die periode is gedaald. Deze conclu-sie, die he al in eerdere edi ies vanDe sociale s aa van Nederland rok, onderschreeook de Nederlandse Bank in juli 2013 ( 2013).

He rele (in cons an e prijzen) beschikbare inkomen van huishoudens gee geen vol-ledig beeld van de welvaar van huishoudens, omda zij ook nog overheidsdiens ena nemen zoals zorg, onderwijs, cul uur, vervoer en wonen. Deze diens en leiden oproj van de overheid. Tellen we di door huishoudens geno en proj op bij hun be-schikbare inkomen, dan krijgen we he o aal inkomen van huishoudens. Di inkomengee be er de welvaar sposi ie van huishoudens weer.Figuur 2.9 laa ook zien da de on wikkeling van he o aal inkomen van huishoudensmeer lijk op die van he neto na ionaal inkomen dan op die van he beschikbare inko-men van huishoudens. De a s and ussen he o aal inkomen van huishoudens en hebeschikbaar inkomen van huishoudens word in de loop van deze periode s eeds gro er.Me andere woorden, he aan huishoudens oegerekende proj van de overheid vormin deze periode een s eeds gro er aandeel van he o aal beschikbare inkomen van huis-houdens. De oename van he aandeel vond vooral plaa s in de jaren 2002, 2006 en 2009.In 2002 kwam da door kos en van ex ra beleid in he basisonderwijs (klassenverklei-ning) en de zorg (wegwerken wach lijs en), in 2006 door de in roduc ie van de Zorgver-zekeringswe en in 2009 door de a name van he beschikbare inkomen van huishoudens

SSN 2013.indb 34 20-11-2013 11:33:24


35/333

, :

35

in combina ie me he op peil blijven van de aan huishoudens oegerekende overheids-ui gaven. In 2012 leg he o ale inkomen van huishoudens beslag op ruim 68% van heneto na ionaal inkomen. Ui guur 2.9 blijk ook da de bes edingen van huishoudens

o en me 2012 redelijk in de pas lopen me he beschikbaar inkomen.

Figuur 2.9

De on wikkeling van inkomens vana 2008 s agneer , 2001-2012 (in indexcij ers, 2001 = 100)

90

95

100

105

110

115

120

ne o nationaal inkomen

beschikbaar inkomen huishoudens excl. TIP

bestedingen huishoudens excl. TIP

totaal inkomen huishoudens excl. TIP

Bron: (S a Line, Na ionale rekeningen); exclusie oegerekende rendemen en van pensioen-voorzieningen ( )

He aandeel van huishoudens in he beschikbare inkomen zak van 52% in 2001 naar48% in 2012 (guur 2.10). Daarbij zijn de oegerekende rendemen en van pensioenvoorzieningen o de ca egorie overig gerekend. Deze zijn eveneens gedaald.

Figuur 2.10 gee ook aan da in dezel de periode he aandeel van bedrijven oeneem van ruim 11% naar 17%, erwijl he aandeel van de overheid slech s 2 procen pun s ijg : van 28% naar 30%. De a name van he aandeel van huishoudens word gedeel elijk, maarnie geheel gecompenseerd door een oename van he aan huishoudens oe e rekenenproj van de overheid.

SSN 2013.indb 35 20-11-2013 11:33:24


36/333

36

Figuur 2.10Aandeel in beschikbaar inkomen van huishoudens in na ionaal inkomen gedaald, 2001-2012

0

10

20

30

40

50

60

huishoudens bedrijven overheid overig (pensioenrendementen)

Bron: (S a Line, Na ionale rekeningen)

He beschikbare inkomen per huishouden is in de periode 2001-2012 gedaald van35.486 euro in 2001 naar 32.156 euro in 2012, een daling van gemiddeld 0,9% per jaar(guur 2.11). Door de bevolkingsgroei en de huishoudensgroei word de spoeling van hebeschikbare inkomen dunner. De bevolking is in de periode 2001-2012 me 0,4% per jaargegroeid en he aan al huishoudensequivalen en3 me 0,6% per jaar. Di be eken da vande jaarlijkse groei van he rele beschikbare inkomen van huishoudens 0,4 procen punopgaa aan de bevolkingsgroei en nog eens 0,2 procen pun ex ra aan de huishoudens- verdunning (voornamelijk meer alleens aanden).

