de nieuwe kracht van

mode als startpunt voor vernieuwing?

studio voor stedenbouwkundig ontwerp

29 maart 2011

2

Atelier Rijksbouwmeester (opdrachtgever)Allard JollesNicoline Kokwww.rijksbouwmeester.nl

Studio Scale (opdrachtnemer)Marjolein PetersRené KuikenStef Heijnenwww.studio-scale.nl

Stipo (opdrachtnemer)Hans KarssenbergMarieke Nagelkerkewww.stipo.nl

ColofonDeze rapportage is tot stand gekomen in opdracht van Atelier Rijksbouwmeester en in samenspraak met de Gemeente Arnhem. Voor het maken is een reeks van partners betrokken. Wij danken hen zeer voor hun bijdragen en verrijkingen.

ComakersHans Ansems (ArtEZ)Robin Atema (Projectleider 100% Mode / Volkshuisvesting)Monique van Beek (Dutch Designers Store)Jan Buijs (Gemeente Arnhem)Janna Brouwer (Gemeente Arnhem)Jantien Doornbos (Gemeente Arnhem)Caroline Evers (Bedtime for Bonzo)Frank Evers (Portaal)Charlie Guda (Arnhem Mode Biënnale)Jeanet Hacquebord (bewoner Spijkerkwartier / zi)Mariëtte Hoitink (HTNK)Berry Kessels (Volkshuisvesting)Rob Klingen (Rijnstad / Wijkwinkel Klarendal)Ronald Kluskens (Gemeente Arnhem)Lex Kwee (bewoner Spijkerkwartier / zi)Yvonne Meekes (landschapsarchitect / bewoner Klarendal)Saskia Moester (Gemeente Arnhem)Mark Oonk (kunstenaar / bewoner Klarendal)Esther Ruiten (Gemeente Arnhem)Luuk Tepe (Gemeente Arnhem)José Teunissen (ArtEZ)Charly Tomassen (Gemeente Arnhem)Gerrit Weeren (Okimono)Chris Zeevenhooven (Gemeente Arnhem)

studio voor stedenbouwkundig ontwerp

3

Inhoudsopgave

1. Klarendal en mode 5Klarendal, Modekwartier 5Aanbod Atelier Rijksbouwmeester 5Onderzoeksmethode 6

2. Klarendal toen en nu 7De geschiedenis van Klarendal 7Klarendal nu 11

3. Conclusies 19Conclusie 1: De waarde van het project 100% Mode 19Conclusie 2: Relatie centrum met Sonsbeeksingel en Klarendalseweg 23

4. Een nieuw ‘Punt in de Verte’ (PIDV) voor Klarendal 29Betaalbare, organische, stedelijke en historische wijk 29Kindvriendelijk Klarendal 29Het MFC als nieuwe impuls 30Cultuurparticipatie 31Cultuurhistorie 31Conclusies nieuwe koers 33

5. Scenario 1, 1.000% Mode 35

6. Scenario 2: Doorgaan en verbreden naar vakmanschap 39

Bijlage: Modestad Antwerpen 41Bijlage: Atlas referentiestraten 43

4

Klarendalseweg rond 1920 Klarendalseweg 2010

5

Woningcorporatie Volkshuisvesting en de gemeente Arnhem herdoopten aandachtswijk Klarendal tot Modekwartier en startten het project 100% Mode. Sinds de start van het project zijn er rond de 40 startende modeondernemers ondergebracht in de plinten van de Klarendalseweg en de directe omgeving; het zullen er uiteindelijk 50 worden. Het thema mode sluit aan op andere modeactiviteiten in de stad, zoals de gerenommeerde opleiding Fashion Design van ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten en de Arnhem Mode Biënnale en de wens tot versterking van het profiel als creatieve stad. De investering is gepaard gegaan met toevoeging van nieuwe functies op het gebied van mode, zoals het monsteratelier en binnenkort de mode-incubator, en functies die mensen vanuit de hele stad trekken: restaurant-café Goed Proeven en binnenkort een nieuw art hotel. In de komende jaren zal nog het nieuwe multifunctionele centrum (MFC) van de grond komen, waar wijkfuncties worden gebundeld, maar waar waarschijnlijk ook een nieuwe stedelijke trekker in komt. De gemeente werkt mee via de herinrichting van de openbare ruimte, en via training en coaching voor ondernemerschap (waaronder de mode-incubator). Daarnaast is via de afdeling economische zaken winkelstraatmanagement ingezet in de aanloopstraten Hommelstraat, Hommelseweg en Steenstraat, gericht op veilig ondernemen en het versterken organisatiegraad.

Aanbod Atelier RijksbouwmeesterNu de eerste stappen ter verbetering van Klarendal zijn gezet, is het de vraag hoe deze actie duurzaam is te maken voor de wijk. Hierbij spelen de Klarendalseweg en de Sonsbeeksingel een belangrijke rol als mogelijke dragende structuur voor de wijk en directe omgeving. De gemeente stelt zichzelf daarbij de vraag, welke

Klarendal, ModekwartierKlarendal is een 19e, vroeg 20e eeuwse wijk, tegen het historische centrum van Arnhem aan, maar net aan de andere kant van het spoor. Het is een authentieke volkswijk met een grote variatie aan vooral kleinere woningen. Tot de jaren ’60 was het vooral een arbeiderswijk, waarvan de bewoners werkten bij de grote industrieën in Arnhem; daarna begon de wijk te verloederen. In 1970 was er een eerste oproer tegen die achteruitgang, gevolgd door een periode van steeds investeren en ook steeds weer terugzakken. In 1989 kwam de wijk opnieuw in het nieuws. Inmiddels waren er zoveel drugspanden gekomen dat de bevolking weer in verzet kwam. Sindsdien zijn woningcorporatie Volkshuisvesting, bezitter van de meeste woningen in de wijk, en de gemeente bezig een structurele vernieuwing in de wijk door te voeren. Met succes: de wijk heeft een positief imago gekregen, de waardering van de bewoners zelf gaat omhoog.

Voor die vernieuwing werd een bijzonder concept gekozen: Klarendal als Modekwartier. Het project en het label 100% Mode hebben dit aangejaagd. Met het verval van de wijk waren ook de Sonsbeeksingel en de Klarendalseweg, voorheen belangrijke economische wijkassen in Klarendal, in verval geraakt. Rond 2006 kwam rond deze wegen een aantal doelen bij elkaar. De woningcorporatie zocht een impuls om het imago van de wijk te verbeteren. Bewoners wilden de levendigheid van de wijkassen van weleer terug, en in elk geval voorkomen dat er opnieuw coffeeshops zouden kunnen komen. De wijk huisvestte veel startende kunstenaars. En de gemeente had net ontdekt hoe belangrijk de modeacademie ArtEZ eigenlijk was en zocht naar manieren om pas afgestudeerde modestudenten aan de stad te binden.Deze doelstellingen kwamen bij elkaar op de Sonsbeeksingel en Klarendalseweg.

1Klarendal en mode

6

Centrum in ontwikkeling, en de door bewoners gewenste twee nieuwe pleinen rond de molen en de supermarkt?5. Is de Klarendalseweg in lengte te vergelijken met soortgelijke straten elders? Wat zijn nog haalbare afstanden, hoe kunnen de bovengenoemde stepping stones hierin functioneren?6. Wat betekent dit alles voor de aansluiting van de routes oost-west op Klarendalseweg?7. Hoe legitiem is uiteindelijk de investering in modeateliers op deze plek in Arnhem?8. Hoe en waar is het modeconcept verder te verduurzamen?

De gemeente heeft gevraagd om een zo reëel mogelijk beeld, en wil daarbij weten waar nieuwe kansen en thema’s liggen, maar ook een realistisch beeld krijgen van de beperkingen waarmee ze rekening moet houden.

OnderzoeksmethodeOm antwoord te geven op de door Arnhem gestelde vragen is op de volgende wijze onderzoek gedaan:- de wijk is cultuurhistorisch en ruimtelijk-functioneel geanalyseerd (zie hierna)- er is een reeks interviews gehouden met vertegenwoordigers uit de wijk Klarendal, maar ook met mensen met overzicht over Arnhem als geheel en de mode in het bijzonder- Sonsbeeksingel en Klarendalse weg zijn geanalyseerd in hun looplengte (zie hierboven) en zijn in lengte, aantal functies en sterkte van de ‘plint’ vergeleken met een reeks straten in andere steden (zie bijlage 2)- er is een vergelijkende analyse gehouden van de aanpak van Antwerpen voor het versterken van mode en design (zie bijlage 1).

Hierna volgen nu eerst een beschrijving van de (cultuur)historie van Klarendal en de huidige situatie. Daarna gaan we in op conclusies van het onderzoek.

ruimtelijke en programmatische maatregelen nodig zijn om deze straten ook op de langere termijn te versterken.

Het Atelier Rijksbouwmeester heeft de gemeente Arnhem aangeboden aan deze vragen een impuls te geven. Dit komt voort uit de vernieuwde aandacht voor de 40 probleemwijken (“krachtwijken”) in Nederland. Het Atelier Rijksbouwmeester heeft hiertoe bijgedragen door vanaf 2009 in deze wijken een aantal pilotprojecten te starten. Hierbij wordt inhoudelijke expertise ingezet op verzoek van de wijk zelf. Het Atelier Rijksbouwmeester heeft Studio Scale en Stipo als combinatie op de vraag ingezet.

Aan de start van het onderzoek heeft de gemeente de volgende onderliggende vragen meegegeven:1. Kan de Klarendalseweg als geheel gaan functioneren als één aaneengesloten kralensnoer van de binnenstad naar buiten? Hoe verhoudt deze wens zich tot de lengte, het aanwezige programma en de ligging van de straat? Hoe verhoudt de route van de Klarendalseweg zich tot andere routes in de buurt? Wat is de rol van het hoogteverschil voor fietsers en voetgangers?2. Wat zijn voor deze wens van de Klarendalseweg als kralensnoer reëel gezien de dragende gebruikerswensen vanuit verschillende gebruikersgroepen in de buurt zelf en vanuit de stad als geheel, nu en in de toekomst?3. Hoe is voor het (winkelend) publiek de verbinding met de binnenstad (via Hommelseweg en Velperpoort) te verbeteren? Tot waar is het mogelijk om deze sfeer door te trekken in de wijk Klarendal? Hoe verhoudt zich dit tot de wens om het “strijkijzer” ‘rond’ te krijgen (de driehoek Hommelsestraat – Sonsbeekstraat – Velperplein – Steenstraat, met lichte uitwaaiering Klarendalseweg)? Wat betekent dit voor ontwerp en programmering van de twee schakels (of barrières) onder het spoor door?4. Hoe verhoudt de wens tot uitbreiding van de economische en maatschappelijke functies in de plinten van de Klarendalseweg zich tot het programma op de bestaande en mogelijke nieuwe vindplekken van deze functies elders in de wijk: Leuke Linde, het MultiFunctioneel

7

ArbeiderswijkKlarendal is de eerste 19e eeuwse uitbreiding buiten de stadsmuren van Arnhem en diende om de toestroom van arbeiders te faciliteren. Deze arbeiders waren nodig voor de afbraak van de vestingwerken, de aanleg van de singels en spoorwegen en de stadsuitleg. De bebouwing in Klarendal is niet grootschalig gepland maar vanaf circa 1830 geleidelijk gegroeid van de Velperpoort langs de Hommelseweg, Klarendalseweg en Rosendaalstraat. Tussen de woningen langs de uitvalswegen werden door kleine aannemers aan nieuwe straten steeds meer arbeiderswoningen gebouwd. In 1856 werd de spoorlijn van Arnhem via Zevenaar naar Duitsland geopend. De aanleg van de spoordijk heeft een grote invloed op Klarendal gehad

De geschiedenis van KlarendalKlarendal is een buurt met een woelige geschiedenis en vele gezichten. Hoewel het gebied pas in de 19e eeuw voor woningbouw werd gebruikt, zijn er op kaarten uit de 16e eeuw al belangrijke uitvalsroutes te herkennen zoals de huidige Hommelseweg (naar Deventer) en Rosendaalstraat (naar Rosendaal). Ook de Klarendalseweg bestond toen al en voerde door de landerijen naar het karthuizerklooster Monnikenhuizen. Dit voormalige kloosterterrein en bijbehorende landerijen is in 1635 gekocht door de Arnhemse burgemeester die het samenvoegde met het goed Monnikenhuizerbeek tot landgoed ‘Claerenbeeck’. De naam Klarendal is waarschijnlijk afgeleid van het dal waar de beek op het landgoed door stroomt, ten oosten van de huidige wijk.

Klarendal toen en nu 2

winkelgalerij talud Sonsbeeksingel, gesloopt omstreeks 1980 ten behoeve van spoorverbreding winkelgalerij talud Sonsbeeksingel in de jaren zeventig

8

1250: Klarendalseweg nog niet zichtbaar in systeem regio 1550: Klarendalseweg verbindt de stad met klooster Monnikenhuizen

Zo kon men in 1960 nog bij 16 verschillende zaken terecht voor bloemen en waren er destijds 25 cafés en 32 bakkers gevestigd. Veel winkels en cafés waren op de straathoeken gevestigd, vaak met de ingang in de afgeschuinde hoek. In 1926 kreeg Klarendal zijn eerste moderne winkelcentrum in de vorm van een winkelgalerij tegen het spoorwegtalud. Het moest een exclusief centrum worden en ook bezoekers uit andere wijken trekken. Ondernemers werden pas na strenge selectie toegelaten. Er waren in totaal 18 winkels die moesten concurreren met winkels aan de zuidkant van het spoor. De gevels trokken met vooruitspringende en terugwijkende delen de aandacht van het publiek, terwijl er ook luchtreclame in het ontwerp was geïntegreerd. Het geheel had een modern, grootsteeds karakter. De galerij is in 1980 gesloopt vanwege de plannen voor spoorverbreding. Destijds was verplaatsing niet aan de orde. Andere bijzondere functies die in Klarendal waren gehuisvest zijn de bioscoop het Corso (voorheen Flora) Theater aan de Klarendalseweg 517, en het café-terras naast de spoordijk bij de Velperpoort, verdwenen bij de sanering in de jaren ’60-’70 van de vorige eeuw.

aangezien deze een scheiding tussen de binnenstad en Klarendal vormde. Verbindingen naar het centrum waren nu alleen nog mogelijk via viaducten bij de Hommelseweg en de Velperweg.

Er werd in Klarendal niet alleen goedkoop en speculatief gebouwd maar er werd ook charitatieve bouw gerealiseerd gericht op de huisvesting van ouderen en armen. Een voorbeeld hiervan is het Luthers Hofje aan de Hommelseweg, momenteel een rijksmonument.Gemiddeld gezien waren de woonomstandigheden echter slecht. Met name in het zuidwestelijke deel, bij de Peterstraten en de Putstraat ontstonden dichtbebouwde krotten zonder riolering. Rond 1905 was Klarendal grotendeels volgebouwd. De vernieuwing stagneerde vanwege de strengere eisen van de woningwet.

WinkelsNaast woningbouw werden er ook scholen, kerken en winkels gebouwd en kwamen er verschillende militaire gebouwen tot stand (onder andere kazerne en bakkerij). Opvallend is het grote aantal winkels dat in Klarendal heeft bestaan en hoeveel mensen in dezelfde branche werkzaam zijn (zie pag. 12).

9

SaneringNa de Tweede Wereldoorlog werd het gebrek aan onderhoud en vernieuwing in de wijk een steeds groter probleem. Dit gold niet alleen voor Klarendal maar ook voor het Spijkerkwartier, de Spoorhoek, Sint Marten en Heijenoord. De buurten waren dichtbevolkt en verwaarloosd, met name de woningen die in bezit van particulieren waren. Een reden daarvoor was dat de overheid de buurt beschouwde als “te saneren” waardoor investeren voor eigenaren geen optie meer was.In de eerste saneringsplannen van eind jaren zestig werd een kaalslag met grote verkeersdoorbraken voorgesteld, die onderdeel moesten gaan uitmaken van de tweede ring rondom het centrum. Deze verkeersdoorbraken zouden worden omzoomd door forse flats. Deze plannen stuitten op veel verzet van de bewoners. In 1970 brak er een oproer uit, waarbij dichtgetimmerde woningen in brand werden gestoken en buurtbewoners slaags raakten met de politie. Een paar jaar later heeft een aantal wijkbewoners zich verenigd in de Werkgroep Klarendal. Uiteindelijk is er een compromis bereikt door middel van een stadsvernieuwing waarbij renovatie, nieuwbouw en instandhouding werden gecombineerd. Het bestaande stratenpatroon is hierbij niet aangepast.

1750: Klarendalseweg buiten de vesting van de stad 1900: Klarendalseweg ontwikkeld als arbeidersbuurt, spoorlijn snijdt de buurt af van het centrum

Wijk in actieDe stadsvernieuwing heeft het aanzien van Klarendal ingrijpend veranderd. Van de woningen is nu 40% van voor de Tweede Wereldoorlog en de rest grotendeels uit de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw. Hoewel de stadsvernieuwing leidde tot meer en betere scholen, winkels en voorzieningen, hielden de problemen van drugsoverlast en illegale prostitutie aan. Op 24 september 1989 leidde dit opnieuw tot een opstand van bewoners.

Een nieuw begin was het project “Klarendal Kom Op” dat in 2000 door de gemeente en het Wijkplatform werd gelanceerd, met als doel de kwaliteit van wonen en samenleven in Klarendal te verbeteren. De gezamenlijk ontwikkelde ideeën werden gepresenteerd in het Wijkperspectief Kleur en Karakter, dat in 2003 verscheen. In 2005 kreeg dit project een vervolg met “Klarendal gaat door”, waarvan de ontwikkeling van het Modekwartier en de verplaatsing van het oude stationspostkantoor concrete resultaten zijn. De zuidelijke rand van de wijk, waar het straatbeeld eerder werd bepaald door leegstaande winkelpanden en coffeeshops, is hierdoor sterk veranderd.

