DE KATHOLIEK.GODSDIENST!G, GESCHIED. EN LETTERKUNDIG

MAANDSCHRIFT.

DE KATHOLIEK.GODSDIENSTIG, GESCHIED- EN LETTERKUNDIG

MAANDSCHRIFT.

HONDERD-EN-NEGENTIENDE DEEL.

igoi .

Multum facit qui rem bene facit.

Vindicamus hereditatem patrumBene facit qui communitati magic

nostrorum . I Mach. XV, 34 .quam suae voluntati servit .

(De Katholieh.)(Onze Wachter.)

:tjw~

°~~ilipluIIP ~Jlll~~,!III

Ih'

Tamer to Ronzen in de poertSerbins die Pauwes benediedeEn lime Aertsclze Biscop wiede .

MELIS STOKE.

J . W. VAN LEEUWEN a; CIODCDI :k

WED. J . R . VAN ROSSUMLEIDEN (Hoogewoerd 8g)

UTRECHT

INHOUD VAN HET HONDERD-EN-NEGENTIENDE DEEL .

(N.B. In deze inhoudsopgave zijn de dichtstukken met een a gemerkt .)

B1adz .De Koningsstandaard 1

p. J. V. DE GROOT, Ord. Praed .

*Revertere filia ! 31A. M. J. I. BINNEWIERTZ .

De toewigding der twintigste eeuw32A. M. C. VAN COOTH.

Evolutie 39J. M. L. KEULLER .

Haeckel's oorkonden over de afstamming van den mensch .I 66II

377E. M . ERENS, Cgr. SS. Red.

*Sancta Catharina 85A. SMULDERS .

Het wetenschappelijk socialisme van Karl Marx . (Vervolgen slot van Dl. CXVIII, blz . 184 vv .) .

III. Philosophische grondslagen105IV. Critiek der philosophische grondslagen399

J. D. J. AENGENENT, Pr .

Sions liturgische zangen .II. Muzikale uitvoering der Psalmen . (Vervolg en slot van

Dl. CXVIII, bl. 425 vv .)

135fr. R . PEETERS, 0 . F. M .

IVBladz.

Richard Wagner. Tweede levenshelft 1849-1883. (Vervolgen slot van Dl. CXVIII, bl . 145 vv .)

III. Tweede vrijwillig verblijf in den vreemde . Triebschenbij Lncern. 1866-1872 . - IV. Bayreuth 1872-1883 . 157

W. P. H. JANSEN .

De financieele quaestie der bijzondere school .I 187II 296

G. A. A. LOOTS .

Een fundamenteele misvatting van Dr . A . Kuyper of eenhopeloos pleidooi 205

TH. F. BENSDORP, C . SS. R.

*Lichtmis 254A. W. VAN BESOUW, Ord. Praed .

Taal en stbl der »Imitatio Christi" . (Vervolg en slot vanDl. CXVIII, bl . 461 vv.) 277

L. PETERS .

Lippert's -bAhnenkult-theorie" . (Very, en slot van Dl . CXVIII,bl. 449 vv.) 327

Dr. Jos . SCHRIJNEN .

*Twee gedichten van Z . H. Leo XIII, in Nederlandsche verzenvertolkt. Op den Heiligen Leeraar Augustimis en Eeuwdiclat . 356

A. N. MUTSAERS, Pr.

In afwachting van nadere verklaring365TH. F. BENSDORP, C . SS. R .

De hedendaagsche Vlaamsche beweging423A. M. J . I. BINNEWIERTZ .

*Gethsemani. - Kruisdraging 428ALB. SMULDERS .

*Liefde's klacht 430H. J. M. DONDERS .

VBladz.

Historische portretten uit het tijdvak der renaissance .Het humanisme en de opvoeding . . . .

F. J. POELHEKKE .

De schrijver van het vierde evangelieB. D . VAN BREDA, Ord. Praed.

Nieuwe uitgaven :

J. AERTNYS, Compendium Liturgiae. Ed. tertia

•

477

.

. 517

HERB. THURSTON, The holy year of jubilee

86G.

Dr. A. C . M. SCHAEPMAN, Bet buygerqk huwel~k der Roomsch-Katholieken in Nederland 89

Dr. TH. V .

G. F. HASPELS, Vreugden van Holland. - Dr . DE VOOYS, Middelnederlandsche Legenden en Exempelen 92

A. M. P. C. POELHEKKE.

M. NOORDTZIJ, De achtenzestigste en do zestiende Psalm vertaald enverklaard 98

fr. R. PEETERS, 0. F. M .

A. B. DE B., fezuietengruwelen

forJ. K .

TH. MEYER, Institutiones furls Naturalis. Pars II : fus Naturaespeciale 255

Dr. v. T .

. .

. 260v. N .

H. GRISAR, Geschichte Roms and der Papste im Mittelalter

263Dr. A. H. L. HENSEN .

J. SCHLEGT, Di~axv Twv UExcz 'AaorT6Awy . . .

. . 267v. N.

VIBladz .

Mgr. LANs en Prof. JANSEN, Marialiederen van w~len Mgr. P. vander Ploeg 268

W. A. J . BLAISSE .

Breviarium Romanum (in usum itinerantium) . Ed. Pustet . . . 276D .

Dr . J . GOTTSBERGER, Barhebrdus and seine Scholien zur H. Schrift. 362

J .

Dr. W. H . NIEUWHUIS, Na den vioed. In het steenqdperk ofOudste sporen van den mensch in Europa363

J. M. L. K .

P . J . J . BERTHIER, Tabulae systematicae et synopticae totius bSummaecontra Gentes" . .

43IP. J. V. DE GROOT, O. P.

A. MICHIELS, L'Origine de t'Episcopat433G. VAN NOORT .

P. A . SCHEEHAN, Mon nouveau vicaire460Dr. G. BROM .

J . MAITRE, La prophetie des Pales attribuee h S. ,V lachie . . . 47IJ. C . V. D. Loos .

E . ULRIX, Fransch en Germaansch 473Dr . Jos . SCHRIJNEN .

Biblische Studien . (Vom Miinchener Gelehrten-Kongtesse) .J. M. L. K.

.

. 55I

G . DESJARDINS, Authenticiti et date des livres du N. Testament 556

J. V. D . D .

VII

Bladz.

M. HETZENAUER, Thomae a Kempis De Imitation Christi Ira chainsquattuor 559

L. PETERS .

Akten des funften internationalen Kongresses katholischer Gelehrtensu Nlinchen

562A. M. C . v . C .

M. A . P . C . POELHEKKE, Het Land der Zon

566A M. J . I. BINNEWIERTZ .

G. JANSSENS, Gheel in zvoord en beeld

567J. W . v. H .

JULIE RUSSEL, A'sche Dames

569C.

DE KONINGSSTANDAARD .

Een nieuwe eeuw is opgegaan . Na lange worstelingen enonmetelijken arbeid der heengespoede tijden, richt de mensch-heid haren blik naar den aanbrekenden, maar nog van zoo-veel geheimenissen omhulden dag .

Alle zielen, alle volkeren staan op met hunne verwachtingen .Ontwaakt de wereld uit een diepen Broom van eerzucht

en ijdelheid? Komt de zegepraal der waarheid nader? Kleppenvrede en onschuld de wieken in dezen dageraad? Verkrijgende heiligen en helden de overhand? Zal het recht heerschenop aarde en de stem des lijdens niet meer vernomenworden ?

De menschen en de menschelijke meeningen hielden velezegetochten in de eeuw, die voorbij is gegaan . Nieuwetriomfen van louter aardsche wijsheid en kracht zullen komen .Diep in het hart klaagt echter de stem der onvoldaanheid,en bij de vragen, die de volkeren stellen, zoekt de Christenelders licht en troost . Ook voor hem ligt de toekomstomneveld met mysterie, maar de heilige glans, lien de vaderendoor het duister zagen aanlichten, verschijnt ook hem, terwijlstemmen van meer dan aardsche welluidendheid zingen

Vexilla Regis prodeunt ;Fulget Crucis mysterium" .

lit is de oude hymne van het Kruis ! Naar nieuwe eeuwenwordt de Koningsstandaard voortgedragen . Nog immer straalthet kruisgeheim .

Nu verbijsteren de aangekondigde zegetochten der wereldCXIX, 1 .

1

den Christen niet . Hij weet dat Christus' volgelingen geroepenzijn, >)de ne pas triompher par le triomphe" 1 ) .

Reeds negentien eeuwen viert de wereld triomfen over hetLicht der wereld. Deze verheven geheimenis van goddelijkeMajesteit bewaarden zij reeds in hun hart, die het heiligeLichaam van Golgotha wegdroegen naar den hof en het nieuwegraf, waarin nog nooit iemand gelegd was. Wat gaven demachten, zoo vaak zij haar uur gekomen achtten, aan 's Heerengetrouwen een harden strijd to kampen 1 Niets echter doethen de apostolische belijdenis verzaken :>> J e s u s C h r i s t u sgisteren, en heden : Dezelfde ookineeuwigheid" 2) .

Het zegeteeken des Kruises blijft de wentelende wereldbeheerschen. Ook door de stormen der negentiende eeuw isde Koningsstandaard verwinnend voortgegaan .

Vol eerbied hoop ik in deze bladzijden dit verheven feitto herdenken, tot een schamele hulde aan then H . Naam,waarvoor alien de knieen moeten buigen .

Het voorvaderlijk geloof vereerde in Christus hem, die

komen moest. Dit denkbeeld omtrent den Heiland was tegelijkmet het Evangelic eene diepe overtuiging geworden derChristenheid . Zoo wilde Joannes, dat zijn leerlingen Hemzouden huldigen, toen hij uit zijnen kerker hen zond met devraag : >Zijt b het, die komen nzoet?" En Jesus had bekend,dat de wereld geen anderen to wachten had, en aan descharen verkondigd, hoe van den Boetgezant geschrevenstond : »Ziet, ik zend mn~nen Engel voor uw aangezicht, dieuwen weg voor u bereiden Pal" 1 ) .

De groote woestijnprediker was de wegbereider, Christusde vervulde verwachting der profeten, die tot Israel's wijzensprak : > G~ onderzoekt de Schriften, want g~ mneent in haar

1) Lacordaire, Conf. XLIV .2) Hebr. XIII, 8 .3) Matth . XI en Luc . VII

2

1) Job, V, 39 .

3

het eeuwige leven to vinden, en N~ -an het, die getuigeniigeven van vz " 1 )

Hier sprak het bovennatuurlijke in de wereldgeschiedenis .Was dit mogelijk? Was het een feit? De materialistische

wijsbegeerte, die de menschheid naar haar geestelijke ver-mogens en haren ontwikkelingsaanleg de boei van hetmechanisme aanlegt, redetwistte, met een uit de achtt .iendeeeuw overgenomen sarcasme en in naam der negentiende-eeuwsche beschaving, tegen de mogelijkheid ; de hoogerecritiek, die dag en nacht zoovele scherpzinnige onderzoekersaan den arbeid hield, poogde met de talrijke hulpmiddelenvan een streng wetenschappelijk onderzoek to staven, dat deprofetische getuigenis, al loochent men hare bestaanbaarheidniet, feitelijk nergens bestaat . Niemand derhalve heeft denStichter des Christendoms van verre zien naderen . De Gezalfdeis niet als een troostrijke belofte aangekondigd door uitverkorenzieners in Israel .Rede en wetenschap staakten haar werk niet bij dezen

eersten aanval . Het oude geloof had in de afschaduwing derOude Wet eene voorgeschiedenis van den Christus geziendoch had Deze zelf wel eene geschiedenis? De nieuw-testa

ementische oorkonden bewaren ons zijnen naam ; maar wiewaarborgt ons de echtheid der Hem toegeschreven woordenen daden? Wat daarvan doorstaat no- den toets eenerzuivere wetenschap?Onder den machtigen drang van zijn zellbewustzijn als

stofveroverend en onafhankelijk denker ging de moderneman gaarne met deze leering mede. Christus, de Meesterder menschlievende gedachte, zou voortleven als eenereine, heilige herinnering ; doch de behoefte aan den goedenHerder, die leidt en met gezag spreekt, verdwijnt, naarmatede beschaafden in zich de ontwikkelingswet vonden van hetzedelijk handelen . De jongere geslachten der breede arbei-dersklasse zien van de gemeenschap met den Leeraar derbergprediking af ; immers niet het pelgrimeeren naar den

4

hemel, wel het bezitten dezer aarde behoort denkendenter harte to gaan .

De nieuwe geest verlaat aldus het graf der oude dingen,Het vooruitstrevende menschdom keert tegen het Christendomzelf de christelijke spreuk : >>Niemand doet nieuwen wijn inoude lederzakken" .

Hoe weemoedig is het tafereel dezer menigte, die het lichtmeent to gemoet to gaan, terwijl zij zich afwendt van hetLicht der Wereld IMoest het dan zoo geschieden ? Blijkt het misschien, dat

wonder en mysterie, twee bovennatuurlijke openbaringen vanden Christus, ongerijmdheden en onmogelijkheden zijn? Maardit zou nederkomen op het ontkennen der Almacht en deroneindige Wezenheid, dus van het bestaan Gods . Men loochentderhalve den Zoon des Menschen, omdat men God zelvenloochent . En de godloochening heeft toch, bij al het wetenen uitvinden der eeuw, geen enkele ontdekking aan to duiden,die tot athezsme voert : want dat de evolutieleer, in harewezenlijke en wetenschappelijke elementen, het bestaan vaneen Opperwezen overtollig maken, ja zelfs wederleggen zou,behoort ongetwijfeld tot de roekelooze beweringen, die menbij ernstig nadenken over het verheven theologisch vraagstukuit eerbied voor zich zelven zal vermijden 1 ) .

Aanschouwen wij den Koning der christenwereld onbevoor-oordeeld, en wij zullen Hem erkennen in zijn onvergankelijkem aj esteit .

Op profetische bladen ziet gij, als een getuigenis des Al-wetenden, een schets en afschaduwing des Evangelies, datGod s to voren beloofd had door Zone profeten in de HeiligeSchriften, aangaande Z~nen Zoon" 1) .

1) De bekende bioloog G. J. Romanes (1848-1894) ziet zone of the strongestpieces of objective evidence in favour of Christianity" in wat hij noemt »theabsence from the biography of Christ of any doctrines which the subsequentgrowth of human knowledge-whether in natural science, ethics, political eco-nomy, or elsewhere-has had to discount" . Romanes, Thoug/ls on Religion,

6th edition, p . 157-2) Rom. I, 1 ; vgl. XVI, 26 .

5

Daar is de messiaansche verwachting ; de heerschappij vanJehovah onder de menschen ; een ideaal van vrede en recht-vaardigheid 1 ) . Tot in Rome's verlichte kringen werd hetfeit vermeld der door gansch het Oosten verspreide hoopeener uit Juda verwekte wereldheerschappij 1 ) ; maar de leven-dige en in vele bijzonderheden uitgewerkte Messiasbeeltenisaanschouwden zij alleen, die de beloften, aan de vaderengedaan, vernamen en overwogen in het land, waar zii en deprofeten als uit eenen bodem waren opgegroeid . flier zagenzij uit het geheimzinnig verschiet den Regeerder der volkerennaderen, voor alle tijden tot eene zegening . Als in eenheilig gezang leeft in Jacob's ouden patriarchalen zegen debelofte, > que la royaute - zegt Lagrange - est deposeedans Juda jusqu'au jour ou quelqu'un, sans doute un Judeenen qui s'incarneront les destinees de la tribu, se servira dusceptre mis en reserve pour regner sur les peuples" 3 ) . Nogis hij niet nabij ; maar de Messias, de Gezalfde, de Dienst-knecht des Heeren wordt aangekondigd, met steeds nieuwengloed en in vollediger afgewerkte trekken. Uit de eenzaam-heid van Bethlehem en Thecue, van de stroomen der balling-schap en over de wegen van Jerusalem komen de Zienerstot hun yolk met het visioen van onuitsprekelijke Verlossingen van Vrede. De Psalmzangers en de gezichten van hetboek Daniel, Amos en Micheas, Aggeus en Zacharias meldendat glorierijk herstel van David's Koningshuis, de louteringvan zonden en een licht der gerechtigheid tot verlichtingaller volkeren . Voor IsaIas' oog rijst Jerusalem met eenheiligenkrans. Hij troost de treurenden in Sion ; want ziet,de stad schittert van nooit gekende schoonheid, en een zaler heerlijkheid en zegen brengen, uitstralende tot de grenzender aarde . Maar de >>Dienstknecht des Heeren", verhoogden verheven en verheerlijkt als hij zijn zal bovenniate, wordttevens de »Man van Smarten, die weet wat laden is" . >>In

1) Zie de Rev. Bibligue, 1899, Janv ., p . 164.2) Tac., Hist. V, 13 ; Sueton ., In Vespas, IV .3) Lagrange, Lap rephitie de .7aeob, in de Rev. Biblique, 1898, Oct ., P . 5 2 4-540.

waarheid - verzucht de heilige Ziener - onze krankhedenheeft hij gedragen, en onze smarten heeft hij op zich gela-den ; en wij, wij hielden hem voor een melaatsche en eendoor God geslagene en vernederde . Hij echter werd gewondom onze ongerechtigheden, hij werd verbrijzeld om onze mis-daden ; de tuchtiging tot onzen vrede was op hem, en doorzijne striemen werden wij genezen . Wij alien, dwaalden alsschapen ; ieder week of van zijnen weg ; en de Heer legdeop hem ons aller ongerechtigheid . Hij heeft zich aangeboden,dewijl hij zelf het wilde, en hij deed zijnen mond niet open ;als een schaap wordt hij ter slachting geleid, en als een lamvoor zijnen scheerder blijft hij stom en doet hij zijnen mondniet open". Eindelijk ziet Malachias den dag des Heerenkomen, en Jehovah's engel, die den weg bereidt . De profetievindt geen nieuwe tolken meer ; de messiaansche verwachtingleeft echter in de volksziel, waarover zij uit den verlichtengeest van Gods gezanten is uitgestort in eene weergaloozetaal van levend vuur . Al neemt de verheven waarheid inapocriefen en in veler verbeelding grillige vormen aan,toch toonen de Joden, >>dat aan hen de uitspraken Godszijn toebetrouwd" 3 ) ; dat aan hen zijn to beurt gevallen>>de beloften" 2 ) . De beloften waren een troost en bronvan vrome verheffing voor het hart, niet der met het aardschevoldane Sadduceers, noch voor een bekrompen nationalisme,dat aan niets anders dacht dan aan een wereldsch rijk ; maarvoor mannen, als Joseph van Arimathea, die »ook zelf hetrijk Gods verwachtte" 3 ), en Simeon, > verwachtende de ver-troosting van Israel" 4) . Uit hun geloof aan den gezalfde,die beloofd was, zongen door nog hooger licht bestraald,zulke oprechte en ootmoedige zielen, toen zij de vollaeid dert jden gekomen zagen : Zacharias in zijn Benedictus, omdatde God van Israel een hoorn van redding had opgericht inhet huis van David, gelijk Hij gesproken had door den mond

1) Rom. III, 2 .

2) Rom. IX, 4 .3) Marc. XV, 43-4) Luc . II, 2 5 .

6

7

zijner heilige profeten ; Simeon zijn Nunc dimittis, omdat hijhet Heil had gezien, door God bereid voor het aangezichtvan alle volken ; de Moedermaagd het Magnifccat, terwijl haargeest zich verheugde in God, die zijner barmhartigheid wasindachtig geweest, gelijk Hij aan de vaderen had toegezegd,aan Abraham en zijn kroost in eeuwigheid 1 ) . En nu, zietHem, die deze reinen van harte verblijd had, op den Sab-bathdag in de synagoge van Nazareth . Jesus leest uit hetopengerolde boek lsaIas' woorden :> D e g e e s t d e s H e e r e nis op mij daarom heeft Hij mij gezalfd, om aanarmen het evangelic to verkondigen ; Hij heeftmij gezonden, om de gebrokenen van harte to ge-nezen ; om aan gevangenen bevrijding, en aanblinden het gezicht to verkondigen ; om versla-genen been to zenden in vrijheid ; orn het genade-rijk jaar des Heeren to verkondigen, en den dagder wedervergelding" .Aller oogen in de synagoge waren op Hem gevestigd .Toen zeide Hij : >>Heden is deze Schrift voor uwe

ooren vervuld" ;) .Christus' eerste volgelingen eenerzijds en aan den anderen

kant hun scherpste wederstrevers onder de joodsche gelet-terden kenden dit in den voortijd afgeschaduwd beeld vanden Gezalfde, en zoodra de waan van een aardschen rijks-hersteller overwonnen was, begonnen de zielen in die vooraf-gebeelde trekken een goddelijk getuigenis to zien voor deglorierijke werkelijkheid van den Gekruiste .

Want in Hem bleken de Schriften vervuld .Achttien eeuwen hadden dit beleden . Heeft de negentiende

deze belijdenis gelogenstraft? Zijn de profeten omgekocht,

1) Vgl . de drie lofzangen in hun geheel, bij Luc . I en II . - Voor de ver .wachting en de stemming der Israelieten na den tijd der laatste Schriften vanbet Oude Verbond, zie Dalman, Die Worte Yesu (1898), en James Stalker,The Christology of 5eesus, 2nd edit. (1900) ; twee onkatholieke schrijvers vanverschillende theologie, maar samenstemmend in bun gegevens . - Vgl. ookF. Leitner, Die Prophet. Tnspiration (1896), S . 2o.

?) Vgl. Luc . IV, 16-21 .

8

gelijk, volgens Plutarchus, de heidensche orakelen? WordenIsaias en Aggeus . waar zij op de hand van Christus zijn,verdacht, gelijk bij Demosthenes de priesteres van Delphi,toen zij Philippus' zijde koos? Neen . Want meer dan ooittoonde de critiek, en dat Israel's gewijde Boeken van mannenvol heiligen ernst afstammen, en dat zij, met alle uitspraken,waarop wij ons tot heden toe als op profetische getuige-nissen beroepen, geruimen tijd, en meestal vele eeuwen,voor Christus' komst voltooid en openlijk verspreid waren .De bezielde tolken der messiaansche verwachting zijn de-zelfde mannen als zij, die de ark van het geloof in deneenen, waren God door den alles overzwalpenden vloeddes heidendoms hebben gedragen. Doch, laat de weten-schappelijke ernst nog toe, dat wij de namen van hen, diemet goddelijke geestkracht hunnen stam losmaakten vande afgoderij, verbinden met den naam van den Messias?'t Is waar, wel honderdmaal heeft de critiek elk blad desOuden Verbonds gewend en gekeerd ; over schrijversnaam,ontstaantijd, schikking van onderdeelen scherpzinnig gerede-twist ; details met geleerde bezwaren wedersproken 1 ) ; denaaste aanleiding tot het profetische woord in Israel's wisse-lende lotgevallen en in de historische omgeving der grooteZieners veel helderder toegelicht ; maar de voorspelling en's Heeren aangekondigde verschijiiing, als een grootsch geheel,werd nergens to niet gedaan : zoo talrijk blijven, ook in bij-zonderheden, de trekken van overeenkomst tusschen beeld enwezen ; zoo verre gaat de profetentaal henen over het aan-leidende feit en zoo machtig breekt zij door de perken enhet kader der louter israelietische wereld .

Bij 't overwegen der profetische Schriften blijkt ons telkensde waarheid van Newman's uitspraak, dat Christus ons denweg doet vinden door de Boeken des Ouden Verbonds, gelijk

1) Lagrange, Rev. Billique, igoo, Juillet, p . 474 zegt van deze minder klaar-blijkelijke voorspellingen : »Ce qui pourrait nous rassurer, c'est que ceux quirejettent alors le caractere messianique, soot fort gznes a en fournir tin autrequi soit satisfaisant" .

9

wij den sterrenhemel leerden begrijpen door de theorie vanNewton 1) .

Velen roepen den Christen toe : gij zoekt cen boven-natuurlijk teeken aan then verren hemel, waaronder Daviden Isaias zongen 1 Weet gij dan niet, dat in Christus zelvengeen zweem bestaat van bovennatuurlijkheid? De negentiendeeeuw vermaakt aan haar opvolgster een naar zijn ware wezennatuurl~k Christendom. Dit is de rijpe vrucht van zooveelarbeids en van de uiterste pogingen eener menigte weten-schappelijke krachten 2) .

Deze beweringen herroepen voor onzen geest een hevigenstrijd, gevoerd tegen het geloof in den Godmensch .

De schanddaad der XVIIIe eeuw, die het Evangelic alsbedrog en leugen brandmerkte, was voorbijgegaan . Uit denieuwe wijsgeerige kringen, waar pantheisme en naturalismeheerschten, kwam de critiek en verkondigde een geheel anderenChristus, dan onze vaderen in de geschiedenis hadden aan-schouwd. Van de nieuw-testamentische Boeken bleef geentittel of jota zonder een scherp onderzoek ; ook de apocriefen,bekende of schier vergeten of nieuw ontdekte, werden histo-risch-critisch nagevorscht ; elke strook papier der oud-christelijkeletterkunde, en al wat daarmede in verband staat, leverdemateriaal voor talrijke gissingen, hypothesen, stelsels . WatCelsus den geloovigen der tweede eeuw dreigend toeriep,scheen de moderne leeraar to herhalen : >'Alles weet ik" 3) .

Voorwaar, pijnlijk als Celsus' Waar ze'oord hen, die vooreeuwen den strijd des geloofs streden, trof de hedendaagschegeloovigen het werk van zoo menigen schrijver, wiens meeningals een voorloopige triomf werd toegejubeld .

Strauss Leben ,'esu (1835-1836) deed, als hij juist zag, de

1) Newman, Grammar of Assent, p. 445-446.2) Vgl. Ilarnack, Des LV%esen des Christenthums . In dit geschrift, dat zestien

universiteitslezingen uit het wintersernester 5899-igoo bevat, geeft de berlijnschehoogleeraar ons zijn naturalistieche opvatting van het Christendom .

3) Celsus, Serino verns 1, 2 : 5Vav-r2 yap oTa .

hoop van den Christen geheel vergaan . Niet een persoon,maar de menschheid moest dan het subject worden dierhooge, aan Christus toegekende praedicaten ; van ons evan-gelisch erfdeel bleef weinig meer dan eene mythologischevoorstelling. Baur (f 186o), het hoofd der Tizbingers, drijft deeuropeesche beschaving wel niet dieper in deze mythischewildernis ; doch voor het beeld van den Heiland der wereldgeeft hij den zijnen veeleer louter eene afspiegeling van petri-nische en paulinische Christenen in fellen partijkamp . Toendeze strooming in het zand begon to verloopen, werd eennieuwe prediking beproefd . Na Renan kwamen Wendt, Holtz-mann, Harnack en zoovele anderen : zij gaven een nieuwLeven van Jesus, eene nieuwe Leer, een nieuwe Theologie,een nieuw Christendom .

Wat werd ons aangeboden? In zijne Bel~denissen getuigtde H. Augustinus, dat hij bij Plato wel van eenen Logos las,maar bij den wijsgeer niet vernam, dat het Woord is vleeschgeworden en onder ons heeft gewoond en dat de Zoon desVaders in de gestalte van God z~nde, zich zelven vernederdheeft, gehoorzaam geworden tot den flood, ja, tot den flooddes kruises 1 ) . Deze onuitsprekelijke en zielverheffende leervond hij, en met hem de christelijke wereld, in de aposto-lische Schriften . Evenzoo zochten wij bij de moderne ver-kondigers des Christendoms vruchteloos het hooge Mysteriedes Kruises . Wie hun evangelic volgt, zal niet meer smeeken :> 0 Crux. ave, spes arnica" .Doch wij behoeven het niet to volgen . Er is een onop-

geloste en onoplosbare tegenstrijdigheid in de nieuwe theoriedes Christendoms .

Aan de eene zijde staat de geest, niet vrijgemaakt van hetvooroordeel tegen Menschwording en Openbaring ; aan deandere zijde zien wij de historische gegevens en de resultateneener objectieve wetenschap na langdurig zwoegen . Niemandvermocht de zuivere gegevens tot een logisch geheel to ver-binden en bevredigend to verklaren, zoolang hij weigerde

1) S. Aug., Conf. VII, 9.

Io

II

de bovennatuurlijke realiteit to huldigen van 's Heeren wezen,daden en leering . Vruchteloos trachtte men de synoptischeEvangelien zoover mogelijk van den eersten tijd der christe-lijke wedergeboorte to verwijderen ; vruchteloos het vierdeEvangelie, door er een anderen Joannes dan den apostelin to zoeken, to verplaatsen buiten de sfeer der oor-spronkelijke, christelijke werkelijkheid 1 ) . Deze oorkondenblijven ten slotte behooren tot zoo vroege tijden en tot zoovertrouwbare levenskringen, dat de wereld deze getuigenissen,ook wanneer zij van het bovennatuurlijke getuigen, in haar ge-heel aanvaarden moet . Breek hier en daar teksten uit . Buigelders een uitspraak om tot een naturalistischen zin . Hetbaat niet. Het geheel is doortrokken van bovennatuurlijkheid .Daarenboven, leeft de Christus der Evangelien niet met eenegelijke bovenaardsche majesteit in zoovele andere Boeken desNieuwen Verbonds, wier vroege dagteekening en ernstig gezagdagelijks moeielijker to loochenen valt? Daar staat, eerbied-waardig hoven allen, de groote getuige, de apostel Paulus,wiens gewichtigste brieven, door de gestrengste critiek erkend,den naam des Gekruisten verheerlijken in de eerste tientallenjaren na het Offer van Golgotha 2 ) . En naast het geschrevenwoord bezitten wij meer dan ooit de getuigenissen van hetlevende Evangelie der uit de prediking van Christus' onmid-dellijke leerlingen voortgekomen Kerk ; der eerste Christenen,wier geloof en wier liefde wij met meer wetenschappelijkezekerheid kennen, door de critisch verwerkte, niet-bijbelschechristen-letterkunde, en door de gedenkstukken der archaeo-logie .Alleen het geloovig Christendom vindt zich onder deze

oude getuigen terug. Hoort b .v. wat hij, die Gods Kerkhad vervolgd 3 ), omtrent een kwarteeuw na Christus' kruis-dood aan de hoofdstad van Achaia schrijft : » Onder de eerste

1) Vgl. over den H . Joannes, als evangelist, de Rev. Biblique, 1897, Oct.,p . 516-534 ; - 1898, Avril, p . 59-74 ; - 1900, Avril, p . 226-248 . --Verde- Camerlynck, De quay-Ii Evangelii cuctore, Lovanii ( 18 99) .

2) Vgl. C16rissac, De Saint Paul h .7Jsus-Christ ( 18 99) .3) Gal. I, 13-I6 .

heb ik it overgeleverd, hetgeen ook ik ontvangen heb, datChristus gestorven is voor one zonden volgens de Schriften ;en dat hij begraven is ; en dat h~ ten derden dage verrezenis volgens de Schriften" 1 ) . Ziedaar het kort begrip der ge-loovige Christologie : dit Credo had hij reeds jaren ontvangenen overgeleverd ; zoo geloofden met hem zijne mede-apostelen ;zoo gaf hij het aan het nageslacht uit een milieu van oog-getuigen en tijdgenooten, en uit de algemeene overtuigingder apostolische en der om de apostelen gevormde kringen .

Hoevelen en hoeveel vertegenwoordigen zulke uitspraken,waarin zulk een onaantastbare kern van historie ligt l

De critiek heeft eindelijk niet het geloof, maar de naturalistische Christusverklaring in de engte gebracht . Daaromwas er zulk een wanklank in Harnack's lezingen, den vorigenwinter, over het Wezen des Christendoms 2 ) ; het slotakkoord,zouden wij bijna zeggen, van den met evangelische gedachtenen woorden doorweven lofzang der negentiende eeuw op hetrationalisme. Alle bovennatuurlijke feiten worden door denberlijnschen hoogleeraar ter zijde gesteld, niet op historisch-critisch gewaarmerkte gronden, maar onder den invloed vaneen wijsgeerig dogma ; alle bovennatuurlijke leerstellingen eninstellingen des Heeren worden doodgezwegen ; over alles,wat in Evangelie, paulinische Brieven en onwraakbare be-richten der eerste Christenheid het bovenmenschelijke engoddelijke in Christus' Persoon betreft, glipt de meester henen .Tusschen de uitspraken, waarop hij zijn betoog bouwt, en zoo-veel andere, die hem ver boven zijn rationalistischen kringzouden opvoeren, geschiedt een geheel buiten de critiek om-gaande scheiding. 's Heeren Opstanding verdwijnt geheel .Niets herinnert ons aan Paulus' ernstig woord : » Indien danChristus niet verrezen is, jdel is alzoo onze prediking, ~delooh is uw geloof" 3 ) . Ontslaat eene geringschatting van hetphysieke wonder", of een algemeen wijsgeerige beschouwing

over het voortbestaan na den dood, van iedere verdere ver-

1) 1 Cor. XV, 3-5-2) VgI. boven, hl . 91) I Cor . XV, 14 .