SSN 2013.indb 36 20-11-2013 11:33:24


37/333

, :

37

Figuur 2.11Rele inkomens van huishoudens gedaald, 2001-2012 (in prijzen van 2012 x 1000 euro)

0

32,156

10

20

30

40

50

60

ne o nationaal inkomen per equivalent huishouden

beschikbaar inkomen per huishouden

beschikbaar inkomen per equivalent huishouden

35,486 35,075 34,069 34,081 33,524 33,866 34,496 33,852 33,502 33,839 33,179

Bron: (S a Line, Na ionale rekeningen); exclusie oegerekende rendemen en van pensioen-voorzieningen

Om e bezien hoe he huishoudens nancieel is vergaan in de laa s e crisisjaren vaabel 2.1 de ui koms en voor de periode 2007-2012 nog eens samen. Daarbij zijn de ver-

schillende inkomens en bes edingen per equivalen huishouden berekend.

Tabel 2.1

On wikkeling inkomens en bes edingen van huishoudens, 2007-2012 (per equivalen huishouden,

2007 = 100)

2007 2008 2009 2010 2011 2012

primair inkomen o aal Nederland , , , , , ,primair inkomen huishoudens , , , , , ,beschikbaar inkomen huishoudens , , , , , ,beschikbaar inkomen huishoudens plusproj , , , , , ,bes edingen huishoudens , , , , , ,

Bron: (S a Line, Na ionale rekeningen); exclusie oegerekende rendemen en vanpensioenvoorzieningen

SSN 2013.indb 37 20-11-2013 11:33:25


38/333

38

Tabel 2.1 laa zien da huishoudens vana 2007 circa 7% minder primair inkomen hebbenon vangen en da he beschikbaar inkomen me circa 6% is gedaald. De bes edingenlopen hiermee nauwgeze in de pas. Huishoudens zijn dus naar ra o van he beschikbaarinkomen minder gaan bes eden. Wel hebben zij bijna 4% ex ra aan proj van de over-heid on vangen, in de vorm van zorg, onderwijs, oeslagen en andere voorzieningen.Hierin zijn de sociale ui keringen nie begrepen; deze maken onderdeel ui van hebeschikbaar inkomen.

Vermogens nie gedaald dankzij pensioenvoorzieningen Voor de nancile posi ie van huishoudens is nie alleen he jaarlijkse inkomen vanbelang maar ook he vermogen waarop ze, nu o in de oekoms , kunnen erugvallen.He vermogen bes aa ui he geheel van bezitingen, egoeden en schulden van huis-houdens. To de bezitingen behoren onder meer de eigen woning en andere zaken waarover huishoudens beschikken en de egoeden. Tegoeden zijn bijvoorbeeld spaar-gelden, aandelen, deelnemingen in bedrijven en opgebouwde pensioenaanspraken.Schulden zijn ui s aande leningen, waaronder de hypo heek op de woning.Een gemiddeld huishouden beschik e in 2012 over 176.000 euro aan roerende enonroerende goederen, waarvan 147.000 euro in de vorm van een eigen huis, en voor264.000 euro aan egoeden, waarvan 135.000 euro aan pensioenvoorzieningen(guur 2.12). Daar s ond in 2012 een bedrag van 111.000 euro aan schulden egenover, waarvan 89.000 euro hypo heekschuld. Per huishouden resul eer dan een neto- vermogen van 329.000 euro. Ondanks de economische crisis hebben Nederlandse huis-houdens een vermogen opgebouwd da na een hoog epun in 2007 (350.000 euro) dedaarop volgende jaren redelijk op peil is gebleven. Wel is de s erke daling van de waarde van he eigenwoningbezi vana 2009 (me 19%) grosso modo gecompenseerd door eens erke s ijging van he pensioenvermogen (me 38%).

De pensioenvoorzieningen vormen he groo s e egoed van huishoudens: 51% van alleegoeden in 2012. Door de gro e omvang van de pensioenvoorzieningen dragen deze in

s erke ma e bij aan de vermogensposi ie van huishoudens: van 94.000 euro in 2001 naar135.000 euro in 2012. Salderen we de waarde van de eigen woning me de hypo heek-schuld die hierop rus , dan zien we een daling van he vermogen ui de eigen woning van 66.000 euro per huishouden in 2001 naar 58.000 euro in 2012. Me ui zondering vanaandelen en overige deelnemingen nemen de rele egoeden van huishoudens in deperiode 2001-2012 oe, zel s en opzich e van 2007, he jaar vr de crisis. Da be re mename de spaar egoeden, die in de periode 2001-2012 gemiddeld me ruim 4% per jaar zijnges egen. De drie overige egoeden van huishoudens kennen in 2008 een inzinking.