10

Verbindingen Stadsvernieuwing en monumenten

11

In het netwerk van regionale verbindingen heeft de Klarendalseweg van oudsher een lokale functie (ter ontsluiting van het klooster) in vergelijking met de Rosendaalstraat of de Velperweg. Zowel per auto als per fiets is de Klarendalseweg met name een verbindende route in de buurt maar geen verbinding tussen bestemmingen hierbuiten. De verkeersstructuur in Klarendal kenmerkt zich door een aantal vrijwel parallel lopende straten (Klarendalseweg, Agnietenstraat, Johannastraat, Rosendaalstraat) met daartussen kleinere straten. Een deel van de langere straten is “geknipt” waardoor auto’s veel lusbewegingen moeten maken. Naast de formele verkeersstructuur zijn er binnen Klarendal ook informele routes in de vorm van achterpaden.

Huidige functionele structuurTen opzichte van bijvoorbeeld 1960 is de bedrijvigheid aan de Klarendalseweg afgenomen. Momenteel betreft het niet-woonprogramma met name de ongeveer 40 (straks 50) modeateliers en wat kleinschalige bedrijvigheid. De concentratie van de modeateliers bevindt zich langs de Sonsbeeksingel en aan het begin van de Klarendalseweg. Verder naar het noorden neemt de intensiteit van de winkels aan de Klarendalseweg snel af. De vergelijking tussen de functies aan de Klarendalseweg uit 1960 en nu laat de potentie zien voor de straat om in de komende jaren een nog grotere menging aan functies te krijgen. Dit is echter niet meer mogelijk voor de woningen die zijn gesloopt en herbouwd in de stadsvernieuwingsperiode; door hun opzet (portieken, gesloten gevel aan de straat) lenen die zich alleen voor wonen (zie kaart linkerpagina).

Halverwege de Klarendalseweg bevindt zich sinds 1996 het winkelcentrum Klarendal waarin een aantal ondernemingen zijn gevestigd. De komst van café-restaurant Goed in het naar de wijk verplaatste voormalige postkantoor vormt met zijn bovenwijkse functie een belangrijke aanvulling.

Klarendal nu

Ligging van KlarendalKlarendal is gelegen aan de noordkant van het centrum van Arnhem. Belangrijke ruimtelijke kenmerken zijn de korte afstand tot het centrum, de spoorzone als barrière, het hoogteverschil in de buurt en de positie van de Klarendalseweg.

Vanaf de rand van het historische centrum (Velperplein) is het ongeveer 400 meter en dus 5 minuten lopen naar het begin van de Sonsbeeksingel. Dat is een relatief korte afstand, maar om het volledige Modekwartier te kunnen belopen moeten er flink veel meters worden afgelegd en barrières overwonnen [zie inzet Loopafstanden en bijbehorende kaart]. Hierbij zijn niet alleen de daadwerkelijke afstanden maar ook de fysieke barrières onderweg van belang, zoals de spoorviaducten en onduidelijkheden in de route. Het hoogteverschil in de Klarendalseweg is aanzienlijk, deze loopt vanaf het begin bij de Sonsbeeksingel circa 15 meter omhoog tot aan de vijver bij Klarenbeek.

De aanleg van het spoor is van grote betekenis geweest voor Klarendal. Hiervoor was de Klarendalseweg direct via de Hommelseweg verbonden met het centrum. Door de aanleg van het spoor ligt het eerste stukje Klarendalseweg (de oude Klarendalseweg) nu binnen de Spoorhoek. De rest van de straat is te bereiken via de Hommelseweg en de Sonsbeeksingel. Hoewel dus dicht op de binnenstad gelegen is Klarendal wel een wijk “achter het spoor”. De kwaliteit van de bestaande viaducten is dan ook essentieel bij de beleving van de aansluiting van Klarendal op het centrum.

Klarendal is een compacte woonwijk met weinig park en andere openbare ruimte binnen de wijk. De speeltuin de Leuke Linde – gelegen tussen Sint Marten en Klarendal - heeft daarom een belangrijk functie voor beide buurten. Ander groen op korte afstand is het Park Klarenbeek dat aan het einde van de Klarendalseweg (is de as van de Geert Grootestraat) eindigt in een mooie vijverpartij. Ook het park Sonsbeek en de andere stadsparken liggen dichtbij Klarendal. In principe draagt deze parkengordel enorm bij aan de kwaliteit van de wijk, maar de toegang van de wijk naar de parken kan sterk worden verbeterd.

12

Functionele structuur Klarendalseweg 1960Op deze kaart is verbeeld welke bedrijven er in 1960 waren gevestigd aan de Klarendalseweg en Sonsbeeksingel. De dichtheid en de varieteit van de (dagelijkse) winkelvoorzieningen is hier aanzienlijk.

13

Huidige functionele structuur Klarendalseweg en omgevingTen opzichte van bijvoorbeeld 1960 is de bedrijvigheid aan de Klarendalseweg afgenomen. Momenteel betreft het niet-woonprogramma met name de 45 mode-ateliers en wat kleinschalige bedrijvigheid.

14

Ontwikkelingen

Kerncijfers Klarendal

Bewoners• 7.235inwoners• 3.723woningenVastgoed• Corporatiebezit63,6%• Particulierverhuur8,8%• Koop26,9%

15

Ontwikkelingen in de wijkDe belangrijkste ontwikkeling in de wijk is die van het Multifunctioneel Centrum (vanaf hier: MFC) Klarendal op het terrein van de Menno van Coehoorn-kazerne. Doelstelling voor dit terrein is het creëren van een bruisende locatie aan de ‘ruggengraat’ van de wijk, de Klarendalseweg door verschillende wijkfuncties samen te brengen en elkaar te laten versterken. In het MFC worden belangrijke buurtfuncties gehuisvest zoals een basisschool, peuterspeelzaal, wijkcentrum, kinderopvang, sportschool en sportzalen, en het Centrum voor Jeugd en Gezin. Naast het gebouwde programma komt er ook een wijkplein. In het noordelijke kazernegebouw (in bezit van Woningcorporatie Volkshuisvesting) wordt gedacht aan een culturele bestemming die gebruikers zal aantrekken vanuit heel Arnhem. Voor het programma van het MFC geldt dat het gedeeltelijk om nieuwe functies gaat en gedeeltelijk om het verplaatsen of samenvoegen van bestaand programma. Er komen dus in de buurt ook enkele gebouwen en locaties vrij.

Verder komt er woningbouw aan de Zwaluwstraat. Het gaat hier om ca 100 woningen. Daarnaast verliest de kazerne van de Koninklijke Marechaussee aan de Thomas a Kempislaan – een gemeentelijk monument - haar functie. De Dienst Domeinen is op zoek naar een nieuwe functie voor het gebouw.

Als onderdeel van het verder versterken van de mode-infrastructuur in Arnhem komt er een nieuwe “mode-incubator” aan de Sonsbeeksingel. Dit is een plek waar startende ondernemers worden geholpen met een werkplek, coaching en advies op financieel vlak. Met het oprichten van een mode-incubator wordt het mogelijk dat ondernemers zichzelf sneller en succesvoller kunnen ontwikkelen. De incubator is een broedplaats en dient voor de versnelling van het ondernemerschap van modetalenten. ArtEZ en de gemeente Arnhem hebben het initiatief genomen, de financiering is afkomstig van provincie Gelderland, gemeente en ArtEZ. De incubator is per 1 januari 2011 gestart in Klarendal aan de Sonsbeeksingel. Het pand wordt gehuurd van Volkshuisvesting.De Stichting Dutch Fashion & Design Center (waar de innovatieve productenwinkel Arnhem Coming Soon onderdeel van is) realiseert de incubator en huurt daarvoor een pand van Volkshuisvesting aan de Sonsbeeksingel. Door het profiel van Klarendal als Modekwartier was is logisch dat de incubator daar zou worden gevestigd. De Provincie Gelderland, gemeente en ArtEZ financieren het initiatief. Tenslotte komt er aan de achterzijde van “Goed” aan het Putplein een kleinschalig art-hotel met ongeveer 20 kamers en een eigen café.

visualisatie woningbouwplan Zwaluwstraat

visualisatie ontwerp MFC (beeld: ‘De zwarte hond’)

16

De kracht van Klarendal

17

De kracht van KlarendalKlarendal is door zijn ligging, karakter en bevolkingssamenstelling een unieke wijk binnen Arnhem. Op de kaart zijn de typerende bestaande kwaliteiten en de belangrijkste mogelijke nieuwe kwaliteiten van de wijk aangegeven. Niet alleen in de buurt maar ook in de directe nabijheid zijn een aantal bijzondere kwaliteiten te vinden die Klarendal potentie geven. Binnen de buurt gaat het om:

- de bestaande monumentale bebouwing en het cultureel erfgoed; - de transformatie van het voormalige postkantoor als bovenwijkse trekker;- de Leuke Linde als groene plek, speelplaats en ontmoetingsplek aan de rand van de buurt;- het posttheater aan de Rosendaalstraat;- het vernieuwende karakter dat het project 100% Mode met zich meebrengt.

Buiten de buurt zijn op korte afstand de volgende kwaliteiten aanwezig:

- parken Klarenbeek (met daarbinnen het openlucht zwembad), Sonsbeek, Angerenstein en Presikhaaf )- station Velperpoort aan het einde van de Sonsbeeksingel- het centrum van Arnhem.

Op basis van de genoemde analyses komen we tot de volgende conclusies van het onderzoek. We gaan daarbij eerst in op de waarde van het concept Modekwartier zelf. Vervolgens trekken we conclusies over de Sonsbeeksingel en Klarendalse weg, hun beloopbaarheid, de levensvatbaarheid van publieksfuncties en hun relatie met het centrum. Daarna volgt een beschrijving van wat een nieuw ‘punt in de verte’ voor de wijk zou kunnen zijn, aangevuld met twee mogelijke toekomstscenario’s voor Klarendal als Modekwartier.

18

Mode in Klarendal

19

Conclusies 3Conclusie 1: De waarde van het project 100% ModeHet eerste deel van de vragen die de gemeente heeft gesteld is gericht op de duurzaamheid van de investering in het project 100% Mode en de logica van het ontwikkelen van Klarendal als een Modekwartier.

OrganischDe wijk Klarendal is gezegend met een vooruitstrevende en ondernemende woningcorporatie Volkshuisvesting. Die heeft de bijzondere visie van Klarendal als Modekwartier geïntroduceerd en omarmd als middel voor de stedelijke vernieuwing. Deze wijze van stedelijke vernieuwing is een unicum in Nederland en heeft dan ook landelijke bekendheid gekregen. Bijzonder is dat hier al vroegtijdig, zoals nu inmiddels op meer plekken gebeurt, voor een meer organisch vernieuwingstempo is gekozen, met een aanpak gericht op katalyseren met niet-woonfuncties, in plaats van ‘uitgummen en nieuwbouwen’ via grootschaliger sloop-nieuwbouw. De historische kwaliteiten van de wijk en de sociaal-economische structuur blijven zo beter voor de wijk behouden.

DuurzaamheidHet project 100% Mode is, in combinatie met investeringen als Goed Proeven en binnenkort het Multi Functioneel Centrum (MFC), mits aangevuld met een publieksfunctie die bezoekers uit heel Arnhem trekt, een uitstekende investering in een duurzame verbetering van de wijk Klarendal.

Er is in heel Arnhem en daarbuiten door het modeconcept en Goed Proeven veel interesse in de wijk ontstaan. Er is veel free publicity gekomen. Maar nog belangrijker: Arnhemmers van buiten de wijk komen nu in feite voor het

eerst sinds decennia weer naar de wijk om positieve redenen. Elders blijkt bij vernieuwingswijken dat een structurele verandering van een wijkimago pas werkelijk optreedt als mensen ook daadwerkelijk in de wijk komen; brochures zijn meestal zinloos als poging om van buitenaf een imago te keren. Immers: lezen is één, pas zelf aan den lijve ervaren maakt dat het beeld van buitenaf van een wijk definitief kan veranderen.

Ook de bevolking zelf (het beeld van binnenuit) ontwikkelt na decennia van een cyclus van neergang-protesteren-korte investeringen-loslaten-neergang etc nu de laatste twee jaar meer structureel vertrouwen in de vooruitgang van de wijk, zo blijkt uit imago onderzoek van Volkshuisvesting. Er is meer zelfvertrouwen, maar ook meer vertrouwen in de autoriteiten gekomen. De nieuwe inrichting van de openbare ruimte maakt dit ook zichtbaar.

Aansluiting op de wijk zelfHet modeconcept is binnen de wijk op zich logisch op zijn plek gezien de grote hoeveelheid kunstenaars en kunststudenten in de wijk. Samen met de recente nieuwe (vaak ook culturele) instroom maken zij volgens de geïnterviewden eenderde van de bevolking uit. Gek genoeg legt het concept van het Modekwartier (nog) beperkt verbinding met kunstenaars uit de wijk zelf, hoewel de corporatie met recente muurschilderingen wel meer dat verband aan het leggen is.

De oud-Klarendallers, ook eenderde van de bevolking, ervaren de transitie als moeilijk. Ze waarderen de verbeteringen en het definitief verslaan van de drugs maar verliezen verhoudingsgewijs invloed en de wijkcultuur

20

Loopafstanden centrum Arnhem naar Klarendalseweg

Mensen blijven in een straat lopen en gaan zwerven naar zijstraten als ze ongeveer elke 6 meter een nieuwe etalage, een nieuwe deur naar een mogelijke bestemming tegenkomen. Vanaf onderbrekingen langer dan 50 m wordt het moeizaam om de doorstroming erin te houden.Als we virtueel vanuit het winkelhart van Arnhem richting Klarendalseweg lopen, alsof we met boodschappentassen in de hand aan het zwerven zijn dan komen we tot het volgende beeld:.- We beginnen bij de Telefoonstraat. Die straat en Velperplein zijn samen 150 m lang en worden niet begeleid door functies, 2 minuten lopen zonder publieksvoorziening. Op zichzelf al funest voor de doorloop.- De Van Muijlwijkstraat voegt hier 100 aan toe (wat het totaal brengt op 250 m), nog een minuut erbij.- De Hommelstraat is 200 meter (totaal: 450 m). Het lastige is dat de Hommelstraat als afslag vanaf de Telefoonstraat niet zichtbaar is. Er is geen ‘lonkend perspectief’. De Hommelstraat zelf wordt wel verbeterd, wat goed zal zijn voor de uitstraling. Het is echter sterk de vraag of dit tot doorstroming vanuit het centrum zal leiden, gelet op de eerdere barrières.- De Sonsbeeksingel, het goede deel tot aan de Klarendalseweg is 100 m (totaal: 550 m). Hier gaat het goed! Dit is het stuk waar het 100% Mode concept het beste uit de verf komt. Klein nadeel is dat de Sonsbeeksingel maar aan één zijde publieksfuncties heeft: aan de andere kant ligt het spoortalud. - De Klarendalseweg is in totaal 1200 m. Dit is veel langer dan bijvoorbeeld de Haarlemmerstraat in Amsterdam (880 m).- Het Modedeel tot aan de Koolstraat is 100 m. Dit deel bevat ateliers. Daarna valt er een gat. Eventueel is er een afbuiging naar het nieuwe Putplein mogelijk, terug naar de Sonsbeeksingel.- Het deel tot aan de molen en Catherijnestraat is 150 m (totaal Klarendalseweg is nu daarmee 250 m). Dit deel bevat door de bouw weinig mogelijkheden om voorzieningen in de plint op te nemen, wat opnieuw een dodelijk gat voor de doorstroming oplevert.- Het deel tot aan het winkelcentrum is 350 m (totaal 600 m). Ook in dit deel zijn er door de stadsvernieuwing uit de vorige eeuw weinig mogelijkheden voor publieksfuncties in de plint (de begane grond)- Het deel tot aan het geplande multifunctioneel centrum is vervolgens 250 m (in totaal 850 m). Hier zijn en worden wel enkele modeateliers gevestigd, maar het aantal publieksfuncties is relatief dun. Het totaal is als spontane looproute onoverbrugbaar.- De route loopt daarna nog door langs de Mussenwijk naar de Geert Grootestraat en het water, in totaal nog eens 425 m. Dit voelt echter al niet meer als onderdeel van de Klarendalseweg aan.

21

gangen door even langs de ateliers gaan flaneren. Zo signaleert de eigenaar van de Mediamarkt (Van Muijlwijkstraat richting Hommelstraat) dat hij ’s avonds veel meer omzet draait dan overdag.

Naar een nieuwe balansDe wijk leent zich door zijn ligging in de stad en zijn organische, (cultuur)historische structuur net als St Marten voor transformatie als de Jordaan van Arnhem. Om die transformatie te bestendigen en de wijk niet zoals in het verleden is gebeurd na een reeks van investeringen opnieuw te laten wegzakken is een betere balans in bevolkingssamenstelling en koopkracht in de wijk nodig, waardoor de wijk meer zichzelf kan gaan dragen. Het beeld is niet dat Klarendal een hoofdzakelijk rijke wijk wordt, daar leent de wijk zich niet voor, maar ten opzichte van de bevolkingssamenstelling nu is er de kans om een iets betere mix te krijgen van huishoudens met weinig geld en huishoudens die wat meer te besteden hebben. Het aandeel sociale huur (64% in 2010, ten opzichte van 40% in de gemeente Arnhem als geheel) is daarvoor bepalend. Om deze betere balans te krijgen is het uiteindelijk nodig dat de corporaties hun meerderheid verkopen. De investeringen in mode, gastronomie en 3D (design, duurzaamheid en delicatessen in St. Marten) moeten dan nog wel zo’n vijf jaar doorgaan (totdat via verkoop het ‘tipping point’ is bereikt, het moment dat de wijk niet weer opnieuw zal wegzakken maar zichzelf als sterke wijk in Arnhem overeind zal blijven houden).