12

klaring, wanneer het zoo klaarblijkelijk uit de historie spreekt,dat de diepe overtuiging der apostelen omtrent de zegepraalhuns Meesters over den dood en hun eigen vertrouwvol trot-seeren van ieder doodsgevaar, steeds en alleen gegrond wasop een zichtbaar feit : de Opstanding? - Onze eeuw brachteen edelmoedig en bemoedigend program : de historisch ge-geven feiten zou men laten spreken 1 Meer en meer blijkendie gegevens, na alle mogelijke critiek, veel to hoog en tobreed en to diep voor eene naturalistische leer van denChristus . De levende, innerlijke kracht des Christendomslaat zich niet buigen naar tijdelijk gangbare begrippen. Welmag hier gelden, wat een redenaar, die zoo vaak ver zag,in de parijsche Notre-Dame zijn hoorders toeriep : n C'estdone en vain que le rationalisme a fait effort pour aneantiret pour denaturer la vie de Jesus-Christ . Jesus-Christ estdebout, la puissance de l'histoire le protege contre toutesces attaques, et le maintient" 1 ) .Dit felt trof later ook den nadenkenden geest van den

bioloog, die niet alleen over Darwin and after Darwin eneene Examination of Weismannism schreef, maar bij ernstigeoverweging uit den afgrond van volslagen ongeloof gestadig op-ging naar het positieve Christendom . Hem had het toegeschenen,dat het Christendom, sedert Darwin het boek der organischenatuur en de nieuwere critiek onze heilige Boeken aan eenstreng onderzoek hadden onderworpen, een overwonnen zaakwas . De jaren leerden het hem nochtans anders . Hij besefte,dat de christelijke godsdienst evenmin door het Darwinismeals door het Copernicanisme zou vallen . En wat de critiekder oorkonden van Christus' leven betreft, vinden wij in zijnenagelaten handschriften opgeteekend, dat hij de uitkomst vanthen grooten strijd als eene belangr~ke zegepraal beschouwdevoor het Christendom 2 ) .

1) Lacordaire, Conferences de ATstre-Dame de Paris, 44me Conference, Desefforts du a •ationalisme pour expliquer la vie de -7isns-Clzrist (1846).

2) G. J . Romanes, Thoughts on Religion, p . 155 : ))The outcome of the greattextual battle is impartially considered a signal victory for Christianity" .Romanes stierf in den voorzomer van 1894 .

1 4

Inderdaad, tusschen Christus, gelijk de critische rationalistenHem aan de nieuwe eeuw wenschen to verkondigen, enChristus, die leeft en spreekt op elk nieuw-testamentisch blad,dat hunne strengste critiek ons later moest, ligt eene diepetegenspraak . De geschiedenis getuigt maar van eenen Christus,die de Christus van het oude Credo is .

Niet als eeh dorrende vijgeboom, maar als een levend houtstaat het Kruis met zijn hoog Mysterie op den bodem dereeuwen .

x

Na een eeuw van critiek toont de Heiland aan het geloofen de liefde nog immer zijn goddelijk gelaat .

De onderzoekende tijdgeest vond intusschen eene nieuwewereld voor zijne werkkracht. Buiten de christelijke bescha-ving waren zooveel andere godsdiensten tot eene rijke levens-ontplooiing gekomen . De wetenschap zou al die openbaringenvan het godsdienstige in den mensch toetsen en ze vergelijkenmet het werk van den Christus .

Begon de Koningsstandaard nu to zwichten?Er zijn, helaasI droeve dingen gesproken tegen het Licht .

Het was in zich toe to juichen, dat de wijze alle heiligeboeken der aarde en alle tempels ondervroeg omtrent hungeheimste gedachten . Leerstukken, gebeden, godsdienstplech-tigheden in wondere heiligdommen, op bergen en in wouden,alwat folklore, mythologie en de breedste antropologisch-historische studie konden samengaren, verdiepte ons inzichtvan het tnenschelijk geslacht, tastend, of het God mochtvinden . Maar, hoe menigeen toog aan den arbeid, geheelbevooroordeeld tegen Openbaring en Christendom . Schier washet een dogma, dat, onder zoo velerlei > bestaansvormen"van den godsdienst, niet een dier > vormen" een inhoudbevatte van bovennatuurlijke afkomst en zuivere waarheid .Moest het ons, katholieken, niet pijnlijk treffen, dat bij geleer-den, die niet-christelijke godsdiensten in hun diepste wezenen verborgenste kenmerken schrander hadden nagevorscht, endie de onpartijdigheid meer schenen lief to hebben dan hun

15

leven, zulke averechtsche voorstellingen heerschten omtrentonze leer, onze instellingen en gebruiken 1

Wij moesten toen getuigen zijn van menige versmadingdes Heeren .

Thans echter zal op het woord van Louis Jacolliot en diensLa Bible dans l'Inde het Christendom niet meer zoo lucht-hartig een namaaksel worden geheeten van indische origineelen.Tusschen den Heiland en een der Krishna's zal de ernstigedenker het diepe onderscheid zien . Zoo wuft en onwaardigzal men de Adonis-feesten niet weder stellen naast de Verrij-zenis des Heeren. Grieksch-romeinsche beschavingselementenzijn er zonder twijfel in het heilig vuur des nieuwen tempelsopgenomen ; doch Carlyle zeide het reeds : ))They are criticsof small vision, who think that the dead sticks have createdthe fire" .

Alle verklaarders, die Christus' godsdienst vereenzelvigdenmet welke vroegere wijsheid en godsdiensten ook, snedeneerst alle bovennatuurlijke leeringen, instellingen weg, enriepen daarna, dat deze boom natuurlijk was opgegroeiduit den algemeenen, menschelijken bodem . Zonder van Mys-terie of Wonder to gewagen, vonnist de leidsche hoogleeraarTiele van zijn standpunt dit gelijkmaken aldus : >>Men heeftzich, niet altijd met vriendelijke bedoelingen jegens het Chris-tendom, veel moeite gegeven om aan to toonen, dat degeheele prediking van Jezus, zooals zij ons in de Evangelienis overgeleverd, niet oorspronkelijk, maar geheel en al, zijhet dan ook niet in dit verband maar sporadisch, bij joodscheRabbijnen en grieksche wijsgeeren gevonden wordt . Mij schij-nen die overeenkomsten niet altijd zoo treffend als men welheeft gelieven aan to nemen, en de meeste vrij ver gezocht .Maar al ware 't juist, wat men beweert, al ware 't ganscheEvangelie, onwaarschijnlijk genoeg als men denkt aan zijneerste belijders, saamgelezen uit allerlei joodsche en griekschegeschriften, twee dingen, die eigenlijk een zijn, blijven : voor-eerst, dat al die dan reeds bekende waarheden hier tot eengroot beginsel herleid zijn, en ten andere de indrukwekkendepersoon, die dat beginsel in zichzelf en zijn leven verwezen-

16

lijkte en zoodoende de zijnen daarvoor in geestdrift ont-stak" 1 ) .

Tot hare ware beteekenis teruggebracht strekt de thansbeter dan ooit gekende overeenkomst der godsdiensten totverheerlijking der schoone, eeuwige Wijsheid .

Beschouwt zoo velerlei streven naar het onzichtbare enden Oneindige . Gebed, vasten en andere boetedoeningen ;offer, altaar, godsdienstbedienaren, somtijds volledig eenehierarchic; tempels en tempelsieraden ; plechtgewaden enplechtige omgangen ; besef van plicht en verantwoordelijkheidjegens de hoogere Macht ; zuchten en smeekgebeden omsterking ten goede, om verlossing en bevrijding uit den muildes kwaads en des doods ; hevige kamp tegen booze wezensdoor mannen, geeerd als vertegenwoordigers van het gods-dienstig-zedelijk ideaal ; geheimzinnige wonderteekenen, ge-wrocht door of voor hem, die bij eene godsdienstige ver-nieuwing aan de spits verschijnt : - al deze dingen werdenopenbaar als een gemeenschappelijk bezit der menschheid .

Er waren bijzonderheden, die verrasten . Elken dag echterleerden wij in deze groote uitingen der menschenziel eenehoofdwaarheid, door de christelijke school, wel nog nimmerzoo veelzijdig uitgebeeld, maar toch to allen tijde geleerd, datnamelijk de genade niet het verstrooien, doch opheffing bedoeltder natuur . Algemeen bezit der menscheid is de rede ; zijnde hoogere behoeften en aspiraties ; het inzicht onzer afhan-kelijkheid van een bovenmenschelijk wezen ; het hergeven enopwekken der innerlijke gedachten en stemmingen door uiter-lijke vormen ; het samenkomen en samengaan met onze mede-menschen, bijzonder in bepaalde, zeer plechtige momentendes levens 2) . Weleer hadden Tertullianus, Clemens vanAlexandria, de H. Augustinus en de Aquiner deze wet dereenheid toegelicht ; tegenover de omverwerping der vorige

1) C . P. Tiele, Inl>,iding tot de Godsdienstwetensehap, Gifford-Lezingen Van2896, bl . 229 .

2) Vgl. S. Thorn. Aq. Sacm,na Theol. III, Q . CIII, i en CIX" II . II, Q . X, 4,CXLVII, 3 enz.

eeuw ook Chateaubriand in zijn Genie du Christianisme,graaf Joseph de Maistre in zijne verhandeling over het Offeren, op zijne wijze, ook Lamennais in de Essai scar Z'indifference.Ras, omgeving en opvoeding wijzigen de menschelijke natuur ;haar diepste wezen blijft . En wat tot ons dieper wezenbehoort, zou niet verdwijnen, waar het Woord wordt aanbeden,door hetwelk alle dingen gemaakt zijn . Want de Logos isde oorsprong ook der nataaur, en niet alleen van de genade .

Maar in zijn eigen hooger karakter blijft het »Rijk Gods" .L angs de Jordaanoevers en in de woestijn van Judea riep

de I)ooper : >) Het rijk der hemelen is nabij gekomen". Enna den wegbereider bevestigde de Meester het, dat de tijdvervuld, en het rijk Gods nabij gekomen was 1 ) .

Uit Christus gaat de kennis van den eenen, waren Godover de wereld .

Reeds bij het yolk der voorbereiding en der belofte treftons het steeds nauwer gestrengeld verband tusschen hetgeloof in den Messias en in Jehovah. Terwijl de heden-daagsche scholen hare geleerde verhandelingen schrijven overden ontwikkelingsgang van het israelietisch Godsbegrip, staathet feit vast, dat onze tijd uit alle volkeren der aarde voorChristus niets bijeenbracht, vergelijkbaar met de godsdienstigeuitingen van Israel . Het hebreeuwsche yolk stond, dewijl hetzich boven de afgoden verhief, als zonder god in de wereld ;gelijk Plinius beweerde, als een > gens contumelia numinuminsignis" ') . Het Jodendom staat alleen tegenover den eenenGod . Het uitverkoren yolk zag het algemeen polytheismeen pantheIsme, luisterrijk, machtig, beschermd door koningenen imperatoren, die de aarde beheerschten . Het zag Assyrieen Babylon, wier glorie Ezechiel en Nahum ons schilderen ;rijken, stralend met hun pracht van rossen en ruiters, weel-derig en overvloeiend van welvaart in woonsteden, paleizenen tempels . Zouden de gevers dier rijkdommen, de afgoden,niet verlokkelijk zijn voor Abraham's nakroost? Werd het

1) Marc. I, 15 .2) Plin ., Hist. nat. XXX, 9 .CXIX . I .

1 7

Is

dienen van Jehovah, bij smaad en rampspoeden zonderwederga, niet een afkeer en een walg? Daar komt wankel-moedigheid en afval . Een geheimzinnige kracht richt nochtansde wankelmoedigen op . Altijd weder, met een besliste, ver-hevene, diepaangrijpende belijdenis van den eenigen God .En alle navorschingen bevestigen tot heden, hoe hoog bovenden natuurlijken gang der dingen de joodsche godsdienst metzijn Monotheisme zich verhief 1 ) .Zoo was een yolk . Daarna begon de Zoon des Ihlenschen

stil en verborgen to werken voor het Rijk Gods, om heteindelijk voor eeuwig to vestigen in de kracht van zijn aanhet kruis vergoten Bloed . 't Was alsof een mensch het zaadin de aarde werpt ; en hij moge slapen of opstaan, bij nachten bij dag, het zaad ontkiemt en wast op .

De blijde Tijding verbreedt gestadig de christelijke kringen,waar oprechten en eenvoudigen, zondaars en rechtvaardigenvertrouwvol leeren opzien naar den Vader, die in de Hemelenwoont. En uit den van licht vervulden tempel des Chris-tendoms drongen stralen naar buiten, ver over de wereld envele verscheidene volkeren . Zoo werd Mohammed, tegenoverhet oud-arabisch Heidendom, geleid tot het prediken van deneenen God) . Zevenhonderd millioen onzer medemenschenbehooren tot een godsdienst, die den eenen God belijdt 3 ) .Waar de afgoden nog staande bleven, dringt het geloof inden hemelschen Vader, then Jesus voor de armen en kleinenbeleed, steeds dieper door, verlichtend en louterend, ondanks

1) Lagrange, Rev. Bibligue, 1899, Juillet, P . 476, zegt in eene beoordeelingvan Morris Iastrow, The Religion of Babylonia and Assyria : »Ces hommesanciens out soupire et pleure devant leurs dieux, et s'il est des larmes dans leschoses, elles sont bien la dans ces religions anciennes si brilliantes et si fausses,et dans lesquelles pourtant on croyait se rapprocher du divin . Il y avait latrop peu de monotheisme pour qu'on ne soit pas frappe de la transcendancedu Judaisme, clout l'origine surnaturelle eclate ainsi de plus en plus" .

2) Wellhausen, Recta Arabischen Heidentumes ; - P . D. Chantepie de laSaussaye, Lehrbuch (ler Religionsgeschiclde (2te Auflage, 1897), B . I, S . 326-334 .

1) Doze statistiek geven prof. Hickmann, Geogr. Slat. Unine9s . Taschen-Atlas

(1899), Taf. XII ; Wagner, Lehrbzech der Geographie (6te Auflage, 1900), S . 739-751 en hot Geographisches Handbuch zo Andree's Handatlas (1888), S. 207 ,--209 .

'9

zooveel ellende en zonde dergenen, die de belijdenis vanhunnen mond onteeren met hunne daden . Er zijn de martel-velden niet vol levenskiemen ? --vet Rijk Gods is met Christus gekomen .Want Hij, die de Heerlijkheid des Vaders kwam verkon-

digen, openbaart ook in zijn eigen Persoon de bovennatuur-lijke waardigheid, die het geloof doet aanbidden : > Gij zit deChristus, de Loon van den levenden God" .Velen hebben het beproefd vermaarde leeraren en gods-

dienststichters van den voortijd to vergelijken met Jesus vanNazareth . De Heiland nochtans bleef onvergelijkbaar . Hijalleen eenig van Opperheerlijkheid .

Waarlijk, zonder to herhalen, wat wij verhevens zagen inprofetie en wonderkracht, hoe passen deze goddelijke teekenenbij Christus' aanbiddelijke epiphanie I Zijne heilige Persoon-lijkheid legt in de stille wonderwerken, tot troost van bedroef ,den en eenvoudigen gewrocht, de majesteit van het ))Fiat lax",en de Verrijzenis is als het sublieme spel der almachtigekalmte, regeerende over den dood . Na de langdurige ver-borgenheid, waar Hij bovenaardschen vrede en mystiekesmarten wekte bij zijne heilige omgeving, begint de Messiasde wereld tot zich to roepen. Met zijne wan in zijne handstaat Hij om den dorschvloer der volkeren to zuiveren . Ende Boetgezant acht zich niet waardig den riem zijner schoen-zolen to ontbinden . Hij komt als de Zoon van den Heerdes wijngaards . Die de Vader voor Hem tot de landliedenzond, waren dienstknechten ; nu echter hooren de huurdersden erfgenaam, den eenigen, zeer geliefden Zoon . Zij zullenHem dooden ; doch Hij kent alle verborgenheden van denkelk, lien Hij zal drinken, en beschikt machtig over het uurvan den doop, waarmede Hij gedoopt zal worden . Zijn doodis het leven der wereld . Zijn Bloed wordt vergoten totverlossing ; delgt de zonden uit der menschen ; sticht hetNieuw Verbond . Zoo leeft Hij in de verhevenste gemeen-schap met den Vader, en tevens als het toonbeeld en de rust voorde zielen, terwijl Hij de wereld toeroept : > Niemand kentden Zoon dan de Vader, noch kent iemand den Vader

20

dan de Zoon, en wien het de Zoon wil openbaren . Komttot mij, alien, die vermoeid en belast zijt, en ik zal u ver-kwikken . Neemt mijn juk op u, en leert van mij ; want ikben zachtmoedig en nederig van harte : en gij zult rust vooruwe zielen vinden . Want mijn juk is zacht, en mijn last islicht" . Ootmoedig van hart, verklaart Hij, tegenover denpharizeer, den tollenaar gerechtvaardigd, die zich als eenzondaar vernederd had, en draagt tegelijkertijd voor het aan-schijn van vriend en vijand de bovenmenschelijke uiting vanonzondigheid : - zich bekennend en vernederend als denZoon des menschen, aan het lijden onderworpen in onzenatuur, aanvaardt Hij Petrus' ondubbelzinnige belijdenis, diehem huldigt als den Christus, den Zoon van den levendenGod, met de allerplechtigste bekrachtiging : > Zalig zijt gij,Simon, zoon. van Jonas 1 want vleesch en bloed heeft u ditniet geopenbaard, maar mijn Vader, die in de hemelen is" .- Niets van hetgeen Hij lijden zal, houdt Hij voor zijneapostelen geheim, en Hij toont hun het kruis, hem bereid,en alle verrederingen van den bittersten dood ; maar tege-lijkertijd leert Hij openbaar, dat de steen, welken de bouw-lieden verworpen hebben, tot den hoeksteen geworden is . -Als een zachtrnoedig lam wordt Hij, na een leven van weldoenen eene leering van rechtvaardigheid, reinheid en nooit opaarde vernomen liefde, ter slachtbank geleid ; maar in hetaanschijn van den dood hernieuwt Hij, nu de hoogepriesterhet hem bezweert bij den levenden God, de plechtige uit-spraak, dat Hij de Christus is, de Zoon Gods, en dat Hij,zittende aan de rechterhand der kracht Gods, komen zal opde wolken des hemels . Voor de leeraren in Israel, die nietverheven genoeg dachten over Christus' Wezen, was dit degroote godslastering . De hoogepriester scheurt zijne kleederen .Jesus echter draagt zijn kruis naar Calvarie . Daar verhiefzich de Standaard des Konings . En de uitverkoren bodender blijde Tijding brachten het Mysterie, dat zij hadden aan-schouwd en gehoord, over geheel de wereld . Zooals Jesuszich had geopenbaard aan hen, aldus maakten zij Hem ken-baar voor alle eeuwen . De Gekruiste is de Verdelger der

21

zonden ; de toekornstige Rechter van levenden en dooden .Hij is de Heer ook over den sabbat en de Stichter desNieuwen Verbonds. Hem is alle macht gegeven in den hemelen op de aarde, in wiens naam, gelijk mede in den naamdes Vaders en des H . Geestes, alle volkeren moeten gedooptworden 1 ) . Door de verhevenheid zijns Wezens en de smaad-heid van zijnen dood is Hij het eeuwig teeken, hoezeer Godde wereld heeft liefgehad . Want Paulus predikt het denRomeinen, God eheeft ook zijnen eigen Zo.on niet gespaard,maar Hem voor ons alien overgeleverd" 2) . Hij is >>tot voor-spraak voor ons" 3 ) in de heerlijkheid, die Hij bij den Vaderhad, seer de wereld was" 4 ) . Want in den beginne was hetWoord, waardoor alles gemaakt is, en waarvan de Apostelder liefde getuigt : >>Het Woord is vleesch gewor-den, en heeft onder ons gewoond, en wijhebben zijne heerlijkheid gezien, eene heer-lijkheid als des Eeniggeborenen, van denVader, vol genade en waarheid" 5 ) . -

Deze wezensheerlijkheid van den Godmensch geeft eenschoonen weerschijn in de christelijke godsdienstleer en heiligezedenwet .Onze beschavingseeuw met haar onrustig hart verwachtte

van haar alomvattend onderzoek nieuwe godsdienstidealen eneene bovenchristelijke ethische cultuur. Bij haar rusteloosomdwalen getuigde zij intusschen voor dien eenigen Meester,van wien zij zich had afgewend .

Bijwijlen waande zij zich iemand, die meer dan Christus'vrede vond . In de opgewondenheid der hartstochtelijke uren ;bij het najagen van verbeeldingsgestalten verre van de breede,diepe menschelijke werkelijkheid ; door het valsche licht vanonbekendheid met de evangelische leering en een innerlijk

1) Alle trekken van het bier geschetste beeld ontleenden wij aan de synop-tische evangelien .

2) Rom. VIII . 32 .3) Rom. VIII, 34 .4) Joan. XVII, 5 .5) Joan. I, 1-3 en 14.

22

onware opgetogenheid voor wat buiten het Christendom ligt .Maar steeds voor korte poozen I De ziel leed in het onchriste-lijke, vreemde land gebrek . Zij bedelde elders om de krui-melen, terwijl allen in het vaderhuis konden verzadigd wordenmet levensbrood .

Toch joeg afkeer van Kruis en dogmen de droeve geestenrond, die immer bleven voortzoeken, of wellicht Hellas'bodem of oud-germaansche en indische wijsheid hun gelou-terde ziel zou doen opbloeien in den korten, aardschenlevensdag. De eeuw der schitterende beloften is nu onderge-gaan. Het wetenschappelijk nadenken en het historisch-wijs-geerig onderzoek, niets voortreffelijkers vindend dan hetChristendom, verklaarde, dat ede godsdienst ontwikkelen nuen voortaan hetzelfde is als de beginselen van dezen gods-dienst meer en meer tot werkelijkheid to maken" 1 ) ; datChristus' verschijning blijft »die alleinige Grundlage allersittlichen Kultur" 2) ; dat geen leering zoo als de Zijne »zichaanpast bij de hoogere nooden der menschen, in hun hoogstezedelijke en geestelijke ontwikkeling" 3) ; en dat de liefde,gelijk de Heiland haar aan de wereld schonk, elders to ver-geefs gezocht wordt 4) . En dit zullen zij, volkomener dan allewetenschap verstaan, die, ondanks een voor goud en genotoverbekommerde wereld, God en zijn Koninkrijk zoeken aanden voet van het Kruis . Daar immers groeien godsdienst enzedenleer uit een gemeenschappelijken wortel ; daar vindenalien, die naar ootmoed en reinheid, naar rechtvaardigheiden liefde haken, den Trooster, die de bedrukten tot zichroept ; daar verkondigt hun de goddelijke leeraar van het

1) C. P . Tiele, Gifford-Lezingen, Eerste Reeks, bl. 192.

2) A. Harnack, Das Wesen des Claristentlautms, S . 7 8 -3 ) G . J. Romance, Tlaoasahts on Pick,' ion, p . 152 .

4) H. Oldenberg, Buddha (18go), S 314 : »Die Sprache des Buddhismus hatkeine Worte fur die Poesie der christlichen Liebe, welcher jenes Loblied desPaulus gilt, der Liebe, die grosser ist als Glaube and Hoffnung, ohne die auchwer mit Menschen- and Engelzung redete, ein tonend Erz ware oder eineklingende Schelle, and so haben die Realitaten, in welchen jene Poesie inner-halb der christlichen Welt Fleisch and Blut annahm, in der Geschichte desBuddhismus nicht ihres Gleichen" .

2 3

»Onze Vader" en de Meester der Bergprediking, wat tot eereis van God in den Ilooge en op aarde tot vrede der menschenvan goeden wil . Zij leeren de onsterfelijke waarde der ziel,en hoe zij, geroepen tot volmaaktheid en om God to aanbiddenin geest en in waarheid, eerst het inwendige van den bekermoeten rein maken, opdat het uitwendige rein worde, en beterdan de witgepleisterde graven, die van binnen vol doods-beenderen zijn. Door vernedering en lijden, door de daad en hetoffer gaat de mensch ten leven, en wie zijn kruis niet opneemtis den Meester niet waardig . De zegen van then rechtvaar-digen en barmhartigen Meester rust op de stille deugd derarme, die haar penningsken in de offerkist werpt en op detrouwe getuigen, die om zijnentwil voor landvoogden enkoningen worden geleid . Want het ware levee is het vol-brengen van den Wil des hemelschen Vaders in aanbiddendeliefde, gelijk Hij zelf onderdanig was to Nazareth, den kelkaanvaardde in den Olijvenhof en zijn heilig Verlossingswerktrouw bleef tot dat laatste uur van het >>Consummatum est" .Alleen in Christus werd aan de wereld de volheid geopen-baard van wat de mensch en aan God en aan zijn naasteverschuldigd is . Het werd ons geopenbaard met de bezegelingvan een verheven voorbeeld, opdat wij in het heilig voetspoorzouden treden ; niet door eenen Hoogepriester, met het mede-lijden onbekend, maar door Hem, die in alles aan onzezwakheden gelijk werd, behalve in de zonde . Nicodemus, bijnacht tot den Meester komend, zag het licht der wederge-boorte, en hoe God de wereld alzoo heeft liefgehad, dat Hijzijnen eeniggeboren Zoon gegeven heeft, opdat een iegelijk,die in Hem gelooft, niet verloren ga, maar het eeuwige levenhebbe. Dit is de blijde Tijding, die ook den armen wordtverkondigd . Want de Christus heeft de woorden des eeuwigenlevens voor alien. Boven alle gedachten en zielsverlangensder eeuwen, heeft Hij ons den vollen zin ontvouwd van hetgroote gebod : » Gij zult den Heer uwen God liefhebben uitgeheel uw hart, en uwen naaste als u zelven" . ---

Zoodanig zijn de heerlijkheden van het Rijk Gods . Het isde Stad van den eenen, waren God ; - vervuld van Christus'

24

goddelijke Majesteit, - rein en heilig boven alien in gods-

dienstleer en zedenwet .In het midden der leeraren der oude en nieuwe tijden

verheft Jesus zijne stem, alleen gerechtigd om der wereld toeto roepen : » Ik ben de wea-, de waarheid en het leven" .

Na den arbeid der vergelijkende wetenschap van den gods-dienst, treft de verheven uitspraak dieper dan ooit .

* *

Onze voorvaderen werden tot den Heiland geleid door

de Kerk, de moeder aller Christenvolken . Zij beleden, dat

de Kerk, als een levend teeken van Christus' macht in dewereld geplaatst, den Koningsstandaard des Kruises zou hoog

houden boven de wisselende tijden .De negentiende eeuw heeft haar kracht, gelijk aan alles wat

Christus' bovennatuurlijke glorie betreft, aan het Catholicismebeproefd. Welk een strijd 1 Smarten en diepe vernederingen

kwamen over de Kerk. En toch zouden de ontslapenen van

vroeger eeuwen, als zij opstonden uit hunne graven, om metons het nieuwste tijdvak, dat gisteren ten einde spoedde,godsdienstig en ernstig to overzien, zich niet schamen overden godsdienst, then zij eenmaal eerden en liefhadden alsChristus' werk . Zij zouden ook hier de getuigenis voor dengoddelijken Naam des Verlossers wedervinden, gelijk Lacor-

daire haar aanduidde : »Le monument de Dieu est debouttoute force y a touche ; toute science l'a scrute ; tout blas-

pheme 1'a maudit : regardez le, it est la" 1 ) .Naar alle zijden had de katholieke godsdienst zich to ver-

dedigen en to handhaven op godsdienstig-zedelijk gebied .

De strijd bewees de kracht .Wanneer wij, Katholieken, 1799 herdenken, toen Pius VI

to Valence als een gevangene der omwenteling stierf, en het

jaar 1812, toen de zachtmoedige Pius VII in de macht van

1) Lacordaire, Conf. XXXVIII (1846) . - Levendig herinneren wij ons dewoorden van Manning, Inlernal Mission of Me Holy Ghosl over de Kerk . Zijis 'next after God the greatest of all realities . Beside it all other things arelight and fleeting as the dust. It is a reality full of life and intelligence" .

den werelddwinger zuchtte to Fontainebleau, dan jubelen wijons Te Deum tot den Koning der glorie, die de opperpries-terlijke waardigheid fangs een onafgebroken reeks van ont-zagwekkende, voorbeeldige Pausen deed klimmen tot denluister, waarmede Leo XIII, bij alien drang en dreigendegevaren, de kudde weidt en zijne broeders bevestigt in hetleven des geloofs . Nooit zal uit onze heugenis verdwijnenhet woord van 't opperpriesterlijk gebed : uopdat z~ Zen z~n,gel~k W~ " 1 ) . Want geen schooner uitzicht voor de wereld,dan dat alien, zooveel mogelijk, samen opstijgen in een doorhooge waarheid geheiligd leven der zielen, in eene grootegemeenschap van genade en liefde, die den tijd en de eeuwig-heid, hemel en aarde omspant . Naar deze inwendige eenheidvoert de Kerk, zichtbaar voor stoffelijk-geestelijke wezensoptredend, alle geesten en harten, genieen en onwetenden .Bedienaren van haar heiligdom en gansche natien kunnenvan hare eenheid afvallen : zij blijft de levende orde en devruchtbare eenheid, gelijk na het afsnijden van ranken dewijnstok. Zoo zond zij, terwijl het moderne leven zich ont-plooide in een ongeevenaarde stoffelijke en industrieele wereld-gemeenschap, tot de uiterste grenzen der aarde de bodendes vredes ; bouwde met wijze handen hare hierarchie wederop, waar deze door den storm der tijden was neergeslagen,of stichtte haar geheel nieuw in de landen, die zich opendenvoor het goddelijk Woord . Sterk tegenover de sarcasmen vananti- christelijkgezinden, het dreigen der opgeruide staatsmachten der openbare meening, de syllogismen en betoogen vandwalende geleerdheid en kortzichtig beleid, handhaafde zijdoor de vatikaansche Kerkvergadering de uit Schriftuur enOverlevering voortkomende consequentie harer eenheid en vanhaar opperst leergezag, en herkreeg aldus haar aloude, voileinnerlijke sterkte om de toekomstige tijden, en de geduchtemaar edele vraagstukken van wereldverzoening en rechtvaar-dige regeling der sociale orde met al de zegeningen harerschoone geloofswaarheden en zuivere zedenleer to gemoet to

1) Joh . XVII, 17 .

a5

26

gaan . Van Rome afgekeerden turen voort op valsche decre-talen, of overdenken het verband tusschen overgeerfde trotsch-heid van heidensche Cesars en pet Pausdom in zijn ondelg-bare kracht ; godsdienstijveraars zonder Christus en roman-schrijvers zonder God verzamelen uit berichten of geruchtenvan het heden, en uit de oude graven der historie, alle onge-rechtigheden en lasteringen, die aan eene maatschappij vantwee tot driehonderd millioen leden toegedicht of naar waar-heid toe to schrijven zijn ; naturalistische Schriftuurgeleerdenvinden hypothesen, die in hunnen kring, al is het maar vooreen korte wijle, de vraag gaande makes, of het : » Tu es Petrus"van den St. Pieterskoepel oorspronkelijk bij Mattheus geschre-ven stond ; ja, het heette onmogelijk, dat er ooit eenig denk-beeld van eenigerlei kerk in Christus zou zijn omgegaan') .

Deze dingen konden, niettegenstaande hun vaak zoo kortenlevensduur, zwakken ergeren . Oude vooroordeelen zijn er dik-werf geheel en al door ingeroest .

Doch onwankelbaar is het werk van God .Bij het hevig schokken en de aardbeving des modernen

levens rijst als een vaste burcht, door geen vijandige machtento ondermijnen, pet heiligdom, bestemd om alles to over-leven. Terwijl de hoogste beginselen, waaraan sensualisme enscepticisme onveranderlijke waarheid ontzeggen, worden weg-gedrongen door meeningen van den dag, zonder verleden enzonder toekomst ; terwijl uit al sterker vermenigvuldigde stel-sels de verdeeldheid altijd tot meer verdeelheden aangroeit ;staat de Kerk, een in haar waarheid, en vast als de Libanon,die niet beeft, al komen somtijds zijn eigen hoogste cedersop hem nederstorten ; onwrikbaar in de woeste zee vanhaat en twijfel, als eene ontzaglijke voortzetting der doorPaulus beleden »Kerk van den levenden God, zuil en grond-vest der waarheid" 2 ) . Zij toont aan geheel de wereld de daaden leven geworden goddelijke idee van Cesarea Philippi : » Gij

1) Tegen deze bewering van Holtzmann kwamen ook Ritschl, Beyschlag enKdslin op . Over Resch en Harnack tegen Matth . XVI, 18, zie Slimnzen ausillaria-Laaclz, 1896, Febr .-April .

2) 1 Tint . III, 15 .

27

zijt Petrus, en op deze steenrots zal ik mijne Kerk bouwen,en de poorten der hel zullen haar niet overweldigen" . Plagenzijn er onder ons ; ieder onzer draagt de wonde zijner menscheelijke ellende, en wie tusschen de tarwe onkruid zoekt, omhet tot onze beschaming ten aanschouwen der geheele wereldto verbranden, zal in en om de roomsche legertenten tot dengrooten dag, waarop de heilige God zelf de tarwe en hetonkruid van zijnen akker zal verzamelen, een overvloedigenvoorraad vinden. Maar de legerplaats zelve strekt zich, ookin het licht der aanbrekende tijden, met majesteit en machtiguit, als een onverwinbare sterkte, waarin de naam des Gekruistengroot zal zijn en het teeken van den Zoon des Menschenboven de volkeren opgeheven blijven tot de voleinding dereeuwen. Heeft in deze honderd jaren Balaam van de hoogtezijner wetenschap niet meer dan eens Jacob's tenten en dezewoningen van Israel gezegend ? Wat troostrijker is, velenvan hoogen, reinen zin zijn uit de dorheid, verwarring enonzekerheid, waarin zij verkwijnden, toegestroomd naar deboschrijke dalen en waterrijke lusthoven, welke de Heer heeftgeplant .