SSN 2013.indb 38 20-11-2013 11:33:25


39/333

, :

39

Figuur 2.12Rele vermogens van huishoudens vana 2007 be rekkelijk s abiel (in prijzen van 2012 en per

huishouden, x 1000) a

100

50

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

spaartegoeden en overige depositos

aandelen en overige deelnemingen

voorzieningen levensverzekeringen

voorzieningen pensioenverzekeringen woninghypotheken

overige schulden

schuldenvorderingen bezi ingen

eigen woning

overig bezit

ne o vermogen

a Bezitingen van 2000-2005 en in 2012 zijn bijgescha .

Bron: (S a Line, Na ionale rekeningen) -bewerking

Economische pres a ies Nederland verslech erdNederland scoor in Europees verband op economisch gebied be rekkelijk goed, hoewel de pres a ies de laa s e jaren s erk onder druk zijn komen e s aan (guur 2.13).Nederland is overgegaan van de be er pres erende naar de minder pres erende landen.Zo hoor Nederland me een daling van he inkomen per capi a van 3% gedurende dejaren 2012 en 2013 bij de vij slech s pres erende landen. Alleen Spanje (daling van 3%),I ali (5%), Por ugal (5%) en Griekenland (11%) deden he slech er in deze periode.

SSN 2013.indb 39 20-11-2013 11:33:25


40/333

40

Figuur 2.13Groei van he bru o binnenlands produc (bbp) per inwoner in Nederland blijf ach er, 2001-2013

(in euro en cons an e koopkrach )

HU PL GR PT SK CZ ES IT FR UK FI BE DE DK NL SE AT IE10.000

5.000

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

35.000

40.000

niveau 2001

groei 20012005

groei 20052009

groei 20092011

groei 20122013 niveau 2013

Bron: Euros a ( -bewerking)

In 2001 lag he bbp per inwoner in de Noord- en Midden-Europese landen ussen de27.100 (Finland) en 31.300 euro (Nederland). Van de Zuid-Europese landen kon alleenI ali he Noord- en Midden-Europese spoor volgen. In de periode 2001-2011 hebben demees e landen een guns ige economische on wikkeling doorgemaak , me I ali (min9%) en Engeland (min 3%) als duidelijke ui zonderingen. De Oos -Europese landen heb-ben in deze periode bijzonder goed gepres eerd (20%-50% groei), gevolgd door he rioDui sland, Oos enrijk en Zweden me een groei van circa 10%. Nederland hee in dezeperiode minder goed gepres eerd, maar hee zijn kopposi ie behouden omda de anderegoed pres erende landen (Denemarken, Ierland) in deze periode ook een ma ig resul aahebben behaald. In 2013 raak Nederland door zijn rela ie slech e economische pres a-

ies in 2012 en 2013 (min 3%) zijn kopposi ie kwij aan landen als Ierland, Oos enrijk enZweden en is daarmee a gedaald naar de sub op. Landen die vr de crisis be rekkelijkgoed pres eerden (Spanje en Griekenland) blijken de crisis slech e hebben doors aan,

erwijl landen die voordien ma ig pres eerden (Dui sland, Zweden) in de jaren daarnajuis veel be ere economische pres a ies la en zien.

SSN 2013.indb 40 20-11-2013 11:33:26


41/333

, :

41

Behalve aan de groei van de produc ie kan de welvaar van een land ook worden a ge-me en aan de ma e waarin he erin slaag de werkloosheid, de geldon waarding en hebegro ings ekor van de overheid binnen de perken e houden. Deze indica oren kun-nen worden opge eld o een misre-index, me een gemiddeld rappor cij er van 5 opeen schaal van 0-10 (guur 2.14). Hoe hoger he rappor cij er, hoe slech er de pres a ies.Omda deze cij ers jaarlijks s erk kunnen uc ueren is s eeds he driejarig gemiddeldegenomen (2001: 2000 /m 2002; 2011: 2010 /m 2012).