Zoals het er nu voor staat zal met het toenemen van de koopkracht de mode daarna gaandeweg uit de wijk kunnen verdwijnen, tenzij er nu nieuwe spelers het concept meer vanuit de mode verder zullen gaan aanjagen. Als de koopkracht toeneemt, ontstaat er immers draagvlak voor voorzieningen die een hogere huur kunnen opbrengen. Als de huren van de panden aan de Klarendalseweg op termijn gaan stijgen zal een deel van de modeateliers die niet meer kunnen betalen en zullen nieuwe huurders hun intrek nemen. Het verdwijnen van het modeconcept zou de investeringen in het ter plekke opgebouwde imago als Modekwartier teniet doen. Op zich hoeft dat voor de wijk Klarendal geen desastreuze gevolgen te hebben als de ateliers worden vervangen door andere functies en als het ‘tipping point’ inmiddels is bereikt.

wordt langzamerhand vervangen door een cultuur die ze niet meer als de hunne ervaren (‘wij hebben niets met die mode’; ‘we raken de macht kwijt’). Volkshuisvesting besteedt daar nu meer aandacht aan (tweedehands kleding winkel, mee bepalen van muurschilderingen). Belangrijke punten in de wijk voor Oud-Klarendallers zijn Tabakswinkel Simone, Visboer, Café Simmers in de wijk zelf en Alberts Puntje in de binnenstad; belangrijke tradities het levenslied en worstelen. Dit zijn aanknopingspunten voor het leggen van nieuwe dwarsverbanden.

Het project 100% Mode legt nog geen verbinding met migranten en hun cultuur. Bruidsmodewinkels worden opvallend genoeg niet gezien als onderdeel van het concept. De migranten, ook eenderde van de bevolking (om precies te zijn 25% niet-westers en 10% westers; Turken zijn de grootste groep met 13%), zijn bij degenen die als investeerders over de wijk beslissen nauwelijks in beeld. Onduidelijk is wat hun routes, routines, relaties en rituelen in de wijk zijn, waar zij elkaar ontmoeten of ze uit specifieke herkomstgebieden kwamen. Het is door de interviews niet bekend geworden of er een tweede of derde generatie ontstaat die in de wijk wil blijven, en als dat zo is, wat hun wensen zijn. De enige migrantencoördinator die er was, is recent gestopt.

Openingstijden en arrangementenOp korte termijn is er een sterke verbetering mogelijk van het concept van de openingstijden. De afspraak is nu donderdag-vrijdag-zaterdag open, maar toch komt het vaak voor dat klanten voor een dichte deur staan. We troffen mensen die uit Den Helder voor het Modekwartier naar Arnhem waren gekomen, maar op het moment dat de winkels open zouden moeten zijn hoofdzakelijk voor dichte deuren stonden. Zij zullen nooit meer terugkomen en thuis eerder een negatief verhaal vertellen. Anders dan de nu geldende afspraak zou het mogelijk zijn de openingstijden nòg specifieker te maken, bijvoorbeeld juist altijd alleen op zaterdag en zondag open (onderscheidend ten opzichte van de andere winkels en sluit aan bij wensen van bezoekers van buiten Arnhem die vooral in het weekend willen komen). Een andere mogelijkheid is om alleen op bepaalde avonden open te zijn, en dan een arrangement met Goed Proeven aanbieden, zodat bezoekers die daar uit heel Arnhem komen eten tussen de

22

Mensen die van buiten Arnhem komen om het modekwartier te bezoeken kunnen enerzijds lopen door de stad vanaf Centraal (maar is een onduidelijke route en duurt best lang) of anderzijds per trein vanaf Centraal naar Velperpoort. Dat is qua reistijd een voor de hand liggende keuze maar dit stelt wel eisen aan de kwaliteit van het station(sgebied). Het moet een prettige entree zijn en het Modekwartier moet vanaf daar al te beleven zijn. Het doel voor de aanpak van het stationsgebied zou dus tweeledig moeten zijn:1. aantrekkelijk doorstroomgebied voor de Arnhemmer naar de stad2. aantrekkelijke entree van het Modekwartier voor de bezoeker van buiten

Om dat te kunnen bewerkstelligen hebben we de volgende kansen gezien:- verdichting/ transformatie van de bouwblokken in de stationsomgeving, bijvoorbeeld bij het bouwblok van de Parkeergarage en het tankstation;- het vervangen van een deel van het talud door een open constructie met daaronder nieuw programma. Hierbij wordt de doorsteek met name gericht op de kleinschalige gevels van Klarendal gericht en niet op het kantoor aan de noordzijde;- aan de noordzijde van de fietsenstalling een nieuwe inrichting maken. Er valt aan te denken het fietspad hier op te heffen en deze alleen door de Arbeidsstraat te leiden. Hierdoor ontstaat ruimte voor een nieuwe inrichting en evt nieuw programma;- waar mogelijk aantrekkelijker maken van fietsroutes naar de stad, bijvoorbeeld fietsers rechts door de Van Muijlwijkstraat (dat scheelt EN een oversteek EN je fietst langs een wand).

Verder is het nog denkbaar om de Mode als route breder te “etaleren” door bijvoorbeeld een serie objecten/ folies (formaat Parijse Kiosk/ telefooncel) in de stad te plaatsen die de route naar Klarendal markeren en waarin de ontwerpers met etalagepoppen of films of interactief hun werk kunnen promoten.

Omgeving VelperpoortstationVanuit het verbeteren van de kwaliteit van Klarendal en het Modekwartier is het wenselijk de omgeving van het Velperpoortstation aan te pakken. Momenteel is het een versnipperd gebied zonder continuiteit in openbare ruimte, programma en inrichting. Het gebied wordt gedomineerd door het snelle verkeer. In de jaren zestig is gekozen voor een optimale doorstroming van auto en trolleybus waardoor het langzaam verkeer het kind van de rekening werd. Er zijn wel verbindingen voor fiets en voetganger naar de stad maar deze zijn niet aantrekkelijk. Als je bijvoorbeeld vanaf de Rosendaalstraat met de fiets richting stad wilt dan moet je eerst door de (lage) fietstunnel heen, vervolgens na de tunnel de drukke van Muijlwijkstraat oversteken en dan (niet langs een gevel maar langs de trolleybus!) richting stad. Daarnaast wordt de route niet begeleid door een levendig programma in de plinten. Er is weinig programmatische relatie tussen de bouwblokken aan de noord- en zuidzijde van het station en er zit heel weinig programma (plinten) kort op het station. De aansluiting op de omgeving is hierdoor heel moeizaam.

De aanwezige openbare ruimte rondom het station lijkt een restruimte die gebruikt wordt voor fietsenstalling, parkeren en kiss&ride in plaats van een aantrekkelijk verblijfsgebied ter begeleiding van de route.Ook de huidige stationsbebouwing van het draagt niet bij aan de verblijfskwaliteit, het geheel heeft een grote massa (met een beperkt programma) en een erg robuuste en gesloten uitstraling.

Voor de routing is het belangrijk welke gebieden en voor wie je met elkaar wilt verbinden. De Steenstraat aan de zuidkant van het station heeft zijn afzetgebied op het niveau van de buurt/wijk en kenmerkt zich door speciaalzaken op het gebied van etenswaren en andere producten. Klarendal met zijn modekwartier heeft een lagere dichtheid van winkels maar heeft als afzetgebied een hoger ambitieniveau, namelijk voor heel Arnhem en zelfs regionaal/ landelijk.

Velperpoortstation huidige situatie Velperpoortstation knelpunten Velperpoortstation kansen

23

historische oorzaken. Het Velperplein en Van Muijlwijkstraat zijn grote ‘gaten’ richting Hommelstraat die zelf ook nog moet worden getransformeerd. De transformatie van de Hommelstraat is belangrijk, maar uit de analyse van de loopafstanden blijkt dat het zeer de vraag is of die werkelijk zal leiden tot het doortrekken van de centrumsfeer naar Klarendal. Ook Steenstraat – Velperpoort aan de oostzijde zijn moeilijk te verbeteren ‘gaten’.

Samenhangende looproute?De Klarendalseweg zelf is te lang om één samenhangende looproute te zijn en er liggen geen bestemmingen achter de straat die het tot een logische doorgaande route maken.De plinten van de panden lenen zich vanwege de stadsvernieuwingsblokken en de kwetsbare monumenten op te veel plekken niet voor een aaneengesloten ontwikkeling, ook al zou daar een markt voor zijn. Dat draagvlak is momenteel beperkt, want de straat is afhankelijk van het eigen draagvlak van de wijk. De keuze om in 1996 het winkelcentrum Klarendal te open heeft als logisch gevolg dat de kleinschalige middenstand verder in de straat afneemt. Daarnaast speelt het hoogteverschil een beperkende rol en de hoofdroutes voor fietsers en auto’s lopen buiten het gebied om (Hommelstraat, Rosendaalseweg, Velperweg). Heen en weer lopen vanuit het centrum zal hooguit in de eerste 50-100 m gebeuren. Als we naar de cultuurhistorische ontwikkeling van de Klarendalseweg kijken, dan is dit ook nooit een hoofdroute geweest.

Strijkijzer?De gemeente heeft “het rondje strijkijzer” geïntroduceerd, gevormd door de belangrijkste looproutes in het Velperpoortdistrict en als verbinding met de binnenstad. Hoewel de Sonsbeeksingel wel onderdeel uitmaakt van deze route, doet de Klarendalseweg – en hiermee een groot deel van het Modekwartier – niet mee.Een alternatieve route centrum – Hommelstraat – Sonsbeeksingel – Klarendalseweg – Catherijnestraat – Velperpoort – centrum (het ‘strijkijzer plus’) zou op de kaart bezien een alternatief bieden om een meer sluitend circuit te krijgen. Maar, de Catherijnestraat (275 m) zelf leent zich niet voor publieksfuncties, en het deel Klarendalseweg tussen Koolstraat en molen (150

Voor Arnhem als modestad is dan het wel noodzakelijk om een plan klaar te hebben voor waar de vertrekkende ateliers in de volgende fase zich het beste in de stad kunnen vestigen: waar is versterking van de modeketen het meest logisch, ook in relatie tot de dan belangrijke gebieden binnen Arnhem? We werken deze gedachte in de laatste paragrafen uit in twee mogelijke toekomstscenario’s.

Met al deze suggesties voor verbetering is de investering van het project 100% Mode ook nu al als waardevol te beschouwen, mits de huidige investerende partijen het trekkerschap nog ongeveer vijf jaar weten vol te houden tot en met het ‘tipping point’, waarna de investeringen bestendigen door de nieuwe balans in de bevolkingsopbouw van de wijk. Zouden de partijen het op dit moment al loslaten, dan ligt het vervliegen van de gedane investeringen op de loer. Op korte termijn zijn er daarbij enkele belangrijke verbeteringen uit te voeren, zoals het actiever betrekken van Oud-Klarendallers en migranten; en het verbeteren van het openingstijden concept.

Conclusie 2: Relatie centrum met Sonsbeeksingel en KlarendalsewegHet tweede deel van de door de gemeente gestelde vragen is gericht op de samenhang tussen Sonsbeeksingel/Klarendalseweg en het centrum en het beeld van de Klarendalseweg als aaneengesloten lint.

Onderdeel binnenstad?De analyse van de loopafstanden (pagina 20) en de vergelijking met straten elders (bijlage 2) leidt naar aanleiding van de door de gemeente voor dit onderzoek gestelde vragen over de relatie tussen de Sonsbeeksingel en de Klarendalseweg en het centrum tot de conclusie dat deze geen onderdeel zullen gaan uitmaken van het winkel- en zwerfcircuit van de binnenstad. Daarvoor is het gebied te afgelegen, de loopafstanden te groot, de omvang van het gebied dat als centrum kan functioneren op Arnhemse schaal niet groot genoeg, zijn de wegen niet omringd met bestemmingen die leiden tot omvangrijke bezoekersstromen en moeten er te veel barrières met ‘gaten’ in de plinten worden overwonnen. De onderbreking van het spoor en het hierdoor afbreken van de voorheen doorlopende Klarendalseweg zijn hiervan belangrijke

24

Het “rondje strijkijzer” raakt aan het Modekwartier maar creërt geen route door de Klarendalseweg. Het project 100% Mode beslaat de hele Klarendalseweg maar heeft zijn zwaartepunt in de zone zuidpunt Klarendalseweg - Sonsbeeksingel.

Mogelijk alternatieve route ‘strijkijzer plus’ met het zwaartepunt van het Modekwartier binnen de driehoek Klarendalseweg - Sonsbeeksingel - Koolstraat. Verder langs de Klarendalseweg neemt de intensiteit van het programma af.

Promenade plantée in Parijs

25

m, na de eerste 100 m Klarendalseweg met wel functies) evenmin. Een eerdere afslag na het modedeel (100 m) via de Koolstraat (100 m) naar toekomstig hotel en Putplein zou kunnen, maar ook in de Koolstraat lenen alleen enkele plinten aan de westzijde zich voor vulling met publieksfuncties. Het eerste pand is een grote blinde muur die wellicht met een muurschildering publiek de straat in zou kunnen verleiden.Zelfs het aan het centrum hechten van alleen de Sonsbeeksingel is moeizaam. Het stuit op dezelfde barrières (Muijlwijkstraat/Hommelsweg en Velperpoort). Er komen nog nieuwe impulsen aan de Sonsbeeksingel (hotel met pleintje, mode incubator), maar na het eerste deel Sonsbeeksingel (Hommelstraat tot Goed, 100 m) is het tweede deel tot aan station Velperpoort (300 m) nog niet gevuld met publieksprogramma. Overigens liggen hier wel mogelijkheden om de panden tussen incubator en station Velperpoort met publieksfuncties te vullen, en lenen de panden zelf zich daar ook voor. Dit is zeker kansrijk als de Velperpoort zelf meer wordt ontwikkeld.

De Steenstraat zelf zal door het ingestelde winkelstraatmanagement nieuwe impulsen krijgen. De straat heeft veel winkels met een buurtfunctie en is door de barrière van het Velperplein niet aangesloten op de loopstromen langs de winkels in de binnenstad. Maar er is ook een flink aantal speciaalzaken met een buurtoverstijgende functie gevestigd (één van Arnhems beste banketbakkers, Italiaanse delicatessen, kickboxkleding, biologische slager, modelspoorwinkel, postzegelverzamelwinkel, winkel voor kunstschilderbenodigdheden). Deze hebben echter elk meer hun eigen publiek dat ze aantrekken. Het belangrijkste voor Klarendal is dat de straat een zeer beperkt modekarakter heeft. Functioneel gezien zal er daardoor niet gemakkelijk een verband zijn te leggen met het Modekwartier Klarendal.

Een ander probleem van de Sonsbeeksingel dat die maar aan één kant publieksfuncties kan hebben, terwijl goede winkelstraten een circuit met twee kanten hebben. Bij toekomstige spooruitbreiding zou als oplossing hiervoor een ‘Tussen de Bogen’-achtige verandering van het spoortalud te overwegen zijn (zoals in Amsterdam is gemaakt met werkplekken en ateliers onder het spoortalud), of een galerij bebouwing zoals oorspronkelijk aanwezig was aan

de Sonsbeeksingel. Bij een dergelijke ingreep is dan wel aandacht nodig voor het huidige groene karakter van het talud, dat een kwaliteit geeft aan de straat. Een goed voorbeeld hiervan is de ‘promenade plantée’ in Parijs, waar ateliers zijn gerealiseerd in één laag met daarboven een groene beplanting. Een vanaf het spoortalud hangende beplanting is hier ook denkbaar.

Op eigen krachtOm de Klarendalseweg en het Modekwartier als geheel aan te laten sluiten op het bestaande centrum moeten dus teveel barrières worden geslecht. Er liggen meer kansen in het creëren van een aparte bestemming met een eigen en onderscheidend karakter (en daarbij horende openingstijden). Dat betekent: blijven uitgaan van het uitgangspunt om van het Modekwartier Klarendal een trekker op zich te maken voor de ‘avontuurlijke shoppers’ die doelgericht de modeateliers in de wijk komen bezoeken.

Clusters langs de KlarendalsewegDe Klarendalseweg is te lang en kent te veel onderbrekingen om een aaneensluitende economische as te worden waarlangs ononderbroken voetgangersstromen zullen lopen. Dat wil niet zeggen dat er geen economische functies te vinden zullen zijn; ze zullen alleen eerder in clusters zijn opgebouwd die niet per se als lijn een reeks vormen, maar eerder vanuit hun omgeving worden gevoed. Die clusters zullen dan vooral een functie vervullen voor de directe omgeving, of als ze meer gespecialiseerd zijn, een eigen publiek kunnen aantrekken. Naarmate de koopkracht in de wijk in de komende jaren meer in balans komt zal er draagvlak ontstaan voor nieuwe ambachtelijke functies, persoonlijke dienstverlening, specialistische winkels, een klein gespecialiseerd restaurant voor de buurt en het gebruik van ruimtes in de plinten voor zelfstandige ondernemers uit de wijk. Het verder versterken van het Modekwartier is ook een optie, afhankelijk van het te volgen scenario (zie de laatste twee hoofdstukken).

Profiel Klarendalseweg – Steenstraat – Hommelstraat/HommelsewegDe vraag is welk profiel deze drie straten ten opzichte van elkaar kunnen of moeten ontwikkelen, al was het alleen maar om te voorkomen dat bij de

26

Potentie programmering Klarendalseweg in relatie tot straten in omgeving

27

aanpak van de drie straten te veel in dezelfde vijver wordt gevist. Wel met de kanttekening dat de vraag is hoezeer stedelijke gebieden en straten zich werkelijk laten thematiseren volgens een label, en hoezeer er de werkelijkheid van de stedelijke dynamiek die zijn eigen weg zoekt.

Alle drie de straten hebben een functie voor de omliggende buurt, of kunnen die de komende jaren gaandeweg meer ontwikkelen (in het geval van de Klarendalseweg). Op dat gebied is weinig afstemming nodig en kunnen de verschillende straten prima naast elkaar bestaan. Wel is wellicht meer afstemming nodig waar er meer bovenwijkse functies worden aangetrokken of al aanwezig zijn in elk van de straten, en om wat voor soort functies het dan gaat..