Want Hij, die aldus de Kerk heeft geordend, is haar Hoofden Leidsman, Christus .

Het ergert, daarbuiten, menigeen, dat het Catholicisme eeneKerk" is. Het doel en innerlijk wezen van onzen godsdienst

worden door hen miskend . En zij gaan voort, Christus'ordenende wijsheid en elk beginsel van gezag, niet als eenebescherming, maar als eene verdrukking der uit het geloofwerkende liefde to beschouwen . Daarom spreken zij fierewoorden tegen ons .

Inmiddels heeft de Kerk niet nagelaten, de zielen to vormennaar en voor den Heiland. Zij brak de heidensche en nieuw-pantheistische staatsalmacht, en onderhield in de groote be-schavingslanden het christelijk vrijheidsbegrip en vrijheids-gevoel, waardoor wij Cesar geven wat des Cesars is, enGode wat Gode toekomt . Een diep en innerlijk verzet desgewetens, dat zich alleen en onbelemmerd wil later leidendoor den Godmensch en door hen, die Hij gezonden heeft 1

28

lien edel besef - voor hen, die Cesar lauweren en Petrushoonen, dwaas of onverklaard - maar den geloovigen zoodierbaar, dat zij, geheel de XIXe eeuw, tegen koningen enrepublieken dien schat huns harten hebben verdedigd, geenoffer van goud en eereposten, noch lijden noch kerkerschroomend . Niet om to heerschen over bet aardsche rijkwerd deze strijd gestreden, maar opdat de koningen hunnenvoet niet zouden zetten op den nek van den godsdienst, enom Christus ingang to verschaffen tot de harten .

De harten moesten kloppen van liefde tot den Oneindige .Liefde, gelijk Christus ons die geleerd heeft, is bet doel derWet en bet doel der Kerk. Zij legt den grondslag der liefdein oprechten deemoed, en in een oprecht geweten, dat zichvoegt naar den goddelijken Wil . Waar ter wereld heeft zij,hoe beslist men elders, in naam van bet weten en den vooruit-gang, de zedenleer van den godsdienst bevrijd mocht verklaren,bet menschelijk leven niet door den evangelischen band metden Oorsprong en bet laatste doel aller volmaaktheid trachtento verbinden ? De daad des geloofs ; vernieuwing des gemoeds ;navolging van Christus ; verlossing van den dood door betBloed, dat Golgotha besproeide : ziedaar de kroon, waaromde Kerk voor den goddelijken Bruidegom bet lange lijden enstrijden heeft uitverkoren, terwijl denkers, schrijvers, macht-voerders zonder tal haar verguisden, bewerend, dat er geen zielin haar was . Doch juist van haar strijd voor de ziel draagt zijde roemrijke litteekenen . Niet bet stille strengelen van mys-tieke bloemen, niet bet heilig zingen van liturgische gebedenwas haar eenig deel . Zij koos bet zwaard boven den vrede, omtegenover een overmachtigen vijand, met dubbelzinnige vrij-heidsleuzen in zijn vaandel, den dierbaren erfgrond to verde-digen van bet godsdienstig onderwijs ; worstelde, bijna zonderrust, tegen openbare en geheime strijders en tegen de mis-leide neigingen barer eigen kinderen, voor dien gemoeden maatschappij zoo zegenrijk hernieuwenden plicht vanbet eene, onverbreekhare, heilige huwelijk ; zij deinsde geens-zins voor de bewierookte afgoden van rijkdom en eer, maarverkondigde bet alien, die hooren wilden : > Niet aan den

29

rijkdom of aan een geriefelijk levee, niet aan hen, die eeren grootheid genoten, maar den weenenden, den dorsten-den naar de rechtvaardigheid, den zuiveren van harte heeftChristus de eeuwige gelukzaligheid in den Hemel beloofd" 1 ) .De Kerk staat in het rnidden der volkeren, en predikt's Heeren juk en last . Zij ging uit om to zaaien op den akkerder eeuw ; en viel veel goed zaad op een steengrond of tusschende doornen, dit ontmoedigde haar niet . Verder ging zijuit naar alle hemelstreken, steeds nieuwe arbeiders roependop haren akker. Heeft zij, ondanks den gruwel van revolutieen veelvormigen cultuurkamp, niet gestadig nieuwe priesters-generaties over geheel de wereld doen uitgaan, en vaak naargroote ontberingen, diepe verlatenheid en den dood? Zat zijniet neder, smeltend en louterend het zilver, Levi's zonenreinigend als goud, opdat zij den Heer offers zouden opdragenin gerechtigheid? Zij heeft naast den decaloog de evangelischeraden doen opbloeien bij schouwende ascese en edelen arbeidvan wetenschap, beschaving en menschenmin ; zij heeft maag-denreien gekweekt, die alom met opgeheven reine handerGod verheerlijken, en dienen, waar armoede en lijden zijn .Door het prediken en overwegen der waarheid ; door gebeden sacramenteele bediening ; door het herdenken en eeren derhelden Gods ; ook door plechtigheden en liturgie, die gods-dienstige gedachten en godvreezende gevoelens voor den uitstof en geest gevormden mensch, vaak met zoo heerlijkeschoonheid en in dichterlijke beelden ontvouwen, bezielt deKerk, wat in de aanraking der wereld verflauwde ; beschermtzij, wat zwak is ; staalt zij de voor het goede bijna gebrokenwilskracht . Dit was haar werkkring in de XIXde eeuw . Menzeide, dat zij den nieuwen geest kwam dooden . Zij wildealleen het nieuwe leven de eeuwige jeugd instorten desChristendoms. Beschouwt haar thans . Hoeveel, dat sederthet jaar achttienhonderd jong heette en als eene bruid, metmeibloesem omkranst, juichend werd ingehaald, stierf sedertlang, of zieltoogt in de lazaretten der vergetelheid . Doch de

1) Leo XIII, Encycliek Tanaetsi van a Nov, 1goo,

30

Kerk behield hare jeugd . Verlossing, genade en het aller-volkomenste voorbeeld predikend van den Christus, bezit zijin de hoogere orde harer Geheimenissen tevens het onster-felijke antwoord op de nooit verouderende idealen van heteeuwige in de menschenziel. Verwarring, onzekerheid enverarming op godsdienstig-zedelijk gebied bedroeven de wereldzij kent het woord, dat de rechtvaardigheid redt en den arbeidheiligt, dat vastheid schenkt en het leven naar zijn einddoelricht . Er is lijden en druk, en nergens zegepraal over dendood : zij leidt de bedroefden naar den voet des kruises, waaralleen het onuitsprekelijk antwoord tot de ziel komt, dat vredebrengt, en over de graven spreidt zij het zachte troostlichtdes onsterfelijken levees . De wereld haakt naar maatschap-pelijken vrede, en naar het einde van den broedermoordendenstrijd tusschen volkeren en klassen : de Kerk stelt, tegen debarbaarschheid van then op sociaal en staatkundig gebiedovergebrachten > strijd om het leven", de levenswetten dergeestelijke en evangelische orde . De eeuw met zooveelkoninklijke gaven verloor de wijsheid van den Christus ; dochhaar laatste uur zong een grijsaard op zijn hoogepriesterlijkeharp haar nogmaals toe : eHeiliglijk en geordend tobeminnen, dit is de grondsiag en de bekroningtevens van Christus' heerschappij" 1 ) .

Aldus gaf de Kerk door haar uitwendige verschijning eninwendig leven, gelijk in de oude dagen, ook aan de XIXdeeeuw getuigenis van onzen God en Heiland, Jesus Christus .

* xWij, die de Vexilla Regis, den > Standaard des Konings"

zegevierend uit alle gewaande nederlagen zich zien wendennaar de toekomstige geslachten, wij volgen aanbiddend denonsterfelijken Koning der glorie .

Moge de XXste eeuw erkennen, wat haar tot vrede strekt I

Amsterdam, igoo .

p. J. V. DE GROOT, Ord. Praed .

1) Leo XIII, Encycliek Tamelsi van i Nov. igoo .

REVERTERE FILIA!

Daar leeft er Een, arm kind, Die nimmer u vergat! . . .Toen uwe weelde en lust met Zijne liefde lachten,

Gij, schoone koningin, aan 't wilde feestmaal zat,Waar minnaars laf en laag uws Vaders naam verachtten,

Heeft Hij met bloedend hart u, dwaze, liefgehad !Aldoor versmaad, bleef Hij, bij dagen en bij nachten,

Terwijl Zijn stil geween om uw bekeering bad,Op u, rampzalig kind, trouw en geduldig wachten 1

Door 't nachtedonker straalt u, Wereld, zwervensmoe,Streelende zacht van ver het Godslamplichtje toe,

Dat wenkt naar 't oude Huis : »Keer, droeve dochter, weder I"

O kom gerust : blank is u blije disch gespreid,En op den drempel buigt zich reeds uw Vader neder,

Tot schreiensblijen kus van Zijn Barmhartigheid .

A. M . J . I . BINNEWIERTZ, Pr .

DE TOEWI JDINGVAN DE TWINTIGSTE EEUW.

Jesus Christus, Zoon van God en Zoon des menschen, is deKoning des tijds, alpha en omega van deze eindige scheppinghet scheppend Woord, dat was in den beginne en iederenmensch, die in deze wereld komt, verlicht ; het menschgewordenWoord, dat alles weder onder een hoofd samenvat ter eind-voltooiing .

Bij het begin van de twintigste eeuw der christelijke jaar-telling verwijst het hoogepriesterlijk woord van Paus Leo XIII- opvolger van Petrus, d .i . steenrots - allen naar zijn MeesterChristus, als naar den Weg, de Waarheid en het Leven, enspoort ons aan om de nieuwe eeuw aan Christus, onzenHeer, en aan zijne liefde toe to wijden . En wij, mede staandeop die steenrots door Been eeuwen overweldigd, wij belijdenmet Leo-Petrus : »Gij zijt de Christus, de Zoon van den levendenGod" (Matth. XVI, i6) . En al mogen velen hoofdschuddendheengaan en voortaan > niet meer met Hem wandelen", wijwillen in die belijdenis volharden en met Leo-Petrus zeggen>>Tot wien, Heer, zullen wij gaan? Gij hebt de woorden deseeuwigen levens, en wij hebben geloofd en erkend, dat Gijde Christus, de Zoon Gods zijt" (Joan . VI, 67-70) .

Die belijdenis wenschen wij in deze nieuwe eeuw openlijknaar best vermogen to handhaven. En juist daarom willenwij niet stilstaan, nog veel minder achteruit werken, inden machtigen stroom des tijds, die ondanks alle nietigetegenstribbeling van menschen alien onverbiddelijk met zichmede voortdraagt, maar wij willen bet geestesleven van onzen

33

eigen tijd ten voile rnedeleven, hooghoudend onze belijdenisvan Jesus Christus als Koning van alle wereldtijden . In diebelijdenis ligt opgesloten, dat alle vooruitgang zoowel vanden mensch als van zijne maatschappij zich om Christusbeweegt als om het middelpunt 1 ) . Noch op het gebied desgeestes noch in de praktijk der sociale verhoudingen willenwij de leus van vooruitgang, als een vijandige of gevaarlijke,uitleveren aan anderen .De groote woorden en voorname gebaren van hen, die

met het Christendom gebroken hebben, kunnen ons hoege-naamd niet vervaard maken . Van de wezenlijke veroveringendes geestes in de afgeloopen eeuw is er niets, dat wij alskatholieken niet kunnen aanvaarden, en veel, wat we metvreugde begroeten . De vijandige theorieen daarentegen, dieerop gebouwd werden, hebben we na eene poos even snelzien dalen als zij waren opgekomen. Zij komen en gaan,maar het Christendom blijft .

Ook zijn herhaaldelijk in de laatste jaren stemmen opge-gaan tegen de eenzijdigheid en eenzijdige ontwikkeling, dieeen wezenlijke kwaal der vorige eeuw is geweest . Vandaardie eenzijdige verheffing van het verstand, dat als een absoluutvermogen werd gehuldigd, zich zelf genoegzaam en autonoom .Maar het gevolg is geweest, dat het verstand zichzelf vooreen goed gedeelte, namelijk als vermogen om tot objectievewaarheid to geraken, weggecritiseerd heeft . En daarbij ver-dient opmerking, dat het juist als zoodanig, d .i. als middelom de objectieve waarheid to bereiken, in de afgeloopen eeuwherhaaldelijk in beslissingen van het hoogste gezag der Kerkgehandhaafd is, en dat elke poging, hoe welgemeend ook,om er het geloof voor in de plaats to schuiven, beslist doorhaar is afgewezen . Ons geloof kan en moet redelijk zijn, diewaarheid is telkens weer krachtdadig gehandhaafd, en daarmede

1) Een welsprekende uiteenzetting van die wVaarheid geeft Fra A . M. Weiszin zijne Apologie des Clzristenthums vans Standpunkte der Site and der CultureBovenstaand opstel schetst alleen een paar ezeitgemasze" gezichtspunten inomtrek .

CxTx. r,

34

tevens de adel onzer redelijke natuur tegen schennis gevrij-waard ') .

Maar iets anders is eenzijdige overschatting van het verstand .De reactie daartegen is reeds ingetreden . Almeer zien we,dat voor de gezamenlijke vermogens en strevingen van's menschen redelijke en zedelijke natuur wordt opgekomenen dat hun goed recht erkenning vindt . Het verstand staatniet alleen, op zichzelf en onafhankelijk . De wonderbaregaven en geestvermogens, die elkanders beperktheid weder-zijds aanvullen, inoeten tot evenredige ontwikkeling wordengebracht, om niet den r Uebermensch", maar den mensch inde volheid zijner redelijke natuur to vormen, naar het hoogetoonbeeld, waarvan hij de gelijkenis draagt .

Zulk een vooruitgang, wel verre van Christus vijandig tozijn, is veeleer in staat menig afgedoolde tot Hem terug tovoeren . Want als iemand zich niet eenzijdig afsluit, kan hijniet ontoegankelijk blijven voor de wonderbare aantrekkings-kracht, die van Christus' woorden en daden uitgaat tot alles,wat het edelste en beste is in onze natuur. Men kan deevangelie-verhalen aan hun gewijde schrijvers ontzeggen, menkan de bladeren beduimelen en vaneenscheuren, men kan zeten eenen male verwerpen, maar dat alles neemt het onom-stootelijke feit niet weg, dat zij er zijn, en op ieder, die vangoeden wil is, een indruk maken, waarbij geen andere is tovergelijken .

Koude godsdienstwetenschap heeft getracht Christus op eenlijn to stellen met godsdienststichters uit de menschen alleen .Maar het gaat niet, het onderscheid is to groot en spreekt al to

1) Wat betreft den dwang, then bet geloof aan de rede oplegt, moet wel opge-merkt worden, dat de klachten daaromtrent geregeld komen van hen, die erhoegenaamd geen ondervinding van hebben, omdat zij verklaarde tegenstanderszijn van alle bovennatuurlijk geloof, terwijl daarentegen diegenen, die er denlast van moesten gevoelen, geen klachten aanheffen, en de Kerk zelf principieelontkent, dat er wezenlijke strijd tusschen geloof en cede Lava bestaan . - In depas verschenen encycliek Tametsi (van i Nov. igoo) keert Pans Leo de zaakorn en zegt, dat de rede, die bet geloof verwerpt, zich daarcloor tot eenengeren kring beperkt en dientengevolge ook dSaar in bet hare zooveel tominder doorzicht heeft .

35

luide tot een oprecht gemoed . Alle mogelijke moeite is gedaanom Christus en zijn rijk zoo to verkleinen, dat zij binnen deperken van een natuurlijken ontwikkelingsgang konden ge-wrongen worden . Maar de uitkomst is toch inderdaad al tover beneden den opzet gebleven : 't is niets dan eene verklei-ning op eigen maat, alleen misleidend, wanneer zij onder eenopzettelijk gekozen oogpunt beschouwd wordt . Vrijwillig ofonwillig, in liefde of in bestrijding, wordt aan Christus eenhulde gebracht, die eenig is . En thans bij 't ingaan van detwintigste eeuw, die naar Hem wordt genoemd, zal men voor't allerminst toch dit dubbele feit moeten erkennen : alwieoprechtelijk in Christus als in den Zoon van God gelooft, iszich ook thans ten diepste bewust, dat hij, door dit geloofom to ruilen tegen welke nieuwe wijsheid ook, niet zouvooruitgaan, maar intellectueel en moreel diep zou vallen ;en daarentegen zullen er onder de felste bestrijders van hetChristendom weinigen gevonden worden, die hunne achtingkunnen weigeren aan iemand, die de liefde tot God en demenschen, door Christus gepredikt, wezenlijk in zijn levenuitdrukt . Na een tijdsverloop van negentien eeuwen, ligthierin een zwijgende hulde, die meer geldt dan vele luid-klinkende woorden en leuzen .

En wat den vooruitgang op maatschappelijk gebied in desociale verhoudingen betreft, daarvoor is ons in Christus hetideaal bij uitnemendheid gegeven . De Zoon van God mensch .geworden om door alles opofferende liefde de menschen metzich en daardoor weder met elkander en met God in liefdeto vereenigen ; - de prediking : >> God is liefde, en wie in deliefde blijft, blijft in God, en God in hem" ; - de eisch vanliefde als het eerste en hoogste gebod, waar al het overigeaan hangt : ziedaar eene openbaring, die men kan loochenenen bestrijden, maar niet meer kan vernietigen en werkeloosmaken . Het ideaal is er eenmaal . Het werkt naar het eigenwoord des Heeren als een zuurdeesem, langzamerhand, ge .stadig, door heel de massa heen .

In betrekkelijke volkomenheid wordt het door weinigen inhun leven uitgedrukt ; maar die weinigen zijn in iedere eeuw

36

het sieraad der menschelijke natuur, de groote weldoenersder menschheid, de lieve Heiligen Gods ; zij zorgen, dat hethoog en helder blijft uitstralen boven een zelfzuchtige wereld .Er kan op gruwzame wijze tegen misdreven worden, en deeigen volgelingen van Christus zijn er, helaas l to dikwerfontrouw aan ; maar het blijft ; het blijft als een verwijt, alseen beschaming, als een vonnis van veroordeeling ; en zoodraer geslagen wonden to lenigen en to heelen zijn, is 'taltoos weer onverstoorbaar ten liefdedienst gereed . Men kaner een evangelic van haat tegenin prediken ; en haat is eengeweldige hartstocht, die, van den eersten broedermoord af,steeds groote verwoesting op aarde heeft aangericht. Maar deverwoesting is toch altoos voorbijgaand, en de eindverwinningblijft even zeker aan de liefde, als na de geweldigste stormende zon weder aan den opgeklaarden hernel straalt .

Wanneer wij, gelijk volgelingen van Christus betaamt, indienst van zijne liefde, naar zwak vermogen dat ideaal na-streven, dan zijn wij ontwijfelbaar zeker in de goede rich-ting van wezenlijken vooruitgang en van de eindverwinning .

In die gedachte ligt, hoe meer wij er in doordringen, eeneaansporing zoowel tot trouw als tot krachtdadige inspanning.

Eene aansporing tot trouw aan Christus, begin en eindvol-tooiing der eindige schepping, zonder wien het menschelijkgeslacht doelloos en hopeloos omdoolt als schapen zonderherder. Tot trouw ook aan de aloude Moederkerk, die alleenopklimt tot Christus zelf, en alleen staat op de steenrots,Petrus, door Christus als veilig gewaarborgd, en zoo medehaar twintigste eeuw ingaat . En omdat wij aan Christus enaan zijne Kerk trouw zijn, daarorn blijven wij ons ook invrije gehoorzaamheid onderwerpen aan het gezag van denPaus, als opvolger van Petrus, en van de Bisschoppen, alsopvolgers der Apostelen .

Maar in die gedachte vinden wij tevens een krachtige aan-sporing om, overeenkomstig de herhaalde wenken van PausLeo XIII, het christelijke levensbeginsel op de ornstandig-heden en strevingen van onzen eigen tegenwoordigen tijdtoe to passen, ten einde daardoor alwat er goeds wordt

37

gevonden in die strevingen en iederen voortgang ten goede,op welk gebied ook, tot een wijgeschenk to kunnen makenvoor den eenen Koning des tijds .

Wij behooren niet tot degenen, die aldoor verlangendterugzien naar het verledene, alsof alleen toen het rijk vanChristus zijn bloei heeft gehad en sedert eigenlijk in vervalis geraakt ; wij meenen niet, dat het streven in onze dagenmoet zijn het vroegere eenvoudig weg terug to voeren en hetnieuwe zooveel en zoolang mogelijk tegen to houden inafwachting dat de ondergang der wereld eene oplossing brengt ;wij willen in onzen tijd geen zegepraal voor het rijk vanChristus verwachten van een of ander geweldenaar of mach-tige dezer aarde !

Voor zulke berekeningen staat het rijk van Christus ons tohoog en to vast in de wenteling der eeuwen. Wij zoudenmeenen daardoor aan de Joden gelijk to worden, die alleeneen koning naar hunne opvatting van aardsche grootheid enluister wilden ontvangen .

Zeker heel de wereld moet Christus huldigen en de gebie-ders der aarde moeten regeeren naar zijne wet. Daarom isde openbare verloochening, waarvan onze tijd menigmaalgetuige is, ons een wezenlijke droefenis en herdenken wijmede gaarne den tijd, toen Hem openlijk alom de verschul-digde eer werd gebracht . Maar het rijk van Christus is tenslotte niet afhankelijk van de erkenning der grooten enmachtigen van deze aarde, en wij willen het niet met eenmaatstaf van aardsche grootheid gemeten zien .

Christus is genoeg koning om het to zijn op zijne wijzeen niet naar gewone menschenmanier . Zijn koningschap opaarde ging uit van den stal to Bethlehem, en Hij heeft gezorgd,dat de oorkonde daarvan voor alle eeuwen en geslachten bewaardbleef, omdat Hij alleen zoo koning kon zijn . Toen Hij vanal de zijnen verlaten voor den landvoogd der werelddwin-gende Romeinen stond, gold zijn woord ; »Gij zegt het, ikben koning", niet minder dan 't gclden zal, als Hij ten oor-deel komt over levenden en dooden . Hij is machtig genoegom ook in de twintigste eeuw koning to zijn op zijne

38

manier en niet op de onze ; en Hij zelf getuigt ons, dat zijnrijk wel in de wereld maar niet van de wereld is, een rijkniet van geweld maar van liefde .

Wie het wonderbare gewoel op deze aarde oppervlakkigbeschouwt, ziet voornamelijk de wereld, waar de driften enbegeerlijkheden der menschen elkander slag leveren om dedingen dezer aarde . Daar heerscht in den regel verbitterde strijd ;de leuzen zijn verschillend, zeer fraaie worden eronder ge-vonden, maar de tochten en driften zijn dezelfde ; daar zijnalle wapenen goed, de moorddadigste des krijgs, de meestgiftige des geestes .

Maar dat hoort altemaal tot het voorbijgaand rumoer derwereldgeschiedenis . Dat is de geweldige deining van deoppervlakte, waar de golven elkander overweldigen en over-weldigd worden, zonder dat het veel uitmaakt, wat voor 'toogenblik een poos het hoogste is . Wie de beteekenis vanhet leven wil vatten, moet dieper doordringen en duiken naarde > peerle, waervoor men 't al met winst verliest" . Dan zalhem tevens blijken, hoe eenig, hoe zegenrijk, hoe veelbelo-vend ook thans in onzen eigen tijd de invloed is van Christusen van zijne liefde .

Vol van beteekenis is ons daarom de toewijding van dezenieuwe eeuw aan het Heilig Hart des Heeren, het sym-bool der hoogste en edelste liefde, die den menschen getoondis in Hem, die Zijn leven gegeven heeft voor allen. Mogezijne liefde zegevieren in de harten der menschen . Mogeninzonderheid allen, die Hem belijden, levendig overtuigd zijn,dat daar de alverwinnende kracht van Christus' rijk is tovinden .

Wij huldigen Christus als het Hoofd van ons menschelijkgeslacht, als den eenen Koning van alle volkeren en eeuwen .En Hij wijst ons de liefde als den weg om tot Hem en totden Vader to komen, als de hoogste Waarheid in het Wezenvan God zelf, als het leven, dat Hij onvergankelijk mededeeltaan zijne getrouwen .

A. M. C . VAN CooTH .

EVOLUTIE .

Tusschen de geloovige geleerden zijn in den laatsten tijdde meeningen over de evolutie-leer aanmerkelijk veranderd .Terwijl men vroeger de evolutie-leer gevaarlijk en weten-schappelijk onhoudbaar achtte, zijn er thans velen, die eenloflied op de evolutie zingen en hare grondstellingen ver-dedigen 1 ) .

Wij bekennen eerlijk, dat wij den afkeer niet hebben kun-nen deelen en evenmin geneigd zijn met den zegezang in tostemmen . De afkeer was niet verdiend, hoewel zeer ver-klaarbaar, de victorie is nog volstrekt niet bevochten .

In de volgende bladzijden hopen wij dit aan to toonen .Onder evolutie-leer verstaan wij in 't algemeen de theorie,

welke aanneemt, dat de soorten der levende wezens organisch,of als men wil genetisch of genealogisch, met elkander samen-hangen, d. w. z. dat de eene soort uit de andere voort-komt, dat voor de soorten waar is, wat voor de individuengeldt, nl. dat zij een stamboom hebben, die ons - voor som-mige ? voor vele ? voor alle ? - tot een gemeenschappelijkenoorsprong, eene oer-soort, terugbrengt .

Zooals de lezer ziet beginnen wij met eene onjuistheid ;wij schrijven evolutie en bepalen de descendentie .

Maar dat kunnen wij niet gebeteren ; de naam evolutiewordt thans zeer veelvuldig gebruikt, omdat men het er voor

1) Zie o . a. Fr. Juan T. Gonzalez de Arintero 0 . P . : La Evolucion y laIilosofia Christiania : Intro(luccion ~, eneral. Met de wijsgeerige beschouwingenvan dezen geleerde zijn wij 't vrij wel eens maar wij deelen zijn enthusiasmeniet en hebben tegen de waarde, clie hij aan de verandelijkheid toekent (Libroprimero : La Evolution y la mutabilielad) ernstige bezwaren .

40

houdt, dat de afstamming der soorten van elkander gepaardis gegaan met eene volmaking, met een vooruitgang, thenmen ontwikkeling heeft genoemd, zonder to bedenken, datontwikkeling eigenlijk eene ontvouwing is van hetgeen nogin de plooien lag, en dat dus ontwikkeling alreeds eene inner-lijke drijfkracht vooronderstelt .

Wij laten verder het hoe dezer ontwikkeling buiten beschou-wing. De vragen : of de verandering plaats had bij elke nieuwegeneratie of tijdens het leven van een individu ; of bij dieverandering de aangeboren veranderlijkheid met de erfelijkheidsamenwerkte en de strijd om het leven, uitkiezend, zich daarbijvoegde, dan wel of de omgeving op het individu werkte,zoolang als het zijn individueel leven voortzette - zullen wijniet of slechts in 't voorbijgaan ter sprake brengen .

De wijze immers, waarop de evolutie heeft plaats gehad,de factoren, welke daarbij hebben medegewerkt, de invloeden,welke daarbij in het spel zijn geweest, dit alles is van onder-geschikt belang . Voorop staat de vraag : is er evolutie ?

Daarenboven heerscht er omtrent het hoe der evolutie eenealgeheele verdeeldheid .

»Met betrekking tot dit punt - aldus prof . Steinmann inzijn Rectoratsrede 1898 to Freiburg - heeft er wellicht nooitzulk een verschil van meening geheerscht als thans . De tijd,waarin men de verklaring van Darwin, met een naief ver-trouwen, voor het alpha en omega der afstammingsleer aanzag,is lang voorbij . Niet alleen zijn de aanhangers van Darwin'sdenkbeelden onder elkander verdeeld, maar ook treedt demeening van Lamarck met meer beslistheid en, naar hetschijnt, met meer recht op den voorgrond, nu eens in de oudekleedij, dan weder in nieuw gewaad, en zijn de uitkomstenvan het historisch onderzoek haar gunstig . Wat de een alsden hoofdfactor bij de wording der organismen beschouwt,houdt de ander voor eene quantite negligeable of ziet hij zelfsvoor de grootste dwaling dezer eeuw aan. Te midden vandeze tegenstrijdige meeningen is het » beginsel der afstam-ming" alleen de rustende pool" .

De naieve goedgeloovigheid deed vele menschen de ont-

4 1

wikkeling voor waar houden, omdat de wijze, waarop het feitzou hebben plaats gehad, hun zoo netjes en duidelijk werduiteengezet door Darwin en diens geestverwanten, zonder datzij zich eens ernstig afvroegen, of wel alle feiten, waarop menzich beriep, waar en alle redeneeringen juist waren .

En, zooals het helaas bij vele theorieen gaat, onder degoedgeloovigen waren er velen, die aanstonds de nieuwetheorie in dienst stelden van het ongeloof en bij hoop enlaag verzekerden, dat de evolutie-leer onmogelijk anders danniet-teleologisch kon zijn, dat zij juist leerde, hoe jets schijnbaardoelmatigs (de organen) door de toevallige samenwerking vanallerlei noodzakelijk werkende oorzaken ontstaan kon .Door hen werd de evolutie >> der Dritte im Bunde", die

met de » eeuwige stof en de eeuwige kracht" en het spontaneontstaan van het levee > generatio spontanea" tot levensdoelscheen to hebben : God buiten de schepping to sluiten en denmensch to brengen tot een volslagen materialisme .

Vandaar de afkeer, een zeer natuurlijke en zeer gerecht-vaardigde, welken de nieuwe theorie verwekte bij alien, diegeloofden aan den noodzakelijken samenhang tusschen evolutieen materialisme, en niet in staat waren door eigen nadenkenen eigen onderzoek in deze de kern to scheiden van denkunstmatigen bolster, het natuurlijke levensdoel der leer vande haar opgedrongen levenstaak . Goedgeloovigheid vanweerszijden .

De theorie der evolutie is niet a-teleologisch, niet materia-listisch in haar eigenlijk wezen .

Zij kan het niet zijn. Het bestaan immers van een persoon-lijken oneindigen Schepper kan met zekerkeid door de redebewezen worden. Uit die waarheid volgt, dat alles, wat erin de natuur is en werkt, zijn ontstaan dankt aan den scheppenden wil Gods, die met kennis der gevolgen de oorzakenschiep, welke de gevolgen zouden voortbrengen .

De kennis van het doel heeft, als wij zoo mogen spreken,de schepping der oorzaken (causae secundae) beheerscht ende geheele natuur moot teleologisch zijn. Bestaat er dusevolutie dan moet ze teleologisch zijn ; dit is a priori bewijsbaar .

42

Daarenboven moet de evolutie teleologisch opgevat wordenwil zij eenigen redelijken zin hebben ; op straffe van nietzijn, moet zij teleologisch wezen, zooals wij in ons opstel overoorzaken aantoonden 1 ) .

De waarschijnlijkheid nl . dat duizende en duizende oorzaken,inwerkende op duizenderlei wezens, zonder eenige orde ofregelmaat, toch een geordend geheel zullen voortbrengen, iszoo klein, dat ze door ieder = o gesteld wordt, die niet tengerieve eener vooringenomenheid anders wil redeneeren .

Het duurde dan ook zoo lang niet, of de gemoederen waresop dit punt gerustgesteld ; evolutie en materialisme behoordenniet noodzakelijkerwijze bij elkander, ofschoon er vele materia-listische evolutionisten bleven en nog blijven bestaan .

Exegetische of dogmatische bezwaren hebben tegen deontwikkelingsleer, welke het planten- en dierenrijk omvat, nietbestaan. Men heeft terstond ingezien, dat de H . Schriftslechts in zeer algemeene termen van de schepping der orga-nismen spreekt : » dat de wateren voortbrengen", >> dat de aardevoortbrenge", en dat zoowel eene rechtstreeksche als eenenietrechtstreeksche schepping der soorten met den tekst derH. Boeken overeen to brengen is . En wat de woorden >>elknaar zijn geslacht" en »elk naar zijne soort" aangaat, welkein Gen. I voorkomen, heeft men nimmer gedacht, dat hiervan wetenschappelijke onderscheiding sprake was, maar slechtsvan de voortduring des levens op aarde, zoo dat elk voort-teelend wezen zijns gelijken voortbrengt 2 ) .

Over eene andere moeilijkheid, van wijsgeerigen aard, zijnvelen al to luchthartig heen gestapt, terwijl de weerpartij zegeheel en al onoverkomelijk achtte . En juist bij doze moei-lijkheid blijkt het ten duidelijkste, hoe wenschelijk het waregeweest, dat de natuurhistorici wat meer wijsbegeerte en deapologeten wat meer natuurwetenschappen hadden gestudeerd .

1) De IiatkoZie/c, DI . CXIV, bl . 96 .2) »Ut designaret generationem similem ex similibus" . Summa I_, t > . 72, a rt .

unic . a d 3 .

43

Eene >)entente cordiale" ware, zeer tot nut der wetenschap,reeds voor jaren tot stand gekomen . In een vorig artikel 1 )hebben wij deze moeielijkheid reeds met een enkel woordbesproken ; het komt ons nuttig voor hier nader daaropin to gaan .