Figuur 2.14

Nederland is gedaald op de misre-index

He niveau van enkele belangrijke economische indica oren rond 2001 en 2011

0111 0111 0111 0111 01 11 0111 0111 0111 0 111 0 111 01 11 0 111 01 11 0111 01 11 01 11 0 111 01110

1

2

3

4

5

6

7

8

9

werkloosheid inatie begrotingstekort

SE DE NL AT DK CZ FI BE IT FR PL PT SK UK IE HU GR ES

Bron: (Economic ou look 2012)

In 2011 waren er weinig verschillen in de misre-index ussen de Wes - en Noord-Europese landen, me Dui sland en Zweden als mees guns ig scorende landen en Belgien Frankrijk als mees onguns ig. Ook hier is Nederland een goede middenmo er.De Angelsaksische en Zuid- en Oos -Europese landen scoren in he algemeen aanzien-lijk onguns iger, me ui zondering van I ali en Tsjechi. Daarvoor zijn verschillendeoorzaken aan e wijzen, waaronder hoge werkloosheid (Spanje, Griekenland), hogeina ie (he Verenigd Koninkrijk, Hongarije, Polen) en omvangrijke begro ings ekor en(Ierland). Omda de misre-index ui slui end be rekking hee op rela ieve posi ies, geehij alleen rela ieve verschuivingen in de ijd aan. In da opzich hee Nederland zich ie s verbe erd. S erk ges egen op de misre-index zijn Spanje, Griekenland en he VerenigdKoninkrijk en s erk gedaald zijn de Oos -Europese landen.

SSN 2013.indb 41 20-11-2013 11:33:26


42/333

42

S erke groei arbeidsdeelname vrouwen en weeverdienersGedurende de levensloop verander he pa roon van dagelijkse bezigheden s erk. Dihee e maken me gebeur enissen die nu eenmaal eigen zijn aan he menselijk leven.Sommige vinden vooral plaa s aan he begin (s uderen, ui huis gaan, samenwonen,gaan werken), andere in he midden van de levensloop (gezin s ich en, scheiden) ojuis aan he eind (pensionering, verlies par ner). Nie iedereen maak dezel de levens-gebeur enissen mee en ook nie iedereen maak vergelijkbare gebeur enissen indezel de levens ase mee. We brengen he gemiddelde levensloopproel naar sociaal-economische ac ivi ei voor mannen en vrouwen in beeld. Deze levensloopproelenzijn opges eld op basis van de ui spraak van responden en op een vraag in de Enqu eberoepsbevolking ( ) naar de sociaaleconomische ca egorie waar oe zij zich rekenen.Zij konden kiezen ui werkend, werkloos, arbeidsongeschik , gepensioneerd, s uderendo werkzaam in eigen huishouden. He gaa s eeds om gemiddelde proelen. Individuelelevenslopen kunnen ui eraard s erk a wijken van he beeld van de gemiddelde levens-loop da hier word gepresen eerd.

Figuur 2.15

Mannen werken vooral

He levensloopproel van mannen naar leefijd en belangrijks e ac ivi ei , 2011 (in procen en)

15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 51 53 55 57 59 61 630

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

voltijdswerkend

in deeltijdwerkend

werkloos/arbeids-ongeschikt

gepensio-neerd

studerend eigen huis-houden

man

Bron: ( 11) -bewerking

De verschillen ussen mannen en vrouwen in ac ivi ei enproel zijn groo . Mannenbe reden al vrij vroeg na hun opleiding de arbeidsmark (guur 2.15). Op 24-jarige lee ijd was in 2011 al bijna driekwar van de mannen beroepsma ig werkzaam, en da aandeelkom op 32-jarige lee ijd o een maximum van ruim 93%. Di hoge aandeel word lang volgehouden, hoewel werkloosheid en arbeidsongeschik heid langzaam maar zeker aan

SSN 2013.indb 42 20-11-2013 11:33:26


43/333

, :

43

he beroepsma ig bes aan gaan knagen. Deze vorm van ongewens e arbeidsloosheids eeg in 2011 van circa 6% op 40-jarige via 10% op 50-jarige naar ruim 16% op 60-jarigelee ijd. Maar op die lee ijd verla en mannen vooral via pensionering de arbeidsmark .Ondanks di uitredingsproces is op 60-jarige lee ijd nog al ijd een kleine driekwar vande mannen werkzaam. Tien jaar daarvoor, in 2001, be ro di nog maar een derde van alle60-jarige mannen.