De Steenstraat is geen onderdeel van de looproutes van de binnenstad, maar ligt er wel dicht tegenaan. Voor de bovenwijkse functies heeft de straat momenteel een prima plaats als milieu net naast de binnenstad. Winkels als de kickboxkledingspecialist en de modeltreinenspecialist hebben elk een eigen, heel specifiek publiek, dat vooral direct op die ene winkel afkomt, niet zozeer de straat als geheel, misschien nog een aanvullende boodschap in een winkel ernaast mee pikt en daarna ook weer verder gaat. Het is het type winkels dat graag in de nabijheid van de binnenstad verkeert, maar daar de huren niet kan of wil betalen. De Steenstraat zou zich nog kunnen versterken tot een straat met speciaalzaken in het voedings en/of drankensegment. Momenteel is er al een aantal van dat soort zaken aanwezig waaronder een chocolaterie, een ijswinkel, een kaaswinkel en verschillende bakkers. Het zou interessant zijn deze aan te vullen met winkels die zich specialiseren in bijvoorbeeld bijzondere taarten, koffiebonen en thee, noten of olijfolie.

Voor de Klarendalseweg zullen we in de komende hoofdstukken een profiel schetsen dat voor de bovenwijkse functies is gericht op (vanzelfsprekend) mode en ambachtelijke specialiteiten.

De Hommelstraat / Hommelseweg is onderdeel van het 3D-concept (duurzaamheid, delicatessen, design) maar dat lijkt op dit moment nog niet echt in de straat zelf al geworteld. Veel logischer lijkt het om daar in te zetten op het versterken en meer naar bovenwijks niveau tillen van de al aanwezige talrijke

multiculturele winkels. Hier kan worden gedacht aan multiculturele winkels op eetgebied maar ook meubelzaken, schoenen en (interieur)stoffen.In de invloedsfeer van het centrum van Arnhem is er geen wezenlijk alternatief voor die rol.

28

29

Hoewel het Modekwartier een uniek concept is, ontbreekt op dit moment nog duidelijke gedeelde koers voor meer de wijk Klarendal als geheel. Het Wijkactieplan (2007) bevat veel goede maatregelen maar geen duidelijk gedeeld streefbeeld van de toekomst van de wijk. Wat is gewenste bevolkingssamenstelling? Wat voor type wijk wordt Klarendal? Immers, een wijk is niet maakbaar, en de toekomst niet kenbaar, maar handelen zonder richting is weer het andere uiterste. Zonder een in beton gegoten masterplan voor te stellen is het wel zinvol al het korte termijn handelen te voorzien van een handelingsperspectief, een stip op de horizon om op af te vliegen, een punt in de verte waar vele routes heen kunnen leiden. Routes die onderweg kunnen afwijken en ook langs andere paden op dezelfde plaats kunnen uitkomen – gaandeweg is zelfs het verleggen van het ‘PIDV’ mogelijk. Toch maakt een handelingsperspectief dat korte termijn acties richting kunnen krijgen en meer worden dan ad-hoc beleid.

Betaalbare, organische, stedelijke en historische wijkWat kan dat PIDV zijn? Als we uitzoomen en de kaart van heel Arnhem overzien, en dan kijken naar hoe St. Marten en Klarendal daarin liggen, dan zijn dit in Arnhem dè wijken met veel potentie om – zoals al eerder genoemd – een ‘Jordaan-effect’ te ondergaan. Klarendal kan een geliefde, kleinschalige, gemengde, stedelijke, spontane wijk worden met veel cultureel kapitaal, dicht tegen het centrum aan, met een historische structuur, en op termijn wat meer balans in koopkracht, nooit eenzijdig rijk zoals andere wijken in Arnhem centrum recent is overkomen, maar een aangename menging met het meer volkse karakter dat de wijk ook heeft en houdt.Het ligt voor de hand om voort te bouwen op de kwaliteiten: het aanwezige culturele kapitaal, de kansrijke voorzieningen in en rond de wijk, de gemengde

bevolking waarbij stedelingen zich thuis voelen, de betaalbaarheid en de historische, organische uitstraling. Dat betekent: een positionering als een betaalbare, organische, stedelijke, spontane en historische wijk voor stedelijk georiënteerde culturele gezinnen met kinderen, voor de tweede en derde generatie migranten, voor studenten en voor oud-Klarendallers, ook al wordt het aandeel van die laatste groep wat kleiner. Het gaat er niet om dat al die groepen veel met elkaar moeten, sterker nog, elk hebben ze deels hun eigen voorzieningencircuits – maar wel bestaat er steeds een aangename balans. Net zoals ze in de Jordaan in Amsterdam goed naast elkaar bestaan.De eerder genoemde kwaliteiten van Klarendal geven hieraan inhoud. Maar ook met het bieden van trots op de eigen cultuur van elk van de genoemde groepen. De viering van het levenslied krijgt evenveel respect als met de viering van de studentencultuur of rituelen uit het land van herkomst. Het zijn de gemeenschappelijke voorzieningen als het toekomstige Multi Functioneel Centrum (MFC) die daarvoor het podium moeten bieden.

Kindvriendelijk KlarendalVooral nieuw in deze opsomming zijn de stedelijk georiënteerde gezinnen met kinderen: Kindvriendelijk Klarendal. De wijk is kansrijk om hen meer aan zich te binden. Het hoeven niet per se nieuwe groepen van buitenaf te zijn, het kunnen ook gezinnen zijn die ontstaan en de wijk niet verlaten. Om deze interessante, stedelijke groep te binden is het volgende nodig.

1) Het samenvoegen van beneden/bovenwoningen. Naar ons weten is dit nu nog geen beleid. Er is nu de curieuze situatie dat mensen die slecht ter been zijn in hun kleinere benedenwoning een tuin krijgen, maar

Een nieuw ‘Punt in de Verte’ (PIDV) voor Klarendal 4

30

Angerenstein en Presikhaaf hebben een duidelijk profiel; ‘Klarenbeek’ minder. Het Park Klarenbeek speelt momenteel nog maar een beperkte rol voor de bewoners van Klarendal. Er is een beter en meer op stadsgezinnen ontwikkeld programma in het park nodig, betere verbindingen vanuit Klarendal naar Klarenbeek en duidelijker looproutes door park (dit alles sluit aan op wensen uit de Beheervisie Klarenbeek 2007-2017).5) Zeer hoge kwaliteit van het basisonderwijs. Ouders kunnen vanwege de toekomst van hun kinderen alsnog naar andere wijken trekken als het basisonderwijs een slecht imago heeft.

Het MFC als nieuwe impulsHet Multifunctioneel Centrum (MFC) zal de buurt een nieuwe impuls kunnen geven. Maatschappelijke functies krijgen een fraai nieuw onderdak en de buurt krijgt er een gebruiksplein bij. Kinderen, jongeren en ouders vinden straks hun weg naar dit nieuwe complex. Het MFC wordt graag gezien als de laatste ‘stepping stone’ om de Klarendalseweg als economische as af te maken, maar als zodanig zal het met dit programma niet werken. Vooral zal het een functie voor de buurt hebben, niet zozeer voor de stad.

Er is veel voor te zeggen in het gebouwencomplex (de gebouwen die Volkshuisvesting in bezit heeft) ook stedelijke functies op te nemen. Momenteel wordt gedacht aan het Kunstbedrijf, wat een interessante functie zou zijn vanuit dezelfde doelstelling: Arnhemmers een reden geven de wijk daadwerkelijk te bezoeken en ervaren. Dit betekent niet alleen overdag activiteiten maar ook een levendigheid in de avonduren. Daarnaast kunnen kinderen er straks balletles volgen terwijl hun ouders de ateliers in de omgeving bezoeken, zo is de gedachte. Of dat laatste ook zo gaat werken is nog de vraag. Maar voor de wijk is het zeker een kans om in te zetten op een menging van buurt- en stedelijk programma en hieruit volgend een menging van Klarendallers met andere Arnhemmers. Het buurtplein heeft met de huidige programmering alles in zich om ’s avonds door jongeren te worden gedomineerd. Vanzelfsprekend hebben zij alle recht om van het plein gebruik te maken, maar voor anderen in de buurt is het plezierig als er daarnaast ook andere gebruikersgroepen aanwezig zijn.

daar niet op zitten te wachten, en gezinnen met kinderen in de grotere woning boven hen terecht komen. Daar hebben zij hoewel ze het graag zouden willen geen of beperkte buitenruimte en bezorgen ze onbedoeld de benedenburen geluidsoverlast. Als de gemeente en corporatie de groep ouders met kinderen willen bedienen dan is bij verkoop en mutaties een strategie nodig waarbij woningen verticaal worden samengevoegd (al dan niet met studentenzolder apart, dus van 1+2 naar 2+1), dan wel horizontaal worden samengevoegd (twee benedenwoningen worden één met riante tuin). Ook een interessante strategie om de volgen is die van de kluswoningen in St. Marten. 2) De openbare ruimte in de wijk zelf zo kindvriendelijk mogelijk inrichten: bredere stoepen geschikt voor kinderwagens, pleintjes als voetbal/ speelpleintjes (voetballen op straat is nu niet mogelijk door het hoogteverschil), studie maken van de gedrags-patronen van kinderen in de wijk en dat naar het ontwerp vertalen. Recent werd een vergelijkbaar traject doorlopen voor aandachtswijk Poelenburg in Zaandam. De Klarendalseweg zelf is net opnieuw ingericht, waarbij is gepoogd de stoepen zo breed mogelijk aan te leggen; de geleidelijke vernieuwing van de straatprofielen in de rest van de wijk moet zoveel mogelijk vanuit ditzelfde perspectief gebeuren.3) Het vergroten van de sociale veiligheid door meer voorkanten aan de straat te situeren en de bestaande achterpaden en autovrije straten te beoordelen op hun gebruiks- en belevingskwaliteit. Wanneer paden een belangrijke route vormen dan dient er ook toezicht op te bestaan en zich programma aan te bevinden. Als dat niet zo is, dan is het te overwegen om achterpaden (gedeeltelijk) af te sluiten of te privatiseren. 4) Het beter benutten van de omgeving, de parkengordel. Het wijkactieplan constateert een lage sportparticipatie maar legt opvallend genoeg geen verbinding met de kansen die de talrijke omliggende park- en bosgebieden bieden. Dit is extra opvallend omdat de wijk zelf heel compact is en slechts enkele groene en openbare plekken kent. Een belangrijk nieuw doel van de wijkvernieuwing zou moeten zijn om de bestaande parken beter te benutten voor de wijk Klarendal / St Marten. De parken Sonsbeek,

31

CultuurhistorieOm de genoemde mix van groepen te binden en aan te trekken is het cruciaal om te blijven voortbouwen op de cultuurhistorische kwaliteiten die de wijk al heeft. Wat de oud-klarendallers, de nieuwe generaties migranten en de nieuwe stedelijke gezinnen met kinderen bindt is hun voorliefde voor een karaktervolle omgeving met voormalige militaire bebouwing, de molen en de vooroorlogse woningbouwcomplexen. Hierdoor is het belangrijk om te blijven inzetten op hergebruik van oudere woningen in plaats van sloop, zoals geschetst in de mogelijke verkoopstrategie voor de woningcorporatie of zoals bijvoorbeeld met het klusconcept zoals in St. Marten wordt gehanteerd. Daarnaast liggen er kansen in het hergebruik van grotere leegstaande panden zoals de kazernes en de scholen. Waar dit kan zijn koppelingen te leggen met het modeconcept, publieke voorzieningen, maar ook hergebruik voor wonen kan deze oude panden een nieuw gezicht voor de wijk geven.

Verder zijn belangrijke elementen van de in te zetten strategie voor de wijk het verder uitbreiden van de Klarendalseweg als ruggengraat van de wijk en het ontsluiten van de parkengordel. De Klarendalseweg leent zich voor een gemengd karakter, met naast wonen niet alleen de modeateliers en cafés, maar ook met ambachtelijke bedrijven en specialistische winkels (zoals de paardenslager nu ver buiten de wijk bekend is), en door gaandeweg in oude winkelpanden ook ruimte te bieden voor zelfstandige ondernemers uit de wijk (ZZP’ers), een klein gespecialiseerde restaurant voor de wijk en diensten als catering en persoonlijke verzorging. Dit laatste zal alleen heel geleidelijk tot stand kunnen komen, naarmate de samenstelling van de wijk in de komende decennia verandert. Op korte termijn is het vooral belangrijk de bestaande bijzondere winkels zoals de paardenslager te behouden.

Het creëren van betere loop- en fietsverbindingen tussen Klarendal en de omringende parken (met name Klarenbeek en Angerenstein) sluit aan bij de doelstellingen van het beheerplan van die parken zelf en vraagt om samenwerking tussen gemeente, Volkshuisvesting en de beheerorganisaties van de parken. Klarendal is een compacte wijk. Behalve de Leuke Linde en het kijkgroen van de vijver aan het einde van de Klarendalseweg zijn er weinig

We raden aan hier in de programmering rekening mee te houden, bijvoorbeeld door een laagdrempelig multi-cultureel-opleidingsrestaurant toe te voegen en in de zomer gebruik te maken van de middag- en avondzon die precies voor het gebouw van Volkshuisvesting een terras mogelijk maakt. Het is zaak te kiezen voor een andere formule dan Goed Proeven en de mogelijke nieuwe horeca in het voormalige Albert Heijn pand aan de Muijlwijkstraat. Een formule waarbij zowel de migranten, de studenten, de oud Klarendallers als de nieuwe creatieven zich thuis voelen. Referenties zijn Fifteen (Amsterdam, geïnspireerd op de inzet van kansarme jongeren door Jamie Oliver),Colour Kitchen (Amsterdam Nieuw-West) of Bazar (Rotterdam en Amsterdam, oosterse sfeer, muziek en eten, maar wel zodanig opgediend dat het al die groepen bedient).

Een tweede kans ligt in het binden van studenten met specifieke programmering zoals een arthouse bioscoop. We raden aan om de mogelijkheid van een dependance van Focus in het MFC te bezien. Overdag staan de scholen, de aanverwante voorzieningen en het Kunstbedrijf (=ook ’s avonds met cursussen) garant voor gebruik van het plein. De mix van jongeren, etende en in de zomer op het terras zittende buurtbewoners en studenten bij een filmhuis geeft het plein ook ’s avonds een levendig gebruik.

CultuurparticipatieDe cultuurparticipatie is laag in Klarendal, zoals in het wijkactieplan is te lezen. Het MFC biedt – naast ruimte voor onderwijs – ook de mogelijkheid een structurele ontmoeting en uitwisseling te organiseren met in de wijk gevestigde kunstenaars en onderwijs. Te denken is aan een verbinding tussen de in de wijk aanwezige kunstenaars en ontwerpers, en bijvoorbeeld de cultuur van het levenslied of vervlogen handwerktechnieken als combinatie tussen de modeontwerpers en de oud-klarendallers.

Een belangrijk punt hiervoor is de bruikbaarheid van de schoolruimtes in de avonduren en het inzetten op dubbel gebruik in de tijd. Dit vraagt een goed beheer op het matchen van vraag en aanbod in de wijk, het voeren van goed beheer en gastheerschap, en het uit elkaar halen van eigendom van maatschappelijk vastgoed en gebruik.

32

Wereldeethuis Bazar Rotterdam

Strategie 1: 1+2 => 3 (grote woning)1

2

3

Strategie 2: 1+2 => 2+1 (grote benedenwoning met studentenzolder)

Strategie 3: 1+2 => 2+1 horizontale samenvoeging (één grote benedenwoning)

Mogelijkheden om de woningvoorraad aan te passen aan de doelgroep gezinnen

Strategie 1: 1+2 ->3 (grote woning)

Strategie 2: 1+2 ->2+1 (grote benedenwoning met studentenzolder)

Strategie 3: 1+2 ->2+1 horizontale samenvoeging (één grote benedenwoning)

33

Klarendalseweg in kan een eigenstandige cluster worden maar zal geen geheel gaan vormen met het cluster rondom Sonsbeeksingel.

Over het nieuwe ‘punt in de verte’ voor Klarendal:

- Klarendal heeft samen met St. Marten alles in zich om de Jordaan van Arnhem te worden, met een aangename balans oud-bewoners en nieuwe koopkracht, en vooral veel cultureel kapitaal.- Het profiel van Klarendal is daarmee: een betaalbare, organische, stedelijke, spontane en historische wijk voor oud-Klarendallers, voor de tweede en derde generatie migranten, voor studenten en voor stedelijk georiënteerde culturele gezinnen met kinderen.- Het blijven ontwikkelen vanuit de cultuurhistorische kwaliteiten is voor het binden van deze groepen een randvoorwaarde.- Kindvriendelijk Klarendal is kansrijk om verder uit te bouwen met programma’s voor kinderen, samenvoegen van woningen, meer aandacht voor sociale veiligheid, een kindvriendelijke inrichting van de straatprofielen en een betere ontsluiting van de omliggende parkengordel.- Het MFC en het bijbehorende wijkplein wordt vooral interessant als buurt en stedelijke functies worden gemengd, er ’s avonds een stapeling van bezoekmotieven is en er dubbel gebruik in de tijd mogelijk wordt gemaakt.- De Klarendalseweg leent zich, naarmate de bevolkingssamenstelling van de wijk verandert, naast mode en cafés voor verdere uitbreiding met ambachtelijke bedrijven en specialistische winkels (zoals de paardenslager nu ver buiten de wijk bekend is), zelfstandige ondernemers uit de wijk (ZZP’ers), een klein gespecialiseerde restaurant voor de wijk en diensten als catering en persoonlijke verzorging. Voortzetting en uitbreiding van het Modekwartier is ook een optie, afhankelijk van het te kiezen scenario (zie de laatste hoofdstukken).

openbare plekken voor spelen, ontspannen en ontmoeten. De ontwikkeling van het wijkplein bij het MFC kan een belangrijke nieuwe bijdrage leveren, mits daar de juiste menging van gebruikersgroepen wordt gevonden. Maar om de wijk als kindvriendelijke wijk te ontwikkelen, maar ook voor de andere groepen bewoners, is het beter ontsluiten van de omringende parken een volgende grote kans.

Tot slot is er het idee om actiever gebruik te maken van het cultuurhistorische gegeven dat alle fases van de Volkshuisvesting sinds de Woningwet van 1902 in Klarendal te vinden zijn. Klarendal biedt als het ware een staalkaart van de woningbouw van de afgelopen eeuw. Hoewel dit niet de wijk als geheel zal bepalen is het een mooi ‘extra’ aanbod van de wijk voor de specifieke groep die hierin is geïnteresseerd. Te denken is aan het opzetten van een cultuurhistorische route door Klarendal en St. Marten en die beschikbaar te stellen bij de modeateliers en Goed; er zou actieve begeleiding mogelijk zijn door cultuurhistorici bij rondwandelingen; of het opzetten van een Sound Walk die downloadbaar is via de iPod (zie bijvoorbeeld de geluidswandelingen in Amsterdam1).