Elk wezen, dat bestaat of mogelijk is, heeft zijne wezenheid(essentia), d. w. z. er is in dat wezen iets, waardoor heteigenlijk is wat het is. Bijvoeging of verwijdering van een deessentie betreffend deel maakt, dat aanstonds dit bepaaldewezen verdwijnt om plaats to maken voor een ander . Vanhetgeen wij zelven kunnen maken, van alles dus waarvande type in onzen eigen geest gevormd wordt, kennen wij hetwezen nauwkeurig, wij weten b . v. - al kunnen wij 't nietallen even scherp formuleeren - wat tot het wezen van eenschip behoort .

Het wezen der dingen, die ons omringen, en die niet vanons afhangen, kennen wij door waarneming, abstractie enredeneering ; deze kennis is moeielijk to verkrijgen en zalvoor de meeste zaken wel onvolmaakt blijven. Toch wetenwij - om een voorbeeld to noemen - dat de mensch is eendoor een redelijk beginsel levend, maar stoffelijk iets (animalrationale). Neem uit deze bepaling het > redelijke" weg, ende bepaling past nog slechts op de dieren ; ontken het»stoffelijke", terwijl ge het »redelijk beginsel" laat bestaan,en ge bepaalt een wezen van hoogere orde, maar niet meerden mensch. Het wezen van eene zaak, datgene waardoor zejuist deze is en geene andere, kan tevens niet anders dande grond zijn, waarom hare werking van zeer bepaaldenaard is ; daarom is de natuur der dingen, niets andersdan hare wezenlieid, maar nu als het beginsel der werkingbeschouwd. Men is namelijk gewoon het beginsel, waardoorelk wezen deze of die zeer bepaalde werking heeft, de natuurer van to noemen .

De werking, de uiting der werkzaamheid neemt men waar ;

1) Over oorvalev, D1. CXIV, bi 96 vv .

44

en door abstractie en redeneering komt men dan tot dekennis van de natuur en van de wezenheid der dingen .Wanneer men dezelfde natuur in verschillende wezens

erkent, wanneer men tot de overtuiging komt, dat verschil-lende individueele zaken eene en dezelfde wezenheid hebben,dan zegt men in de wijsbegeerte, dat deze dingen tot dezelfdesoort behooren. Zoo behooren, wijsgeerig gesproken, barken,sloepen, fregatten, stoombooten enz . tot de soort : schip, maarmag men een vlot of een drijvenden balk gees schip noemen .

Wijl derhalve in de wijsbegeerte het soortbegrip datgeneomvat, wat we„enl~k is, wat tot de natuur behoort van eenigeafzonderlijke individuen, en wijl de natuur, het wezen, iets is,dat zoo moet zijn als het is op straffe van niet meer tozijn, kan er in de wijsbegeerte van geene soort-veranderingsprake zijn .

Datgene, waardoor iets tot eene bepaalde soort gerekendwordt, moet hecht, vaststaande en als ondeelbaar zijn", zegtSt. Thomas 1 ) . Wat daaraan beantwoordt behoort onder desoort ; wat daarvan afwijkt, in meer of min, behoort tot eeneandere, vollnaaktere of minder volmaakte, soort. Vandaar datde wijsgeer zegt : >>De soorten der dingen zijn als de ge-tallen, waarbij de vermeerdering of vermindering de soortveranderen" .

Zoomin als tien tot elf zonder onderbreking van continuiteitovergaat, zoo min gaat de eene soort van wezens in de andereover ; en zoo goed als men moet zeggen, dat de soort tienin dit geval eenvoudig daar ter plaatse ophoudt to bestaanen vervangen wordt door de soort elf, zoo dient men bij elksoort van wezens van ophouden en beginnen to spreken enmoet men eene onderbreking van continuiteit aannemen waarwij iets analoogs zouden zien gebeuren .

Wat tot een soortbegrip behoort, moet geheel in elk individuder soort verwezenlijkt worden en is voor geene verandering,geene vermeerdering of vermindering vatbaar .

Wanneer nu de natuurhistorici zich cen weinig met de

1) Seauanaa 1 . II, Q. 52, art . 1 .

ouderwetsche wijsbegeerte moe gemaakt hadden, zouden zijallicht zich gewacht hebben veranderingen, die zij niet feitelijkwaarnemen, tot een eisch der wetenschap to proklameeren ;en wanneer de wijsgeeren de natuurlijke historic gestudeerdhadden, zouden zij niet a cor et a cris de onverandelijkheidder oraanische soorten hebben staande gehouden .

Aan beide zijden heeft men het wijsgeerig soortbegrip methet natuurhistorisch soortbegrip vereenzelvigd, verdedigd ofbestreden, zonder zich to vragen, of beide wel hetzelfde waren .

Zeker er bestaan in de natuur dieren - laten we onshoofdzakelijk tot de dierwereld bepalen - die elk voor zichvolledig bevatten, wat tot het metaphysisch begrip soortbehoort ; maar volgt daaruit, dat die dieren allen ook toteene der gewone, zoogenaamde soorten zullen behooren ?

Er zijn : leeuwen, tijgers, panthers, katten enz ., maar is deorganische soort leeuw tevens ook eene soort volgens strengwijsgeerige begrippen? Zulks volgt volstrekt niet ; 't is bestmogelijk, dat de eigenlijke soort kat moet heeten en deleeuwen, tijgers, panthers slechts onderafdeelingen eener wer-kelijke soort zijn .

De wijsbegeerte heeft dan met aile veranderingen vrede,welke binnen het gebied eener soort plaats hebben ; zij laatdaar elke evolutie toe, zonder er iets tegen to hebben, wijldie veranderingen niet iets substantieels, iets werkelijks aan-grijpen, maar zich tot het bijkomende, het accidenteele bepalen .

Het beginsel, dat bij de wijsgeerige onderscheiding dersoorten in de thans levende wereld moet gevolgd worden,geeft de H. Thomas ons aan : >>De niet redelijke levendewezens verschillen van soort volgens den graad hunnerzinnelijke natuur" 1 ) .

In de natuurlijke historic verdeelt men de dieren in soorten,vat de soorten in geslachten samen ; verschillende geslachtenvormen eene familie, verschillende familien eene orde, terwijlde orden wederom in klassen bij elkander gevoegd worden .Boven de klassen staat de typus en beneden de soort het ras .

1) Summa I, Q . 50, art . 4 ad iaam .

45

46

De natuur-philosoof staat voor de vraag : welke dezergroepeeringen omvat nu de wezens van eene soort? Waarvind ik denzelfden graad van zinnelijk leven? Om op dezevragen to kunnen antwoorden zal hij alle levensuitingen, in-stinkt inbegrepen, nauwkeurig moeten bestudeeren en tevens,wijl bij het dier alle werking geheel aan de georganiseerdestof gebonden is, alle organen moeten onderzoeken en daarbijvoortdurend vergelijkend en onderscheidend, schiftend enordenend to werk moeten gaan .

Veel materiaal ligt voor dit werk gereed . Hot leven derdieren is door velen reeds bestudeerd, de vergelijkende ana-tomie heeft een hoogen trap van ontwikkeling bereikt, dephysiologie is door talrijke geleerden in bijzonderhedenonderzocht - maar het eigenlijke werk is niet gedaan .Ongetwijfeld ziet ieder, dat een visch een ander leven leidtdan een vogel, en een vogel in zijne levensuitingen verschiltvan het zoogdier, zelfs dan wanneer men den klimbaars inde boomen of den niet-vliegenden struisvogel beschouwt,maar de moeielijkheid wordt grooter, wanneer men zichafvraagt of het leven der roofdieren wezenlijk anders is danhet leven der planten-etende dieren, en grooter wederom,wanneer men onderzoekt, of er een wezenlijk verschil valtop to merken b .v. tusschen de natuur der katten en dieder honden .

Hot werk is niet gedaan, zeiden wij, en wij voegen er bij :wij gelooven, dat hot op de boven aangegeven wijze wel nietgedaan zal worden. De studio van het verleden en eene reeksvan waarnemingen, nu begonnen en in de toekomst voortgezet,moeten ons de waarde der evolutie-theorie leeren kennen 1 ) .

Veronderstellen, wij dat de evolutie een feit is, dat de soortengenetisch met elkander samenhangen, en houden wij tevensvast, dat de soorten in den boven uiteengezetten zin werkelijk

1) Tot hier waren wij me t ons opstel gevorderd, toen wij de verhandelingvan Prof. de Vries onder de oogen kregen . De wijsgeerige beschouwing, diewij zullen voortzetten, zooals wij ze gedacht hebben, loopt op soortgelijkeresultaten uit als Prof. de Vries verkreeg en waarnam .

47

onveranderlijk zijn . Hoe rnoeten wij ons dan den genetischensamenhang der soorten voorstellen ?

Zij A eene soort volgens de wijsgeerige opvatting ; eeneechte onveranderlijke soort en noemen wij a, b-k de orga-nische soorten onder A begrepen. Zonder bezwaar kunnenwij ons dan voorstellen, dat eerie verandering binnen de grensder soort A van a tot k plaats heeft . Zij nu B eene andere,echte, irreductibele, soort en bespreken wij eene evolutie vanA tot B . Deze kan dan daardoor plaats hebben, dat een indi-vidu der soort k b.v. bij generatie een exemplaar L voort-brengt, dat feitelijk tot de soort B behoort, hoe veel hetoverigens op k moge lijken ; of wel daardoor, dat het indi-vidu k gedurende zijn individueel bestaan tot een individu I

wordt. In beide gevallen heeft de soort A, hetzij met k, hetzijin k, opgehouden en is de soort B met L of in k(C) begonnen ;onverminderd de mogelijkheid, dat de soort A in andereindividuen kan blijven voortbestaan of niet . In beide gevallenheeft er eene onderbreking van continuIteit plaats gehad .

Er is echter meer.Volgens de opvatting, welke het soortbegrip als het samen-

stel van alle wezenl~ke eigenschappen en hoedanigheden aan-ziet, is er bij den overgang van k tot l of van k in l ietswezenlijks bijgekomen of verloren gegaan, er is iets gebeurd, datbuiten de machtssfeer der soort ligt . Noch de soort zelf nochde gewone invloed der omgeving kan daarvoor aansprakelijkgesteld worden. Een wezen kan zich zelf niet schenken enaan zijne nakomelingen niet overdoen, wat niet in zijn bezitis en niet tot zijne natuur behoort . Evenmin kan Tangs dengewonen weg der voortteeling eene minderwaardige natuurworden voortgebracht. De geheele kracht ter voortteelingimmers gaat van het levensbeginsel uit, en hoewel dat levens-beginsel (de vorm) de geheele stof levend maakt, en dusdatgene beheerscht en vereenigt wat ten minste potentialitereene veelheid is, moet het toch zelf eene onverdeelde en on-verdeelbare eenheid zijn, juist omdat het 't levende wezen, dater door bezield wordt, tot eene eenheid maakt . Is nu ditlevensbeginsel een onverdeelbare eenheid, dan kan de kracht

48

ter voortteeling niet dan op een gelijksoortig levensbeginselgericht zijn 1 ) . Nog minder kan een individu tijdens zijn be-staan in een minderwaardige soort overgaan .

Dit alles blijft waar in weerwil van alle kreupelvormen, dievan de geboorte of een of andere functie niet kunnen uitoefenenbij gebrek van het orgaan .

Gebeurt er dus bij het to voorschijn treden der soortiets, dat niet ligt in den gewonen loop der natuur, dandienen wij ook eene niet gewone oorzaak daarbij aan tonemen. Van welken aard die oorzaak overigens zij, in laatsteinstantie dankt zij haar werkkracht aan den scheppendenwil Gods .

Het is echter niet volstrekt noodig bier een rechtstreekschingrijpen van den Goddelijken Wil aan to nemen, of to be-weren, dat God op 'teen of ander oogenblik een nieuwsoort van levensbeginsel en daarmede eene nieuwe plant- ofdiersoort door Zijn onmiddellijke werking deed ontstaan .Immers wijl het plantaardig en het dierlijk levensbeginsel,de vorm, zooals de scholastici zeggen, geheel en al in allewerkingen aan de stof gebonden is, kin het to voorschijnroepen dezer vormen in de stof aan tweede oorzaken wordentoegeschreven . Zoo meende de scholastiek : adat door dekracht van het zaad of door die der sterren levende wezensuit de elementaire stof kunnen voortgebracht worden, maardat zulks niet gebeurt dan door de kracht, welke in den be-ginne aan de elementen geschonken is" 2 ) .Deze opvatting dankt echter haren oorsprong aan eene

onvolledige kennis der natuur en aan eene onjuiste waar-neming . Had de scholastiek geweten, dat ook het kleinegedierte, voor hetwelk zij deze wijze van ontstaan aannam,zijne wording aan andere levende wezens en aan het zaaddankt, zij hadde, getrouw aan het beginsel : » Datgene, watvolgens de natuur (naturaliter) uit zaad geboren wordt, kan

1) Vg1 . SUN- I, Q . J3, art . 2 ad 4um ; »De ratione generantis est quodgeneret sibi simile secundum formam" .

2) Sumn1a I, Q. 71, a rt . unit . a d lum.

49

niet op natuurlijke wijze zonder zaad ontstaan" 1 ) aan dezewijze van wording niet gedacht .

Volgens de bovenstaande opvatting zoude het mogelijk zijn,eene evolutie, welke met voor het oog bijna onmerkbareverschillen werkte, zonder gevaar voor het wijsgeerige soort-begrip, aan to hangen, en wij zouden tot deze verklaring onzetoevlucht nemen, wanneer wij eene zoodanige evolutie onderonze oogen zagen plaats hebben, of, wat op hetzelfde neer-komt, indien wij er de historische zekerheid van hadden . Ditis echter niet het geval .

Tot nog toe schijnt men geene soort to hebben zien ont-staan . Wij bedoelen hier niet eene soort beantwoordendeaan het wijsgeerig begrip, maar eene soort volgens de gewoneopvatting der natuurkundigen . Van daar dat Taschenbergoordeelt : ,dat hij, die een rechtstreeksch bewijs voor de juist-heid dezer [evolutie-] theorie eischt, beter doet maar altijd eentegenstander dier leer to blijven" 1) ; en dat Vacherot 3 ) be-beweert : > Zoolang deze verklaring van den oorsprong derwezens niet bevestigd wordt door een geheele reeks van be-slissende waarnemingen en proefnemingen, blijven zij op hetgebied der hypothesen ; en, om de waarheid to zeggen, er isgeen wezenlijke vooruitgang merkbaar, waaruit men zou kunnenopmaken, dat zij eerstdaags tot het gebied der wetenschappenzullen gaan behooren" .

Vandaar dat zelfs Haeckel, in een onbewaakt oogenblik,van den natuuronderzoeker een getuigenis van instemmingmet de afstammingsleer vraagt, niet op grond der feitelijkwaargenomen verandering der soorten, maar omdat hij meent,dat men verplicht is, > deze theorie in elk geval aan tonemen en zoo lang vast to houden, tot er eene anderekomt, die het op zich neemt, een even grooten overvloedvan feiten op even eenvoudige wijze to verklaren" 4) . En

1) Ibid .2) Lerwandlwz;en der Tiere .3) Revue et dezzx 9zzondes, x878, VI .4) Natiirliche Scho~firoz~'a~esrleirlete~ xS79, S . 25 .CXIX. I . 4

50

al verzekert de Professor uit Jena in zijne op den 26 Aug .1898 to Cambridge gehouden redevoering, dat de afstam-ming - met name die van den mensch - een historischfeit is, zoo voegt hij er in eene noot toch bij, dat zijne stam-boomen (die niets anders kunnen zijn dan de graphischevoorstelling van het historische feit) niets meer zijn >>danhypothesen, langs methodischen weg gevonden, en vooronbegrensde verbetering vatbaar, in overeenstemming met deonbegrensde uitbreiding van de ervaringswetenschap" 1 ) .

Er blijven twee wegen open : langs den eenen, den weg,die in de toekomst ligt, komen wij wellicht tot zekerheid ophet stuk van de evolutie-leer ; langs den anderen, die in't verleden is, brengen wij 't slechts tot eene mogelijkheid eneene waarschijnlijkheid .

In de toekomst ligt de weg der waarneming en proef-neming, die door dit geslacht begonnen, door de geleerdenvan 't nageslacht zal worden voortgezet .

Voor wie om zich heen ziet is 't duidelijk, dat de levendeindividuen geene kristalvormen zijn, en dat niet alleen elkleven een zekere mate van plasticiteit bezit, maar dat er ookin den loop der tijden veranderingen plaats grijpen . Waar-neming en proefneming moeten bepalen of er richting in dieveranderingen zit, of er grenzen zijn aan de veranderlijkheid,of die veranderingen met differenties of met differentialen,met goed merkbare of oneindig kleine verschillen, opereeren .

Wij voor ons gelooven, dat men langs then weg tot deervaring zal komen, dat er grenzen zijn, welke die veranderingenniet zullen overschrijden, en dat men zal leeren inzien, datdie grenzen de eigenlijke soorten zullen omsluiten, zoodatelk duidelijk begrensd gebied aan een bijzonderen graad vanhet organisch leven zal beantwoorden . Tevens zal men,dunkt ons, tot de erkenning komen, dat de thans in deleerboeken aangegeven soorten geen eigenlijke soorten zijn,en dat het organisch soort-begrip veel to eng genomen is.

1) Over den tegenwoordigen stand van onze kennis v . d. oarsprang v. k .nzensckel~jk geslacht, bewerkt door A. H . Gerhard, bl. 45 .

De grenzen zullen, dunkt ons en onoverkomelijk zijn enduidelijk zichtbaar worden ; het onoverkomelijke der grenzenzal nl. de vraag doer rijzen, waarom datgene, wat tot aande grens veranderlijk bleek, niet over de grens heen zichuitzette, en deze vraag zal tot eene nauwkeuriger studie vanhet organisch leven en zijne wezenlijke kenmerken leiden .

Wij meenen zulks, omdat het ons voorkomt, dat hetgeenin het wezen der dingen ligt ook in de organisatie en in dewerking moet zichtbaar zijn, in weerwil van het bekende>)Infimum supremi tangit supremum infimi" : het Iaagste eenerhoogere orde staat nabij het hoogste eener lagere orde .

Daar het vegetatief leven wegens de grootere beperktheidzijner vermogens veel geringere wezenlijke verschillen toelaatdan het zintuigelijke, het sensitieve leven, zullen in het plan-tenrijk de echte soorten minder talrijk zijn dan in het dierenrijken de mogelijke veranderingen derhalve grooter en talrijker .Binnen het gebied eener irreductibele soort zouden de thanszoogenaamde soorten niet monophyletisch behoeven to ont-staan, maar de polyphyletische wording, het ontstaan vanmeer dan een exemplaar der nieuwe zoogenaamde soort enhet ontstaan dier soort op verschillende plaatsen, zou mogelijkblijven .

Zukunftsmusik 1 zal de lezer zeggen en wij zullen 't niettegenspreken, maar wij wenschen toch to doen opmerken, dathet voorspel tot deze Zukunftsmusik reeds in 't verleden tengehoore werd gebracht en dat het thema reeds zachtjenswordt ingezet .

Over het praeludium spreken we later ; luisteren we voor't oogenblik naar het inzetten van het thema . >> Sedert[Darwin] echter - aldus Prof. H. de Vries 1 ) - heeftQuetelet zijne beroemde wet ontdekt en legde hij daarmedede variabiliteit plotseling aan banden . De veranderlijkheidvolgt waste regels ; men kan haar niet meer toedichten watin die regels niet past . Zij is niet onbegrensd en keert steedsin zich zelve terug . Zij kan door bepaalde oorzaken, en met,

1) Hoe de sooreen onesfaan .

51

name door keuze van in eene richting uitmuntende individuen,een tijd lang uit haar middenpunt gebracht worden ; maarzoodra die oorzaken en die keuze ophouden, keert zij naar datmiddenpunt terug. Zij bestaat in een meer of minder, in plus-variaties of in minus-variaties, maar op andere wegen dandie meerdere of mindere ontwikkeling der aanwezige eigen-schappen ziet men haar niet gaan . Zij vergroot en verkleint,maar z~ schept niets nieuws 1 ) . De tegenwoordige variabili-teitsleer is niet gunstig aan de meening omtrent hetontstaan van soorten, door geleidelijke toename dier veran-derlijkheid" .

De kleine veranderingen doen > veredelde soorten" ontstaan,die in het plantenrijk niet zaadvast zijn en in het dierenrijkniet bestendig . Voor die veranderingen, welke zaadvastevarieteiten, eigenlijke bestendige rassen, doen ontstaan, meentde Hoogleeraar, op grond van eigen scherpzinnige waar-nemingen schok- of sprongvariaties to moeten aannemen,waarbij eensklaps eene goed merkbare, zij het dan ook nietgroote, afwijking ontstaat in een nieuw voortgebracht individuof tegelijkertijd in vele individuen . De proefneming vanProf. de Vries werd op planten gedaan ; de theorie is even-zeer op het dierenrijk als op het plantenrijk toepasselijk .

Plotselinge overgang derhalve, zelfs in de onderafdeelingender groepen, welke men in de natuurlijke historie als soortenbeschouwt, en die, zoo meenen wij, niet aan het metaphysischsoortbegrip beantwoorden .

Tengevolge dezer waarnemingen van hetgeen feitelijk inde natuur plaats heeft, volgt bij den Professor nu terstondde terugkeer tot de juiste wijsgeerige opvatting : >>Dezetheorie herstelt de oude leer van de onveranderlijkheid dersoorten in eere . En deze onveranderlijkheid is een zoo alge-meene ervaring, dat zij steeds een zeer zwak punt in Darwinsafstammingsleer gebleven is . . . Elke soort is onveranderlijkzoolang zij bestaat. Al hare eigenschappen varieeren meerof minder, volgens Quetelet's wetten, maar het type, waartoe

1) Wij cursiveeren .

5z

al deze wisselingen steeds terugkeeren, blijft in den loop dereeuwen precies hetzelfde. Veranderen doet de soort alleendan, wanneer zij andere voortbrengt . Of liever zij verandertdaarbij zelve niet ; zij blijft naast de nieuwe soorten 1 ) onver-anderd voortbestaan" .

Wat de Hoogleeraar bier zegt, geldt volgens zijne opvattingvan de groepen, die men thans soorten noemt en zal ookgeldig verklaard moeten worden (a pari of a fortiori) voordie groepen, welke aan bet wijsgeerig soortbegrip beant-woorden .

Of de schok-variaties als een algemeenen factor in betdierenrijk en in bet plantenrijk zullen erkend worden ; ofdeze sprongen ons zullen brengen over de grens, welke dethans bestaande soorten scheidt, en of, zooals de Hoogleeraarmeent, de organische soorten werkelijk mutatie-perioden hebben,waarin zij meer dan op andere tijden geneigd zijn tot sprong-variaties, zal de voortgezette waarneming moeten leeren .

Wanneer we echter in de teekeningen der oud-Egyptenarenzonder moeite bet ras windhond herkennen, dat ook thansnog leeft, komt bet ons voor, dat de organische soort canisfamiliaris, waartoe bet behoort, nog standvastiger zal zijndan bet ras, en dat de eigenlijke soort : bond, waartoe dannog wolven en chacals zouden kunnen behooren, bestand zalblijken tegen alle geleidelijke en alle sprongvariaties .

Luisteren wij thans naar bet praeludium, dat in lang ver-vlogen eeuwen gespeeld werd, maar waarvan ons de notennog bewaard zijn gebleven .

Moet de toekomst ons leeren, waartoe onze huidige orga-nische soorten bet kunnen brengen, de studie van betverleden zal ons moeten zeggen, waar ze vandaan komen,welke hun stamboom is . Alleen deze studie zal ons omtrentde herkomst der huidige soorten kunnen inlichten. Zekerheidechter verkrijgen we langs then weg niet, waarschijnlijkheid,hooge waarschijnlijkheid, is alles, wat we kunnen verwachten

1) Wij cursiveeren .

53

54

en deze hooge waarschijnlijkheid zal slechts, wanneer wevele andere waarschijnlijkheidsfactoren in onze redeneeringopnemen, tot eene hoogste waarschijnlijkheid kunnen aan-groeien .Er is gedurende de laatste jaren op het gebied der

palcontologie goed werk gedaan en het beste, naar onzemeening, is dat men de planimetrische stamboomen voorgoed aan kant heeft gezet .Een planimetrische stamboom van den ouden stempel

teekent ons Haeckel in zijne Natiirliche Schopfunas ,esclzichte.Wij vinden daar in 65 nummers de voorouders van denmensch in opgaande lijn, to beginnen met no . i : »dierlijkemoneren" . Onder de nummers 7, 8 en 9, worden daaraangegeven manteldieren (tunicata), lancetvischje (amphioxus),worm.visch (myxinoida), alsof uit de manteldieren de lancet-visschen, en uit deze de wormvisschen waren voortgekomen .Deze drie diervormen leven echter thans ; zij zijn als het warepunten, die in hetzelfde platte vlak (de tegenwoordige perioden.l.) gelegen zijn . De samenhang tusschen die dieren onder-ling moet echter in eene vroegere periode der pakeontolo-gische geschiedenis gezocht worden . Dezelfde fout maaktHaeckel, waar hij de rimpelslang, de kieuwsalamanders, destaartsalamanders en de vorschen onder de stamheeren rang-schikt, Erger nog en onwetenschappelijker is de samen-stelling : oer-vogel (archaeopteryx), watervogelbekdier (orni-thorhynchus), landvogelbekdier (echidna) ; want de tweelaatsten leven thans en gaan niet in elkaar over ; en deeerste is, zooals Dr. Steinmann in zijne Rectoratsrede zegt,een eindterm, die in de jura-periode leefde en geen stamgevormd heeft.

De nieuwe wetenschap neemt, naar waarheid, de verschil-lende geologische formaties als vlakken aan, die in de diepteop elkander volgen en plaatst de fossielen elk in zijn vlak,om die met de vormen van de andere vlakken al of niet toverbinden, naarmate er werkelijk verband ontdekt wordt. Zoozijn de thans levende vormen zeker eindpunten der verschil-lende ketens, die zich met of zonder vertakkingen in de diepte

55

uitstrekken ; de fossiele vormen kunnen eindpunten zijn ofvormen, welke aan andere aansluiten 1) .

Men leerde >)in de diepte zien" en construeerde wat wijzouden willen noemen astereometrische stamboomen" .Voor volkomen vertrouwbaar houden wij deze stamboomen

niet, wijl de geologische tijdrekening nog niet geheel en allos gemaakt is van den invloed van het systeem, dat er doorheette bewezen to worden, en nog niet voor goed gegrondvestis op de opelkandervolging der lagen, zooals men die uit deligging ten opzichte van elkander, en met terzijdelating vande chronologie volgens de fossielen leert kennen. Wij moetenimmers zeker zijn van de volgorde, buiten de fossielen om,eer wij iets ten opzichte van de afstamming en den organi-schen samenhang der diersoorten kunnen zeggen F) .

Buitendien zijn onze geologische oorkonden onvolledig en wijweten niet, van welk belang de ontbrekende stukken zijn .

Maar toch is het geologisch en paleontelogisch materiaalin den laatsten tijd veel rijker geworden, veel beter onder-zocht en veel logischer gerangschikt, zoodat de gevolgtrek-kingen, die men thans uit de gegevens trekt, veel meerwaarschijnlijkheid hebben dan de vroeger half in den blindeopgezette theorieen .Laten wij deze gevolgtrekkingen vernemen uit de An-

trittsrede, welke Branco in de openbare zitting van deKoniglich Preussische Akademie der Wissenschaften" hieldop den 28 Juni 1899 3 ) .

Wanneer alle levende wezens uit een enkelen oer-vormontstaan zijn, dan moeten er overgangsvormen tusschen allegroote afdeelingen van het dieren zoowel als het planten-rijkbestaan hebben ; men kon derhalve verwachten, dat mentusschen het groote aantal fossiele overblijfsels, die wij reeds

1) Wij deelen hier in 't voorbijgaan mede, dat ten gevolge van nauwgezetterestudies de biogenetiscbe grondwet van Haeckel op zij werd gezet en de zstrijd om't leven" een factor van minder beteekenis bleek to zijn voor de vorming dersoorten. Vgl. Steinmann o . c .

2) VgI . De ty(Irekening en de geologie, Dl. XCIII, bl . 2 99 .3) SitzzingsbericIte, XXXI, XXXII, 21 en 28 Juni 1900.

56

kennen, ten minste eenige verbindingsstukken gevonden had .»Dit is echter bij de dieren niet hot geval ; wij hebben geene

fossiele overgangsvormen tusschen de stammen noch tusschende talrijke klassen, waarin de stammen zich verdeelen .Ook de Archaeopteryx is niet half vogel half reptiel, maareen vogel, zij het ook met kenteekenen der reptielen. Am-phibieen en reptielen waren vroeger niet zoo scherp vanelkander gescheiden als nu ; maar een eigenlijke overgangs-vorm tusschen deze beide stammen is niet bekend . Eveneenskennen wij bij de fossiele planten met zekerheid geen verbin-dingsstukken tusschen de grootere groepen . De cycadofiliceskonden er voor dienen, indien ze zeker waren wat hun naamzegt ; maar dat is zeer twijfelachtig .

> Dit opvallend ontbreken van verbindende leden tracht men,zooals bekend is, daardoor to verklaren, dat de middenvormenspoedig uitstierven en om die reden niet zulke talrijke over-blijfsels konden nalaten als de begin- en de eind-leden . Dezeverklaring bezit overredingskracht voor hem, die werkelijkovertuigd wil zijn, omdat zij van de geloofswaarheid uitgaat,dat alle levende wezens verwant zijn in den bloede, uit eeneenkele soort zijn ontsproten en dus door overgangen moetenverbonden zijn geweest .

> Misschien is dat zoo gegaan en vinden we de verbindings-stukken nog, maar toch ware eene andere verklaring eenvou-diger, ongezochter, n .l . deze, dat de verbindingsstukken daar-om ontbreken tusschen zekere groote afdeelingen, omdat zenimmer bestaan hebben, wijl elke dezer afdeelingen haareigen begin had, van waar de hoogere wezens zich uit delagere ontwikkelden . Voor deze meening pleit nog eenetweede reden. De oudste fauna's van hot Cambrium, hotAlgonkium en hot Onder-silurisch inbegrepen, zijn reeds veel-zijdig en hoog georganiseerd, al bestaan zij slechts uit onge-wervelde dieren . Waren nu alle dieren uit eenen oer-vormontstaan, dan moeten, wegens de onzeggelijke langzaamheid,waarmee de ontwikkeling zich voltrok, onmetelijke tijdruimtenreeds verloopen zijn tusschen het begin van het leven opaarde tot aan het Cambrium" .

Branco zet dan uiteen, waarom die onmetelijke tijdruimtenniet voor de ontwikkeling beschikbaar zijn geweest, en besluitZoo hebben we dan twee redenen : de eerste is het totnog toe ontbreken der overgangsvormen tusschen de grooteafdeelingen der dieren- en plantenwereld ; de tweede de naarhet schijnt onvoldoende lengte van den beschikbaren tijd .Rekening houdend met deze twee omstandigheden wordt deverklaring van de wording der levende wezens eenvoudigeren ongedwongener, wanneer wij een soortverschil der eerstekiemen aannemen dan wanneer wij slechts eene soort voorop-stellen, waaruit zich alles ontwikkelde" .Met andere woorden : de hypothese van het polyphyletisch

ontstaan des levees heeft niet alleen evenveel recht van be-staan als de rnonophyletische hypothese, maar zij is, met hetoog op de feiten ook niet zoo moeielijk to begrijpen . Afzon-derlijke ontwikkelingskringen, vele stamboomen in plaats vaneen enkele : ziedaar het resultaat der nieuwere wetenschap.

In de stamboomen, die men met behulp van eene onaf-gebroken reeks van vormen heeft kunnen ontdekken, ver-schillen twee naburige vormen telkens niet meer van elkander,dan elke twee nauwst verwante soorten onder de thanslevende planten en dieren . En in de opeenvolgende lagenvolgen zij elkander zoo op, als met de geleidelijke ontwik-keling in den stamboom overeenkomt" r) . Dit is, dunkt ons,de hoofdreden, welke eene beperkte ontwikkelingsleer waar-schijnlijk maakt . Waarom toch zou 't in de natuur zoo zijn,alsof er ontwikkeling ware, indien ze er niet inderdaad geweestwas? 't Blijft toch waar, dat men volgens de beginselen deroude wijsbegeerte in de stoffelijke wereld moet zoeken >quidnatura rerum habeat" : wat uit den aard der dingen voortvloeit .

Zekerheid geeft ons de historie bier niet. Behalve dat wijhier slechts een op elkander volging en geen uit elkandervoortkoming kunnen constateeren, zooals wij in den beginnereeds deden opmerken, bestaat er hier nog eene tweevoudigemoeielijkheid .

1) 1-1. de Vries, o . c .

57

De eene is, dat, al is de overgang tusschen de vormenklein, zeer klein zelfs, >)zoo klein als de bekende verschillentusschen de locale rassen der landslakken", toch de nauwstverwante vormen in de palaeontologie even scherp van elkandergescheiden zijn als deze rassen 1 ) . Wij zijn dus verplicht aaneene schok-variatie to denken en wij weten nog niet metvoldoende zekerheid, wat die leveren kan .