Op 24-jarige lee ijd had in 2011 wee derde van de vrouwen een posi ie op de arbeids-mark verworven, he geen oploop naar circa driekwar op 26-jarige lee ijd. Vervolgensze o de lee ijd van 35 jaar een lich e daling in van he o aal aan al werkende vrouwen

o een niveau van 60% en daal he aan al vol ijd werkende vrouwen be rekkelijk scherp van ruim 60% op 25-jarige lee ijd naar 30% op 40-jarige lee ijd (guur 2.16). Vervolgenszien we da he uitredingsproces ne als bij de mannen begin rond de 50 jaar, waarbij dearbeidsdeelname daal van ruim 60% naar circa 25% op 60-jarige lee ijd.

Figuur 2.16

Vrouwen werken vooral in deel ijd en doen ook veel in he huishouden

He levensloopproel van vrouwen naar leefijd en belangrijks e ac ivi ei , 2011 (in procen en)

15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 51 53 55 57 59 61 630

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

voltijdswerkend

in deeltijdwerkend

werkloos/arbeids-ongeschikt

gepensio-neerd

studerend eigen huis-houden

vrouw

Bron: ( 11) -bewerking

Wanneer we naar de a gelopen ien jaar kijken val bij vrouwen vooral de oename van be aald werk in de vorm van deel ijdwerk op. In 2001 was 70% van de vrouwen op25-jarige lee ijd werkzaam, slech s 5 procen pun minder dan in 2011, maar daalde dearbeidsdeelname daarna scherp o 35-jarige lee ijd naar 25% vol ijd werkenden en20% deel ijd werkenden. Vana 35-jarige o 50-jarige lee ijd blee de arbeidsdeelname verder op een niveau van 45-50% s eken egenover een niveau van ruim 60% nu.

SSN 2013.indb 43 20-11-2013 11:33:27


44/333

44

Omda vrouwen meer en vooral in deel ijd zijn gaan werken combineren zij be aaldearbeid vaak me de zorg voor kinderen o andere vormen van hulpbe oon als man el-zorg en vrijwilligerswerk. Hierdoor zijn allerlei verdieners ypen bij paren on s aan(guur 2.17). Vooral de combina ie van een man me een vol ijdbaan en een vrouw meeen royale deel ijdbaan van drie o vier werkdagen per week hee aan populari eigewonnen: van 26% in 2001 naar 34% in 2011. Verder verlies de eenverdienersbaan van deman duidelijk errein: van ruim 23% in 2001 naar minder dan 19% in 2011. De vol ijd wer-kende man blijk ech er een hardnekkig verschijnsel: in 2001 had 80% van de (gehuwd)samenwonende mannen en 22% van de vrouwen een vol ijd be rekking, en hierin is merespec ievelijk 79% en 22% in 2011 weinig verandering gekomen.

Figuur 2.17Vooral meer anderhal verdieners bijgekomen

He aandeel van eenverdieners en weeverdieners bij (gehuwd) samenwonenden a op basis van hun

arbeidsdeelname, 2001-2011

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

9,9

23,4

4,7

14,7

25,7

1,44,3

15,8

9,7

22,1

5,5

14,1

27,0

1,65,2

14,9

10,2

20,5

6,5

13,7

27,6

1,75,7

14,2

9,3

18,5

5,6

13,5

30,7

1,76,3

14,5

7,7

18,0

5,6

12,1

33,1

1,76,4

15,2

6,7

18,7

6,0

12,8

34,0

2,06,3

13,5

nulverdiener

eenverdiener, man

eenverdiener, vrouw

tweeverdiener, man voltijd & vrouw 1-2 dgn

tweeverdiener, man voltijd & vrouw 3-4 dgn

tweeverdiener, vrouw voltijd & man deeltijd

tweeverdiener, beiden deeltijd

tweeverdiener, beiden voltijd

a Paren van wie beide par ners 25 o 65 jaar zijn. 0-verdieners zijn personen zonder be aald werk.