Conclusies nieuwe koersResumerend tot nu toe. Over Klarendal als Modekwartier:

- De investering in Klarendal als Modekwartier via het project 100% Mode is bijzonder zinvol, mits de corporatie dit nog enkele jaren volhoudt, totdat door de geleidelijke verkoop van een deel van het bezit het tipping point in de wijk is bereikt en de investeringen zichzelf kunnen gaan dragen.- Er is op korte termijn een betere relatie mogelijk tussen het Modekwartier, de oud-Klarendallers en vooral de migranten.- Het Modekwartier kan op zichzelf bestaan, mits de openingstijden in slimmere arrangementen worden ingezet, maar zal geen onderdeel worden van het loopcircuit van de binnenstad. Vooral het cluster rond Sonsbeeksingel en de eerste 100 m van de Klarendalseweg kan uitgroeien en intensiveren, als ook de rest van Sonsbeeksingel meer een publiek programma krijgt. Mode meer noordwaarts de

1Bijv. de geluidswandeling in het Olympisch Gebied (http://www.olympischstadion.nl/nl/37_Rondleidingen), de reeks van Soundtrack City (http://www.soundtrackcity.nl/).

34

Mode in Arnhem

35

Met de hiervoor bereikte conclusies en de aanbevelingen is nu de vraag: welke richting kiezen we in de komende jaren met het concept van Klarendal als Modekwartier? Hiervoor hebben we op grond van onze analyses en gesprekken twee scenario’s uitgewerkt.

Het eerste scenario is ‘1.000% Mode’.Kern van dit scenario: het concept van Arnhem als Modestad wordt nog veel verder versterkt en beter op de kaart gezet. Arnhem moet een landelijke trekker worden als het gaat om Mode. Hiervoor is de realisatie van het Modekwartier samen met de Mode Biënnale en de andere nieuwe schakels in de modeketen slechts een eerste begin. Als onderdeel van die sterkere positie van Arnhem in de mode ontstaan er nieuwe (inhoudelijk en financieel) dragende partners om Klarendal verder uit te bouwen als Modekwartier. Nu naar 1.000% Mode!

Om dit scenario voor Modekwartier Klarendal inhoud te geven is het eerst nodig ‘uit te zoomen’ en meer overstijgend naar de positie en potentie van Arnhem als modestad te kijken.

Positie van Arnhem als modestadOp dit moment is er maar één serieuze modestad in Nederland: Amsterdam. Daar bevindt zich 27% van alle bedrijfsvestigingen in de mode. Arnhem (5%) neemt na Rotterdam (6%) de derde plaats in. Dat wil echter niet zeggen dat Arnhem geen sterkere positie als productie- en kennisstad zou kunnen innemen, vooral door de functie van ArtEZ verder uit te bouwen en samenwerking te zoeken in de keten met Amsterdam, Antwerpen en mogelijk ook Eindhoven. Werden tot voor de crisis jonge talenten vooral nog opgeslokt door de grote

Scenario 1: 1000% Mode 5labels, al vlak voor de crisis diende zich daarin een verzadiging aan en nu dient zich een veel kleinschaliger organisatie van de modelabels aan.

Potentie van Arnhem als modestadArnhem heeft een goede basis om zijn positie in de modeketen verder uit te bouwen met de sterke, internationaal erkende positie van de ArtEZ (waaronder ARCCI) als broedplaats voor nieuw ontwerptalent, en plek voor onderwijs en kennisontwikkeling voor mode. De academy heeft klinkende namen voortgebracht: Viktor en Rolf, Alexander van Slobbe en Piet Paris, maar ook recente en inmiddels doorgebroken talenten Iris van Herpen (die onder andere leverde aan Lady GaGa) en Sjaak Hullekes (die momenteel een nieuwe winkel opent in het centrum). Door de opgebouwde naam krijgt de school jaarlijks zo’n 400 aanmeldingen, waaruit het de 75 meest veelbelovende talenten kan selecteren, en de hogeschool weer meer kwaliteit kan afleveren. ArtEZ beschikt over een bachelor opleiding en twee master opleidingen (strategie en design). Verder heeft de ArtEZ als uithangbord de winkel Coming Soon in het centrum van Arnhem, waarin werk van Nederlandse designers en van studenten wordt getoond en verkocht. Coming Soon is een winkel, een podium en biedt opleidingsactiviteiten voor jong ontwerptalent. Het is een initiatief van ArtEZ; provincie en gemeente zijn medefinancier. Het initiatief is ondergebracht in een aparte stichting Dutch Fashion & Design Center. Onder ARCCI werkt ArtEZ verder samen met de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen.

Belangrijk is de Arnhem Mode Biënnale. Dit internationaal topevenement voor innovatieve modevormgeving is een initiatief van ArtEZ en gemeente. Het is ondergebracht in een aparte stichting. De eerste editie was in 2005.

36

De gemeente en provincie Gelderland zijn belangrijke medefinanciers. Waar de meeste steden een fashionweek hebben met een of meer vaste shows is de Biënnale uniek doordat het zich meer als art fair met een maand lang zeer gevarieerd aanbod presenteert.

De stad kent enkele modehuizen en heeft er een aantal voortgebracht waarmee nog banden zijn: Humanoid, Trix & Rees, Jones, Spijkers & Spijkers, Score, The People of the Labyrinths en Gsus.

ArtEZ werkt samen met de gemeente, het Museum Moderne Kunsten Arnhem, het gemeentearchief en de provincie Gelderland aan de oprichting van een nieuw modearchief. Het MMKA heeft een redelijke modecollectie. Tot slot zijn het monsteratelier (waar het mogelijk is producties van 100 stuks te maken, een capaciteit die in Nederland zeldzaam is), het Modekwartier, de Arnhem Fashion Factory (voor productie van monstercollecties, een particulier initiatief in de ruimte boven Goed) en sinds kort de incubator (de broedplaats en versneller voor startende mode ondernemers) belangrijke punten in de modeketen.

Begin 2011 hebben de provincie Gelderland, ArtEZ en gemeente Arnhem een masterplan Mode & Vormgeving gelanceerd2. Doelen zijn meer werkgelegenheid, meer atelierruimte en het versterken van de relatie tussen bedrijfsleven en de creatieve sector. Dit wordt ondersteund door een investering van in totaal € 2,7 miljoen. De gemeente werkt de laatste jaren hard aan netwerkvorming op het gebied van mode, maar er is nog geen samenhangende, dragende coalitie voor het versterken van mode in Arnhem. Arnhem is nog relatief weinig alert op nationale ontwikkelingen; de marketingkant is nog onderontwikkeld. Er is een sterkere coalitie met (internationaal) netwerk en lobbyvermogen nodig, dat ook zijn weg weet te vinden naar innovatiegelden die in programma’s als IIP/Create aanwezig zijn.

Arnhem als modewinkelstadArnhem kan daarnaast zijn positie als modewinkelstad voor mode verder uitbouwen. Niet internationaal of nationaal, maar regionaal gezien heeft Arnhem al vele decennia een zeer sterke positie. Het centrum heeft een compact en

gevarieerd winkelaanbod voor mode. Het concept Modekwartier draagt bij aan deze positie, maar dan moet er sterker worden nagedacht over welke clusters in de mode zich waar in de stad moeten versterken, met welke arrangementen die voor het winkelpubliek toegankelijk zijn te maken en hoe die beter aan elkaar kunnen worden verbonden. Als het lukt om gaandeweg meer talenten vanuit de ArtEZ aan de stad te binden en een winkel te laten openen, en dat met de grote modehuizen te laten versterken, dan kan dit de nationale aantrekkingskracht wel vergroten.

Ruimtelijk gezien is er op dit moment vooral samenhang in het kernwinkelstraat met de grotere modeketens in de centrale winkelstraat (Rijnstraat-Vijzelstraat-Ketelstraat-Roggestraat-Musiskwartier) en de aanliggende straten met meer specialistische modewinkels (Jansstraat, Weverstraat, Bakkerstraat en Koningstraat). De Kerkstraat is in opkomst, maar via Zwanenstraat en Wielakkerstraat nog niet echt verbonden. Ook is er door de barrière van de Kleine Oord-Turfstraat niet echt sprake van looprondjes. Het luxere segment aan de Jansbinnensingel, het migrantensegment aan de Hommelstraat en het innovatieve segment in het Modekwartier zijn eilandjes daarbuiten.

Mode, ambachten en vakmanschapMode is, zodra meer vanuit de gehele productieketen wordt geredeneerd, interessant voor het binden van lager opgeleiden en het ambachtelijk deel van de economie. Trots aan de bijdrage in de keten is een belangrijk element van het vakmanschap. Deze verbinding lijkt momenteel niet actief te worden gelegd. Concreet aanknopingspunt is het zoeken van een of meer stoffenwinkels, kralenwinkels en fourniturenzaken, zoals er concentraties bestaan in Brussel of op de Albert Cuypmarkt. Arnhem beschikt over een aanzienlijke migrantenpopulatie waar ankers te vinden moeten zijn om nieuwe verbanden tussen modekennis, ontwerpers en maakindustrie te organiseren.

Trekkers uit de sector zelfIn elk van deze drie gevallen, versterking modeproductie- en kennisstad, versterking modewinkelstad en versterking modevakmanschap, moet het modeconcept nog veel sterker worden uitgebreid, zoals ook steden als

2Masterplan Mode & Vormgeving 2011 - 2014 ‘Bloei cultuur, groei economie’, provincie Gelderland, gemeente Arnhem en ArtEZ hogeschool voor de kunsten, nov. 2010

37

van een Nederlands modemuseum, etc etc. Deze coalitie moet binnen nu en ongeveer vijf jaar de trekkende rol van corporatie Volkshuisvesting in Klarendal gaan overnemen.

Als dit scenario in Klarendal wordt uitgevoerd dan moet bij verwerving heel goed worden nagedacht over de programmering van de Marechaussee kazerne aan het einde van de Klarendalseweg. Deze kan op termijn een kwalitatieve versterking vormen van het modeconcept.

Eindhoven en Antwerpen dat gedaan hebben en nog altijd aan het doen zijn. In die steden worden de activiteiten gedragen door vooraanstaande iconen uit de design- en modewereld, kent de specialisatie een inbedding in het lokaal gevestigde bedrijfsleven en zet de gemeente daar zeer forse investeringen bij in.

In Arnhem is de gemeente zich relatief recent sterker gaan richten op de mode. Rond 2003 ontstond de initiatieven voor de Arnhem Mode Biënnale en voor het Modekwartier Klarendal. In 2008 kwam er een scherpere focus op het cluster Mode & Vormgeving als uniek, onderscheidend en met veel groeipotentie in de Economische Agenda Arnhem. Voor die tijd stimuleerde de gemeente in het economisch beleid de creatieve industrie in de breedte. In die periode zijn er geleidelijk aan wel meer netwerken aan het ontstaan, maar zijn er nog geen echte trekkers uit de sector zelf opgestaan zoals in Eindhoven en Antwerpen, en zijn veel van de aanvullende investeringen tot nu toe getrokken door een woningcorporatie. Het zijn belangrijke stappen, maar ze geven in vergelijking met de andere steden ook aan dat verdere volwassenwording in de komende jaren noodzakelijk is.

Betekenis voor KlarendalWat betekent dit voor het Modekwartier Klarendal? Klarendal kan naast ArtEZ, de Arnhem Mode Biënnale, Coming Soon, de mode-incubator, de Arnhem Fashion Factory en de bijzondere winkels in de binnenstad (het stegenmilieu) een belangrijke schakel blijven in de infrastructuur voor de mode in Arnhem als gebied dat ruimte biedt aan modeontwerpers met de combinatie van ateliers, winkels en wonen.

Wil dit duurzaam echter blijven voortbestaan dan het noodzakelijk dat er andere partners leidend worden dan de woningcorporatie Volkshuisvesting. Op dit moment zijn zij nog de trekkende investerende partij. Maar uiteindelijk is het doorontwikkelen van het modeconcept in Klarendal niet verder in hun directe belang; zeker niet als zij over enkele jaren gaan verkopen. Er is een nieuwe coalitie met een reeks nieuwe partners nodig, die op veel meer stoelt dan alleen de gemeente: modepartners van buiten Arnhem, grote merken als Humanoid, rijke bezitters van modecollecties in privébezit, partners voor het oprichten

38

39

nieuwe functies aandienen zoals catering, specialistische winkels en persoonlijke verzorging. Om op eigen benen te staan is het modeconcept logischer op andere plekken in de stad, danwel andere plekken in het land. Binnen Arnhem ligt vooral het gebied rond de Kerkstraat voor de hand als een met mode-innovatie uit te breiden winkelzone, voortbouwend op de ankers Coming Soon, Trix & Rees, Sjaak Hullekes en Jones.

Klarendalseweg voor vakmanschapIn dit geval ligt in de komende jaren voor de Klarendalseweg al een verbreding voor de hand van het mode concept naar ambachten en vakmanschap. Dit sluit dan zowel de modeateliers in, als bijvoorbeeld paardenslagerij Ernste. Een dergelijke mengvorm past bij de nieuwe bevolking, die kan dat ‘dragen’; maar sluit ook de oud-Klarendallers en de migranten in. Vanuit de verbreding van dit concept kan Volkshuisvesting actiever dan nu de verbinding gaan zoeken naar vestigingen vanuit de gemeenschap van oud-Klarendallers en de migranten.

Naarmate de bevolkingssamenstelling van de wijk een relatief andere menging en balans krijgt, ontstaat er meer draagvlak voor verdere uitbreiding met specialistische winkels, zelfstandige ondernemers uit de wijk (ZZP’ers), een koffiecafé, een klein gespecialiseerde restaurant voor de wijk en diensten als catering en persoonlijke verzorging.

De investering in het Modekwartier Klarendal zal dan over twintig jaar vooral duurzaam zijn gebleken doordat het gelukt is met een slimme investering de wijk meer op eigen benen te laten staan; niet zozeer doordat er dan nog veel mode in de wijk is te vinden.

Kern van dit tweede scenario: geleidelijke verbreding van Klarendal als Modekwartier naar andere nieuwe buurtfuncties, met als primaire doelen het versterken van de buurt en het dichter bij de wijk zelf houden van de Klarendalseweg.

Lokale gebiedscoalitieWat als er geen nieuwe dragende coalitie op stedelijk niveau komt voor het Modekwartier Arnhem, als onderdeel van de modeinfrastructuur van de stad, zoals in het eerste scenario geschetst? Er is nog enkele jaren steun nodig om het concept gaande te houden om de waardevermeerdering van de bestaande woningvoorraad te optimaliseren. Wanneer de verkoop van woningen dan substantieel wordt ontstaat er een betere balans in de bevolking van Klarendal. In dit scenario blijft de woningcorporatie in eerste instantie de dragende partij en neemt gaandeweg niet een modecoalitie, maar eerder een gebiedscoalitie het trekkerschap over, zoals de winkeliersvereniging en de bevolking.

Verandering en verplaatsing ModekwartierDe kans bestaat dat zodra Volkshuisvesting het trekkerschap voor het project 100% Mode meer loslaat, en de wijk gaandeweg een andere balans in zijn bevolkinssamenstelling krijgt, de winkelpanden langs de Klarendalseweg gaandeweg een hogere huurprijs zullen kunnen opbrengen. Dan treedt een effect op dat bij veel vernieuwende winkelstraten is te zien, namelijk dat de huurstijging ten koste gaat van de initiële veroorzakers: ze worden er geleidelijk aan uitgeprijsd. Dit hoeft op zich niet te worden gezien als een negatieve ontwikkeling, en kan nog enkele jaren duren bovendien, maar betekent wel geleidelijke afname van de betekenis van mode in Klarendal. Er zullen zich

Scenario 2: Doorgaan en verbreden naar vakmanschap 6

40

41

rond zakelijke vaardigheden, begeleidt hen in hun loopbaan en promoot mode uit Vlaanderen nationaal en internationaal.

Antwerpen Open is een onafhankelijke kunstenorganisatie die is voort gekomen uit Antwerpen Culturele Hoofdstad 1993. Ze heeft als missie om in het kader van de city marketing van de stad de internationale culturele uitstraling van Antwerpen en Vlaanderen te bevorderen. Ze draagt ook bij tot de realisatie van het cultuurbeleid van deze stad, door eigen initiatieven en door ondersteuning van geselecteerde projecten en evenementen van andere Antwerpse actoren. Antwerpen Open is actief op verschillende terreinen en heeft een geïntegreerde aanpak voor de realisatie van haar projecten, Antwerpen Open bundelt initiatieven tot een programma, coördineert en realiseert het project en voert de communicatie en de promotie.

ProjectenTwee grote projecten zijn de start geweest van het branding proces. Een groot international mode evenement Mode 2001 Landed|Geland en de opening van Mode Natie, een multifunctioneel gebouw waar de Mode Academie, het Modemuseum (MoMu) en het FFI gehuisvest zijn.

Gezamenlijk hebben deze partijen Mode 2001 Landed/Geland georganiseerd, een groots internationaal project in het teken van de mode. Artistiek leider Walter Van Beirendonck, één van Antwerpens modecoryfeeën presenteerde vier boeiende tentoonstellingen en lanceerde een concept voor een nieuw internationaal tijdschrift. Dit tijdschrift, A Magazine, bestaat nog steeds en heeft voor elke editie een gastcurator uit de internationale modewereld. Mode

Bijlage 1: Modestad Antwerpen

Antwerpen is in relatief korte tijd succesvol op de kaart gezet als Modestad. Hoe kwam dit tot stand?

De Zes van AntwerpenEind jaren ’90 zocht Antwerpen naar een manier om de concurrentie met Gent en Brugge aan te gaan en toeristen meer naar Antwerpen te lokken. Er is toen een ‘branding’ proces van start gegaan om van Antwerpen een modestad te maken. Het oorspronkelijke initiatief kwam in 1998 Linda Loppa van het Flanders Fashion Insititute (FFI) en van Bureau Toerisme Vlaanderen. Dit initiatief werd niet vanuit de mode maar vanuit het toerisme en grote evenementen geïnitieerd en georganiseerd.