De andere moeielijkheid ligt in den aard der vondsten .Men vindt meestal slechts de harde deelen der dierenschelpen, schalen, beenderen enz., en men moet de rest : deinwendige organen, de spieren enz ., volgens hetgeen debestaande wereld ons leert, er bij denken . Deze manier vanhandelen is zeer zeker de eenig mogelijke en zij is meer daneens op verrassende wijze door latere volledigere vondstengerechtvaardigd, maar zij is toch niet geschikt om alien rede-lijken twijfel op to heffen .

Mogen wij den mensch in den kring der ontwikkelingsleertrekken?

Deze vraag wenschen wij bier in aansluiting aan het voor-gaande to behandelen, ofschoon wij ons zeer wel bewust zijn,dat het eene zeer netelige vraag is .

Van eene ontwikkeling van den geheelen mensch als zoo-danig, uit een of ander levend wezen, dat Been mensch was,kan Been sprake zijn ; de redelijke ziel, die iets geheel andersis dan een dierlijk levensbeginsel, kan niet langs den wegder ontwikkeling ontstaan zijn. Vandaar dat niemand, die deredelijke ziel als levensbeginsel van den mensch aanneemt,eene afstamming in den bovengenoemden zin zal erkennen .

En wijl het redelijk levensbeginsel in zijne werkingen, endus in zijn wezen, boven de stof staat, kan aan geen stoffelijkeoorzaak het vermogen toegekend worden deze levensforma inde stof to voorschijn to roepen ; de voortbrenging van elkeziel is scheppingswerk en als zoodanig de werking van eenbijzonderen wil Gods. Wij hebben niet noodig onze toevlucht

1) De Vries, o, c .

58

59

tot de openbaring to nemen of naar een dogmatische ver-klaring om to zien ; deze onmogelijkheid is wetenschappelijkzeker .

De bovengestelde vraag moet op andere wijze geformuleerdworden. Mogen wij het er voor houden, dat het liclzaam van denmensch door de ontwikkeling zoozeer tot de redelijke bezie-ling kan worden voorbereid, dat er om den mensch voort tobrengen, niets meer behoeft to gebeuren dan deze bezieling?En, zoo neen, kunnen wij aan de ontwikkeling eene gedeelte-lijke voorbereiding van het lichaam overlaten, terwijl wij voorde laatste volmaking de tusschenkomst van een scheppendenwil aannemen ?

Op de eerste vraag moet, dunkt ons, het antwoord ont-kennend luiden . Het zinnelijk leven van den mensch staatop een hoogeren trap dan het zinnelijk leven der dieren ;een dierlijk levensbeginsel kan dus niet een zinnelijk wezen(in casu zich zelf) zoo ver brengen, dat zijn lichaam zondermeer geschikt is om levend to worden door een redelijkeziel, die dan, behalve dat zij redelijk is, tevens het beginselis van het zinnelijk leven .

Zeker de phantasmata, de zintuigelijke (zinnelijke) gezichts-gehoors- gevoels-beelden zijn in de dierlijke hersens en inde menschelijke niet wezenlijk verschillend en in beide wezensvan stoffelijken aard, maar de phantasmata dienen bij denmensch tot vorming van denkbeelden, welke tot oordeelenkunnen samengevoegd worden en in woorden kunnen wordenuitgesproken of in teekens worden uitgedrukt .

En onder den invloed van den wil kunnen de denkbeelden -organisch derhalve de phantasmata - op duizenderlei wijzenworden verbonden en vereenigd, eene werking, die bij dedieren niet noodig is en niet bestaat . Daaruit volgt, datmenschenhersens veel volmaakter zijn dan dierenhersens, enverder dat een levensbeginsel, dat niet hooger staat dan hetdier, geen dierenhersens tot menschenhersens kan maken .Deze eerste verschillen eischen nu wederom andere, met devoeding en derhalve met den bloedsomloop samenhangendeverscheidenheden ; om niet van het verschil in den fundamen-

6o

teelen zin, den tastzin, to spreken, zoodat, voor het geheel,geen dierlijk ]even een lichaam voor menschelijk leven ge-schikt kan maken .

Er zijn er, die dit wel voor mogelijk gehouden hebben,vooral wijl de scholastieke wijsbegeerte in datgene, wat eenmensch zal worden, eerst een vegetatief, dan een sensitief eneindelijk een redelijk levensbeginsel aanneemt, waarbij aande beide eerste de taak wordt toegekend het organisme voorto bereiden voor het laatste 1 ) .

Hierbij wordt echter uit het oog verloren, dat er bij dezevoorbereiding wel sprake is van een zinnelijk levensbeginsel,maar dat, wijl voor den mensch het zinnelijk leven hoogerstaat dan het zinnelijk leven der dieren, dit beginsel in denmensch ook hooger moet staan dan de levensvormen derdieren . Wij hebben daarom ook gezegd : Been dierl~k levens-beginsel kan het lichaam zoo verre voorbereiden, dat er nietsmeer to doen blijft dan het instorten der redelijke ziel ; wijzeggen niet, dat Been zinnelijk beginsel daarvoor zou kunnendienen . Maar wanneer een zinnelijk levensbeginsel daarmedezal belast worden, volgt het uit den aard der zaak, dat ditniet van een dierlijk beginsel kan komen, niet bestemd isom een dierlijk leven to doen voortbestaan, maar enkel enalleen deze voorbijgaande functie heeft, zooals het de scholastiekook opvatte ~).

Daarenboven is bij de individueele ontwikkeling van devrucht in den schoot der moeder de invloed van een twee-voudig menschenleven, ook volgens de scholastieke opvat-ting, mede een factor, wiens invloed niet weggecijferd inagworden 3 ) .

De vraag, die wij stelden, dient echter nog van een paarandere zijden beschouwd to worden .

Het verschijnen van den mensch op aarde is een historischfeit ; de geschiedenis kan boeken, dat hij er is en, als de

1) Zie Summa I, Q . 118, art. 2 ad 2um,

2) Ibid. Q . 76 art . 5 C-') Ibid. Q . 118, art. i ad Sum et 4um art 2 ad 3Um .

61

mensch zijne chronologische tabellen van den beginne of hadbijgehouden, ook hoe lang hij er is. Maar de historie kanniet mededeelen, hoe hij er gekomen is . Zijn verschijnen isimmers het gevolg eener scheppende daad Gods, en v66rzijn verschijnen op aarde kon van eene historic geen sprakezijn . Het hoe der schepping moeten wij dus uit de openba-ring weten .

't Is bekend, dat de openbaring zoo over de scheppingvan den mensch spreekt, dat eene eeuwenheugende traditiede onmiddellijke vorming van het menschelijk lichaam doorGod heeft aangenomen, en 't is eveneens bekend, dat detradition buiten den kring der Joodsche en Christelijke gods-diensten mede op een of andere wijze deze opvatting huldigen .Wij kunnen niet zeggen, dat de tekst der H . Schrift vol-

strekt geene andere verklaring toelaat dan die eener onmid-dellijke vorming van het lichaam des menschen, noch beweren,dat de traditioneele uitlegging, welke aan eene onmiddellijkevorming vast houdt, rechtstreeks een geloofspunt betreft -dan immers kon geen overtuigd katholiek aan een andereverklaring gedacht hebben, zooals toch hebben gedaan o .a .P. Leroy, P. Zahm, Kard . Gonzalez, Mgr. Bonelli .

Evenmin bestaat er op dit stuk eene volkornen duidelijkeofficieele kerkelijke uitspraak - ook dan ware deze kwestievoor ons van de baan . De eenige uitspraak in deze is, voorzoover wij weten, die van het Provinciaal-Concilie, dat in186o to Keulen werd gehouden en welks canones, ofschoonzij de hooge goedkeuring van Rome verwierven, toch deuitspraken van een provinciaal-concilie blijven . De verklaring,welke de schepping van den mensch betreft, luidt daar als volgt;~Primi parentes a Deo immediate conditi sunt . Itaque Scrip-turae Sacrae fideique plane adversantem illorum declaramussententiam, qui asserere non verentur, spontanea naturae im-perfectioris in perfectiorem continuo ultimoque humanam hancimmutatione, hominem, si corpus quidem spectes, prodiisse" 1 ) .

1) » Onze cerste ouders zijn onmiddellijk door God geschapen . Daarorn ver-idaren wij dat geheel en al tegen de H. Schrift en tegen bet geloof is de

62

De onzniddell~ke schepping der eerste ouders blijft bestaan,ook voor het geval, dat slechts de schepping en de instortingder redelijke ziel in een reeds voorbereid lichaam heeft plaatsgehad, want daardoor eerst, kan men zeggen, wordt de menschals mensch geschapen . En wanneer wij in den tweeden vol-zin op alle woorden letten, is slechts die leer veroordeeld,welke het lichaam van den mensch van zelf(spontanea immu-tatione) door transformatie doet ontstaan, en blijft er dus nogplaats voor de meening, welke een door God gewilde en be-stuurde ontwikkeling van het menschelijk lichaam aanneemt .Voor de hand ligt echter noch deze tekstinterpretatie, nochdeze verklaring van de uitspraak van het concilie van Keulen .

Wij voor ons stemmen van harte in met het woord vanSt. Thomas : »In die zaken, die niet behooren tot de nood-zakelijkheid des geloofs, hebben, de heiligen verschillendezienswijzen mogen hebben en dat staat ook ons vrij" 1 ) .sDaar de H. Schrift op velerlei wijze kan verklaard worden,moet niemand zich zoo zeer aan eene verklaring binden, dathij aan die verklaring vasthoude ook dan, als het zeker blijkt,dat de zin, then hij aan de H . Schrift hechtte, valsch is, enwel dient dit to geschieden, opdat niet de H . Schrift omzulke handelwijze bespot worde door de ongeloovigen endezen de weg tot het geloof worde afgesneden" 2 ) . Maar,in overeenstemming met de regels der uitlegkunde, meenenwij, dat men van de gewone verklaring der Schriftwoor-den en van den voor de hand liggenden zin der teksten nietmoet afwijken, dan wanneer eene zeker erkende waarheiddaarmee in strijd is . Zoo vatte het de H. Thomas op in na-volging van hetgeen de H. Augustinus reeds gezegd had :

>> Van al hetgeen zij [de ongeloovigen] over de natuur derdingen met ware bewijsgronden zullen kunnen staven, zullen

meening van hen die zich niet ontzien to beweren, dat de mensch, wat zijnlichaam betreft, voortgekornen is uit eene van zelf ontstane verandering, waarbijvoortdurend een minder volmaakte natuur in eene meer volmaakte en eindelijkin deze menschelijke natuur overging ."

1) II Sent. Dist . 2, Q. I, a. 3-2) Summa I, Q . 68, art. i .

wij aantoonen, dat het niet tegen onze H . Boeken is" 1 ) .Indien wij iets meer wenschen to beweren, met het oog op

de wijze, waarop, thans meer dan vroeger, de wetenschapwordt beoefend, zou het dit zijn : wanneer eene wetenschap-pelijk vaststaande waarheid een andere verklaring der tekst-woorden vordert, dan moet men tot deze andere verklaringbesluiten ; indien eene, in alien deele redelijke en op de waar-genomen feiten gegronde wetenschappelijke hypothese eeneandere verklaring vordert, dan mag men deze verklaringals mogelijk beschouwen en aanhangen, maar men mag zeniet als noodzakelijk eischen of opdringen .

Zoo hangt ten slotte ons antwoord op de gestelde vraagof van de waarde der hypothese over de ontwikkeling vanhet lichaam van den mensch, zoover dat er aan dat wezenniets meer ontbrak dan de ziel om volkomen mensch to zijn .

Wij zullen bij vele aanhangers der ontwikkelingsleer wellichteenige verbazing wekken, als wij beweren, dat dit onderdeelder evolutie-hypothese, volstrekt geene aanspraak mag makenop den naam eener wetenschappelijke hypothese ; 't is slechtseen denkbeeld, dat heel en al in de lucht hangt . Wantvooreerst staat de mensch, zelfs wat zijn geraamte betreft,volkomen gelsoleerd tusschen de dierenwereld ; al wat menzoo nu en dan als overgangsvorm aan de markt heeft ge-bracht, bleek bij nader onderzoek niet ter zake dienende ofzonder overtuigende bewijskracht . Maar, en dit is o . i. hetvoornaamste, men is nog niet eens beginnen to zoeken daar,waar men zoeken moest . Wat kan er aan scheen- en kuit-beenderen, aan ribben- of borstbeenderen, toch gelegen zijn ?Het voornaamste orgaan, dat bij de eigenlijke menschelijkefunctie to pas komt - ja waaraan volgens de materialistischeevolutionisten die functie in toto gebonden is - het orgaan,dat wij bij het denken noodig hebben, zijn onze hersenen .En nu ontbreekt in de wetenschap

a . de volledige kennis der menschelijke hersenen, met hare

1) De Genesi ad litteram, 1, c . 21 .

63

64

cellen en verbindingsvezels, inclusief de functie van iederdezer ;

b. de formula, die van herseninhoud tot hersenconstitutiekan doen besluiten ;

c. de kennis der herseninhouden van de ontbrekendeschakels ;d. de wetenschap van hetgeen er zooal in de dierenwereld

door hersenevolutie to verkrijgen is .Op den weg, die, wetenschappelijk, tot de erkenning eener

mogelijke evolutie zou leiden, is nog nauwelijks een voetgezet. Men heeft zich druk gemaakt met bijzaken en dehoofdzaak over het hoofd gezien .

Herhalen wij thans onze vraag : mogen wij het er voorhouden, dat het lichaam van den mensch door de ontwik-keling zoo zeer tot de redelijke bezieling kon worden voor-bereid, dat er om den mensch to vormen, niets meer behoefdeto gebeuren dan deze bezieling?

Het antwoord moet dan luiden : noch de wetenschap nochde wijsbegeerte laten hier een bevestigend antwoord toe, endientengevolge kunnen wij ook de woorden der H . Schriftniet in den zin eener evolutie-theorie verklaren .

Onze tweede vraag was deze : kunnen wij aan de ontwik-keling eene gedeeltelijke voorbereiding van het lichaam over-laten, terwijl wij voor de laatste volmaking de tusschenkomstvan den Schepper aannemen?

Op natuurwetenschappelijk gebied bestaan hier dezelfdeonzekerheden als zich bij de eerste vraag voordeden . Dezehypothese staat evenzeer buiten de waarneming als de vorige .Daar echter bij deze meening de voor de hand liggendeopvatting der Schriftuurwoorden beter in 't oog gehoudenwordt, de traditioneele verklaring beter gevolgd en de wijs-geerige moeilijkheid wordt vermeden, zien wij in een bevesti .gend antwoord op deze vraag voor wie meent, dat hij daarmeezijn evolutionistisch gemoed tot vrede brengt, geen onover-komelijk bezwaar.

Geen wonder alzoo, dat aan sommige katholieke schrijvers, die

evolutionist wenschen to zijn in den zin der eerste door onsgestelde vraag, van hooger hand het zwijgen is opgelegd . Datis een wijze maatregel der hoogere ambtenaren van de munt,die stukken van onzeker gehalte uit den omloop terugnemen,opdat niemand schade lijde . Wegens de onzekerheid derwetenschappelijke waarde van het alliage en wegens de nietvoldoende gewaarborgde vermenging van exegetische enwetenschappelijke specie is deze maatregel niet alleen ge-rechtvaardigd, maar o . i. zeer in het voordeel der weten-schap. Want terwijl voorbarige conclusion daardoor wordenbuitengesloten, wordt aan het streng wetenschappelijk onder-zoek hoegenaamd geen hinderpaal in den weg gelegd .

Deze houding is niet specifiek Roomsch, maar eenvoudigweg Christelijk. Als bewijs dat de geloovige protestanteneensluidend denken en oordeelen volgen hier de woordenvan Max Reischle, professor in Halle 1 ) : > Op geheel bijzon-dere wijze dienen wij hier [ten opzichte van de hypotheseover de dierlijke afstamming van den mensch] eene afwach-tende houding aan to nemen ; zelfs voegt ons eene hoog-hartige terughoudendheid . Niet alleen wegens de anti-gods-dienstige gevolgtrekkingen en de ruwe bespotting van hetChristendom, die zich aan deze hypothese hebben vastge-hecht, maar ook wegens hare onzekerheid, die door nietshelderder in het licht wordt gesteld dan door de zelfbewusteverdediging als een Haeckel ze beproeft" .

Roermond .

1) Chrislenthunz and Entzuiellzzzzgc edazzke .

MIX. 1 .

65

J. M. L. KEULLER .

5

HAECKEL'S OORKONDEN OVER DEAFSTAMMING VAN DEN MENSCH.

Niet ten onrechte werd door Huxley de vraag naar deafstamming van den mensch, naar de plaats, welke hij in hetheelal inneemt, de vraag aller vragen genoemd, het probleemdat in zekeren zin aan alle anderen ten grondslag ligt . Het istoch niet enkel van natuurwetenschappelijk belang, de afkomstvan den mensch vast to stellen, hem de plaats aan to wijzen,welke hij krachtens zijn oorsprong en natuur moet inne-men . Wanneer ooit, dan mag wel van deze vraag getuigdworden : dat op den bodem de godsdienstige vraag verscholenligt . Slechts is het to betreuren, dat de ernst, waarmedemen aan de beantwoording durft treden, niet zelden zooweinig overeenstemt met het uiterst groote gewicht . Dezezal wel bij de meesten de indruk geweest zijn, ondervondenbij het doorlezen van Haeckel's verleden jaar verschenenwerkje, dat de redevoering bevatte, door hem uitgesprokenop het internationale zoologen-congres, in den zomer van1898 to Cambridge gehouden en daarna, met noten verrijkt,in het Duitsch uitgegeven .

Op elke bladzijde mist men then bezadigden ernst, die bijalle wetenschappelijke vragen, doch vooral bij dit zoo ge-wichtig, onderwerp zoo gebiedend noodzakelijk is . Met eenmeer dan professoraal gezag en toon worden stellingenuitgesproken, wetten in wat technische termen vastgesteld,conclusies getrokken, met absolute zekerheid, uit hypothetischopgestelde en gerangschikte feiten ; doch eigenlijke argumen-ten, die bet beweerde, ware het ook maar waarschijnlijkmaken, zoekt men to vergeefs .

Wijl reeds eene Nederlandsche vertaling van Haeckel's

67

werkje het licht zag en natuurlijlc den onvoorwaardelijkenlof van vrijdenkers-bladen 1 ) mocht wegdragen, zal het wel-licht niet van belang ontbloot wezen, zoo niet het geheelewerkje, dan toch de voornaamste schijngronden, die voor dedierlijke afstamming van den mensch worden aangehaald, aaneen korte bespreking to onderwerpen . Eenige uitvallen tegende waarheden, die de natuurlijke reden of de godsdienstleeren, verdienen slechts der vergetelheid to worden prijsge-geven .

De groote oorkonden, welke licht moeten verspreidenover den stamboom des menschen, zijn, zooals bekend is,drie in getal : de vergelijkende anatomie, de palaeontologieen de ontogenie .

Alvorens de bewijskracht der vergelijkende anatomie 2 ) inhet bizonder met betrekking tot de afstamming des menschento onderzoeken, moge eene bemerking voorafgaan omtrenthare waarde met betrekking tot de descendentie-leer in 'talgemeen . Voorzeker is het niet van belang ontbloot deverschillende typen, die in het planten- en dierenrijk verte-genwoordigd zijn, met elkander to vergelijken, de punten vanovereenkomst vast to stellen en op die wijze opklimmendeof dalende reeksen to scheppen . Doch daarmede is in deverste verte niet de encalo;ische verwantschap bewezen.Men verkrijgt slechts eene systematische indeeling, welke het

1) Het loge-blad l/r~e Gedarhte.2) De vergelijkende anatomic is slechts een onderdeel der algemeene biologic,

welke al de wetten van het levende protoplasma omvat . De biologic splitstzich in morphologie en physiologic : eerstgenoemde levert de beschrijving vanal de vormende deelen, waaruit het lichaam is opgebouwd, hetzij in volmaaktentoestand (anatomic), hetzij in den wordingstoestand (morphologische ontwikke .lingsgeschiedenis) ; de physiologie zoekt de verschillende verrichtingen derorganen to verklaren . De anatomic wordt vergelijkende anatomic, wanneer zijhet gelijke in de verschilleode levende wezens to zamen brengt, het ongelijk-soortige afscheidt, om aldus de eenheid en den samenhang van het dierlijkorganisme aan het daglicht to brengen . Zie Gegenbaur, Tyesgleichende Analonaieder T47irtellhiere (Einleitung, § a),

68

geheugen bij het overzicht goede diensten kan bewijzen, dochniets meer . Zelfs hardnekkige aanhangers der descendentie-leer moeten dit toegeven . De classificatie alleen, zegtSpitzer 1 ), is bij lange niet voldoende om aan de descendentie-leer een vaster en zekeren grondslag to verschaffen, wanneerniet nog vele andere bewijsgronden zich hierbij voegden .Eene systematische indeeling : ziedaar het voornaamste zekereresultaat, hetwelk de vergelijkende anatomie kan bereiken .Wil men andere gevolgtrekkingen daaruit afleiden, zooals degeleidelijke afstamming, en de wetten, waaraan die ontwikke-ling gebonden is, dan dient men andere grondslagen to zoekenvoor zulk een zuiver hypothetisch gebouw . Alleen dan,wanneer de onderlinge afstamming de eenig mogelijke wegware, waarlangs de levende wezens de differentieering derorganen en dezer overeenkomst hadden kunnen bereiken,alleen dan ware eene conclusie ten gunste der transformatie-leer gewettigd en zou de vergelijkende anatomie licht overde afstamming kunnen verspreiden . Doch het is er nog zeerverre af, dat zulks bewezen ware . > Konnte denn nicht auchdie Mannigfaltigkeit - zoo zegt to recht Gutberlet 2) - beisonst strammer Einheit vom Schopfer direct beabsichtigt sein ?Wir sehen in der gesammten Natur, auch in der anorganischen,wo von einer Descendenz die Rede nicht sein kann, die groszte,bunteste Mannigfaltigkeit mit der konstantesten Einheit ge-part . . . . Es stellt sich uns in dieser offenbar beabsichtigtenMannigfaltigkeit der ganze Reichthum der Schopfermachtand Weisheit viel glanzender dar, als wenn ein Typus pedan-tisch festgehalten wurde" . Lang to voren had reeds de H .Thomas van Aquinen hetzelfde gezegd : > De geschapen dingenkonden de volkomen gelijkenis met de scheppende oorzaakniet uitdrukken door eene enkele soort van geschapen wezens ;het was daarom noodzakelijk, dat er veelvuldige verscheiden-heid in de geschapene dingen werd neergelegd" 3 ) . Daaren-

1) Spitzer, Beitrege cur Descendenz-theorie (bij Gutberlet, Der lJfensch, S . 23).2) T. a . p . Kap . I, § 2, S . 15, 222 .

8) Contra Gent. II, C. XLV. VgI. Wigand, Darwinismu , I : Das natiir?icheSystem, 7 .

69

boven al wilde men ook toegeven, dat de organismen zichlangzamerhand van onvolmaakte tot volmaaktere hebben ont-wikkeld, dan nog zoude men niet uit de gelijkvormigheidder organen tot de onderlinge bloedverwantschap mogen be-sluiten . Een doorslaand bewijs, uit de feiten geput, levertons hiervoor een onverdacht getuige, die zelf het transfor-misme als wetenschappelijke verklaring huldigt . Trouwens- het zij in het voorbijgaan gezegd - het is geene zeldzamezaak, dat de eene descendentie-man het gebouw des anderentot den grond toe afbreekt, om straks zijn eigene stellingendoor een anderen tegenstander omvergeworpen to zien . Wijherinnneren slechts aan Delage's bekentenis, dat hij hettransformisme huldigt, ofschoon geen enkel feit ten bewijzeer voor kan aangevoerd worden .

Boven bedoelde geleerde is Wilhelm Haacke, privaatdocentaan de »Technische Hochschule" in Darmstadt, de vinder der~) Gemmen-theorie", die voor ettelijke jaren een werk in hetlicht gaf getiteld : Die Schopfung des Menschen and seineIdeale . Ein Versuck l?] cur Versohnung zwischen Religionand Wissenschaft. In genoemd werk toont hij aan, datverschillende dieren langs geheel verschillende wegen totgelijke organenstelsels gekomen zijn . Met name zij hier ge-noemd : het gelijke beharings-systeem bij verschillende zoog-dieren, de longen der gewervelde dieren en het centralezenuwstelsel . Zulke feiten halen een streep door al descherpzinnig opgestelde geslachtslijsten, enkel steunend opmorphologische overeenkomsten. Door zulke feiten wordtook de zoogenaamde biogenetische hoofdwet omver gestoo-ten : dat de ontogenese de herhaling der phylogenese is,met andere woorden : de ontwikkeling van de kiem vertoonteene herhaling van de ontwikkeling des stains. Volkomengerechtigd is dan ook de strenge oordeelvelling van Haackeover zoo menige conclusie door de morphologische methodelichtvaardig afgeleid : »Das ist ein Beispiel fiir jene trizgeri-schen Resultaten, zu welchen die vergleichende Anatomie inso vielen Fallen gelangt ist : fur die Scheineraebnisse, diegeeignet sind, den Fortschritt der Wissenschaft zu hemmen" .

Waar hij in 't bizonder de afstamming van den mensch be-spreekt, schrijft hij deze woorden neer, voorwaar merkwaar-dig in den mond van een geleerde, die een weinig verderzelf beproeven wil den oorsprong des menschen volgens deevolutie-theorie to verklaren : » Wir haben durchaus keinenbestimmten Anhaltspunkt dafiir, dasz die Tier- and Pflanzen-arten, die wir heute in eine Ordnung vereinigen, auch wirklicltge7neinsanien Ursprungs sind. Zu einer Familie gehorige Tieresind mit einander formverwandt ; daraus folgt aber nochnicht das allergeringste fur ihre Blutverwantschaft, fur ge-meinsame Abstammung . Denn die fur alle Organismen ge-meinsamen Entwickelungsgesetze konnen ahnliche Formenhervorgebracht haben, ohne dasz these durch das Band ge-meinsamer Abstammung verkmipft zu sein brauchen" . Alsvoorbeeld voert hij aan de koolzuur-kalk kristallen, die inverschillende gedaanten optreden : evenmin als deze van elkan-der afstammen, kan men zulke afstamming van gelijkgevormdedieren of planten bewijzen 1 ) . De darwinistische heraldici, zoouitte zich R . Virchow, zouden meer bewijzen door de ont-wikkeling met feiten aan to toonen van een enkele slijm-zwam uit een splijtzwam dan door hot opstellen van allemogelijke stamlijsten .

Niet minder strong is het vonnis, hetwelk J . Driesch -cone autoriteit op het gebied der biologie - uitspreekt overde vergelijkende anatomic, wanneer deze het wagen durfthaar gebied to overschrijden, om uit eenige onbewezene ver-moedens, de afstamming der organismen en de wetten, vol-gens welke zij geschiedt, vast to stellen . Uit zijn degelijken scherpzinnig artikel over de Methode der Morphologie op-genomen in hot Biologiscla Centralblatt 2 ) willen wij enkelepunten releveeren . Hij bewijst, dat alle redeneeringen om-trent afstamming geringe waarde hebben, zoolang niet vooriedere verandering, die optreedt, de bewerkende prikkel metzekerheid kan aangegeven worden, en vervolgens de alge-

1) Nat. u . Offenb . 1896, S. 209 ff.2) Band. XIX, Jan . 1899, S . 38 .

70

7 1

meene wetten, volgens welke de organismen tegen die prik-kels reageeren . Zonder deze twee zaken is er geene weten-schappelijke phylogenie mogelijk . >)Da wird z.b . wohlbehauptet, durch Vergleichung von Formenreihen in Verbin-dung mit palaeontologischen Befunden lasse sich wohl einStammbaum mit einern gewissen Grad von Wahrscheinlichkeiteruiren, and nicht nur dieses, sondern aus so gewonnenenStammbaumen lieszen sich wohl gar allgemeine Umwandlungs-principien, welche alle Descendenz beherrschten, ableiten .Ich gestehe, dass es mir eine seltsame Meinung von denobersten, fiber bestimmtem Raum and bestimmter Zeit thronen-den Naturbegriffen, den ewig and tiberall geltenden IdeenPlatons, zu verraten scheint, dass man sie ableiten zu konnenhofft aus Einzelaussagen, die selbst nur durchaus hypothe-tisch ausgesprochen werden konnen . Man sieht bier so recht,wie alle Unterschiede der Begriffe »wissen" and > neinen"im modernen Bewustsein verwischt sind". En als conclusiehieruit, schrijft hij : > Die Phylogenie haben wir als Wissen-schaftliche Methode gestrichen" . De vergelijking en de ophaar gebaseerde klassif catie vormen weliswaar algemeenebegrippen : zooals het soort > kat" en nog weer algemeenerehet genus »Felis", maar zij doen dit door de beperking, ofliever weglating der verschillende kenteekenen, door terzijde-stelling van alle onderscheidende en kenmerkende eigenschap-pen, waaruit volgt, dat door de kennis dier algemeenebegrippen weinig of niets voor een dieper inzicht in de meerbizondere gewonnen wordt . En hierin onderscheidt zij zichvan de exakte wetenschappen, van de wiskunde. Deze vormthare algemeene begrippen niet door weglating der kenteeken-categorieen, zoodat dezelve armer van inhoud zoude wezendan de onder haar staande, meer bepaalde begrippen, dochintegendeel rijker en racer omvattend, gelijk blijkt uit dealgemeene en bizondere vergelijkingen der kegelsneden . Daarombesluit Driesch terecht, dat de vergelijkende anatomie > nieSelbstendzwec7, sondern stets nur Mittel wz einei- miigliclzstg-atten Klassification sein kann" .

Tegen deze redeneering valt oozes inziens niets degelijks

72

in to brengen ; maar daarmede is dan ook de wetenschappe-lijke waarde der vergelijkende anatomie gekenrnerkt .

Welke bewijzen put nu Haeckel voor de dierlijke afstammingvan den mensch uit de vergelijkende anatomie . Vooreerstwordt ons een fictieve stamboom voorgesteld, naar het heet,op de moderne zoologie gegrond . De Primaten (aapachtigedieren) vormen eene enkele monophyletische groep : allestammen of van eenen stamvorm, een hypothetischen Archi-primas . Deze groep splitste zich in twee afdeelingen : dehalf-apen of prosimiae en de echte apen : simiae . Dezelaatsten vormen twee nieuwe groepen : de apen der oudewereld ook oostersche apen of catarrhinen (smalneuzigen)geheeten en de apen der nieuwe wereld of platyrrhinen(breedneuzigen) . De mensch moet zijn voorvaderen zoekenonder de eersten ; de jongere voorvaders behoorden tot degroep der staartlooze anthropoIden, terwijl de oudere nogbleven voortleven in de met een staart voorziene hondsapen(cynopithecae) . Volgens Haeckel dus is de mensch niets andersdan een tot hoogere volmaaktheid opgeklommen anthropo-morphe aap . Zelfs Darwin en zijn voorname volgelingen,zooals Huxley, Mivart enz ., hebben zulks nooit durven bewe-ren. >>Darwin en zijne volgelingen" - schrijft Dr . Rombouts 1 ) -beweren niet, dat de menschen van apen afstammen, ookniet dat de menschen hooger ontwikkelde apen zrjn . zrj zijslechts van een en denzelfden stam" .

Vragen wij nu Haeckel naar het bewijs, naar de eigenlijkeadelbrieven (?), waardoor de waarheid dier of komst gestaafdwordt, dan vinden wij Been ander dan de stelling, het eerstnaar het schijnt door Huxley uitgesproken en door Haeckelde epithecometra-wet" genaamd, welke in de volgende termenvervat is : »De critische vergelijking van alle organen enhunne modificaties in de apenreeks voert ons tot een en het-zelfde resultaat : n .l. de anatomische verschillen, die denmensch van den Gorilla en den Chimpanse scheiden, zijn

1) Vrienden en vijanden vii' het dierenrijik, hl . 2 (Amsterdam Van Hol-kema en Warendorf) .

73

niet zoo groot als de verschillen, welke deze menschen-apenvan de lagere apensoorten onderscheiden" .

Wanneer wij hetgeen deze regelen inhouden voor een oogen-blik als een feit beschouwen, dan zou het nog niets voorde afstamming des menschen kunnen bewijzen, tenzij alleenvoor zooverre de descendentie-leer als onomstootbare waarheidaangenomen wordt, d . i. alleen als de verwantschap der vormenin de verschillende van elkander afwijkende soorten slechtsdoor onderlinge afstamming verklaard kan worden . Datevenwel de descendentie-leer niet als eene zekere theoriemag beschouwd worden, blijkt duidelijk uit de tegenspraak,welk door gezaghebbende geleerden van de meest uiteen-loopende richtingen tot op den huidigen dag wordt volge-houden . Het is er verre van af, dat de stelling bewezenzij : dat het natuurlijk systeem de uitdrukking is van degenealogische verwantschap . Vooral niet een natuurlijksysteem, dat slechts gegrond is op eene oppervlakkigeovereenkomst in een of ander punt van geringe waarde,hetwelk tot criterium der stamverwantschap verheven wordten voor de classificatie dienen moet : een verwijt, dat nietzonder reden door Wigand aan Darwin en Haeckel gedaanwordt 1 ) . En moge het nu ook al waar zijn, dat het ana-tomisch verschil tusschen den mensch en den Chimpanseof Gorilla minder groot is, dan tusschen laatstgenoemde ende lagere apensoorten : dan is het toch zonneklaar, dat alsmen den mensch in zijn geheel neemt, de klove tusschenmensch en dier oneindig grooter is, dan tusschen de dierenonderling . Dat men echter bij die oplossing van het vraag-stuk der afstamming des menschen evenzeer, ja nog meermet de psychologie rekening moet houden dan met de anatomie,behoeft geen verder betoog. Wij komen straks hierop terug .