Bron: ( , diverse jaren ) bewerking

Overheidsui gaven blijven op peilDe publieke aken van de overheid vergen hoge ui gaven: in de periode 2001-2012 ussende 45% en 51% van he na ionaal inkomen. Ie s meer dan de hel van de overheids-ui gaven kom en goede aan publieke diens en voor burgers en ruim een kwar aaninkomensoverdrach en aan huishoudens. De res van de overheidsui gaven is voor eigeninves eringen, overdrach en aan bedrijven, overdrach en aan he bui enland en ren e opoverheidsschuld. De o ale overheidsui gaven bedroegen in 2012 circa 302 miljard euro,

SSN 2013.indb 44 20-11-2013 11:33:27


45/333

, :

45

bijna de hel van he bbp (guur 2.18). De overheidsui gaven zijn me 2,0% per jaar inde periode 2001-2012 sneller ges egen dan he bbp, da slech s een groei van 1,65% perjaar haal . Deze ach erblijvende groei van he bbp is nagenoeg geheel veroorzaak doorde economische krimp in 2009, die daarna nie meer is goedgemaak . De overheidsui -gaven zijn ijdens de crisis blijven s ijgen bij een gekrompen en daarna nauwelijks meergroeiende economie. Di is ook de reden da he inkomen van huishoudens in de jaren van de crisis nog redelijk op peil is gebleven als we he proj van de overheid bij hebeschikbaar inkomen op ellen ( abel 2.1). He verloop van he o aal van de overheids-ui gaven is, ui gedruk als percen age van he na ionaal inkomen, be rekkelijk s abiel.De s erke s ijging in 2009 van 46% naar 51% hee e maken me de eerder genoemdekrimp van he bbp (noemereffec ). Per saldo leid di o een eenmalig effec van bijna6 procen pun .

Figuur 2.18

Overheidsui gaven vana 2009 ges abiliseerd, 2000-2011 (in prijzen van 2012)

0

50

100

150

200

250

300

350

90

95

100

105

110

115

120

125

zorg

sociale uitkeringen

onderwijseconomie en milieu

sociale voorzieningen

infrastructuur en vervoer

overheidsbestuuroverheidsschuld

defensie en ontwikkelingshulp

veiligheid: politie & justitie

cultuur en recreatieoverige uitgaven

bbp(2001=100)

index: 2001=100miljarden

Bron: (S a Line, overheidsui gaven)

De groo s e s ijger in rele ermen zijn de zorg (me gemiddeld 4,8% per jaar), de sociale voorzieningen (me 3,6%) en de veiligheid (me 3,4%). De ui gaven voor de overheids-schuld daaren egen zijn me name door dalende ren e arieven me gemiddeld 2,2% perjaar ors gedaald. De s erke s ijging van de zorgui gaven in 2006 is deels kuns ma igdoor de invoering van de Zorgverzekeringswe , waardoor de par iculiere verzekering

SSN 2013.indb 45 20-11-2013 11:33:28


46/333

46

(circa een derde deel van de o ale ui gaven) in de collec ieve sec or is gezogen. Rekenen we di nie mee, dan kom de gemiddelde s ijging van de zorgui gaven in de periode 2001-2012 ui op 4,3% per jaar. De zorg omva zowel de geneeskundige als langdurige zorg.Onder sociale voorzieningen vallen onder meer de ui gaven voor kinderbijslag, kinder-opvang, kwe sbare groepen, alsmede de verschillende oeslagen.

Tabel 2.2 gee een verbijzondering van de ui gavenniveaus en de ui gavengroei. De abellaa zien da de zorg in 2012 circa 29,5% van he overheidsbudge vergde, he onderwijs11,5% en de veiligheid 3,5%. Samen liepen de ui gaven voor zorg, onderwijs en veiligheidin 2012 op o bijna 45% van de o ale overheidsui gaven. De overige diens verlening verg-de 16,6% van he budge en de sociale ui keringen 15,9%. Omda de overheidsui gaven in2012 beslag legden op circa de hel van he bbp, vormen de genoemde overheidsui gavenals aandeel van he bbp eveneens circa de hel van de genoemde percen ages.

Wanneer we speciek kijken naar de ui gaven in de periode 2006-2009 en 2009-2012 zien we een aanmerkelijke daling van de overheidsui gaven als aandeel van he bbp. S egende overheidsui gaven als aandeel van he bbp in de jaren 2006-2009 nog me gemid-deld 4,2% per jaar, in de daarop volgende crisisjaren daalde di aandeel me gemiddeld0,6% per jaar. De ui gaven voor zorg oonden in de periode 2009-2012 een gemiddeldegroei van 3,0% per jaar, erwijl de overige sec oren e maken hadden me gelijkblijvendeo dalende ui gaven. Alleen de genees- en hulpmiddelen hebben ie s ingeleverd. Kijken we naar groo s e s ijgers, dan s onden in de periode 2006-2009 de overheidsui gaven voor huisves ing en ruim e, economische zaken en overige zorg bovenaan; in de periode2009-2012 de ui gaven voor overheidsbes uur, in ramurale gezondheidszorg en lang-durige zorg. To de mins s ijgende behoorden in de periode 2006-2009 de ui gaven vooroverheidsbes uur, landsverdediging en overheidsschuld en in de periode 2009-2012 deui gaven voor huisves ing en ruim e, on wikkelingshulp en wederom landsverdediging.