Antwerpen is geen modestad zoals Parijs, Londen en Milaan waar een enorme mode-economie aanwezig is. Antwerpen is echter wel de stad waar de Antwerpse Zes vandaan komen. Modeontwerpers als Martin Margiela, Ann Demeulemeester en Raf Simons, afgestudeerd aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten van Antwerpen, maakten furore op de internationale modescene en genereerde interesse in Belgische mode.

InitiatiefnemersDe belangrijkste partijen die vanaf het begin betrokken waren bij het proces om van Antwerpen een modestad te maken zijn het FFI, Toerisme Antwerpen, Antwerpen Open en Toerisme Vlaanderen.

Het FFI is in 1998 opgericht met steun van de Vlaamse overheid en stimuleert ondernemerschap in de mode-industrie in Vlaanderen, sensibiliseert ontwerpers

42

43

De Markt van Morgen een maandelijks evenement waar beginnende en eigenwijze ontwerpers hun werk kunnen presenteren en verkopen. Bij dit evenement horen ook een gezellige bar en muzikale omlijsting door deejays en performers. Voor ontwerpers van mode, accessoires, juwelen, grafisch werk en interieurontwerp is de Markt van Morgen de gelegenheid om te experimenteren en te inspireren. Ontwerpers die hun plaats binnen het gevestigde circuit (nog) niet gevonden hebben worden gestimuleerd om met hun werk naar buiten te komen en kunnen zo de interactie aangaan met een breed publiek.

De Antwerp Fashion Walk neemt de bezoeker mee langs interessante mode adressen en de Antwerp Fashion Map verdeelt Antwerpen in vijf modewijken met elk zijn eigen identiteit en bijhorende stijl van winkels. of stellen zelf hun persoonlijke shoppingroute samen aan de hand van het winkelaanbod, verdeeld in verschillende categorieën.

Dubieus Design Zomer is een openlucht markt voor tweedehands design en prototypes van jonge ontwerpers. Studenten van het eerste tot het laatste jaar van de modeafdeling van Artesis Hogeschool Antwerpen laten hun werk zien op de catwalk zoals het afgelopen jaar tijdens SHOW2010 in de Waagnatie. De jaarlijkse modeshow van de Modeafdeling van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten Artesis Hogeschool Antwerpen lokt jaarlijks 6000 bewonderaars van de hele wereld naar Antwerpen. Niet alleen om de ontwerpen van de studenten te bewonderen en te beoordelen, maar ook om van de unieke sfeer te proeven. Een internationale jury beoordeelt de creaties van de studenten.

Verbinding nationaal beleidHiernaast is ook het Flanders DC opgericht door de Vlaamse regering. Flanders DC heeft als missie om ondernemend Vlaanderen creatiever te maken en creatief Vlaanderen ondernemender. Flanders DC bouwt daarom aan kennis, ontwerpt handige hulpmiddelen voor wie creatief en ondernemend aan de slag wil gaan en richt zich op ondernemers, leerkrachten, leerlingen, beleidsmakers en het grote publiek. Flanders DC begeleid ontwerpers in hun loopbaan en bied een tal van tools aan voor beginnende ondernemers waaronder cursussen voor ondernemers. Het FFI is onderdeel geworden van het Flanders DC.

Foto’s: Flanders Fashion Institute en Stad Antwerpen

2001 Landed|Geland had mode als focus van hedendaagse culturele en sociale expressie met een economische dynamiek. Een hoogwaardig evenement met locale, regionale, nationale en internationale aantrekking. Antwerpen Open en het FFI waren de producenten en Toerisme Antwerpen/Vlaanderen namen de marketing en promotie op zich. Er werd gewerkt met curatoren voor de invulling van het project, curatoren uit de nieuwe en jongere generatie en niet de gevestigde namen.

Mode Natie, het multifunctionele centrum en hart van Antwerpen als Modestad huisvest het Modemuseum (MoMu) van de Provincie Antwerpen en, de bibliotheek van het MoMu, Copyright Bookshop en de modeafdeling van de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten, Artesis Hogeschool Antwerpen en het FFI. Het biedt een platform voor discussie, confrontatie en reflectie, tussen studenten en ontwerpers en is tegelijkertijd een aangename plek om elkaar te ontmoeten. Mode Natie is gehuisvest in een grondig gerestaureerd gebouw. Het huisvesten in een bestaand pand heeft als voordeel dat het al is opgenomen in de urbane geschiedenis en stedelijk weefsel van de stad. De opening van een aantal flagship winkels van de grote Belgische namen in de nabije omgeving creëerden een nieuw winkelgebied.

Tevens organiseert het FFI sinds 1998 VITRINE, een tweejaarlijks terugkerend evenement waar ontwerpers worden gevraagd om installaties in etalages op te zetten door de stad heen verspreid. Het resultaat van dit evenement is dat er gedurende een periode van een aantal weken door de hele stad heen een aanwezigheid is van mode die een laagdrempelig en direct contact heeft met de voorbijganger en de mode dichterbij de bewoners brengt.

Spin offIn navolging op Mode 2001 Landed|Geland en de opening van de Mode Natie in 2001 zijn er momenteel een aantal andere projecten en initiatieven die Antwerpen als Modestad onderbouwen Zo is er in 2010 door het stadsbestuur 2010: Mode. Bewust In Antwerpen gelanceerd. Hieronder zijn een aantal projecten samen gebracht zoals de Markt van Morgen, de Antwerp Fashion Map en de Dubieus Design Zomer.

44

45

Pannekoekstraat, Rotterdam

Haarlemmerstraat, Amsterdam

Spaarndammerstraat, Amsterdam

Javastraat, Amsterdam

Nationale straat, Antwerpen

Steenstraat, Arnhem

Klarendalseweg Arnhem

Bijlage 2: Atlas referentiestraten

46

De Pannekoekstraat is een straat gelegen in het oostelijke deel van de binnenstad van Rotterdam, in de wijk stadsdriehoek. De straat is een ’verbindingsstraat’ tussen de twee winkelstraten Meent en Hoogstraat. Deze twee straten trekken wel een ander publiek. De Pannekoekstraat moet meer gezien worden als uitloper van de Meent. Tevens ligt het naast de markt op Blaak. Algemeene indruk is dat de straat gebruikt wordt om even op adem te komen tijdens het shoppen, er zijn voldoende leuke lunchrooms aanwezig.

De Pannekoekstraat heeft een compleet eigen sfeer: geen grote ketens, maar knusse kleine winkeltjes met een eigen assortiment. De straat is te omschrijven als trendy, urban en laagdrempelig. Ook tref je er hippe cocktailbars en leuke restaurants aan, voor de broodnodige shopbreak.Naast trendy zaakjes (oa kappers als gevolg van de nabijheid van de Nederlandse kappersacademie) vind je er ook talloze zaakjes die exotische producten verkopen. De straat wordt het Soho van Rotterdam genoemd.

Pannekoekstraat - Rotterdamlegenda

Bebouwing

wonen

winkels / werken

bijzondere functies

Verkeer

Spoor

Hoofd ontsluiting

Metro

Openbare vervoer - lijn

Openbare vervoer - haltes

Openbare ruimte

Water

Park

Plein

Kenmerken wijk Stadsdriehoek

• inwoners 11.590• woningen 7.080• huishoudens 8.050• met kinderen 9%

bibl

ioth

eek

stationBlaak

museum

kapp

ersa

cade

mie

Laurenskerk

markt

Stadhuis

WTC

koopgootHoogstraat

Meent

Berlage

Institute

Pannekoekstraat Goudessingel

Mar

inie

rsw

egl

Richting

Centraal Station

300m / 3 min lopen

A16

A16

centraal station

Metro A/B/C

Metro D

Tram 21 - Bus 46

Tram 21 - Bus 32 /46 /48

Bus 32/48

Tram 7

N

47

omgeving

haarlemmerstraat

2.5m 3.5m 4m

pannekoekstraat

10 m

3.5m 4m2m 2m 3.5m

15 m

48

Pannekoekstraat - Rotterdamlegenda

Fysieke kenmerken

• doorgaande straat/verbin-dingsstraat• breedte: 15 m• lengte: 340 m• 2 richtingsverkeer auto • 2 zijden parkeren

Dagelijkslevensmiddelenpersoonlijke verzorging

Mode & Luxewarenhuiskleding & modeschoenen & lederwarenjuwelier & optiekhuishoudelijke en luxe artikelenantiek & kunst

Vrije tijdsport & spelhobbymedia

In/Om huisplant & dierbruin & witgoedauto & fietsdoe het zelfwonen

Detailhandel overigdetailhandel overig

Leisurehorecacultuurontspanning

Dienstenverhuurambachtfinanciele instellingparticuliere dienstverlening

bron branchering: Locatus

juwel

ier

mod

eta

toos

hop

juwel

ier

horecakapper

woonwinkel design

eetcafe

restaurantkapper

kapperhoreca

new age winkelrestaurant koreaans

restaurant koreaans

mode

horecamode

galerie

kledingreperatie

restaurant aziatisch

bekerwinkel

kapper

antiekrestaurant japanskapper

bloemenwinkelmode

uitz

endbur

auga

lerie

scho

onhe

idss

alon

thais

e tok

oblo

emen

win

kel

resa

uran

t tha

i

uitz

endbur

eau

horeca

drukkerij

parketwinkel

hobbywinkel

lampenwinkel

restaurant spaans

uitz

endbur

eau

eetcafe

kindermode

kapper

49bron branchering: Locatus

straat

legenda

westerpark

oosterpark

vondelpark

muiderpoort

De Haarlemmerstraat ligt in het westelijk deel van de binnenstad van Amsterdam in de Haarlemmerbuurt. De weg is, vooral voor fietsers, een belangrijke doorgaande route tussen het Centraal Station en het West Amsterdam. Deze rol in combinatie met een specifiekere aanbod maakt de Haarlemmerstraat een bijzondere winkelstraat. De Haarlemmerstraat wordt gekenmerkt door een gevarieerd aanbod van ‘kleinere’ speciaal winkels met dagelijkse goederen (oa Vlaamsch Broodhuis) en niet dagelijkse goederen, afgewisseld met kleinere winkelketens (etos, ah etc). Tevens bevinden zich er een aantal functies met een rol op stadsniveau; West-Indisch huis (evenementen), opleiding, bioscoop en evenementenkerk, maar ook de namiddagen en avonden zijn goed vertegenwoordigd met diverse eet, drink en uitgaansgelegenheden. Drukke en levendige straat. Een combinatie van doorgaande straat en slenterstraat. Ouderwetse gezelligheid van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat.

50

Haarlemmerstraat - AmsterdamBebouwing

wonen

winkels / werken

bijzondere functies

Verkeer

Spoor

Hoofd ontsluiting

Metro

Openbare vervoer - lijn

Openbare vervoer - haltes

Openbare ruimte

Water

Park

Plein

Kenmerken Haarlemmerbuurt

• inwoners 7.140• woningen 4.325• huishoudens 4.580• met kinderen 17%

Richting

Centraal Station

RichtingHaarlem / Schiphol / Rotterdam

Prin

seng

rach

t

Man

ixst

raat

west

indisch

huis

fotoacademie

posthoornkerk

bioscoopthe movies

Her

engr

acht

Keiz

ersg

rach

t

haar

lem

mer

plei

n

300m / 3 m

in lopen

Haarlemmerstraat

Brouwersgracht

Haarlemmerdijk

ring A10S103

centraalstation

ring A10S102 centraal

station

centr

um

Supermarkt

Bus 22/21/18

Bus 48

N

51

omgeving

Haarlemmerstraat - Amsterdamlegenda

Kenmerken

• doorgaande straat• breedte: 10 m• lengte: 890 m• 1 richtingsverkeer auto • 1 zijde parkeren• bredere stoep zuid-oost

52

Dagelijkslevensmiddelenpersoonlijke verzorging

Mode & Luxewarenhuiskleding & modeschoenen & lederwarenjuwelier & optiekhuishoudelijke en luxe artikelenantiek & kunst

Vrije tijdsport & spelhobbymedia

In/Om huisplant & dierbruin & witgoedauto & fietsdoe het zelfwonen

Detailhandel overigdetailhandel overig

Leisurehorecacultuurontspanning

Dienstenverhuurambachtfinanciele instellingparticuliere dienstverlening

bron branchering: Locatus

haarlemmerstraat

2.5m 3.5m 4m

pannekoekstraat

10 m

3.5m 4m2m 2m 3.5m

15 m

fotogra�e

Herengracht

Keizersgracht

Prinsengracht

haarlemmerplein

500m / 5 m

in lopen

centraalstation

Scha

akw

inke

l

Zonn

estu

dio

Bank

ABN

AM

RO

Taba

kLe

egSh

owro

omBa

kker

Hor

eca

cafe

A/V

dic

s

Com

pute

r

Rest

aura

nt It

alia

ans

Bios

coop

Elec

tron

ica

Supe

rmar

kt

Toko

take

-aw

aySu

perm

arkt

Apo

thek

erPr

ulla

ria

Hor

eca

Cade

aush

opBa

kker

Mod

eSo

uven

irSp

iritu

eel

Boek

enRe

isbu

roKo

okge

rei

Vide

othe

ek

Rest

aura

ntKl

edin

gD

iere

nspe

ciaa

lzaa

k

Kled

ing

Hor

eca

Toko

Tatt

ooKl

edin

gBa

kker

Gro

ente

Kled

ing

Bage

l and

Bea

nsKl

edin

g

Ant

iek

Kled

ing

Post

kant

oor

Kled

ing

Cam

era

Supe

rmar

kt

Mod

esch

oene

n (v

rouw

)

Doe

-het

-zel

f

Bloe

men

zaak

Slag

erM

ode

AV D

iscs

Kapp

erSc

hoen

enBo

eken

AV D

iscs

Dro

gist

Gal

l en

Gal

lO

ptie

kSc

hoen

mak

er

Supe

rmar

kt

Blok

ker

Thee

bar

Kled

ing

Supe

rmar

ktKa

ntoo

rKl

edin

gKl

edin

g

Leeg

Cade

aush

op

Co�e

e Co

mpa

nyCa

fé

Kaas

boer

Alb

ert H

eijn

Wijn

hand

elVi

shan

del

Café

Eetc

afé

Stom

erij

Zonn

estu

dio

Leeg

Sleu

telm

aker

Parf

umer

ieBa

kker

Rest

aura

nt

Cade

au s

hop

Kled

ing

Juw

elie

r

Goe

dend

oele

n w

inke

l

Rest

aura

nt In

disc

h

Kled

ing

Kled

ing

Cade

au s

hop

Was

sere

tte

(kle

ding

)

Wijn

hand

el

Ling

erie

Scho

enen

Slag

er

Leeg

Ko�

e en

The

e

Souv

enie

rKu

nst

Eetc

afé

Rest

aura

nt In

disc

h

Rabo

bank

Snac

kbar

Dui

ksch

ool

SPA

wel

lnes

s

Wijk

cent

rum

Fiet

senm

aker

Elec

tron

ica

Rest

aura

nt To

scaa

nsKe

rk

Bank

etba

kker

Kled

ing

Gra

nd C

afé

Stea

khou

se

Kaas

hand

elKu

nstg

aler

ie

Cade

aush

opCa

féRe

isbu

roEd

elst

enen

Cade

aush

op

Rest

aura

nt C

hine

es

Leeg

Co�e

esho

pRe

isbu

ro

Leeg

Kled

ing

Bakk

er

Lijs

tenm

aker

ij

Wijn

hand

el

Taba

k

Lam

peni

er

Dec

orat

ieCa

fé Leeg

Boek

win

kel

Eet c

afé

Rest

aura

nt It

alia

ans

Foto

spec

iaal

zaak

Stea

khou

se

Vloe

ren

Boar

dwin

kel

Rijw

ielw

inke

l

Antie

k

Museum

Krui

deni

er

Trai

teur

Spee

lgoe

d

Co�e

esho

p

Kled

ing

Lede

rwaa

r

Gran

d ca

féKl

edin

g

Rest

aura

nt

Cade

aush

op

Souv

enie

rs

Hot

el

Kled

ing

Co�e

esho

pSn

ackb

ar

Co�e

esho

p

Slag

erSi

erad

en

Leeg

Lood

giet

erSn

ackb

ar

Kled

ing

Kled

ing

Rest

aura

nt In

disc

h

Was

sere

tte

Uitz

endb

urea

u

Kled

ing

Div

erse

Rest

aura

ntPi

zzar

iaSl

ijter

ijSa

lade

s

Kled

ing

Kled

ing

Kaas

en

note

nBa

kker

Co�e

esho

pKl

edin

gKl

edin

gG

roen

tebo

erAc

cess

oire

sTa

bak

Kapp

erKl

edin

g

Rest

aura

nt

Arg

entij

ns

Kled

ing

fotogra�e

Herengracht

Keizersgracht

Prinsengracht

haarlemmerplein

500m / 5 m

in lopen

centraalstation

Scha

akw

inke

l

Zonn

estu

dio

Bank

ABN

AM

RO

Taba

kLe

egSh

owro

omBa

kker

Hor

eca

cafe

A/V

dic

s

Com

pute

r

Rest

aura

nt It

alia

ans

Bios

coop

Elec

tron

ica

Supe

rmar

kt

Toko

take

-aw

aySu

perm

arkt

Apo

thek

erPr

ulla

ria

Hor

eca

Cade

aush

opBa

kker

Mod

eSo

uven

irSp

iritu

eel

Boek

enRe

isbu

roKo

okge

rei

Vide

othe

ek

Rest

aura

ntKl

edin

gD

iere

nspe

ciaa

lzaa

k

Kled

ing

Hor

eca

Toko

Tatt

ooKl

edin

gBa

kker

Gro

ente

Kled

ing

Bage

l and

Bea

nsKl

edin

g

Ant

iek

Kled

ing

Post

kant

oor

Kled

ing

Cam

era

Supe

rmar

kt

Mod

esch

oene

n (v

rouw

)