Doch zelfs onder zuiver morphologisch oogpunt is hetverschil tusschen den mensch en de hoogst ontwikkeldedieren nog to groot, dan dat wij tot eene onmiddelijke af-stamming zouden kunnen besluiten, to meer daar, zooals de

1) Wigand, t. a. p . I (Abschn . III 7, S . 254).

74

palaeontologie leert, alle tusschenvormen, welke dien afstandzouden doen krimpen, ten eenen male ontbreken. Weliswaaris bet algemeene bouwplan in zijne onderdeelen voor denmensch en de hooger ontwikkelde zoogdieren hetzelfde, gelijkallen gaarne toegeven. Zulks belet echter niet, dat er diep-ingrijpende verschillen bestaan, welke ook voor bet zielelevenvan bet grootste gewicht zijn : zooals de opgerichte gangvan den mensch met daaraan beantwoordend verschil vanvoet en wervelkolom ; bet verschil der bovenste en ondersteledematen ; bet verschil in de beharing ; bet verschil vooralin schedelbouw en schedelinhoud . De gemiddelde inhoud vanden menschelijken schedel overtreft den inhoud van denGorilla-schedel volgens Topinard bijna driemaal, terwijl betgewicht van de hersenen der lagere dieren tot aan den Gorillaslechts trapsgewijze toeneemt . Het zou ons to ver voeren,wilden wij hieromtrent in bizonderheden treden . Wij ver-wijzen liever naar de vele uitstekende werken der anthopo-logen, als : Ranke, Virchow, His, Verhandlungen der D.Gesellschaft fiir Anthropologie, Ethnologie and Urgeschichteenz . 1 ) . Op verschillende plaatsen beklaagt Haeckel zich wel(S . 4.1, 42), dat de mannen van bet vak zijne methode nietbvillen volgen en aan bet dogmatisme en anachronisme derscholastische anthropologie blijven vasthouden, dat zij denieuwe bewerking zijner anthropogenie volledig geignoreerdhebben . Maar ligt hierin niet juist bet krachtigste bewijsvoor de valschheid dier methode, voor bet onwetenschappelijkeen bet tendentieuze ervan ? Het is toch waarlijk niet alleenuit eerbied voor den Bijbel, dat zulke mannen Haeckel'smethode en hare schijn-resultaten veroordeelen . Hun onpar-tijdig en ernstig streven naar de objectieve waarheid in dezenstaat boven alle verdachtmaking .

Een duidelijker en welsprekender bewijs, een bewijs adhominem, voor de ongegrondheid van Haeckel's beweringenvinden wij hierin, dat sommige geleerden door bet volgender vergelijkende morphologic tot lijnrecht tegenovergestelde

1) Vgl . v . Zittel, Grundziige der Palaeontologie, S . 930 .

uitkomsten gekomen zijn . De bovengenoemde Dr. W. Haackewaarschuwt tegen het aannemen eener directe afstammingdes menschen van de anthropoIden . De mensch is evenalsde hoogere apensoorten staartloos, bezit evenals zij slechts 32tanden en onder het oogpunt van lichaamsgrootte, van deontwikkeling der hersenen, staan de anthropoIden zonder twijfeldichter bij den mensch dan al de overige apen . Werpen wijechter eenen blik op hunne uiterste ledematen en vergelijkenwij deze met die van den mensch, dan constateeren wij, datde anthropomorphe apen verder gevorderd zijn dan de mensch.De verlenging der armen en het korter worden der beenen,hetwelk de ontwikkeling van den stamboom vertoont, is bijde anthropoiden verder voortgeschreden dan bij den mensch .Eveneens verbiedt ons de gesteldheid van den menschelijkenduim, wanneer wij dozen met then der anthropoiden ver-gelijken, den mensch van deze laatsten to doen afstammen .De duim vertoont in de geheele reeks der zoogdieren eenstreven om kleiner to worden . Wijl nu de duim bij deanthropoide apen kleiner is dan bij den mensch, daaromkunnen de naastbijzijnde voorvaderen des menschen geendieren geweest zijn gelijk aan de tegenwoordige hoogere apen 1 ) .

Evenmin kunnen de Cynopithecae of hondsapen aanspraakmaken op deze eer, al kornen ze, wat de proporties vanarmen en beenen betreft, meer met den mensch overeen . Invele andere punten is het onderscheid des to scherper, zoodatHaeckel zelf ze als eene carricatuur der edele menschenge-stalte beschouwt .

Er wordt dus geen enkel bewijs geleverd voor de afstam-ming des menschen van de anthropoide apen ; geen enkelevorm aangewezen, die al de kenmerken in zich vereenigt .Voorzichtigheidshalve spreekt daarom Haeckel van een >>hypo-

thetischen Archiprimas", den verzonnen stamvorm van alle pri-maten, en van den > lzypothetischen Archipithecus", den stamvaderder monophyletische groep der oostersche-apen, waarvan demensch ten laatste zou afstammen .

1 ) Ranke, t . a . p . II, S . 15, 62 .

75

76

Zoolang echter geen deugdelijker bewijzen worden aange-haald, welke den naam van wetenschappelijk verdienen, blijvendie hypothetische vormen de ijdele producten van Haeckel'sbrein, zonder ooit eene belichaming to kunnen vinden .

Na de anatomie wordt de vergelijkende physiologie to hulpgeroepen . Eene onbevooroordeelde critische vergelijking,zegt Haeckel, van alle levensverrichtingen leert ons, dat ookhier nergens een wezenlijk onderscheid tusschen mensch enaap bestaat . Voeding, stofwisseling, ademhaling, alle ge-schieden zij door dezelfde chemische en physische processen .»Zelfs de verrichtingen van het animale leven : beweging engevoel, de waarneming der zinnen volgen dezelfde wetten" .Voorzeker valt hierover geen strijd to voeren . Nooit

heeft er iemand aan gedacht, op de genoemde levensver-schijnselen van stofwisseling, zelfs van het algemeene verloopdes zinnel~keiz gevoels en der zinnel~ke kennis een wezens-onderscheid tusschen mensch en dier to grondvesten . Maarer is ook niets, in 't geheel niets, uit of to leiden, waardoormen 's menschen oorsprong uit het dierlijk organisme zoukunnen staven . Het specifiek menschelijke bestaat immersniet zoozeer in het anatomisch-physiologische als wel in hetpsychologische : in de verrichtingen van het zieleleven .

Volgen wij Haeckel in eenige bizonderheden . Op deeerste plaats spreekt hij over het spraakvermogen . De spraakis, volgens den geleerde van Jena, niet uitsluitend het voor-recht van den mensch : de verschillende geluiden, waardoorde apen en andere dieren elkander hunne gevoelens mede-deelen, moeten evenzeer >>spraak" worden geacht als de onvol-komen klanken, die het kind starnelt, terwijl het leert spreken .Maar, zoo vragen wij, bestaat dan het spreken van den volwassenmensch alleen in het openbaren van aandoeningen en gevoelensdoor een of ander geluid of geschreeuw ? Onze geheele taalzou niets anders zijn dan een verzameling van tusschen-werpsels en ruwe natuurgeluiden, en niet het verbinden vaneene gedachte, van een bovenzinnelijk oordeel aan meestalconventioneele gearticuleerde klanken. Het kweelen der vogels,het huilen der apen wordt feitelijk door Haeckel op eene lijn

gesteld met het gloedvol uitspreken van eene diep doordachterede . Het eene is zoo wel spreken als bet andere : en opthen grond moeten wij bet verouderde dogma laten varen,dat alleen de mensch bet spraakvermogen en het noodzakelijkdaarmede verbonden verstand bezit, al blijft een geleerde alsMax Miiller ook daaraan nog vasthouden ! > Het wordt hoogtijd - zoo luidt bet orakel van Jena - dat deze dwaling,voortspruitend uit gebrek aan zoologische kennis, eindelijkworde prijsgegeven" . Zou men niet geneigd zijn to zeggen,dat bier oppervlakkigheid zonder weerga slechts geevenaardwordt door verwaandheid?

Nu wordt de strijd tegen de ziel onmiddellijk aangebonden .Vergelijkende anatomic, vergelijkende ontogenie, physiologicen pathologic worden to zamen opgeroepen, om to getuigen,dat de menschenziel in niets onderscheiden is van de apenziel .Ook bier moet Huxley's stelling onder een anderen vormwederom dienst doen : de psychologische verschillen tusschenden mensch en de anthropoIde apen zijn geringer clan de gelijk-namige verschillen tusschen deze en de overige lager staandeapen . En zelfs durft Haeckel beweren, dat dit physiologischfeit in overeenstemming is met bet anatomische, n .m. metde overeenkomstige verschillen in den bouw van de schors dergroote hersenen, terwijl bet toch eene onloochenbare daadzaakis, dat, zooals wij reeds zagen, bet volumes der hersenen bijde apen langzaam van de lagere tot de hoogste aangroeit, bijden mensch daarentegen plotseling zonder tusschentrappen tothet drievoudige stijgt . Ranke 1 ) zegt daarom terecht, dat betanatomisch hoofdverschil tusschen anthropoIden en den menschberust op de ontwikkeling der hersenen, dat daaraan alleverschillen in schedelbouw zoowel als de opgerichte gang towijten zijn . Wel zinkt bij sommige menschelijke individuen, dienog normale verstandsontwikkeling vertoonen, bet gewicht toteen minimum van Iooo ccM., welke individuen vooral bij deWedda's op Ceylon gevonden worden . Men dient echter inaanmerking to nemen, dat de Wedda's een soort van dwergras

1) T, a . P . II, S . 253 i I, S . 408 .

77

vormen, zoodat de proporties der hersenen tot de lichaams-grootte staan evenals bij de andere volken, terwijl de Gorilla'sen Orangs eene grootte bereiken gelijk aan die der gewonemenschen . De toepassing of liever de vervorming der Hux-leysche stelling op psychologisch gebied is eene ongerijmdheid,in geenen deele to rechtvaardigen door op het verschil towijzen tusschen een Wedda of Akka, een Bosjesman of Pata-gonier to eener zijde en een Goethe of Shakespeare, eenDarwin of Aristoteles ter andere . Het is immers volstrektonwaar, dat het verschil tusschen die twee uitersten van hetmenschdom grooter zou zijn dan tusschen de ongecultiveerderassen en de anthropoIde apen . De Wedda's en Patagoniersbezitten alles, wat den mensch maakt : verstand, taal, vatbaar-heid voor beschaving ; terwijl de hoogst ontwikkelde apenzulks klaarblijkelijk even goed missen als de Cynopithecae .Het zij voldoende bier Ranke's woorden aan to halen, diehet eindresultaat bevatten van zijn even onpartijdige als uni-verseele onderzoekingen : > Er bestaan op den huidigen dag inhet geheele bekende menschdom noch rassen, noch volken,noch starnmen of families, noch afzonderlijke individuen, welkezoologisch als tusschenvormen tusschen mensch en aap kunnenbeschouwd worden" 1 ) .

Het eigenlijke hoofdargument, om de onstoffelijkheid dermenschenziel to weerleggen, welke onoverkomelijke bezwarenaan zijne afstammings-theorie in den weg legt, meent Haeckelto vinden in het onbetwistbare feit, dat de geestelijke ver-mogens in hun gebruik van stoffelijke lichaamsdeelen afhankelijkzijn. De vergelijkende physiologie leert, dat alle verrichtingender hersenen, evenals het bewustzijn en de zoogenaamdehoogere zielsacten, aan dezelfde physische en chemische ver-schijnselen in het zenuworgaan gebonden zijn . Daarom is de> phylogenie" der menschenziel niets anders dan de ontwik-keling der organen, welke voor de verrichtingen van hetzinnenleven noodzakelijk zijn . Dat is dan het argument,hetwelk het dogma van de dualistische natuur des menschen

1) T . a . p . S . 392

78

79

en van de onsterfelijke ziel, sedert duizendtallen van jarendoor alle volkeren der aarde aangenomen, eindelijk vernietigt .Geen wonder dan ook, dat Haeckel uitvaart tegen de modernepsychologen, die in hunne onderzoekingen nog iets andersnastreven dan eene zuiver experimenteele kennis der hersen-localisatie, die afgedwaald zijn van de ware physiologic derorganen van de ziel tot eene phantastische metaphysiek . Sindsde ontdekking der »denkoraanen" door Prof. P. Flechsig toLeipzig moet men eindelijk al die dualistische meeningen latenvaren, die over het bestaan van dit >>centraal-mysterie" totheden gehouden werden .

Het zal wel onnoodig wezen, vele woorden to verspillen,om dezen schijngrond (eigenlijk de oude, telkens op nieuwopgekookte tegenwerping van het materialisme) to ontzenu-wen . Haeckel bewijst niets meer, dan dat de ziel inbepaalde verrichtingen van den oogenblikkelijken toestandder hersenzenuwen afhankelijk is, dat sommige gedeeltender hersenschors meer voor deze, andere voor gene verrichtingbestemd schijnen to zijn. Deze waarheid nu is voor allephysiologen en psychologen een bekend feit. Doch hieruitbesluiten, dat alle werkingen der ziel ten laatste herleid wordentot zuiver physische en scheikundige processen in de hersen-zelfstandigheid, dat is eene gevolgtrekking, die door bijnaalle moderne psychologen verworpen wordt . Immers al is inden mensch het verstand met andere organische vermogensverbonden en ondergaat het daardoor een zekeren invloed,daaruit valt volstrekt niet to bewijzen, dat hetzelf ook slechtseen organisch vermogen is ') .Het mag een verblijdend teeken genoemd worden, dat

velen dier psychologen zich afwenden van dat > krasse mate-rialisme" en op het gebied der metaphysiek eene meer bevre-digende verklaring zoeken, getuige Dr . Gutberlet : >> Dasz nundie Seelische Zustande nicht auf korperliche Functionen

1) Vgl. Is. Vogels, Verstand en Vrife wit, Hoofdst. I. En de merkwaardigerede van Dr . 0. Hertwig op het jongste Congres to Aken : Natvnu . Rundsclaau,Jahrg . XV, No, 4r .

8o

zuruckgefuhrt werden konnen, sieht man nach and each ein .Der Materialismus hat einen ubelen Klang bekommen ; darummUsste, wenn noch irgend welches metaphysisch Princip Geltunghat, geschlossen werden : also musz ein psychisches Subjectneben dem korperlichen angenommen werden" 1 ) . Maar ditzou natuurlijk tot bet zoo gevreesde »dualisme" voeren . Depsychologie moet zich daarom bepalen tot eene beschrijvingvan de innerlijke ervaring. De systemen echter van Wundt,van Paulsen, van Rehmke, bet psychologisch parallelisme,bewijzen to over, dat men toch telkens tot bet gebied dermetaphysiek en tot bet dualisme moet wederkeeren . Menbegrijpt to goed, dat eene zuivere beschrijving nog geeneverklaring is, nog geen antwoord levert op de steeds zichopdringende vraag : waarom ? - een antwoord, dat niet op betgebied der physiologie to vinden is. Al kende men deverrichtingen van iedere zenuw, al wist men met eene wis-kundige zekerheid al de chemische en physische processenaan to geven, welke in de zenuwvezels en cellen omgaan,dan ware men nog even verre verwijderd van de verklaringvan bet wezen der zinnelijke waarnemingen en veel meer nogvan de handelingen des verstands . Het is daarom eene dwazebewering van Haeckel, dat de ontdekking dier zoogenaamdedenkorganen (contradictio in terminis) den doodsteek zou toe-brengen aan bet >)ignoramus" van Dubois-Reymond. DeProfessor van Jena behoort tot degenen, > die niet vermochtenbet onderscheid to vatten tusschen de stelling [door Dubois-Reymond weerlegd] : bewustzijn kan mechanisch verklaardworden, en deze andere [door bewijzen gestaafd] : bewustzijnis aan stoffelijke verschijnselen verbonden" 2 ) . Als de beroemdephysioloog Hoppe-Seyler de vraag stelt, welk verband ertusschen geestelijken en mechanischen arbeid bestaat, ver-klaart hij, dat tot nu toe daarvoor geen maatstaf gevon-den is .

Het eenvoudigste zou bet nog zijn bij den wil . Het ver-

1) Gutberlet, Kampf urn die Seele, S . 43-2) De Katlwliek, DI. CX, bl . 373 .

8I

hinderen eener reflex-beweging door den wil vordert eeneinspanning, die evenredig is aan den gevoelsprikkel, die desamentrekking der spieren zou tengevolge hebben . In deveronderstelling nu, dat die prikkel bij zijn inwerking en bijzijne geleiding door de zenuwen niets van zijne bewegingverliest of erbij opneemt, ware hierdoor eene aanwijzingomtrent die equivalente wilskracht to vinden (of liever slechtsomtrent den invloed, op het zenuworgaan in tegenovergesteldenzin uitgeoefend) . Doch, zoo luiden letterlijk zijne woorden> fiir berechnende Ueberlegung, fur Nachdenken dagegen ist einZusammenhang mit physikalischen Bewegungen, wie mir scheint,gar nicht aufzufinden" 1 ) . Van de verrichtingen der ganglien-cellen gedurende het leven is, volgens denzelfden geleerde, nietsverders bekend clan dat zij waarschijnlijk den samenhangvormen tusschen sensibele en motorische zenuwen. Eindelijkomtrent de eigenlijke localisatie der hersenen, hoeveel tegen-strijdige, elkander vernietigende meeningen worden niet voort-durend tot op den dag van heden geopperd -) . Met name detheorie van Flechsig zelf omtrent het verschil in associatie-zenuwen (welke voor de voorstellingen dienen en de centrader andere zenuwen onderling verbinden) en projectie-zenuwen(bestemd voor de zintuigen) heeft reeds verschillende tegen-standers gevonden, zooals Dejerine en Oskar Vogt. Laatst-genoemde durft zelfs beweren, dat alien, die de structuurvan de menschelijke hersenen door eigen onderzoek kennen,de theorie van Flechsig verwerpen, en alleen dezulken harevoorstanders zijn, welke die kennis missen .

De tijd schijnt nog niet aangebroken to zijn, om hierovereen oordeel uit to spreken ; maar in geen geval kunnen dezestoffelijke verschijnselen alleen een voldoende verklaring zijn. --sit dergelijke hypothetische theorieen, welke daarenbovenmet zijne leer in geenerlei verband staan, durft Haeckel dedwaze gevolgtrekking afleiden, die de door rede en geloof

1) Ranke, t . a. p . I, S. 511 .") Vg] . Compte rendu du ¢me eongres seientiftlue (Sciences biolo,;ijues .

Dr. Ferrand, Les etapes du precessus sensible .CxIX . 1 .

82

steeds bevestigde leer van de onstoffelijkheid en onsterfelijkheidder ziel vernietigt I

Eindelijk beroept Haeckel zich nog op hetgeen hij noemt :> das universale Substanzgesetz" : de wet namelijk van het

behoud der stof en der energie . Die wetten, heden ten dagevrij algemeen aangenomen, zijn in strijd, meent hij, met deleer van de onsterfelijkheid der ziel, van den vrijen wil desmenschen en van het bestaan van een persoonlijken God,

den Schepper en Bestuurder der wereld . Wat de eerste ende laatste waarheid met genoemde wetten uit to staan hebben,is moeielijk in to zien . De leer van een Buchner en Moleschott

is trouwens reeds zoo dikwerf weerlegd 1 ), dat men er nietop behoeft terug to komen .

Omtrent het tweede punt, het overeenbrengen van de wetvan het behoud des arbeidvermogens en de standvastigheidder energie-hoeveelheid met de vrijheid van den wil, daar-omtrent zijn in den laatsten tijd alleszins bevredigende oplos-

singen gegeven 2 ) .

De wet van de standvastigheid van de sour des arbeid-vermogens spreekt alleen over de hoeveelheid of quantiteitder energie, doch laat de richting der beweging, welke tochook een essentieel deel ervan uitmaakt, onaangeroerd . Wanneerwij derhalve aan den wil de vrijheid geven, invloed uit tooefenen op die hoedanigheid der beweging, iets, waarbij dehoeveelheid dezelfde blijft, dan is reeds een groot gedeelteder vrijheid behouden . Dit zou evenwel niet voldoendezijn : immers de wil moet het in zijne macht hebben, debeweging to doen beginnen ; ieder gezond mensch gevoelt,

dat hij het in zijn macht heeft, zijn arm een of andere bewegingto doen maken, een voorwerp op to lichten en to laten vallen .

Maar ook dat lean de wil doen, zonder daardoor de som der

energie to vermeerderen . De oplossing van dit vraagstuk door

de Munnynck, prof. to Leuven voorgesteld, komt ons zeer aan-

1) Studien, Dl. XLIII, blz . 319. Th. Famulus, Godloochenaarsw~jsheid2) Vgl . Couailhac, S . J. La Liberti et la conservation de i'inergie . Gutberlet,

Karnpf urn die Seele, S . 193 . Isr . Vogels, t. a . p ., blz . 134 . Revue Thorn .(Jaarg, 97, 9 8 ) ,

83

nemelijk voor . De kinetische energie, door den wil vrijelijkverwekt, sluimerde een oogenblik to voren nog in den toestandvan potentieele energie van chemischen aard, namelijk in descheikundige verbindingen, welke tot het levende lichaambehoorden en met de geestelijke ziel slechts een wezen, eenezelfstandigheid uitmaakten . Die scheikundige verbindingenworden door de bewegingen der levende wezens omgezet inandere van veel eenvoudigeren aard, m . a . w. er heeft desassi-milatie plaats. Welnu uit die omzetting wordt de kracht omarbeid to verrichten geboren . En wat die potentieele energieto voren belette in actueele over to gaan, is niets anders dande levende zelfstandigheid zelf, welke die stoffen in zichbesloot . En wijl de wil een vermogen is der ziel, en de zielmet het lichaam een zelfstandig wezen uitmaakt, daaromis er niets onredelijks in gelegen, den wil het vermogen toeto kennen, om op het stoffelijk gedeelte in to werken en denvorm der aldaar aanwezige energie to veranderen, zonder desom of de hoeveelheid to vermeerderen . Nooit toch heeftiemand kunnen aantoonen en nooit zal iemand in staat zijnto bewijzen, dat een geestelijk wezen niet op een stoffelijksysteem zoude kunnen inwerken.De vrijheid van den wil daarenboven is zulk een klaar-

blijkelijk en in 't oog springend feit, dat al ware nog geeneoplossing van bovengenoemde moeilijkheid gevonden, geentwijfel stand kan houden omtrent eene waarheid, waaropgeheel de zedelijke en maatschappelijke orde gegrondvest is.

Bet zal derhalve nag wel lang duren, alvorens de genoemdedrie ncentrale" dogmata - op geheel andere gronden steunenddan het » aprioristische systeem van Kant's wijsbegeerte" -door een verkeerd toegepaste kennis der natuurwetenschapzullen vernietigd wezen . Al zal niemand de groote ontdek-kingen der laatste halve eeuw op practisch, op zinnelijkwaarneembaar gebied voornamelijk, ontkennen, de theoretischeveroveringen zijn zonder twijfel minder hoog aan to slaan .De zooveel geruchtmakende rede van Lord Salisbury to Oxfordin 1894 is niet van alien grond ontbloot. In bet bizonderwerd door den geleerden staatsman verklaard, dat de vraag

84

naar den stamboom des menschen hare oplossing weinig of

niet genaderd was') .

Wij meenen met recht uit al het voorgaande to mogenbesluiten, dat noch de vergelijkende anatomie, noch de phy-siologie bij machte zijn, de dierlijke afstamming des menschento bewijzen . Of de palaeontologie en de ontogenie meer

gegronde hoop daartoe hebben, zullen wij onderzoeken ineen volgend artikel .

Wittem .

E. M. ERENS, C. SS. R .

(Slot volgi.)

1) Revue Anglo-Romaine, 1896 (I, P • 54) .

SANCTA CATHARINA.

Een luid geroep ging door den stillen nacht .>>Ontwaak, ontwaak ! de Bruidegom zal komen 1"De wijze maagd heeft hare lamp genornen,In smartlijk lijden had zij Hem gewacht .

Verwonnen zijn nu duisternis en dood 1De glans der Heil'ge Woning straalt haar tegenEn Englen, die voor hare blankheid negen,Brachten de krone van robijnen rood .

Mijn lieve Heilge, die 'k werd toegewijd,Als lichte sterre blijft Gij altijd schijnenWier vlammend woord to midden van de pijnenNog andren voerde tot gerechtigheid .

ALBERTINE SMULDERS .

NIEUWE UITGAVEN .

The Holy Year of jubilee . An account of thehistory and ceremonial of the Roman .7ubilee,by HERB. THURSTON, S . J. London, Sands & -Co .420 p . f 7 .50.

Jammer dat dit mooie boek niet wat vroeger is verschenen- die eerste indruk' ligt, dunkt mij, zoozeer voor de hand,

dat ik uit voorzichtigheid gedwongen ben er voor alles op towijzen, dat dit boek, volgens de gewone beteekenis ten minste,geen gelegenheidsboek is, en daarom ook na het sluiten vande Heilige Deur zijn waarde volstrekt niet verloren heeft .

Het tegenwoordige jubile gaf den schrijver natuurlijk aan-leiding tot deze studies, en oorspronkelijk lag het wel in zijnebedoeling, daarmede, volgens een veel beknopter plan, tijdiggereed to wezen . Doch het boek is onder de handen ge-groeid : het plan breidde zich uit en de gegevens werden alovervloediger ; dat alles kostte meer tijd, maar gaf ook aanhet werk een duurzame beteekenis, als de vrucht van lang-durig en ernstig onderzoek .

Dat onderzoek gold op de eerste plaats den oorsprong derRoomsche jubile-viering, en de geschiedenis van elk der 19

jubel-jaren (het eerste in t 30o, het laatste in 1825) voor zooverdaarvan bij de beste nieuwere schrijvers, maar ook in de kro-nieken, reisbeschrijvingen en pamfletten van then tijd, iets tovinden was. Want behalve het algemeene, dat met veran-

dering van namen en getallen op ieder jubile past, heeft elkjubeljaar toch ook zijn eigene - kleine of groote - geschie-denis, en P . Thurston was juist de man, om de bijzonder-heden, die aan zulke verslagen kleur en geur geven, op tozoeken en heel onderhoudend to vertellen .

87

Vervolgens komen de plechtigheden van het jubeljaar aande beurt, en daaronder heeft natuurlijk de zinnebeeldigeOpening en Sluiting der Heilige Deur een eereplaats ; zelfsheeft schrijver er een afzonderlijk hoofdstuk aan gewijd, omaan to toonen, dat, tegen het gewoon gevoelen in, reeds voorhet jubile van 1500 van een Heilige Deur sprake was .Ook aan het Bezoek der Basilieken is een uitvoerige

behandeling ten deel gevallen, want P . Thurston, die in't bijzonder op 't gebied van Kerkelijke Oudheid een manvan gezag is, heeft van die beroemde Roomsche kerkenheel wat to vertellen . Het spreekt echter van zelf, dat hijniet van ieder onderdeel een afzonderlijke studie heeft kunnenmaken, zoodat tegenover zijne meening, al wordt ze nog zoostellig uitgedrukt, nog wel een andere meening bestaan kan') .

De titels der drie laatste hoofdstukken : Over de ajlaten ;Over de voorwaarden omn ha jubile to verdienen ; Over deuitgestrekte en buitengewone jubile's, duiden genoegzaam aanwat daar to vinden is . Deze stoffen zijn over 't gemeenminder boeiend, en de vriendelijke schrijver geeft zijn lezersdan ook vol verlof, over to slaan wat hun niet aanstaat .Maar de behandeling is helder en degelijk, en de ernstigelezer zal zich zijn moeite niet beklagen ; vooral de verklaringvan de zoo misduide woorden : sindulgentia a poena et cul a"(aflaat van straf en schuld) schijnt mij duidelijk en afdoende .

De hoofdinhoud van het boek is hiermede, geloof ik, ge-noegzaam aangewezen ; maar het is in ieder opzicht een svol"boek, en ik zie geen kans, den lezer in 't kort een denkbeeldto geven van de verrassingen, die hem op bijna iedere blad-zijde wachten en zijne belangstelling wel zullen vasthouden .Daaronder reken ik ook de overvloedige gravures, dikwijlsnaar oude prenten en medailles uit het behandelde tijdperk,en die inderdaad zijn wat zij behooren to wezen : een sieraaden een verklaring van den tekst .Maar een hoofdstuk heb ik met opzet nog niet genoemd ;

1) Zie b .v . P . 141 : v Wij weten met juistheid de plaats, waar Petrus gekruistis" . Vgl . het artikel van P . van Etren in De Kadltoliek van November 11 .

88

het is, naar mijne meening, niet het geleerdste, maar hetmooiste en beste deel van het boek, en dat ik het minstezou willen missen ; de schrijver heeft het eenvoudig Romala Santa genoemd . Men behoeft niet to denken, dat hiereen overdreven lofredenaar aan 't woord is ; P. Thurston iseen scherp en onafhankelijk beoordeelaar, waardeerend, maarook vrijmoedig. Hij weet wel, dat er een weelderig, losbandigen zondig Rome is geweest, maar hij heeft daarnaast, daar-onder, het veel grooter en blijvende Rome gevonden, dathet Heilige Rome mag heeten . Het is opmerkelijk, dat hijzich hier vooral op onkatholieke schrijvers kan beroepen,geleerden en mannen van gezag, die naar Rome kwamen omhet to leeren kennen, en uit hun onvcrdachte getuigenisblijkt, dat Italie en vooral Rome in de 16e en 17e eeuw hetoverige Europa een voorbeeld gaf van ernstig vasthoudenaan de godsdienstplichten, van milde liefdadigheid, van offer-vaardige liefde, van in die dagen ongewone menschelijkheiden zelfs van burgerlijke beschaving en wellevendheid . Endit Rome moet men toch voor oogen houden, als men tenslotte de hoofdvraag wil stellen : welken invloed hebben dieontzaggelijke optochten van de Christenheid naar de gravender Apostelen gedurende zes eeuwen en op Rome en opEuropa uitgeoefend? De geestelijke voordeelen van het jubile,de persoonlijke inwendige herleving nu buiten berekeninggelaten, kan men veilig antwoorden : dat Rome's bloei zekerbevorderd werd door de (niet zoo buitensporige, en bijnaaltijd vrijwillige, maar toch) milde gaven van hare kinderen ;maar dat zij van haar kant die kinderen met vorstelijke gast-vrijheid ontving, en ze lessen meegaf van deugd en bescha-ving, waaraan Europa zoo zeer behoefte had . En dit is demoraal van dit voortreffelijk hoofdstuk en van het geheeleboek : Rome behoeft zich over de ware geschiedenis vanhaar jubile's werkelijk niet to schamen .

G .

89

Dr. A . C . M . SCHALPMAN. Het bu;erlijk luzwe7ikder Roomsch•Katlzolieken in Nederland . Aan-teekening op art. /49 van hat Wetback vanStrafrecht. Utrecht, Wed . J . R. van Rossurn,19oo. (Prijs f o .60.)

Nog altijd - al sinds 1822 - bevat onze Nederlandschewetgeving de bekende wetsartikelen, waarbij het den » bedie-naar van den godsdienst" als straf bare handeling wordt aan-gerekend, indien hij > voordat partijen hem hebben doenblijken, dat haar huwelijk ten overstaan van den ambtenaarvan den burgerlijken stand is voltrokken, eenige godsdienstigeplechtigheid daartoe betrekkelijk verricht" .

Met de zeer to waardeeren bedoeling om tegemoet tokomen aan het bezwaar, dat >>van kerkelijke zijde" tegen ditartikel gemaakt is, >>omdat het in sommige gevallen leidenzou tot gewetensdwang" wil nu de tegenwoordige Ministervan Justitie daaraan iets van het hatelijk karakter ontnemenen bracht daartm in het den 25 Sept . 1 .1 . ingediende »Ontwerpvan wet tot herziening van het Derde Boek van het Wetb .van Strafrecht" een tweetal wijzigingen op art . 449 vangenoemd wetboek ; wijzigingen, die vooreerst de gestreng-heid der verbodsbepaling zelve ietwat verminderen 1 ), maarbovendien ook een tweetal gevallen, waarin de gewetensdwangzich het slimst gevoelen doet '), van de strafbaarheid derovertreding uitzonderen .

Het is naar aanleiding dezer voorgestelde wijzigingen, datde oud-secretaris van het aartsbisdom, thans pastoor toZevenaar, de verhandeling in het licht gaf, waaraan wij hier,als aan een bizonder actueele en degelijke studie, een oprechtwelkom" toeroepen .Na een korte maar heldere uiteenzetting van de leer der

Kerk over de incompetentie van den burgerlijken wetgever

1) Z66 dat het nu juist »partijen" niet meer behoeven to zijn, door wie debedienaar van den godsdienst zich heeft to doen blijken, dat . . . enz .