Tabel 2.2

Overheidsui gaven per deelsec or, 2001-2012 (in mld. euro en in procen en van he bbp) a

ui gaven (% bbp)

bedrag in % in jaarlijkse groei

2012 2012 2001-2005 2006-2009 2009-2012

zorg , , , , ,ex ramurale cura ieve zorg , , , , ,in ramurale cura ieve zorg , , , , ,genees- en hulpmiddelen , , , , - ,langdurige zorg , , , , ,overige zorg , , , , ,

SSN 2013.indb 46 20-11-2013 11:33:28


47/333

, :

47

Tabel 2.2 (vervolg)ui gaven (% bbp)

bedrag in % in jaarlijkse groei

2012 2012 2001-2005 2006-2009 2009-2012

basisonderwijs , , , , - ,voor geze onderwijs , , , , - ,hoger onderwijs , , , , ,overig onderwijs , , - , , - ,

veiligheid , , , , - ,

poli ie , , , , - ,rech spraak , , , , ,overig poli ie en jus i ie , , , , - ,

overige diens verlening , , , , - ,overheidsbes uur , , , - , ,cul uur en recrea ie , , , , - ,sociale voorzieningen , , - , , - ,overige voorzieningen , , , , - ,

sociale ui keringen , , - , , ,

overige overheids aken , , - , , - ,

on wikkelingshulp , , - , , - ,landsverdediging , , - , , - ,milieubescherming , , , , - ,economische zaken , , - , , - ,In ras ruc uur en vervoer , , - , , - ,huisves ing en gebiedson wikkeling , , - , , - ,ren e overheidsschuld , , - , , - ,

o aal , , - , , - ,

a He groeicij er in he jaar 2006 is nie meegenomen vanwege de invoering van de Zorg-verzekerings we .

Bron: (S a Line, overheidsui gaven); langdurige zorg is ui sociale bescherming gehaald via dezorgrekeningen van he

2.4 On wikkelingen in de ijdsbes eding

Me 168 uur per week lig de hoeveelheid e bes eden ijd van mensen vas . De ac ivi-ei en die mensen kunnen ui voeren, moe en binnen di ijdsbes ek worden gedaan.

Daarbij reden gro e verschillen ussen bevolkingsgroepen op. Tabel 2.3 gee een beeldnaar lee ijd en geslach voor he jaar 2011 voor Nederlanders vana 10 jaar. Ui di over-zich blijk da mannen en vrouwen vooral verschillen in be aalde arbeid. De uren diemannen meer aan be aalde arbeid bes eden komen bij vrouwen vooral en goede aan

SSN 2013.indb 47 20-11-2013 11:33:28


48/333

48

huishoudelijke zaken. Ui aanvullende analyses blijk da meer werken bij zowel mannenals vrouwen vooral en kos e gaa van huishoudelijke verzorging, recrea ie en mediage-bruik, maar bij vrouwen is he effec wa s erker. Verder doen vrouwen in vergelijkingmeer aan sociale con ac en en ie s minder aan spor en recrea ie en bes eden mannenie s meer ijd aan v o andere mediazaken en slapen vrouwen ie s meer.

Tabel 2.3

Tijdsbes eding in 2011, personen van 10 jaar en ouder, 2011 (in uren per week)

geslach leefijd

o aal man vrouw 10-19 20-34 35-49 50-64 65

be aalde arbeid , , , , , , , ,onderwijs en vorming , , , , , , , ,huishouding en winkelen , , , , , , , ,kinderverzorging , , , , , , , ,persoonlijke verzorging , , , , , , , ,e en en drinken , , , , , , , ,par icipa ie , , , , , , , ,sociale con ac en , , , , , , , ,ui gaan , , , , , , , ,spor en recrea ie , , , , , , , ,media: v, radio, audio , , , , , , , ,lezen en on spannen , , , , , , , ,slapen , , , , , , , ,overige ac ivi ei en , , , , , , , ,

o aal ijdsbes eding , , , , , , , ,

Bron: / ( 11)