Doe

-het

-zel

f

Bloe

men

zaak

Slag

erM

ode

AV D

iscs

Kapp

erSc

hoen

enBo

eken

AV D

iscs

Dro

gist

Gal

l en

Gal

lO

ptie

kSc

hoen

mak

er

Supe

rmar

kt

Blok

ker

Thee

bar

Kled

ing

Supe

rmar

ktKa

ntoo

rKl

edin

gKl

edin

g

Leeg

Cade

aush

op

Co�e

e Co

mpa

nyCa

fé

Kaas

boer

Alb

ert H

eijn

Wijn

hand

elVi

shan

del

Café

Eetc

afé

Stom

erij

Zonn

estu

dio

Leeg

Sleu

telm

aker

Parf

umer

ieBa

kker

Rest

aura

nt

Cade

au s

hop

Kled

ing

Juw

elie

r

Goe

dend

oele

n w

inke

l

Rest

aura

nt In

disc

h

Kled

ing

Kled

ing

Cade

au s

hop

Was

sere

tte

(kle

ding

)

Wijn

hand

el

Ling

erie

Scho

enen

Slag

er

Leeg

Ko�

e en

The

e

Souv

enie

rKu

nst

Eetc

afé

Rest

aura

nt In

disc

h

Rabo

bank

Snac

kbar

Dui

ksch

ool

SPA

wel

lnes

s

Wijk

cent

rum

Fiet

senm

aker

Elec

tron

ica

Rest

aura

nt To

scaa

nsKe

rk

Bank

etba

kker

Kled

ing

Gra

nd C

afé

Stea

khou

se

Kaas

hand

elKu

nstg

aler

ie

Cade

aush

opCa

féRe

isbu

roEd

elst

enen

Cade

aush

op

Rest

aura

nt C

hine

es

Leeg

Co�e

esho

pRe

isbu

ro

Leeg

Kled

ing

Bakk

er

Lijs

tenm

aker

ij

Wijn

hand

el

Taba

k

Lam

peni

er

Dec

orat

ieCa

fé Leeg

Boek

win

kel

Eet c

afé

Rest

aura

nt It

alia

ans

Foto

spec

iaal

zaak

Stea

khou

se

Vloe

ren

Boar

dwin

kel

Rijw

ielw

inke

l

Antie

k

Museum

Krui

deni

er

Trai

teur

Spee

lgoe

d

Co�e

esho

p

Kled

ing

Lede

rwaa

r

Gran

d ca

féKl

edin

g

Rest

aura

nt

Cade

aush

op

Souv

enie

rs

Hot

el

Kled

ing

Co�e

esho

pSn

ackb

ar

Co�e

esho

p

Slag

erSi

erad

en

Leeg

Lood

giet

erSn

ackb

ar

Kled

ing

Kled

ing

Rest

aura

nt In

disc

h

Was

sere

tte

Uitz

endb

urea

u

Kled

ing

Div

erse

Rest

aura

ntPi

zzar

iaSl

ijter

ijSa

lade

s

Kled

ing

Kled

ing

Kaas

en

note

nBa

kker

Co�e

esho

pKl

edin

gKl

edin

gG

roen

tebo

erAc

cess

oire

sTa

bak

Kapp

erKl

edin

g

Rest

aura

nt

Arg

entij

ns

Kled

ing

53bron branchering: Locatus

straat

Spaarndammerstraat - Amsterdamlegenda

KenmerkenSpaarndammer- en Zeeheldenbuurt

• inwoners 10.200• woningen 5.980• huishoudens 5.860• met kinderen 23%

westerpark

oosterpark

vondelpark

muiderpoort

De Spaarndammerstraat ligt achter het spoor in het westen van Amsterdam, vlak bij het Westerpark. De straat had tot 10 jaar terug een negatief imago. De gemeente heeft samen met de corporatie De Key veel energie gestopt in de opwaardering van de straat en buurt. Zo is de straat volledig opnieuw ingericht. Tevens is er vanuit de gemeente actief gewerkt aan het meekrijgen van particuliere ‘winkel’ eigenaars in het opknappen van hun pui. Zo zijn er van de mindere puien foto’s gemaakt en die zijn vervolgens bewerkt om een resultaat te laten zien van wat het kan worden. Subsidies werden hier aan gekoppelt, dit bleek een groot succes. Tevens is er een stijl (oa kleur en typografie) afgesproken en werden bestaande kwaliteiten naar boven gehaalt (oa glas in loodramen die veelal waren afgetimmert. De Spaarndammerstraat is nu een levendige straat met veel bedrijven, speciaalzaken en gediplomeerde vaklieden, zoals kappers, slagers, visverkopers etc. Het is goed merkbaar dat de straat helemaal is vernieuwd. Er heerst een gezellig sfeer en de woningen aan deze straat worden in hoog tempo gerenoveerd. Dit heeft zijn uitwerking op de hele buurt.

54

Bebouwing

wonen

winkels / werken

bijzondere functies

Verkeer

Spoor

Hoofd ontsluiting

Metro

Openbare vervoer - lijn

Openbare vervoer - haltes

Openbare ruimte

Water

Park

Plein

omgeving

Westerpark

stud

ente

nhui

sves

ting

ring A10S102

centraalstation

ring A

10

S103

Supermarkt

westerpark

Zorgcentrum

Bus 22

Tram 3

Tram 3 - Bus 22/21/18

22

Bus 48

Spaarndammerstraat

Tasm

anstr

aat

Richting

Centraal Station

Richting

Haarlem / Schiphol / R

otterdam

300m / 3 min lopen

N

55

Kenmerken

• buurtstraat achter spoor• breedte: 20 m• lengte: 600 m• 2 richtingsverkeer auto, • 2 zijden parkeren, • brede stoepen

legenda

Spaarndammerstraat - Amsterdam

spaarndammerstraat

3.5m 2m 1.5m 6m 1.5m 2m 3.5m

20 m

VOLVO

56

Dagelijkslevensmiddelenpersoonlijke verzorging

Mode & Luxewarenhuiskleding & modeschoenen & lederwarenjuwelier & optiekhuishoudelijke en luxe artikelenantiek & kunst

Vrije tijdsport & spelhobbymedia

In/Om huisplant & dierbruin & witgoedauto & fietsdoe het zelfwonen

Detailhandel overigdetailhandel overig

Leisurehorecacultuurontspanning

Dienstenverhuurambachtfinanciele instellingparticuliere dienstverlening

bron branchering: Locatus

straat

Die

renk

linie

k

Beau

tysa

lon

Pizz

aria

Stic

htin

g

Snac

kbar

Eeth

uis

Bakk

er

Basi

ssch

ool

Rest

aura

ntD

iver

se

Sals

a da

nssc

hool

Kape

lBi

blio

thee

k

Div

erse

Hol

y Ra

viol

i

Die

rens

peci

aal z

aak

Kapp

er

Beau

tysa

lon

Avondwin

kel

CaféSu

perm

arkt

Taba

k

Apo

thee

k

Dro

gist

Bakk

er

Bloe

mis

tTh

erap

ieTa

ndar

ts

Stom

erij

Elec

tra

Rijw

iel s

peci

alis

tCa

feta

riaVi

deot

heek

Pizz

aria

Kapp

erBu

urtc

entr

um

Gro

ente

boer

Kapp

er

Meu

belm

aker

ijSl

ager

Zeem

an

Blok

ker

Tabak

Scho

enenTo

ko

Café

Cam

era

Slag

er

Bele

gde

broo

djes

Arch

itect

enbu

reau

Ijzer

hand

el

Ko�ehuis

Rest

aura

nt

Chin

ees

Chin

ees-

Indi

sch

Bage

l and

Bea

ns

Alb

ert H

eijn

haar-lemmerplein

westerpark

studentenhuisvesting+ 4e gymnasium

500m / 5 min lopen

57bron branchering: Locatus

Javastraat - Amsterdamlegenda

westerpark

oosterpark

vondelpark

muiderpoort

Dé Javastraat is de winkelstraat van de Indische Buurt in Amsterdam en bevindt zich net als de Spaarndammerstraat ‘achter’ het spoor. De straat is vlakbij de Dappermarkt en het Oosterpark gelegen.In 2008 is de Javastraat flink onder handen genomen door het stadsdeel. De straat is van gevel tot gevel vernieuwd. De stoepen zijn ‘weer’ breed gemaakt. Onder het motto ‘Sa-men IndischeBuurt’ werken stadsdeel Oost en de woningcorporaties Eigen Haard, de Alliantie en Ymere aan de verbetering van de Indische Buurt. De buurt wordt steeds mooier én gevarieerder. Jonge mensen ontdekken de buurt. Het stadsdeel en de woningcorporaties stre-ven naar een Javastraat waar meer te doen is dan winkelen alleen. Het moet ook een ontmoetingsplek zijn om een kopje koffie te drinken, een broodje te eten of een terrasje te pakken. Dit met behoud van het unieke multi-culturele karakter van de straat. Er wordt van alles gedaan om de straat mooier en diverser te maken. Het huren van leegstaande panden wordt aantrekkelijk gemaakt voor startende ondernemers, eigenaren kunnen subsidie krijgen om hun pui op te knappen, de winke-liersvereniging krijgt hulp bij het organiseren van leuke activiteiten en er wordt actief ge-zocht naar enthousiaste ondernemers die een zaak in de Javastraat willen beginnen. Ook de fonteinen op het Javaplein en de sierlantaarns maken dragen bij aan de verbetering van de Javastraat.

Bebouwing

wonen

winkels / werken

bijzondere functies

Verkeer

Spoor

Hoofd ontsluiting

Metro

Openbare vervoer - lijn

Openbare vervoer - haltes

Openbare ruimte

Water

Park

Plein

Kenmerken Indische buurt west• inwoners 12.440• woningen 6.565• huishoudens 6.950• met kinderen 24%

58

omgevingring A10

S100

Supermarkt

Tram 14

Tram 14

Bus 22 / T

ram 14

Bus 22

Theater

Studio K

ring A10S100

ring A10S114

Oosterpark

Flevopark

300m / 3 min lopen

markt

Javaplein

markt

Javastraat

Eeerste van Swindenstraat

Borneostraat

Zeeburgerdijk

Rich

ting

Mui

derp

oort

stat

ion

Rich

ting

Cent

raal

Sta

tion

Dapperstraat

N

59

Javastraat - AmsterdamKenmerken

• buurtstraat achter spoor• breedte: 25 m• lengte: ca 500 m• 2 richtingsverkeer auto, • 2 zijden parkeren, • brede stoepen met veel uit-stalling

legenda

javastraat

6.75m 2.25m 7m 2.25m 6.75m

25 m

500m / 5 min lopen

Dapperm

arkt

Javaplein

Oosterpark

De Ponteneur

Res

taur

ant

Kap

per

Kle

ding

Albe

rt H

eijn

Leeg

Tele

foni

e

Her

enm

ode

Repa

ratie

Scho

enen

Gro

ente

boer

Div

erse

Gro

ente

boer

Fiet

senm

aker

Nag

elst

udio

Kled

ing

Toko

Was

sere

tte

Blok

ker

Leeg

Taba

k

Supe

rmar

kt

Leeg

Bakk

er

Gor

dijn

en

Tand

arts

Gril

lroom

Kapp

er

Mar

oc sh

opTe

lefo

nie

Mar

co c

afé

Lede

rzaa

k

Slag

er

Reis

bure

au

Avon

dwin

kel

Rest

aura

ntVi

shan

del

Slijt

erij

Zeem

an

Kuns

tgal

erij

AV D

iscs

Vish

ande

lKa

pper

Div

erse

Dro

gist

Opt

icie

nSc

hoen

mak

er

Kled

ing

Tele

foni

e

Indi

sche

afh

aal

Turk

se m

ode

Supe

rmar

kt

Zonn

estu

dio

Sto�

en e

n vi

nyl

Gro

ente

boer

Taba

kSt

o�en

Arab

isch

e m

ode

Leeg

Stea

khou

seH

uish

odel

ijke

artik

elen

Bakk

erLe

egSl

ager

Surin

aam

se a

fhaa

lW

asse

rett

e

Krui

dvat

Reis

bure

auG

ordi

jnen

Eeth

uis t

oko

Supe

rmar

ktG

roen

tebo

erD

iere

n za

akRe

stau

rant

Café

Café

Elec

tron

ica

Opt

icie

nTe

leco

mEe

tcaf

éBe

auty

salo

nRe

isbu

reau

Gro

ente

boer

Slag

er

Elec

tron

ica

Leeg

Boek

win

kel

Leeg

Kapp

er

Bakk

er

Bloemist

Com

pute

rRe

isbu

reau

Beau

ty sa

lon

Co�e

esho

pBa

nket

bak

ker

Slag

erVi

shan

del

Bakk

erSt

omer

ij

Sto�

en

60

Dagelijkslevensmiddelenpersoonlijke verzorging

Mode & Luxewarenhuiskleding & modeschoenen & lederwarenjuwelier & optiekhuishoudelijke en luxe artikelenantiek & kunst

Vrije tijdsport & spelhobbymedia

In/Om huisplant & dierbruin & witgoedauto & fietsdoe het zelfwonen

Detailhandel overigdetailhandel overig

Leisurehorecacultuurontspanning

Dienstenverhuurambachtfinanciele instellingparticuliere dienstverlening

bron branchering: Locatus

straat500m / 5 min lopen

Dapperm

arkt

Javaplein

Oosterpark

De Ponteneur

Res

taur

ant

Kap

per

Kle

ding

Albe

rt H

eijn

Leeg

Tele

foni

e

Her

enm

ode

Repa

ratie

Scho

enen

Gro

ente

boer

Div

erse

Gro

ente

boer

Fiet

senm

aker

Nag

elst

udio

Kled

ing

Toko

Was

sere

tte

Blok

ker

Leeg

Taba

k

Supe

rmar

kt

Leeg

Bakk

er

Gor

dijn

en

Tand

arts

Gril

lroom

Kapp

er

Mar

oc sh

opTe

lefo

nie

Mar

co c

afé

Lede

rzaa

k

Slag

er

Reis

bure

au

Avon

dwin

kel

Rest

aura

ntVi

shan

del

Slijt

erij

Zeem

an

Kuns

tgal

erij

AV D

iscs

Vish

ande

lKa

pper

Div

erse

Dro

gist

Opt

icie

nSc

hoen

mak

er

Kled

ing

Tele

foni

e

Indi

sche

afh

aal

Turk

se m

ode

Supe

rmar

kt

Zonn

estu

dio

Sto�

en e

n vi

nyl

Gro

ente

boer

Taba

kSt

o�en

Arab

isch

e m

ode

Leeg

Stea

khou

seH

uish

odel

ijke

artik

elen

Bakk

erLe

egSl

ager

Surin

aam

se a

fhaa

lW

asse

rett

e

Krui

dvat

Reis

bure

auG

ordi

jnen

Eeth

uis t

oko

Supe

rmar

ktG

roen

tebo

erD

iere

n za

akRe

stau

rant

Café

Café

Elec

tron

ica

Opt

icie

nTe

leco

mEe

tcaf

éBe

auty

salo

nRe

isbu

reau

Gro

ente

boer

Slag

er

Elec

tron

ica

Leeg

Boek

win

kel

Leeg

Kapp

er

Bakk

er

Bloemist

Com

pute

rRe

isbu

reau

Beau

ty sa

lon

Co�e

esho

pBa

nket

bak

ker

Slag

erVi

shan

del

Bakk

erSt

omer

ij

Sto�

en

61bron branchering: Locatus

Nationalestraat - AntwerpenlegendaDe Nationalestraat in Antwerpen is dé

modestraat van Antwerpen met z’n zijstraten. De straat komt uit op Groenplaats, het plein bij de kathedraal en veel winkels. Verse creaties van wereldberoemde ontwerpers etaleren in deze straat die om die reden enorm populair is onder modeliefhebbers. De ModeNatie op de hoek van de Nationalestraat en de Drukkerijstraat is het creatieve modehart van Antwerpen. Het MoMu (ModeMuseum), de befaamde Modeacademie en het Flanders Fashion Institute hebben er hun vaste stek. Lombardenvest en Steenhouwersvest, twee zijstraten van de Nationalestraat waar grote internationale namen en ex-modeacademici goed vertegenwoordigd zijn. Een meer alternatief kledingaanbod tref je in de tevens aangrenzende Kammenstraat. Het geheel is het modekwartier.