2) Het zoogenaamde huwelijk sin extremis" (d . i . in gevaar van sterven) enhet huwelijk, waardoor partijen een erode maken aan eene tusschen haar bestaande>>ongeoorloofde betrekking" .

go

in zake het huwelijk van Christenen, volgt een reeks vanhistorische en rechtskundige aanteekeningen, waaruit menzoowel voornoemde wetsbepaling zelve, alsook de nu voor-gestelde wijzigingen, naar haar juiste beteekenis en vooralnaar haar juridieke en praktische waarde, vermag to schatten .

Wat vooreerst de wetsbepaling op zich zelve betreft, zooblijkt bier voor de zooveelste maal, dat, ook naar het oordeelvan consequent-liberale mannen als b . v. de heer van derKaay, in die bepaling »zoo iets van een Mei-wetje" steekt,iets dat er, blijkens het betoog van Dr . S., in zal bl~vensteken, ook al mocht de door den Minister voorgesteldevriendelijke uitzonderingsmaatregel" eerlang in het Staats-

blad verschijnen. Inderdaad is en blijft die bepaling in strijdr°. met het over heel onze wetgeving heerschende beginseleener > vrije Kerk in den vrijen Staat" ; 2° . met de > volkomenvrijheid", den Nederlandschen staatsburger voor de belijdenisen uitoefening van zijn godsdienst door de Grondwet gewaar-borgd ; 3". met het beginsel, dat onze huwelijks-wetgeving inhet bizonder beheerscht, dat namelijk > de wet het huwelijkalleen beschouwt in deszelfs burgerl~yke betrekkingen" ') ; 4 ° .met den bestaanden toestand, die thans - na tachtig jaren enlanger dat onze Nederlandsche Katholieken zich aan het>>burgerlijk huwelijk" niet alleen hebben gewend maar ookhet broodnoodige daarvan voor hun burgerlijken stand enthen hunner kinderen duidelijk hebben leeren inzien - allevrees voor prijsgeving van dat huwelijk door > onnoozelen"ongemotiveerd, en dus alle daartoe betrekkelijke verbods- en

1) Wat den waren zin van dit in art . 83 B. W. uitgesproken beginsel betreft,zoo wijdt Dr . S . een viertal bladzijdcn (6-9) aan de bestrijding van bet doorwijlen Pater van Gestel en ook door mij elders verdedigde gevoelen, dat onzewet rechtstreeks niet bet huwelijk zelf, d . w. z . niet de uiteraard religious-zede-lijke verbintenis (bet zoogen . vinculuez coniugale), maar »alleen deszelfs bur{erl~;kebetrekkingen" bedoelt to treffen . Zonder voor bet oogenblik op deze neven-kwestie breedvoerig in to gaan, wit ik toch even doen opmerken, dat, aange-nomen de bedoeling van den wetgever, zooals die door ons wordt opgevat(van zich namelijk principieel to willen houden buiten bet huwelijk als gewe-tenszaak), de inconsequentie van art. 136 B. W. en de gewetensdwang vanart . 449 Str. zich nog veel bedenkelijker laten aanzien .

91

strafbepalingen totaal overbodig maakt ; 5°. met onze grond-

wettelijke gelijkheid van rechten voor de wet, in zooverrenamelijk het odium dezer bepaling niet alien gelijkelijk komtto treffen, d. w. z. noch degenen, die, zooals b .v. de ledender > vrije gemeente", een sbedienaar van den godsdienst" inhet geheel niet kennen ; noch ook hen, bij wie, zooals bij deJoden, het huwelijk zonder eigenlijk gezegde > godsdienstige

plechtigheid" voltrokken wordt .Wat vervolgens de nu voorgestelde wijzigingen betreft,

oppert Dr. S. (bij alien lof voor het ,~edel pogen" des Minis-

ters) tegen de vrijstelling van het huwelijk > in extremis" hetbedenken, dat zij metterdaad zoo goed als geen tegemoet-koming aan bezwaren bevat. Immers, bij een dergelijk hu-welijk zal de priester zich alleen reeds door de omstandig-

heden genoodzaakt zien om de » godsdienstige plechtigheid"(die van Missaal of Ritueel) achterwege to laten . Ook detweede vrijstelling (het huwelijk, dat volgt op eene >>ongeoor-loofde betrekking" tusschen partijen) acht de schrijver, wegens

de daaraan verbonden odieuse voorwaarde der publieke zelf-beschuldiging, zoo goed als ongenietbaar ; daargelaten nogde inelegantia iuris van een privilegie voor iets, dat ongeoor-

loofd is . Daarom, indien eenvoudige schrapping dezer onjuri-

dische en anachronistische wetsartikelen niet mogelijk mochtgeacht worden, stelt Dr . S . eene wijziging van art. 449 Str .voor, wier eenvoud en deugdelijkheid menigeen verrassenzal. leder, die, bij behandeling dezer zaak in onze Staten-Generaal daarover zal hebben of wenschen na to denken,bereide zichzelven die verrassing, door zich de keurig uit-gegeven brochure zoo spoedig mogelijk aan to schaffen ') .

Dr . TH. V.

1) Op blz . 36, 16e regel v. o . moet klaarblijkelijk in plaats van me mistgebruik" : >>te rasim gebruik" worden gelezen . Op biz . 4o staan de noten 2 en3 op elkanders plaats .

92

Vreugden van Holland. G. F . HASPELS . Am.sterdam, P . N. van Kampen & Zn. igoo.

Wat 'n suggestieve titel voor een boek : vreugden vanHolland l Om zoo den vinder ervan de hand to drukken .Veel-zeggend, zonder laf-romantische, mooidoenerige effect-jagerij . Vol beloften van gevulde degelijkheid, van zuiverhollandsch, van echt genot. Om to doen droomen over onsmooie rijke land, met zijn wijde weiden ; met zijn droom-schoone heiden ; met zijn wateren, zijn vorstelijke breedewateren ; met zijn gele duinen en zijn kleur-wisselende zee ;met zijn toover-krachtig licht en zijn duizend-gestaltige luchten .

Ja zijn licht en zijn luchten. Luchten en licht wevenHollands schoonheidskleed . Het licht, het steeds veranderende,daverend van fellen zomermiddag-hemel in geweldige stralen ;of neerzijgend door grijze nevelen ; of fel uitschietend achterdonkere wolken heen ; of voortstroomend uit warm-purperenavondhemel over veld en heide en land en zee en breedestroomen . - En de Iuchten, strak gespannen het verschietdoende deinzen in licht-grijsblauw waas ; of neerhangendlaag, in grauwe monotoonheid, alle kleuren vervalend ; ofdonkere wolk na donkere wolk opschroevend van den horizonomhoog, honderdmaal in een uur veranderend van vorm,vergroeiend, uiteengewaaid en weer samen gedreven . - Enbeide, lucht en licht, altijd in hun wisselingen doende deelende aarde, rijkdommen van schoonheid uitgietende tot overde vlakste, kaalste streken .

't Is een waag een boek de wereld in to zenden met eentitel, die doet droomen van zoo oneindig veel schoons . Maarde waag is vrijwel gelukt . Het boek over het geheel blijftden titel getrouw. 't Is Hollandsch door en door ; het geeftons die natuur to aanscho.uwen, waardoor ons land, voor wiekan zien, bij geen ander achterstaat in schoonheid .

Het geeft ons Hollandsche karakters . Het is Hollandschin zijn taal. 't Doet denken aan een man als Potgieter, thenwij, hoezeer hij zichzelf vaak misdeelde noemt, als hij betreurtgeen klassieke opleiding to hebben genoten, toch niet al tozeer beklagen om dat gemis. Immers, waar wat men klas-

93

sieke opleiding noemt maar to vaak bestaat in het kennismaken met vormen zonder werkelijk door to dringen tot dengeest ; maar al to vaak elders het schoone leert zoeken, dattoch zoo dichtbij to vinden is ; maar al to vaak schaadt aande kennis van en de liefde voor de eigen, springlevendetaal ; daar kon het geen kwaad, dat Potgieter zelf heeft moetenzoeken, zelf heeft moeten rondkijken, en, gedwongen to zoekenin eigen tijd, in eigen land, bij eigen yolk, in waarlijk klas-sieke taal allervoldingendst bewees, wat rijkdom ook hier tovinden is .

Haspels bezit evenzeer een groote liefde tot ons eigenland en niet alleen voor die gedeelten, welke bij de grootemenigte bekend staan als rijk aan natuurschoon, maar vooralle, tot Urk toe, welks schoonheid ons krachtig geopen-baard wordt in de schetsen Urk en vooral in het prachtigeU. K. 282 . En hoe zien we al de heerlijkheid van deWaddeneilanden oprijzen in dat eerste verhaal, met zijn iet-wat vreemden titel : De lie/de der Eerwaarde . Maar als wijzooeven Potgieter noemden, dan doet de herinnering aandezen meester ook de zwakke zijde van Haspels uitkomen.Als die van Potgieter is zijn stijl hier en daar wat stroef ;we zien to veel, dat hij niet gemakkelijk schrijft, dat hijwerken moet en hard werken op zijn zinnen. Er is hier endaar iets tweeslachtigs, een gemis aan overeenstemmingtusschen willen en kunnen . Er is een zich aanpassen bijwat de generatie van '8o heeft geleerd en gedaan, ofschoontoch Haspels' aard en aanleg in hun geheel strijdig zijnmet de mannen dier generatie. Toch, wie van denzelfdenschrijver las de merkwaardige brochure, welke hij in 1898heeft uitgegeven 1 ), zal ons toestemmen, dat er groote voor-uitgang valt waar to nemen, al blijkt vooral uit Op denDillenburg, dat Haspels er nog niet is . Dit stuk is m . i .wel het zwakste van alle. Uit den aard der zaak valt het

1) Onze Literatnur en ooze Ez'angeliej5rediking, opstel gelezen voor de ledenvan bet tweede kerkelijk congres van IIervormden Op 2 Juni 1898 te Amster-dam. Nijmegen, Firma II . ten Hoet, 1898 .

94

ons moeilijk billijk to oordeelen over een onderwerp, waar-voor wij niet zoo in geestdrift kunnen komen als Ds . Haspels,en zoo wordt door de behandelde stof ons deze . . . ja wat?- 'k geloof dat bet woord ontboezeming misschien bet bester op past - zoo wordt dus daardoor deze ontboezemingvoor ons minder sympathiek dan de overige verhalen enschetsen. Maar ook van zuiver letterkundig standpunt be-schouwd kan zij ons bet minst van alle bekoren . Er komengoede bladzijden in voor, maar ook zeer zwakke . Herhaal-delijk valt de schrijver uit den toon . Nu eens zingt hij eendithyrambe ter eere zijner helden en vrienden, dan weer,plotseling, vervalt hij in Baedeker-achtige catalogiseering .

Impressie en waarneming, les-achtige onderrichting en allesvergetende bewondering wisselen elkaar of op de gezelligstewijze, zonder dat de climax de aanwezigheid van bet gewoon-beschrijvende rechtvaardigt, ja noodig maakt, tot juist begripvan de latere geestdrift .

Meer dan eens gooit ons een kinderachtige woordspelingto midden van een hoog-ernstig betoog er nit en geeft den- naar mijn overtuiging - z,erkeerden indruk, dat de schrijverposeert 1 ) .

Ds . Haspels zelf zal de eerste zijn het als een eer to be-schouwen, dat we bij de bespreking van zijn werk zoo vaakop Potgieter wijzen ter vergelijking, en bet heel natuurlijkvinden, dat daardoor tekortkomingen bij hem worden gecon-stateerd . Als ik Op den Dillenburg lees, komt mij telkensvoor den geest dat onovertroffen meesterstuk van rustigebeschouwing, van kalme, koele bespreking, van scherpzinnigcombineeren, waaruit echter ondanks kalmte en rust enkoelheid een vereering spreekt, een geestdrift, een bewonde-ring, die juist door de degelijkheid, welke haar vergezelt,des to hooger stijgt in waarde en vertrouwbaarheid. Wateen geest, wat een karakter, wat een gemoed spreekt er uit

1) Zoo o.a. b1z . 137 : > Maar de auteur van al deze schokken zat ongeschoktto Delft" ; en b1z . 138 : aO Delft, hoe delft gij ons dierbare, rnaar ook weemoedigegedachten op"!

95

dat heerlijke R~ks-museum! Wat een meesterschap over detaal, waarbij de kernachtigheid nog niet, zooals anders todikwijls, ontaardt in stroefheid en duisterheid. Wat eenharmonie in den opbouw en de verdeeling van dit werk .lets dergelijks heeft m .i. ook Haspels willen geven . Maarde taak bleek veel to zwaar voor zijn krachten, ofschoonvertrouwd mag worden, dat deze nog wel zullen groeien .Want er is groei in kracht waar to nemen in Haspels' werk .Heel veel gedeelten bewijzen reeds metterdaad, dat hij hetleven der taal begrijpt en het weet to vangen en vast toleggen op papier. De Erfaenaam vooral toont dit aan . Alsdeze novelle geheel in dialect was geschreven, was 't eenCremer en een heel goede Cremer . En, wie weet welk eentalent de schrijver der Overbetuwsche Novellen toont in zijndialect-verhalen, begrijpt, hoe grooten lof deze uitspraak bevat .

Zou sours, vroegen wij ons meermalen of bij het lezen vanHaspels' werk, zou soms diens toekomst ook niet in hetdialect liggen ? Zeker zal hij daarin goed werk leveren . Ener leeft nog zoo'n rijkdom in onze tongvallen, nog zooveelduizenden woorden en zinswendingen, nog niet verbleekt enontfrischt door de boekenkamer-atmosfeer . Zij zijn zoo veelmeer het eigendom des yolks, zeggen zooveel kleuriger enscherper wat hot denkt en gevoelt, beelden het nit in al zijnnatuurlijkheid . Veel to weinig wordt er acht op hen ge-slagen, en 't zou een aanwinst zijn, wanneer we weer eenCremer rijk werden .

't Zou bovendien voor de persoonlijke ontwikkeling vaniederen schrijver, die een dialect machtig is - liefst : die meteen dialect is opgegroeid - goed zijn daarin minstens eenigedingen to schrijven . 't Zou hem leeren hooren, 't zou hemsterker het besef bijbrengen, dat de taal leeft en voortdurendverandert, 't zou hem het dwaze en verkeerde en gevaarlijkevan de conventie doen begrijpen en doen streven naarnatuurlijkheid, naar echtheid in alles . Bij onzen schrijverzou het nog vooral daarom goed doen, doordat zijn ambthem met gevaren dreigt . In zijn brochure komt dikwijls, inzijn book ook nog al eens de dominee voor den dag, die tusschen

96

de taal van den schrijver, ofschoon hij toch blijkbaar wil :natuur geven en zichzelf zijn, zoo ineens een paar zinnengooit in slappen kanselstijl .

Een bewijs, dat Haspels de taal nog niet beheerscht, zooalshij zou willen ; dat hij nog niet alles kan zeggen, zooals hijhet gezien heeft. Maar daar hij bepaald heel veel schoonsziet, een stoer werker is en talent bezit, kunnen wij nog veelvan hem verwachten .

Ook een verblijdetnd verschijnsel is het, dat we hier eenseen min of meer modern boek vinden, waarvan de schrijvergeloovig is . Er was langen tijd inderdaad wel een verklaringvoor to geven, dat velen bij het hooren van het woordmodern terstond - behalve aan andere zaken - ook aanongeloof gingen denken .

Dat dit niet noodzakelijk zoo behoefde to zijn, is reeds ge-noeg gezegd. Ook Ds. Haspels denkt er zoo over . Dat staatto lezen in zijn, boven-reeds-vermelde, brochure . En in dit boekdoet hij wat ieder doen moet, die het goed meent met zijnkunst : het goede nemen, waar hij het vindt, en het gebruikentot zijn doel .

Om meer dan een reden dus is het boek van Ds. Haspelswaard, dat er de aandacht van letterkundigen op gevestigdwordt .

Nijmegen .

M. A. P. C . POELHEKKE .

DR. C. G. N . DE Vooys, MiddelnederlandscheLegenden en ExenzpeZen . Bijdrage tot dekennis van de prozalitteratuur en hetvolksgeloof der middeleeuwen . 's-Graven-hage, Martinus Nijhoff, i9oo .

Exempelen zijn korte verhalen, meestal uit het werkelijkeleven, met stichtelijke of moraliseerende strekking" : zoodefinieert Dr. de Vooys op b1z. 7 .

Het zal ieder duidelijk zijn, dat de man, die . een pogingdoet de middeleeuwsche exempelen en legenden to ordenen,naar hun inhoud to groepeeren, en ze verkort mee to deelen,

een zeer nuttig werk verricht. Want ze zijn voor de kennisvan den tijd en van de letterkunde van het grootste belang .Zij geven ons een blik op het volksgeloof, waarvan zij hetspiegelbeeld vormen, en bevatten dus zeer bruikbaar, ja,onmisbaar historisch materiaal. Doch ook van zuiver letter-kundig standpunt uit beschouwd, is het een gelukkig feit,dat deze verhalen voor uitgebreiden kring toegankelijk wor-den gemaakt, al betreuren wij het met Dr . de Vooys, dathij niet vaker het oorspronkelijke heeft kunnen citeeren . Wantzeer juist is zijn opmerking : ,De vorm van die verhalen isin den regel hoogst eenvoudig, zonder bewuste >>kunst",maar niet zelden in zijn frischheid en natuurlijkheid volpoezie . Het is bij het lezen, of wij den middeleeuwschenverteller hooren spreken. Het kinderlijk geloof en de naIeveinnige vroomheid van zoo menige legende heeft ook voorons nog een eigenaardige bekoring, als wij ons stil en metpieteit to luisteren zetten . Quis iuxta copiosum ignem stans,non parum caloris inde percipit?" 1 )

Zoo is het . Daar trilt in die middeleeuwsche legendenen exempelen een zachte gloed, die ook ons, als we willen,nog kan verwarmen, en die toch zijn weldaad tot nog toeaan zoo weinigen heeft meegedeeld . En daarom ook is hetverschijnen van dit boek van Dr . de Vooys zulk eenheuglijke gebeurtenis . Het to lang achtergezette middel-eeuwsch proza wordt in eere hersteld, zoowel om den inhoudals om den vaak werkelijk schoonen vorm . Er zal zekerdoor wie er naar zoekt wel wat zijn aan to merken. Deschrijver, die meer dan iemand anders de moeilijkheid zijnertaak beseft, zal de allereerste zijn dit to erkennen . Maarhij-zelf heeft ook volkoznen juist aangegeven, waarom ditwerk aanspraak mag maken op waardeering, toen hij in deinleiding zei : »De waarde van deze studie zit in het mee-gedeelde materiaal" .

Inderdaad . Er ligt een rijke schat aan materiaal in ditwerk, voor welks bijeenbrengen wij Dr . de Vooys onzen

~) BIZ . I t,

CXIX . 1_,

97

98

oprechten dank schuldig zijn . Moge de ruime versprei-ding van het boek den schrijver bewijzen, dat hij zijn

landgenooten altijd meer aan zich zal verplichten, door hetveld, waarin hij zijn spade gestoken heeft, to blijven ontginnen .

Nijmegen .

M. A. P. C . POELHEKKE .

De achlenzesti'ste en de zesliende Psalm, verlaalden verlelaazd door M . NOORDTZZJ, Hoog-leeraar aan de Theologische School . Kampen,J. H. Kok, I9oo .

>>Aan Leerlingen en Oud-leerlingen in dankbare herinneringaan zijne vijfentwintigjarige bediening van het Hoogleeraars-ambt aan de Theologische School to Kampen gewijd", geeft

Prof. M. Noordtzij zijn werkje in het licht, >>niet alleen [om]mogelijk misverstand aangaande den arbeid aan de Theologische

School op to heffen, maar ook en vooral om deze heerlijkeliederen, der gemeente van den Heere geschonken, meer todoen waardeeren en genieten tot eeuwigen zegen" .

Het oog van den Hoogl . is gevallen op twee Psalmen, die

van critisch-exegetisch standpunt niet gemakkelijk to overzienzijn . Maar een geoefend oog ziet beter, dringt dieper in .Wij namen dan ook met veel verwachting en nog meer

belangstelling kennis van deze studie . En wij werden niet

teleurgesteld .Naar gereformeerd gebruik volgt de Schr . met den Staten-

bijbel de Joodsche psalmenindeeling : Psalm 68 is naar deindeeling der Vulgaat Psalm 67 »Exurgat Deus" etc ., enPsalm 16 is onze Psalm 15 >>Conserva me Domine" etc .

Na eerst beide Psalmen in de lijst van hun tijd geplaatst

to hebben, geeft hij in 't kort hun hoofdgedachte weer, biedtvervolgens eene letterlijke maar duidelijke vertaling, afgedeeldin strofen, en geeft daarna eene heldere • verklaring door velecritische en taalkundige noten toegelicht .

Psalm 68. Naar het opschrift verluidt, is deze Psalm door

David opgesteld . In welke periode van Davids leven hij isvervaardigd, kan slechts uit den inhoud worden opgemaakt .

Daar nu de Psalm het feit veronderstelt, dat de Heer, de

99

Ark, naar Sion is opgeklommen (v . 17-19), moet hij na dit

heugelijke feit gedicht zijn ; en daar David's vijanden nog niet

geheel verslagen blijken (v . 22, 23, 3 i), gist de Schr ., dat hij

is opgesteld naar aanleiding der gedeeltelijke overwinning op

de Filistijnen en Syriers (II Sam . VIII --X) .Hoofdgedachte van den Psalm is het levendig vertrouwen,

dat de Heer de vijanden van zijn yolk zal vernederen . In

negen strofen wordt dit thema keurig bezongen.

Deze Psalm is een typisch-Messiaansche ; wij vernemen het

nit Ephes. IV, 8. De triomftocht der Ark naar den Sion,

opgeluisterd door krijgsgevangenen en buit, beteekende

Christus' hemelvaart. Zeer terecht vermaant Prof. N. ons hier

niet vooruit to loopen op de N. Testamentische onthullingen

van hetgeen 0. Testamentisch ononthuld of onontwikkeldwordt gezegd. >>Een knop is geen vrucht" (blz . 49 in noot) .

Zijne vertaling echter van v. 19 : > Gij hebt geschenken ge-nomen order de menschen", kan ons met het oog op Ephes. IV, 8,

waar staat : > Hij heeft den menschen geschenken gegeven",

niet bevallen, ook niet al voegt hij er (blz. 39) verklarend aan

toe : > en ook dit tot heil van zijn yolk" . Liever zouden wij

vertalen : » voor de menschen", >)in homines", > hominibus" .

Dat het suffixum be in baadam deze beteekenis kan hebben,

wordt door Gesenius in zijn Lexicon door voorbeelden gestaafd,

en dat het zoo moest worden opgevat, meenden niet alleende Peschitta, de Targum, Symmachus, de Quinta, maar ookHieronymus, Lyranus, Estius en Beelen . Wij nemen het hiervoor den Statenbijbel op tegen Prof. N. Zoo schijnt ookEphes. IV, 8 dit vers verstaan to hebben .

Psalm 16. Spreekt de schoonheid van Psalm 68 > door weg-sleepende kracht, zich uitend in bijna abrupte gezegden",de 16e kenmerkt zich door > innemende zachtheid, in breedere,kalmere uitdrukkingen zich vorm verschaffend, die tintelt van

vreugdevol vertrouwen op den levenden God" (blz . 74) .

Draagt de 68e een nationaal karakter, deze is persoonlijk,een >>ik-psalm" . Het goed recht der » ik-psalmen" wordt door

Schr. deugdelijk gehandhaafd (blz . 75-77).

I00

Psalm i 6 heeft David niet alleen voor onderwerp maar ookvoor maker, als blijkt en uit het opschrift en uit Handel . II, 25-31 .Op welke benarde omstandigheden in David's leven dit ge-dieht met zijn > Bewaar mij, o God, want bij u schuil ik"doelt, is niet duidelijk . Schr. meent (blz. 81) vooral in v . 6>> funes ceciderunt mihi in praeclaris", naar zijne vertaling»een bezit viel mij toe in liefelijke omgeving", eene vinger-wijzing to zien naar Ornan's dorschvloer (II Sam .XXIV, 2I-24)ook David dreigde het doodsgevaar, toen Gods engel tot strafder zondige volkstelling een verschrikkelijke pest over Israelzond ; dit gevaar hield op met de zoenoffers op Ornan'sdorschvloer (II Sam, XXVI, 12-25) .

Tegen de vertaling echter van v . 6 hebben wij meer claneen bezwaar : i ° . dat het bepalend lidwoord - de grondtekstheeft »de snoeren" - wegvalt ; 2 ° . dat de vertaling : »bezit"to veel verklaring is ; 3 ° . dat de »liefelijke omgeving" nietin den grondtekst staat ; wij lezen daar slechts het als sub-stantief gebruikte adjectief > liefelijk, voortreffelijk", dat evengoed »voortreffelijke (aarde)" kan beduiden : »de snoerenvielen mij in voortreffelijke (aarde)" . En zoo dunkt ons ditverslid om zijn bepalend lidwoord eene nadere omschrijvingvan v. 5, waarin God wordt bezongen als de oorzaak van alDavid's voorspoed en tijdelijk geluk : »De Heer is mijn erf-en bekerdeel" ; eene opvatting, waarmede ook de aangebrachtestrofenindeeling dient to vervallen .Psalm 16 is een Messiaansche . Over den aard echter en

de uitgestrektheid van het Messiaansch karakter bestaat ookonder de katholieke exegeten verschil van gevoelen . Sommigezien in den Psalm een profetische, andere een typische voor-stelling van Christus ; sommige willen den geheelen Psalmop Christus toepassen, andere slechts het slot . Handel . II,2 5 -3 1 geeft geen bescheid .De Schr. is van oordeel (blz . 117), dat David, waar hij

in v. 9- I i zich in voile overtuiging veilig spreekt tegenoverdood en graf, denkt aan Gods belofte, dat een » zaad uitzijn lichaam zou voortkomen" en »heerschen in eeuwigheidvoor zijn aangezicht" (I Sam. VII, 12, i6) . Deze belofte

IOI

werd volgens Petrus' woord eerst ten voile bewaarheid in

Christus. Wij sluiten ons hier volgaarne bij Prof. N. aan .

Meer tot details of to dalen laat de plaatsruimte niet toe.Voor verdere kennismaking durven wij dit voortreffelijk werkje

van den Kampenschen Hoogleeraar met warmte aanbevelenaan hen, die zich op bijbelstudie toeleggen : orthodox inleer, niet lichtvaardig brekend met oude tradities, een onbe-vangen blik werpend op de vindingen der jongeren, lichtspreidend uit de lichtbron van den oorspronkelijken tekst

- naar het woord van de Bukentop >)or meor" of » luxintelligentiae e luce textus originalis" - is het ook voorkatholieke schriftverklaarders genietbaar en leerzaam in niet

geringe mate. Vooral voor het goed verstand van het He-breeuwsche woord is dit werkje eene kostelijke bijdrage . Wij,

Katholieken, zullen het echter niet altijd veilig achten, met

den Schr. aan de lezing van den grondtekst de voorkeurto geven boven die der Septuagint of der Vulgaat : en dit

niet alleen om godsdienstige maar ook om wetenschappelijke

en critische redenen .

fr. R . PEETERS, 0. F. M .

'ezuieten-gruwelen . Een bijdrage tot de ge-schiedenis der beschaving, door A . B . DE B .voor Nederland bewerkt naar de derde hoog-duitsche uitgave van Bernhard Duhr, S . J.Amsterdam, J . S . de Haas, Igoo.

't Is treurig, dat het in onzen tijd nog noodig is zulk eenboek to schrijven en voor ons in het Nederlandsch to vertalen .

Meer dan vroeger toch wordt in onze dagen de geschiedenisbeoefend, wordt er gezocht en gesnuffeld in alle boekerijen .

Vele beschuldigingen, vroeger voor vaststaande waarheden

gehouden, worden ontzenuwd ; met meer onpartijdigheid wordt,

vooral door werkelijke geschiedvorschers, het leven en werkender Katholieke Kerk beoordeeld . - Maar noem nu tochvooral het woord JesuIeten niet, schrijf achter uw naam niet

102

het bekende S. J . '), of . . . uit is alle onpartijdigheid . e Vooralin protestantsche kringen worden dikwijls de grofste onwaar-

heden omtrent de Jezuieten voor zuivere waarheid aange-

nomen" : zoo schrijft A . B. de B . in zijn voorbericht - enwie nu meenen mocht, dat dit wel wat overdreven is, dat detijd voorbij is, waarin het woord JesuIet eensluidend is met . . .

nu ja, met al wat leelijk is in den vollen zin van het woord,

die raadplege even Jezuieten-Rechtvaardiging van Dr. W.

Zuidema 2 ), en hij zal er heel anders over denken .

't is waar, geen amsterdamsche papa zal in onzen tijdmeer verrast worden door den uitroep zijner dochters : »Maar

papa, die pater heeft gewone menschen-voeren" - 't zij

zoo, maar pater Duhr haalt dan toch velerlei reeds hon-derd en meermalen weerlegde » Fabeln" aan, die met bewon-derenswaardig geduld en met onbetwistbaar talent opnieuw

worden weerlegd . Hij heeft de bewijsstukken bijeen gezocht

in de groote boekerijen van bijna heel Europa - hand-

schriften ontcijferd - met bijzondere voorliefde de getuige-nissen aangehaald van niet-Jesuieten-vrienden, in een woordeen zeer verdienstelijk geschiedkundig werk geleverd, nietenkel voor zijn doel, als verdediging van de Societeit, maarook als proeve van geschiedkundige behandeling. Bij ernstige

lezing zal het velen ongetwijfeld gaan als mij - zij zullen

in pater Duhr's werk vinden een verfrissching van veel, watzij vroeger hebben bestudeerd, De > gruwelen", waarvan deJesuieten beschuldigd worden, voeren den lezer natuurlijker-wijze naar verschillende landen, verplaatsen hem in verschillendeeeuwen, en telkens weet de schrijver hem een dieper inzichtto geven in de tijdsomstandigheden of met weinige krachtigetrekken beroemde (of beruchte) personen voor den geest to

stellen, en altijd staaft hij zijn woorden met getuigenissen

1) Pater Erman S . J. ondervond dit nog onlangs ; »Hmnanus" had in de Holl.Revue iets gelezen over bet werk De Paces en schreef nu op een brief kaart (!)

o . a. » U hebt me bona overtuigd . . . Hoe jammer, dat er S. Y. achter uwnaam is, waardoor de bewijskracht zoozeer in waarde vermindert" ! !

2) Utrecht, A . II . ten Bokkel Huinink, rgoo, all . i .

103

van mannen, die getuigen of tijdgenooten van gezegdegruwelen zouden geweest zijn . Geen wonder dan ook, zouik zeggen, dat dit werk in Duitschland reeds een derde uit-gave mocht beleven l

Of de Nederlandsche bewerking het ooit zoo ver brengenzal? Ik hoop maar ik vrees to gelijk. De heer A . B. de B .geeft geen vertalling ; hij toont dit reeds in den titel. Waarvan meineed, moord enz . sprake is, vond hij blijkbaar hetduitsche »Fabeln" wel wat zoetsappig en koos het meer opden man afgaande »gruwelen" . Overigens belooft en geefthij wat voor Nederland vooral van belang is : hij bewerkt, b .v .het opstel van den moord op Willem den Zwijger uitvoerigeren haalt bier en elders beschuldigingen of getuigenissen aanvan Nederlandsche geschiedschrijvers ; in een woord hij heefthet werk van pater Duhr tot een goed Nederlandsch boekgemaakt En al stuit de fijn-proever bier en daar op een . . .drukfout, al is de vraag (van Dr . Zuidema) > wat is datvoor Nederlandsch ?" een enkele maal niet ongegrond, hetboek is goed geschreven en laat zich gemakkelijk lezen .Maar of het gelezen zal worden? Gelezen ook door niet-katholieken ?Dr. W. Zuidema schijnt to vreezen, dat sommige Prote-

stanten (door den titel verlokt) inderdaad het boek in handenzullen nemen ; ten minste hij begirt, onder den titel 5'ezuaeten-Rechtvaardiging een bijna op dezelfde wijze uitgegeven werken schijnt stuk voor stuk de ontzenuwde beschuldigingennogmaals to willen handhaven . - Dat is zijn recht, zult gezeggen, en men zal hem het antwoord niet schuldig blijven . -Toegegeven, vooral wanneer Dr. Zuidema trouw bleef aanhetgeen hij in zijn > voorbericht" zegt : > 1k heb bier tweezaken to dienen, die beiden slechts kunnen gedijen bij Godsvolle licht : de wetenschap en de vrijheid" . - Maar nu moettoch al dadelijk - tot heden is de eerste aflevering pasverschenen -- opgemerkt worden : dat schelden volstrektgeen bewijs van wetenschap en een misbruik maken dervr~heid is . Welnu bij een bedroefd weinigje wetenschapmaakt Dr. W. Zuidema in deze eerste aflevering herhaal-

104

delijk misbruik van de vrijheid door platweg to schelden .Mag ik even een voorbeeld geven ? Zeer kalm schrijft

A . B. de B. (afl . i, blz . 23) : »Want het is niet waar hetbeweren, dat er geen scherper tegenstelling bestaat dantusschen Jezuieten en Protestanten . Er zijn ongetwijfeldscherpere tegenstellingen als b .v . Jezuiet en godloochenaar" .- Hierop teekent Dr. Zuidema (afl . i, blz . 17) aan : > Ikkan niet zoo'n scherpe tegenstelling vinden tusschen hem,die in woorden God loochent ; en hem, die in daden toontniet to gelooven, dat God bij machte is Zijne Kerk in standto houden zonder list, bedrog, gewetensverkrachting, in eenwoord zonder Jezuitisme ."