Naar lee ijd is he beeld be rekkelijk ver rouwd. Jongeren doen vooral meer aan on-derwijs en ouderen bes eden hun ijd aan diverse ac ivi ei en. Opmerkelijk is wel da voor enkele ac ivi ei en meer ijd word genomen naarma e men ouder word . Da geldbijvoorbeeld voor huishoudelijke zaken (oplopend van 6,8% van de ijd bij jongeren naar12,2% bij ouderen), e en en drinken (van 5,8% naar 8,8%), mediagebruik (van 6,9% naar11,6%) en lezen en on spannen (van 1,1% naar 5,2%).

De ijdsbes eding van de bevolking verander in de ijd. Di kan komen door verande-ringen in de samens elling van de bevolking, maar ook door andere voorkeuren enmogelijkheden van ijdsbes eding, gro ere maa schappelijke on wikkelingen zoalsindividualisering en emancipa ie (zie Clon 2013). Veranderingen in de samens elling van de bevolking werken door in ijdsbes eding die bijvoorbeeld s erk gebonden is aanlee ijd (be aalde arbeid, vrije ijd) en opleidingsniveau (cul uurpar icipa ie). Dergelijke veranderingen vinden we bijvoorbeeld erug in de gro ere arbeidsdeelname van vrou-

SSN 2013.indb 48 20-11-2013 11:33:28


49/333

, :

49

wen en he gebruik van sociale media door me name jongeren. Hierdoor verander heijdsbes edingslandschap. Deze veranderingen zijn voor de o ale bevolking in beeld

gebrach in guur 2.19.4 De waarden voor 2011 wijken ie s a van die in abel 2.3 omda deac ivi ei en anders zijn ingedeeld en de doelpopula ie verschil (de 10- en 11-jarigen on -breken).

Figuur 2.19

Tijdsbes eding in 2000, 2006 en 2011 weinig veranderd, personen van 12 jaar en ouder (in procen en) a, b

0 1 0 20 30 40 50 60 70 80 90 100

11,3 12,1 3,4 7,5 11,5 5,8 7,8 2,0 35,1

11,5 12,1 3,7 7,3 11,7 5,1 7,9 2,4

2,1

1,8

1,8

2,2

34,8

11,7 10,7 3,7 7,1 12,4 4,3 8,0 35,4

betaald werk

onderwijs

huishoudenen zorgtaken

persoonlijke verzorging

eten en drinken

media

sociale contacten

recreatie en ontspanning

maatschappelijkeparticipatie

vrijetijdsmobiliteit

slapen

overige activiteiten

a He in erne - en compu ergebruik in he ijdbes edingsonderzoek val deels onder sociaal con ac(als er online gecommuniceerd word ) en deels onder mediagebruik (al he overige in erne - encompu ergebruik).

b Voor de rendbreuk in de me ing van de ijds bes eding in 2006 is gecorrigeerd door deze cij ers eijken op de oude me ing in 2005; in ei e be eken di da de on wikkeling in de ijdsbes eding in deperiode 2005-2006 nie is meegenomen. Zie verder hoo ds uk 9.

Bron: ( 00, 05 en 06); / ( 11)

De guur laa op vier pun en opvallende on wikkelingen zien. In de eers e plaa s zien weeen lich e oename van de ijd bes eed aan be aalde arbeid me circa 3,5% in de periode2000-2011. Deze oename spoor me die van he o ale arbeidsvolume volgens regis ra iesen bedraag circa de hel van de groei van he aan al werkzame personen ( S a Line,arbeid). Hierin weerspiegel zich de s erke oename van deel ijdarbeid. Een weede con-s a ering is da de ijd die word bes eed aan e en en drinken geleidelijk me circa 5% isgedaald in de be rokken periode. Een meer ingrijpende cons a ering is da de ijd bes eedaan sociale con ac en dras isch is a genomen. Tussen 2000 en 2011 word 25% minder ijdbes eed aan ysieke con ac en (bezoek on vangen o op bezoek gaan). Deze on wikkeling

SSN 2013.indb 49 20-11-2013 11:33:28

8/13/2019 De Sociale St

De Sociale Staat Van Nederland 2013

Documents

Transcript of De Sociale Staat Van Nederland 2013