Kenmerken Historisch centrum• inwoners 9.104• woningen ?• huishoudens 4.691• met kinderen 19%• toeristen 1.000.000

62

Bebouwing

wonen

winkels / werken

bijzondere functies

Verkeer

Spoor

Hoofd ontsluiting

Metro

Openbare vervoer - lijn

Openbare vervoer - haltes

Openbare ruimte

Water

Park

Plein

omgeving

Tram

4/8

Bus

22/

180/

181/

182/

183

groenplaats

lombardenvest

steenhoudersvest

kamm

enstraat

hoge school

MOMU

300m / 3 min lopen

N

63

legendaKenmerken

• doorgaande straat• breedte: 14 m met breed deel van 25 m• lengte: 500 m• 2 richtingsverkeer auto• 2 trambanen• 2 zijden parkeren

Nationalestraat - Antwerpen

nationalestraat

2.5m 5m2m 2m 2.5m

14 m

64

Dagelijkslevensmiddelenpersoonlijke verzorging

Mode & Luxewarenhuiskleding & modeschoenen & lederwarenjuwelier & optiekhuishoudelijke en luxe artikelenantiek & kunst

Vrije tijdsport & spelhobbymedia

In/Om huisplant & dierbruin & witgoedauto & fietsdoe het zelfwonen

Detailhandel overigdetailhandel overig

Leisurehorecacultuurontspanning

Dienstenverhuurambachtfinanciele instellingparticuliere dienstverlening

bron branchering: Locatus

straatMetro

Hogeschool Park

eerg

arat

e

Tass

enLu

xe k

ledi

ng v

Kled

ing

m/v

Wijn

Kled

ing

Kind

erkl

edin

g m

/v

Park

eerg

arag

e

Kled

ing

v

Tass

en

Han

dsch

oene

nSu

rviv

al k

ledi

ng

Kled

ing

Kled

ing

Eetcafé

<-- Kleding

KledingKledingSchoenen vKleding

FeestwinkelKleding

Kleding

Leeg

Leeg

SchoenenKleding

TassenKleding

Ko�e en broodjes

Café

Kleding

EetcaféLingerie

LeegKleding v

Restaurant

Kleding

Boeken

Leeg

Schoenen

Juwelier

Mutsen

Wassen

Kleding

Atelier

Broo

djes

Kled

ing

Broo

djes

Café

Kled

ing

Kled

ing

Kuns

t

Kled

ing

Choc

olat

erie

Kled

ing

Leeg

Inte

rieur

Kled

ing

Juw

elie

r

Fees

twin

kel

Skat

eboa

rdAn

tiek

Thai

se k

unst

Mak

elaa

rKl

edin

gLi

nger

ieKl

edin

g

Kled

ing

Kapp

er

Kled

ing

Leeg

Eetc

afé

Hot

elBa

by k

ledi

ngKi

nder

kle

ding

Kled

ing

mKl

edin

g v

Kled

ing

v

Kled

ing

v

Kleding

Leeg

Kleding

Cadeau shop

UitzendbureauFatboy winkel

KledingKledingKleding

LeegKleding

SchoenenTassen

Hotel

Leeg

Eetcafé

Supermarkt

Interieur cadeau

Kapper

Kleding m

BankApotheekKledingTassen

BroodjesLeeg

BakkerSchoenenWafelsReisbureauInternet caféCaféKapperKleding

JuwelierLeeg

Kleding v

Dokter

Kleding v

Kleding m

Kleding HuishoudelijkOpticienKleding vKleding vBeautysalon

Fietsenmaker

Kleding v

Cadeaushop

Kleding mKapperDokterKleding vKleding vJuwelier

65bron branchering: Locatus

Steenstraat - Arnhem

66

legendaDe Steenstraat is een winkelstraat in het centrum van Arnhem. De naam stamt uit de 13de eeuw, toen dit stukje weg naar Velp als enige straat bestraat was. In de straat staat de neogotische Sint-Martinuskerk, een vroeg werk van architect Alfred Tepe uit 1874-1876.De straat is tevens bekend van de Nederlandse versie van het bordspel Monopoly, waar het samen met de Ketelstraat en het Velperplein “Arnhem” vormt.

De straat is een belangrijke doorgaande straat voor fietsers vanuit west Arnhem enVelp richting de binnenstad.

Vandaag de dag wordt de Steenstraat opnieuw ingericht. Nieuwe bestrating, nieuwe bomen en speciaal straatmeubilair gaan ervoor zorgen dat de winkelstraat straks een logischer en aanzicht verhogende inrichting krijgt. De metamorfose vindt plaats volgens het zogenoemde shared-space-principe, waarbij alle verkeersdeelnemers de openbare ruimte delen.

velperpoort

Kenmerken Spijkerbuurt/Hommelsestraat-buurt• inwoners 4.080• woningen 1.955• huishoudens 2.980• met kinderen 8%

Bebouwing

wonen

winkels / werken

bijzondere functies

Verkeer

Spoor

Hoofd ontsluiting

Metro

Openbare vervoer - lijn

Openbare vervoer - haltes

Openbare ruimte

Water

Park

Plein

omgeving

67

300m / 3 min lopen

N

spijkerlaan

apeldoornsestraat

singel

klarendalseweg

stationVelperpoort

Bus 3/7/26/27/29/44/107

sint martinuskerk

theaterhet hof

steenstraat

spijkerstraat

velperplein

ing j.p. van muijlwijkstraat

velp

centraal station

Steenstraat - Arnhemlegenda

Kenmerken

• doorgaande straat• breedte: 15m• lengte: 415m• shared-space principe• 1 richtingsverkeer auto• 1 zijde parkeren

klarendalseweg

2.5m 4m2m 2m

10,5 m

pannekoekstraat

3.5m 4m2m 2m 3.5m

15 m

steenstraat

3.5m 4m2m 2m 3.5m

15 m

shared space

Dagelijkslevensmiddelenpersoonlijke verzorging

Mode & Luxewarenhuiskleding & modeschoenen & lederwarenjuwelier & optiekhuishoudelijke en luxe artikelenantiek & kunst

Vrije tijdsport & spelhobbymedia

In/Om huisplant & dierbruin & witgoedauto & fietsdoe het zelfwonen

Detailhandel overigdetailhandel overig

Leisurehorecacultuurontspanning

Dienstenverhuurambachtfinanciele instellingparticuliere dienstverlening

bron branchering: Locatus68

straat

maaltijdenw

inkeluitzendbureau

makelaar

makelaar

reproshop

kaaswinkel

groentenwinkel

slagerij

slagerijbloem

enwinkel

snackbartelecom

postkantoorm

eubelwinkel

reisbureau

leegtelecom

tattooshopsportwinkel

erotica

bakkerleeg

belwinkel

belwinkel

juwelier

muziekw

inkel

snackbar

cafewoonaccessoires

ijswinkel

postkantoorvergelijkshop

bakker

schoenreperatie

kapper

juwelier

telefoonwinkel

postzegelhandelaar

leeg

bedrijf

tassenwinkel

computerw

inkel

zonnebank

kledingzaak

makelaar

cadeauwinkelleeg

biosupermarkt

�etsenwinkel

naaimachines

chinees restaurant

kapper

slager

cafecafe

juwelier

leeg

speelgoedwinkel

leeg

toko

drogistinterieur/dam

eskleding

witgoed

opticien

speelgoedrestaurant

chocolaterierestaurant

hobbywinkel

wijnw

inkel

snackbar

kapper

leeg

kledingwinkel

kledingwinkel

pianowinkel

cadeauwinkel

kapperbelw

inkel

leegrestaurant

drogist

multim

edia

doehetzelfkledingw

inkel

kledingreperatie

repro

reisbureauartsupply

N

spijkerlaan

apeldoornsestraat

singel

klarendalseweg

bron branchering: Locatus 69

Kenmerken Klarendal• inwoners 7.235• woningen 3.723• huishoudens ?• met kinderen • toeristen

Bebouwing

wonen

winkels / werken

bijzondere functies

Verkeer

Spoor

Hoofd ontsluiting

Metro

Openbare vervoer - lijn

Openbare vervoer - haltes

Openbare ruimte

Water

Park

Plein

Klarendalseweg - Arnhem

velperpoort

De Klarendalseweg is van oudsher een buurtstraat aan de achterzijde van het spoor in Arnhem. De straat heeft - voor auto’s en fietsers - nooit een doorgaande functie gehad maar is altijd een buurtas geweest. In vroegere tijden was er nog een groot aantal buurtwinkels en - voorzieningen, de laatste decennia van de 20e eeuw is dit aantal afgenomen. Ook was de buurt verloederd.

Door investeringen van de gemeente de woningbouwcorporatie heeft de wijk de laatste jaren een verbeteringsslag ondergaan. Zo heeft zijn er modewinkels- en ateliers gevestigd in leegstaande panden en is het profiel de afgelopen jaren vernieuwd.

70

omgevingN

Trolleybus

Hom

mel

stra

at

Sonsbeeksingel

Velperweg

Rosendaalse

straat

Klarendalseweg

De Leuke Linde

Supermarkt

Coehoorn Kazerne

Station Velperpoort

Post Theater

Molen “de Kroon”

71

Kenmerken

• buurt straat• breedte: 10,5 m• lengte: 1200 m• gedeeltelijk 2 richtings- verkeer auto• wisselend parkeerverbod of 2 zijden parkeren

Klarendalseweg - Arnhem

klarendalseweg

2.5m 4m2m 2m

10,5 m

72

Dagelijkslevensmiddelenpersoonlijke verzorging

Mode & Luxewarenhuiskleding & modeschoenen & lederwarenjuwelier & optiekhuishoudelijke en luxe artikelenantiek & kunst

Vrije tijdsport & spelhobbymedia

In/Om huisplant & dierbruin & witgoedauto & fietsdoe het zelfwonen

Detailhandel overigdetailhandel overig

Leisurehorecacultuurontspanning

Dienstenverhuurambachtfinanciele instellingparticuliere dienstverlening

bron branchering: Locatus

straat

AdviesbureauCadeaushop

500m / 5 min lopen

Winkelcentrum

Mode atelier

CaféCadeaushop

Electronica

Café

Mode atelierMode atelierLeeg

Mode atelier

Mode atelier

Co�eeshop

Bloemist

Cadeaushop

Mode atelier

Kleding Kleding

Restaurant

Leeg

Mode atelier

Mode

Muziek casting

Mode

GroenteboerM

ode atelierHoeden

Electronica/

witgoed zaak

Leeg

Info centrum

Cafe

Snackbar

Mode atelier

Mode atelierLeeg

Leeg

Mode atelier

AntiekLeeg

Leeg

Kapsalon

Mode atelier

Supermarkt

LeegKazerne terrein

Interactief Design

Hydro Hobby

Juridisch advies

Makelaars

Eetcafé

Café

Dienst

Lijstenmaker

Sto�en

Mode atelier

Schoonmaak

73bron branchering: Locatus

Totaal overzicht voordeurenPannekoekstraat

• lengte: 340 m

Haarlemmerstraat

• lengte: 890 m

Spaarndammerstraat

• lengte: 600 m

Per 100m: 7 publiek 6 wonen 1 werk

Per 100m: 12 publiek 9 wonen 1 werk

Per 100m: 5 publiek 11 wonen 1 werk

Blad1

Pagina 1

oost west totaal per 100m deur elke … m

26 22 48 24 7,06 14,17

27 17 44 22 6,47 15,45

1 3 4 2 0,59 170,00

54 42 96 48 14,12 7,08

0 2 2 1 0,29 340,00

zuid totaal per 100m deur elke … m

121 96 217 108,5 12,19 8,20

97 70 167 83,5 9,38 10,66

1 1 2 1 0,11 890,00

219 167 386 193 21,69 4,61

2 5 7 3,5 0,39 254,29

noord zuid totaal per 100m deur elke … m

22 41 63 31,5 5,25 19,05

58 68 126 63 10,50 9,52

4 5 9 4,5 0,75 133,33

84 114 198 99 16,50 6,06

2 3 5 2,5 0,42 240,00

noord zuid totaal per 100m deur elke … m

64 49 113 56,5 11,30 8,85

77 66 143 71,5 14,30 6,99

0 2 2 1 0,20 500,00

141 117 258 129 25,80 3,88

0 2 2 1 0,20 500,00

Pannekoekstraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Haarlemmerstraat

noord gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Spaarndammerstraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Javastraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Blad1

Pagina 1

oost west totaal per 100m deur elke … m

26 22 48 24 7,06 14,17

27 17 44 22 6,47 15,45

1 3 4 2 0,59 170,00

54 42 96 48 14,12 7,08

0 2 2 1 0,29 340,00

zuid totaal per 100m deur elke … m

121 96 217 108,5 12,19 8,20

97 70 167 83,5 9,38 10,66

1 1 2 1 0,11 890,00

219 167 386 193 21,69 4,61

2 5 7 3,5 0,39 254,29

noord zuid totaal per 100m deur elke … m

22 41 63 31,5 5,25 19,05

58 68 126 63 10,50 9,52

4 5 9 4,5 0,75 133,33

84 114 198 99 16,50 6,06

2 3 5 2,5 0,42 240,00

noord zuid totaal per 100m deur elke … m

64 49 113 56,5 11,30 8,85

77 66 143 71,5 14,30 6,99

0 2 2 1 0,20 500,00

141 117 258 129 25,80 3,88

0 2 2 1 0,20 500,00

Pannekoekstraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Haarlemmerstraat

noord gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Spaarndammerstraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Javastraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Blad1

Pagina 1

oost west totaal per 100m deur elke … m

26 22 48 24 7,06 14,17

27 17 44 22 6,47 15,45

1 3 4 2 0,59 170,00

54 42 96 48 14,12 7,08

0 2 2 1 0,29 340,00

zuid totaal per 100m deur elke … m

121 96 217 108,5 12,19 8,20

97 70 167 83,5 9,38 10,66

1 1 2 1 0,11 890,00

219 167 386 193 21,69 4,61

2 5 7 3,5 0,39 254,29

noord zuid totaal per 100m deur elke … m

22 41 63 31,5 5,25 19,05

58 68 126 63 10,50 9,52

4 5 9 4,5 0,75 133,33

84 114 198 99 16,50 6,06

2 3 5 2,5 0,42 240,00

noord zuid totaal per 100m deur elke … m

64 49 113 56,5 11,30 8,85

77 66 143 71,5 14,30 6,99

0 2 2 1 0,20 500,00

141 117 258 129 25,80 3,88

0 2 2 1 0,20 500,00

Pannekoekstraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Haarlemmerstraat

noord gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Spaarndammerstraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Javastraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

74

Javastraat

• lengte: 500 m

Steenstraat

• lengte: 415 m

Klarendalseweg

• lengte: 1300 m

Per 100m: 11 publiek 14 wonen 1 werk

Per 100m: 10 publiek 8 wonen 0 werk

Per 100m: 3 publiek 10 wonen 1 werk

Blad1

Pagina 1

oost west totaal per 100m deur elke … m

26 22 48 24 7,06 14,17

27 17 44 22 6,47 15,45

1 3 4 2 0,59 170,00

54 42 96 48 14,12 7,08

0 2 2 1 0,29 340,00

zuid totaal per 100m deur elke … m

121 96 217 108,5 12,19 8,20

97 70 167 83,5 9,38 10,66

1 1 2 1 0,11 890,00

219 167 386 193 21,69 4,61

2 5 7 3,5 0,39 254,29

noord zuid totaal per 100m deur elke … m

22 41 63 31,5 5,25 19,05

58 68 126 63 10,50 9,52

4 5 9 4,5 0,75 133,33

84 114 198 99 16,50 6,06

2 3 5 2,5 0,42 240,00

noord zuid totaal per 100m deur elke … m

64 49 113 56,5 11,30 8,85

77 66 143 71,5 14,30 6,99

0 2 2 1 0,20 500,00

141 117 258 129 25,80 3,88

0 2 2 1 0,20 500,00

noord zuid totaal per 100m deur elke … m

35 45 80 40 9,64 10,38

32 32 64 32 7,71 12,97

1 0 1 0,5 0,12 830,00

68 77 145 72,5 17,47 5,72

5 5 10 5 1,20 83,00

totaal per 100m deur elke … m

52 28 80 40 2,94 34,05

109 154 263 131,5 9,65 10,36

10 13 23 11,5 0,84 118,43

171 195 366 183 13,44 7,44

4 4 8 4 0,29 340,50

Pannekoekstraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Haarlemmerstraat

noord gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Spaarndammerstraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Javastraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Steenstraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Klarendalseweg incl deel sonsbeeksingel (v/a hommelseweg)

west oost gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Blad1

Pagina 1

oost west totaal per 100m deur elke … m

26 22 48 24 7,06 14,17

27 17 44 22 6,47 15,45

1 3 4 2 0,59 170,00

54 42 96 48 14,12 7,08

0 2 2 1 0,29 340,00

zuid totaal per 100m deur elke … m

121 96 217 108,5 12,19 8,20

97 70 167 83,5 9,38 10,66

1 1 2 1 0,11 890,00

219 167 386 193 21,69 4,61

2 5 7 3,5 0,39 254,29

noord zuid totaal per 100m deur elke … m

22 41 63 31,5 5,25 19,05

58 68 126 63 10,50 9,52

4 5 9 4,5 0,75 133,33

84 114 198 99 16,50 6,06

2 3 5 2,5 0,42 240,00

noord zuid totaal per 100m deur elke … m

64 49 113 56,5 11,30 8,85

77 66 143 71,5 14,30 6,99

0 2 2 1 0,20 500,00

141 117 258 129 25,80 3,88

0 2 2 1 0,20 500,00

noord zuid totaal per 100m deur elke … m

35 45 80 40 9,64 10,38

32 32 64 32 7,71 12,97

1 0 1 0,5 0,12 830,00

68 77 145 72,5 17,47 5,72

5 5 10 5 1,20 83,00

totaal per 100m deur elke … m

52 28 80 40 2,94 34,05

109 154 263 131,5 9,65 10,36

10 13 23 11,5 0,84 118,43

171 195 366 183 13,44 7,44

4 4 8 4 0,29 340,50

Pannekoekstraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Haarlemmerstraat

noord gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Spaarndammerstraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Javastraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Steenstraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Klarendalseweg incl deel sonsbeeksingel (v/a hommelseweg)

west oost gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Blad1

Pagina 1

oost west totaal per 100m deur elke … m

26 22 48 24 7,06 14,17

27 17 44 22 6,47 15,45

1 3 4 2 0,59 170,00

54 42 96 48 14,12 7,08

0 2 2 1 0,29 340,00

zuid totaal per 100m deur elke … m

121 96 217 108,5 12,19 8,20

97 70 167 83,5 9,38 10,66

1 1 2 1 0,11 890,00

219 167 386 193 21,69 4,61

2 5 7 3,5 0,39 254,29

noord zuid totaal per 100m deur elke … m

22 41 63 31,5 5,25 19,05

58 68 126 63 10,50 9,52

4 5 9 4,5 0,75 133,33

84 114 198 99 16,50 6,06

2 3 5 2,5 0,42 240,00

noord zuid totaal per 100m deur elke … m

64 49 113 56,5 11,30 8,85

77 66 143 71,5 14,30 6,99

0 2 2 1 0,20 500,00

141 117 258 129 25,80 3,88

0 2 2 1 0,20 500,00

noord zuid totaal per 100m deur elke … m

35 45 80 40 9,64 10,38

32 32 64 32 7,71 12,97

1 0 1 0,5 0,12 830,00

68 77 145 72,5 17,47 5,72

5 5 10 5 1,20 83,00

totaal per 100m deur elke … m

52 28 80 40 2,94 34,05

109 154 263 131,5 9,65 10,36

10 13 23 11,5 0,84 118,43

171 195 366 183 13,44 7,44

4 4 8 4 0,29 340,50

Pannekoekstraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Haarlemmerstraat

noord gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Spaarndammerstraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Javastraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Steenstraat

gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

Klarendalseweg incl deel sonsbeeksingel (v/a hommelseweg)

west oost gemidd.

publiek

wonen

werken

totaal

dicht

75

76