Wie het nu nog niet eens is met den Doctor, die leze maarverder ; 't wordt nog mooier er komt nog wat nieuws : > beeldenof reliekendienst" en > biechtstoel-knoeierijtjes" (altijd nog de-zelfde bladzijde) . Maar in ernst : als nu Dr. Zuidema over-tuigd is, dat z~n lezers zulk een taal liever lezen dan -of zelfs houden voor -- geschiedkundige bewijzen, dan zullenvelen met mij zeggen : ' t is treurig.

4 December.

J. K .

HET WETENSCHAPPELIJK SOCIALISMEVAN KARL MARX .

(Vernolg van Dl. Ch VIII, hl,-j. z4 vv.) .

III . PHILOSOPHISCHE GRONDSLAGEN .

Het socialisme van Marx is niet alleen een oeconomisch,maar het is ook een philosophisch systeem ; en wel op deeerste plaats een philosophisch systeem, want Marx' oecono-mische theorieen, die wij vroeger hebben uiteengezet, zijnniets anders dan eene toepassing van zijne wijsgeerige ideeen .Zijn oeconomische onderzoekingen eindigden met de voor-spelling van de aanstaande ineenstorting onzer kapitalistischemaatschappij . Hij meende to hebben aangetoon .d, dat er eentijd zou komen, waarop de productiemiddelen zouden over-gaan aan de gemeenschap ; ja zelfs hij durfde voorspellen,dat de socialistische maa.tschappij noodzakel~k komen zou .Ook Bebel verklaarde op den isten October i8go in den

Duitschen Rijksdag : „Es wird noch heisze Tage geben, aberder Socialismus kommt trotz alledem and alledem ans Ziel" .En het eerste punt van het Erfurter program luidt : „Dieokonomische Entwicklung der burgerlichen Gesellschaft fuhrtsnit Naturnothweizdigkeit zum Untergang des Kleinbetriebes,dessen Grundlage das Privateigenthum des Arbeiters an seinenProductionmitteln ist" .

Vanwaar die zekerheid ? vanwaar die vaste overtuiging vanden ondergang onzer tegenwoordige maatschappij ? Zij berustalleen op de valsche philosophisclze grondstellingen, waarophet Marxisme is opgebouwd .

CXIX, 2 .

8

Wij stellen ons voor in dit artikel die philosophische grond-stellingen uiteen to zetten, en een volgende maal de onge-rijmdheid ervan aan to toonen .

Alvorens to beginnen schrijf ik een stuk over uit eenartikel, dat door den socialist H . Gorter geplaatst werdin het sociaal-democratische dagblad Het Volk 1 ) . Daarin zegthij : > Wanneer wij over de philosophic van het socialisme spre-ken, dan bedoelen wij daarmee die philosophic, die in deboeken van Marx verscholen is . Lang niet alle sociaal-demo-craten gelooven in dezelfde wijsgeerige theorieen ; in denlaatsten tijd is er onder hen weer een hevige strijd, waarinallerlei beginselen opkomen, die Marx verworpen had ; hieris het ons om de begrippen to doen, die de stichter van hetwetenschappelijk socialisme had" .

Deze woorden maak ik tot de mijne . Wat wij hier willenbehandelen, is de philosophic van Marx zelf, zooals die doorhem en vooral door zijn vriend Engels is uitgegeven, enzooals die nog heden door verreweg het grootste gedeelteder wetenschappelijke sociaaldemocraten gedoceerd wordt .Wij laten dus buiten bespreking de wijzigingen, die doorsommigen onder de jongere Marxisten in Marx' philosophiczijn aangebracht, en bepalen ons alleen tot het zuivereMarxisme . Toch zij opgemerkt, dat de kentering, die bijsommige sociaal • democraten zich openbaart bij de beoordee-ling van Marx' philosophic zeker niet het geringste bewijsis voor de onhoudbaarheid zijner theorieen 2) .

De bronnen, waarin de Marxistische wijsgeerige grondstel-

io6

1) Het Volh (28 Mei igoo . Derde blad) .2) Wie orntrent de nieuwere stroomingen in het Marxisme meer weten wil y

leze het werk van den sociaaldemocraat Eduard Bernstein : Die Voraussetzun-gen des Socialisrnus and die Auufgaten der Socialdenaocratie, waarin hij verklaartomtrent verschillende hoofdpunten der Marxistische leer van gedachte veranderdto zijn . Ofschoon hij zich jaren lang een ijverig Marxist betoonde, heeft hijvoorgoed met de voornaamste princiepen van den meester gebroken . Zijn werkis ook in het Hollandsch vertaald door J . F . Ankersmit. Begrijpelijkerwijzelokte zijn werk een hevige critiek uit van den kant der volbloed-Marxisten .Vooral Kautsky gordde zich ten strijde in de Neue Zeit.

Niet alleen Bernstein, maar ook Dr. Paul Weisengrfnn, eveneens een oud

107

lingen zijn to vinden, zijn de volgende . Wij noemen de voor-naamste : Das Kommunistische Manifest, Das Kapital, Miserede la philosophic, Anti-Diihring ofHerrn Diihrings Umwalzungder Wissenschaft, Ludwig Feuerbach and der Ausgang derDeutschen classischen Plzilosophie, Der Ursprung der Farnilie,des Privateigenthums and des Staates, Entwicklung des Socia-lismus von der Utopie cur Wissenschaft . De vier laatstewerken zijn van F. Engels, of liever zij zijn door Engels uit-gegeven, grootendeels uit papieren door Karl Marx achter-gelaten, zooals hij zelf getuigt o . a . in zijn Ludwig Feuerbach .

Uit die philosophische werken nu blijkt duidelijk, dat hetgronddogma der Marxistische wijsbegeerte is : h e t h i s t o-risch materialisme of de materialistische ge-schiedenisopvatting, eene leer, die door Marx enEngels is ontwikkeld uit de materialistische natuurwetenschapder vorige eeuw. Deze materialistische natuurwetenschapwerd door hen ingeleid in een hooger gebied van kennis,»want de mensch leeft niet alleen in de natuur, maar ook inde menschelijke maatschappij, en ook deze heeft hare ont-wikkelingsgeschiedenis niet minder dan de natuur" 1 ) .

De basis van dit systeem is dus het materialisme . Verderheeft bij de opbouwing van hun leergebouw de dialectischemethode van Hegel hun onschatbare diensten bewezen 2 ) .Ten slotte hebben zij uit het materialisme, vermengd metde dialectiek, de materialistische geschiedenisopvatting ont-wikkeld .

vriend van het wetenschappelijk socialisme, is tegen den meester opgetreden .Weisengrtinn : Das Ende des Marxismus (Leipzig 18 99) .Ook in de Socialistische 1llonatsheften (einen « freien Discussionsorgan fiir

alle Anschauungen auf dem Boden des Socialismus") treedt de oppositie canhet licht .

Lezenswaardig is ook het pas verschenen werk van prof . Masaryk : Die Grund-lagen des Marxisrnus ; de artikelen van pater H . Pesch in de Stimmen aus M.Leach (IV and V Heft 1900), en de brochure van Karl Vorlander, getiteld :Kant and der Socialismus, canter besonderer Beriicksichtigung der neuesten theore-tischen Bewegung innerhalb des Iklarxismus.

1) Ludwig Feuerbach, S . 22 .

-) Ludwig Feuerbach, S . 45 .

108

De philosofenmantel, waarin het wetenschappelijk socia-lisme zich gehuld heeft, bestaat derhalve uit drie stukkenuit een gestolen lap van Hegel, uit een gestolen lap van denmaterialist Feuerbach, en uit een stuk dat Marx en Engelszelve er hebben aangehecht .

i . Uit een gestolen lap van Hegel . Hadden de oudere philo-sofen een reeks van ideeen aangenomen, die eeuwig enonveranderlijk zijn, met Hegel begon een nieuw tijdvak, hettijdvak der dialectische methode, die dergelijke onverander-lijke waarheden verwerpt, uitgenomen voor de mathematischewetenschappen. De geheele wereld werd voortaan opgevatals een ontwikkelingsproces, waarin niets blijvends is behalvehet eeuwige worden en vergaan . Het 7-avra pET van den oudenHeraclitus uit de 6de eeuw voor Christus werd door hemopnieuw gehuldigd. >>Hegel bevrijdde de geschiedkundigebeschouwing van de metaphysica [aldus noemt Engels debeschouwingswijze der ouden, die eens reeks van onverander-lijke waarheden aannamen,] en maakte haar dialectisch" 1 ) .

2 . Uit een gestolen lap van Feuerbach. Hegel was eenidealist ; hij had geleerd, dat het geheele ontwikkelingsprocesder wereld niets anders was dan de ontwikkeling van bet> absolute begrip", dat vdor de wereld bestond ; volgens hemwas de materie een product, een verschijningsvorm van dengeest. > Daardoor was alles op den kop gezet en de werke-lijke samenhang der wereld geheel omgekeerd" 2) . Feuerbachevenwel was materialist. Volgens hem is » de materie nieteen verschijningsvorm van den geest, maar de geest is nietsanders dan het hoogste product van de materie" 3 ) . De materie,de zinnelijk waarneembare stof, is het eenige werkelijk bestaande .Marx en Engels lieten het systeem van Hegel varen, dochbehielden zijne dialectische methode en pasten die toe op hetsysteem van Feuerbach .

3 . Uit een stuk, dat Marx en Engels zelf er hebben aan-

1) Fr. Engels : Ontwikheling v . h . Socialisme van Utoj5ie tot 6fletenschap, blz 28

2) Fr. Engels, 1 . c. b1z . 25 .3) Fr. Engels : Ludwich Feuerbach, S . 21 .

log

gehecht : het historisch materialisme . Zooals wij reeds gezegdhebben, is dit eene toepassing van de leer van het materia-lisme op de leer der gemeenschap door middel van de dialec-tische methode . Het groote princiep ervan is, dat de geheeleontwikkeling der wereldgeschiedenis beheerscht en geleid wordtdoor de ontwikkeling der materieele oeconomische verhou-dingen, dat derhalve >)de oeconomische verhoudingen de grond-slag zijn, waaruit de gansche >>Ueberbau" der rechtskundigeen politieke instellingen, alsmede der godsdienstige, wijsgee-rige en welke andere zienswijze ook van ieder geschiedkundigtijdvak to verklaren is" 1 ) . > De materialistische geschiedenis-opvatting - zegt Engels 2 ) - pat uit van de stelling, dat deproducte en daarnaast de ruil der producten de grondslag isvan elke maatschappelijke orde, dat in elke maatschappij, diein de geschiedenis optreedt, de verdeeling der producten endaarmee de sociale rangschikking in klassen of standen, zichricht naar de vraag wat en hoe geproduceerd wordt, en hoehet geproduceerde wordt geruild . Zoo moeten de laatsteoorzaken van alle maatschappelijke veranderingen en staat-kundige wijzigingen niet gezocht worden in de hoofden dermenschen, in hun verbeterd inzicht in de eeuwige waarheiden rechtvaardigheid, maar in de veranderingen der productie-en ruilwijze, dus niet in de wijsbegeerte, maar in de volks-huishouding van het betreffend tijdvak" 3 ) .

Wij zullen deze »wijsbegeerte" in hare onderdeelen uiteen-zetten .

A. Het materialisme, de grondslag van hetsocialism e .

Marx en Engels waren eerst aanhangers van de philosophievan Hegel. Nu valt bij de Hegeliaansche wijsbegeerte tweeerlei

1) Fr. Engels : Anti-Diihring ; S . lo,2) Fr. Engels : Ontwikkelin; v . Ii. Socialisme, b1z . 30.3) Engels : Anti-Diihring, S . io, OntwikkelinK van Utopie lpt Wetenscliap,

bh. 30,

110

to onderscheiden : het systeem en de methode . »Wijl Hegelgenoodzaakt was een systeem to maken, en een philosophischsysteem moet sluiten met een of andere soort van absolutewaarheid" 1 ), nam hij Let bestaan eener absolute waarheidaan, en wel deze, dat zijn philosophisch systeem het eenigware was. Marx zag zeer goed in, dat bier Let Hegeliaanschesysteem in botsing kwam met Hegels dialectische methode .Immers, ofschoon Hegel verklaarde, dat absolute waarheidniets anders was dan de voortdurende logische ontwikkelingvan het »Begrip", dat voor de wereld bestond, toch zochthij naar een grens van die ontwikkeling ; hij liet namelijkLet »Begrip", nadat Let zich in de natuur had geopenbaard,weer tot zich zelve komen in den geest van den mensch . Demenschheid geraakt tot de erkenning van Let »Begrip", endie erkenning is ten slotte alleen to vinden in de Hegeli-aansche philosophie. » Daarmede werd echter de gansche dog-matische invloed van het Hegeliaansche systeem tot absolutewaarheid verklaard, in tegenspraak met zijn dialectische methode,die al Let dogmatische verwerpt" 2 ) . » Het stelsel van Hegelwas dan ook een kolossale misgeboorte ; het Teed aan inner-lijke tegenspraak" 3) .

Daar was echter nog eene andere reden, waarom Marx enEngels zich van Hegel's systeem losscheurden . Hegel zag dehoogste verwerkelijking van de absolute Idee, van het abso-lute Begrip, in den Staat, > en wel in die monarchie, die doorFrederik Wilhelm III aan zijn onderdanen werd opgedrongen,alzoo in eene beperkte en gematigde indirecte heerschappijder bezittende klassen, waarbij ons bovendien de noodzake-lijkheid van den adel langs speculatieven weg weed aan-getoond" 4) .

Het is vooral de laatste reden, waardoor Marx en Engelswerden bewogen het systeem van Hegel to verlaten . De

1) Engels : Ludza . Z'euerbach, S. 5 .2) Engels : Ludw . Feuerbach, S . 6 .3) Engels : Ontwikkding v . Utooie tot Wetenschap, b1z . 25 .4) Engels : Ludw. Feuerbach, S. 6.

III

theoretische reden heeft bij hen ongetwijfeld niet zoo zwaargewogen als de laatste, die in het practische leven ingreep .De staat immers werd als de organisatie van de hoogstezedelijkheid geproclameerd, de staat werd in Hegel's systeem tot»prasenten Gott" verklaard . Dit was eene politieke gevolgtrek-king, die hun niet revolutionair genoeg klonk ; het was een»zahme politische Schluszfolgerung" 1 ) . Zietdaar wat hun dengrootsten aanstoot gaf. Voor hen, die naar de omverwerping vanalle bestaande verhoudingen streefden, was die >>zahme Schlusz-folgerung" schijnbaar een hinderpaal . In werkelijkheid is ditniet zoo . Indien immers de staat alles is, indien alles slechtsdoor hem en voor hem bestaat, dan is er geen onderscheidtusschen den staat en de gemeenschap, dan blijft er nietsanders over dan dat de staat alleen de leiding ook van deoeconomische toestanden op zich neemt . En als bovendiende staat de tegenwoordige God, de absolute waarheid is, danis alleen dat waar en rechtvaardig, wat de staat wil en zooh nghij het wil . Zoodoende is dus de baan weer vrij voor hetsocialisme . Lassalle zag dit beter in dan Marx en Engels .Hij bespeurde in het Hegelsche systeem zeer goed de kiemder revolutie, al was die kiem dan ook bedekt met een con-servatieven dekmantel. Marx en Engels meenden echteranders : > Wie het hoofdgewicht legt op Hegel's systeem kanop het gebied van godsdienst en politick vrij conservatiefzijn" 2). Zij verwierpen zijn systeem dan ook als weinigbevorderlijk voor hunne revolutionaire tendenzen .

> Daar kwam Feuerbach met zijn : Wesen des Christen-Mums" 1 ) ; Feuerbach met zijn grof materialisme, dat door hemweder ten troon verheven werd . > De natuur - zoo leerde hij --bestaat onaf hankelijk van alle philosophie ; de natuur is degrondslag, waarop de menschen, zelf natuurproducten, opge-wassen zijn ; buiten de natuur en de menschen bestaat niets,en de hoogere wezens, die onze godsdienstige phantasie

1) Engels : Ludw. Feuerbach, S . 7 .2) Engels : 1 . e. S . 9 .3) Engels : 1 . c. S . io . Feuerbacl3's Wesen des Christenthuvis verscheen in 1841 .

112

schiep, zijn niets anders dan de phantastische weerspiegeling vanons eigen wezen." De baan was gebroken 1 Hegels systeemwas ter zijde geworpen . >>Hoe enthusiastisch Marx de nieuweopvatting begroette, en hoe zeer hij - niettegenstaande allecritisch voorbehoud - den invloed ervan onderging, kan menlezen in de Heiligen Familie" 1) .

Het was echter niet zoozeer uit vreugde, omdat de tegen-spraak tusschen systeem en methode opgelost was, dat Marxen Engels zich schaarden onder Feuerbach's banier. Immers,zooals wij boven reeds gezegd hebben, had vooral de » zahmepolitische Schluszfolgerung", dat de staat God was, hun aan-stoot gegeven . Welnu deze > Schluszfolgerung" werd ook doorFeuerbach verworpen . En daar Marx en zijn leerling hetgeheele menschelijke leven tot arbeid en genot terugbrachten, alhet denken en streven van den mensch wilden laten opgaanin het zinnelijk bestaan, daarom vooral scheen het hun eenbetere weg niet meer met Hegel het Begrip of de Idee,maar met Feuerbach de zinnelijke realiteit als het eenige enhet hoogste to erkennen .

Evenwel, niet alle stellingen van Feuerbach werden doorhen aangenomen .

Zooals Engels aangeeft 2 ), was het materialisme van Feuer-bach tengevolge der tijdsomstandigheden, waarin hij leefde,al to > beschrankt" . Zijn materialisme was namelijk een me-chanisch materialisme, want van alle natuurwetenschappenwas toenmaals alleen de mechanica, en dan alleen nog maarwat de vaste lichamen betreft, ontdekt en uitgewerkt . >>Dechemie bestond nog pas in kinderlijke gestalte . De biologielag nog in windselen ; het organisme van planten en dierenwas nog slechts gedeeltelijk onderzocht, en werd uit zuivermechanische oorzaken verklaard ; evenals voor Descartes hetdier, zoo was voor de materialisten der achttiende eeuw demensch eene machine". Zietdaar eene specifieke, doch onver-mijdelijke kortzichtigheid van het toenmalige materialisme .

1) Engels : 1 . c . S . ii .2) Engels ; Ludw. Feuerbach, S . 19-25 .

113

Daar kwam nog bij eene > zweite specifische Beschranktheit",namelijk de onbekwaamheid van het materialisme om dewereld als een ontwikkelingsproces voor to stellen . Dit vondeveneens zijn oorzaak in >)den toenmaligen stand der natuur-wetenschappen en daarmede samenhangende metaphysische,d. w. z. anti-dialectische, denkmethode" . »Wel had Feuer-bach de drie beslissende ontdekkingen - die der Zelle, derVerwandlung der Energie and der nach Darwin benanntenEntwicklungstheorie - nog beleefd. Maar hoe kon de een-zame philosoof op het land de wetenschap voldoende volgen?"

Was dus zijn materialisme van den eenen kant to beperkt,van den anderen kant had hij zich nog niet geheel en alkunnen ontrukken aan de ketenen van het idealisme, waar-door Hegels philosophie zich kenmerkte ') . Feuerbach neemtnamelijk nog eengodsdienst-philosophie en een etlaica aan. > Hijwil den godsdienst niet afschaffen, maar vervolrnaken . Zijnphilosophie zelve moet opgaan in den godsdienst" . Wat wijdoor then godsdienst to verstaan hebben, blijkt uit het vol-gende. De godsdienst is volgens Feuerbach >>de gevoelsver-houding tusschen mensch en mensch, welke (verhouding)vroeger in een phantastisch spiegelbeeld der werkelijkheid -nl. in de aanneming van een of meerdere goden - de waar-heid zocht, doch die nu in de liefde tusschen het Ik en hetU de waarheid vindt. En zoo wordt bij Feuerbach ten slottede geslachtsliefde een der hoogste, of liever de hoogsteuiting van zijn nieuwen godsdienst" . De vaders van hetwetenschappelijk socialisme beschouwden een dergelijke leerals al to idealistiscla! - Wat Feuerbach's ethica betreft, alsgrondslag voor alle moraal geldt voor hem het den menschenaangeboren streven naar geluk, terwijl »der hochste Tempelder Sittlichkeit ist die Fondsborse, vorangesetzt nur dass manstets richtig speculirt" .

Overigens aanvaardden Marx en Engels het materialisme vanFeuerbach met de grootste vreugde . Groot was, volgens huneigen woorden, het enthusiasme, toen Feuerbach zijne theorie

1) Engels : Ludw, Fever?achy S . 2 5 -- 35 .

114

openbaar maakte . Men behoeft dan ook niet tang to zoekenin de werken van hen of van hun volgelingen om het mate-rialisme in zijn grofsten vorm to ontdekken . Voor hen geendualisme meer tusschen geest en materie ; alles, wat bestaat,is materie of eene door de beweging der stof ontstane ver-schijningsvorm. Daar is voor hen geen persoonlijke God, diede wereld heeft geschapen, geen Voorzienigheid, Been onsterfe-lijke ziel, geene vergelding in het andere leven, de menschis niets meer dan een ontwikkeld dier. >In ein paar Satzen,kaum eine Seite, nachdem wir das erste Axiom mobil gemachthaben, haben wir bereits alle Jenseitigkeiten, Gott, die himm-lischen Heerschaaren, Himmel, Holle and Fegefeuer sammtder Unsterblichkeit der Seele abgeschafft, beseitigt, ver-nichtet" 1 ) . Volgens hen was zelfs het bestaan der absoluteIdee, voordat de wereld tot stand kwam, > )die Praexistenzder logischen Kategorien" van Hegel nog het overblijfsel vanhet geloof aan een Schepper . Weg daarmede l > De stoffe-lijke, zinnelijk waarneembare wereld, waartoe wij zelf behooren,is het eenige werkelijk bestaande ; ons bewustzijn en onsdenken, hoe bovenzinnelijk het ook moge schijnen, is hetproduct van een stoffelijk orgaan, de hersenen ; de geest ishet hoogste product der materie" 2) . Het leven is volgenshen »die Daseinsweise der Eiweiszkorper", »der Chemismusdes Eiweiszes" 1 ) ; boven de materie bestaat geen levens-princiep .

Men begrijpt, hoe ook de ontwikkelingstheorie van Darwinen Hackel door Marx en Engels werd toegejuicht . Hunnewerken zijn dan ook vol bewondering voor die beide natuur-vorschers, terwijl hunne volgelingen ook in ons vaderland incouranten-artikelen en brochuren de ongeloovige evolutie-theorie onder het yolk trachten to verspreiden 4 ) .

1) Engels : Anti-Diikring, S . 29 .2) Engels : Ludw. Feuerbach, S . ii .3) Engels : Anti-Diikring, S . 56 .4) Cornelie Huygens, een geemancipeerde, schreef in Ilel Volk (2 April 1900)

een artikel, waarin Ch. Darwin wordt geprezen als de geniale vorscher zijnereeuw, en zijne leer als de voorbereiding van het Marxisme wordt verheerlijkt .

115

Wij kennen dus den materialistischen grondslag der Marxis-tische wijsbegeerte . Welnu, eenlnaal een fundament gevondenhebbende, dat hun revolutionaire theorieen zou kunnen dragen,konden Marx en Engels hun philosophisch gebouw optrekken .Allereerst werd de dialectische methode van Hegel wederomvoor den dag gehaald. Zijn systeenz hadden zij verworpen,doch zijn methode namen zij gaarne ter hand, om die opFeuerbachs materialisme toe to passen .

B . De dialectische methode .

>>De dialectische methode is niets anders dan de weten-schap van de algemeene bewegings- en ontwikkelingsvormender natuur, der menschelijke gemeenschap en van ons denken"') .

Volgens Hegel is alles, wat bestaat, in een voortdurend wor-den, in een bestendige ontwikkeling. Alles en ieder ding inhet bijzonder is eene voorbijgaande verschijning in den vloedder ontwikkeling. Er is niets, dat een blijvende, absolutebeteekenis heeft. Kennis, werkelijkheid, waarheid, alles ont-wikkelt zich, en wel zoo, dat deze ontwikkeling in staat ismet logische noodzakelijkheid alles in het tegenovergesteldeto veranderen. Er bestaat dus geen absolute waarheid, geenabsolute zedenleer, geen absolute rechtsbegrippen . De ideeen,die de mensch heeft, omtrent plicht en geweten, omtrentgoed en kwaad, zijn geheel en al relatief ; zij zijn afhankelijkvan het stadium der ontwikkeling, waarin de menschheidverkeert .Deze tnethode nu werd door Marx en Engels op Feuer-

bach's materialisme toegepast . » Alles wat bestaat - zoo procla-meeren zij - is materie ; en de bestaansvorm der materie is debeweging, de ontwikkeling" 2 ) . Dus : Alles ist im Werden . Iederoogenblik van den tijd beteekent niets meer dan eene vluch-

Fr . van der Goes tracht in zijne socialistische studie over : De or anische ont-wikkeZing de) , maatschapj~i, aan to toonen, dat Darwin eerst de ware wettender ontwikkeling heeft gevonden .

1) Engels : Anti-Diihring, S . 1 333 -2) Anti-Ddhring, S . 45 .

116

tige phase der van eeuwigheid uit zichzelf bewogen materie .Hier ligt het punt, waar het wetenschappelijk socialisme inbotsing komt met de oudere materialistische systemen, wijlhet de dialectische methode met het materialisme verbindt, enwaar het tevens voor goed den schop geeft aan het Hegelschesysteem, dat het absolute Begrip als het eenig werkelijkbestaande aannam. Hegel werd, volgens Marx eigen woorden,> auf den Kopf gestellt" . » Voor Hegel 1 ) is het denkprocesde demiurg van het werkelijk bestaande, dat alleen eenafspiegeling is van het begrip ; bij mij integendeel is het ideeeleniets anders clan het in een menschenbrein omgezette enovergezette materieele" .

Alleen dus de methode van Hegel bleef bestaan : >>Sie alleinist von der ganzen bisherigen Philosophie iibrig geblieben" 2 ) .>) Wat dus nog zelfstandig blijft bestaan van de geheele wijs-begeerte, dat is de leer van het denken en zijn wetten, deformeele logica en dialectiek . Al het andere gaat op in depositieve wetenschap der natuur en der geschiedenis" 3 ) . Welnu,die dialectiek moet worden toegepast op iederen tak vanwetenschap l Darwin deed dit op de leer der natuur, Marxheeft het gedaan op de geschiedenis . Het Marxisme is duseene voortzetting van het Darwinisme ; want heeft Darwingetracht de ontwikkelingswetten aan to toonen voor het orga-nisme van het planter- en dierenrijk, Marx meende diezelfdewetten gevonden to hebben voor het sociale organisme vande menschelijke samenleving 4 ) .

Het kardinale punt der geheele ontwikkelingsleer vanHegel is bevat in de eene groote ontwikkelingswet, die doorHegel genoemd wordt >> Negation der Negation" . Alles, watbestaat, gaat eenmaal ten gronde . Deze negatie van hetbestaande is evenwel nog geen ontwikkeling, maar een ver-nietiging. In alles echter, wat ten gronde gaat, ligt een

1) Marx : Kapital (Nachwort, S . 821) .2) Engels : Anti-Didhring, S . io .3) Engels : Ontwikkeling van Utopie lot Wetenschap, blz. 26 .4) Cornelie Huygens : Het Valk (2 April 1900) .

117

kiem voor een hoogere ontwikkeling . Uit de eerste negatiekomt dus eene nieuwe negatie ; zietdaar de >)Negation derNegation" .

De hoofdstrekking nu van Das Kapital is niets andersdan eene practische toepassing van deze fameuse Hegeliaan-sche ontwikkelingswet . In onze maatschappij, zegt Marx,>>die gebaseerd is op de meerwaarde en de uitbuiting derarbeidende klasse", ligt de kiem van haar eigen ondergang ;en hij tracht aan to toonen dat onze maatschappij ineen zalstorten met de noodzakelijkheid van een natuurproces. Ziet-daar dus de eerste negatie . Doch tevens ligt in haar ookde kiem voor een hoogeren bestaansvorm, voor de commu-nistische samenleving : > Es ist die Negation der Negation" .

Hiermede zal duidelijk geworden zijn, wat wij in het beginvan dit artikel schreven : het socialisme van Marx is op deeerste plaats een philosophisclz systeem, want zijn oeconomi-sche theorieen zijn slechts eene toepassing van zijn wijsgee-rige ideeen. Eerst moest de Hegelsche dialectiek tot dogmaverheven ; daarna zou hij trachten de waarheid ervan metbetrekking tot onze kapitalistische maatschappij practischaan to toonen .

C . Het historisch materialisme .

Is eenmaal aangenomen, dat al het bestaande niets isdan stof, en dat alles verkeert in een toestand van voort-durende ontwikkeling, van voortdurend worden, dat er geenabsolute waarheid bestaat noch op het gebied van godsdienst,van zedenleer, van wijsbegeerte, van recht, noch op eenigander gebied - uitgenomen enkele axiomata in de mathe-matische wetenschappen - dan rijst van zelf de vraag : watis bij then ontwikkelingsgang de determineerende factor ;wat is het, dat ten slotte den stoot aan die ontwikkelinggeeft? En dan is het antwoord, dat wij van de vaders dersociaaldemocratie ontvangen, het volgende 1 ) .

1) l ngels : Anti-Diihz•ing, S . to Ontzoikheling van Utopie tol FVetensckap .b1z . 27 en b1z . a o .

118

De nieuwste onderzoekingen hebben duidelijk aangetoond,>)dass alle bisherige Geschichte die Geschichte von Klassen-kampfe war, dass these einander bekampfenden Klassen derGesellschaft jedermal Erzeugnisse sind der Produktions- andVerkehrsverhaltnisse, mit einen Wort der okonornisclaen Ver-hdltnisse ihrer Epoche ; dass also die jedesmalige okonomischeStructur der Gesellschaft die reale Grundlage bildet, auswelcher der gesammte Ueberbau der rechtlichen and politischenEinrichtungen, sowie der religiosen, philosophischen and sons-tigen Vorstellungsweise eines jeden geschichtlichen Zeitab-schnittes in letszter Instanz zu erklaren sind" .

Zietdaar een antwoord, dat aan duidelijkheid niets to wen-schen overlaat . De geheele wereldgeschiedenis is een ont-wikkelingsprcces, en het zijn de materieele verhoudingen, deoeconomische toestanden, die dat proces in werking zetten .Vandaar wordt die theorie genoemd de materialistische geschie-denis.opvatting, of het historisch materialisme . Zij is eenevinding van Marx en Engels zelven . De beide eerste bestand-deelen hunner philosophie hadden zij als eene erfenis uit deFeuerbachsche en Hegelsche school medegebracht ; hier stui-ten wij op een thesis van eigen fabrikaat .

De leer van het historisch materialisme kan in twee deelenworden gesplitst, want zij gaat uit van eene dubbele ver-onderstelling .

a. De determineerende factor, die bij de ontwikkelingder geschiedenis in laatste instantie den doorslag geeft, isde oeconomische vooruitgang . De materieele, productievekrachten der menschelijke maatschappij ontwikkelen zich voort-durend . Zij komen eindelijk op een bepaalden trap van ont-wikkeling, waar zij in botsing geraken met de bestaandeproductie-verhoudingen, d . w. z. met de bestaande vormenvan eigendom . Dientengevolge ontstaat bij een groot ge-deelte van degenen, die zich minder bedeeld zien dan deanderen, ontevredenheid tegen de bezittende klasse ; de onder-drukten staan op tegen de onderdrukkers. Hoe meer nu deproductieve krachten zich ontwikkelen, des to meer tredende wanverhoudingen aan het licht ; de klassenstrijd is het

onvermijdelijk gevolg. »Mit dialectischer Nothwendigkeit"ontwikkelt zich die strijd tusschen de minder en de meerbedeelde klassen, totdat ten slotte onder de heerschappij>)des geschichtlichen Musz" een nieuw tijdvak ontstaat, waarinde eigendomsverhoudingen in overeenstemming komen metde productieve krachten der gemeenschap .

b . Met then omkeer op oeconomisch gebied treedt ookeene algeheele verandering van politieke, staatkundige, maat-schappelijke, wijsgeerige en godsdienstige verhoudingen inhet leven . De geschiedenis, verklaart Engels, heeft het aan-getoond ! Zijn eenmaal de oeconomische verhoudingen vaneen tijdvak veranderd, dan veranderen daardoor tevens deprinciepen, de ideeen omtrent godsdienst, zedenleer, philosophic,recht enz . ; in een woord >jedesmalige okonomische Structurder Gesellschaft bildet die reale Grundlage, aus welcher dergesammte Ueberbau aller andern Verhaltnissen zu erklarensind" . De wereld wordt dus niet meer geleid en bestuurddoor princiepen ; omgekeerd : de princiepen, die door demaatschappij gehuldigd worden, ontstaan en worden beheerschtdoor de oeconomische verhoudingen van het betreffendetijdvak .

Pater Tilmann Pesch 1) noemt deze leer der socialisten, zeerkernachtig, de meest doorgevoerde zoologie op Darwinistischengrondslag : »Die materialistische Geschichtsauffassung ist -abgesehen von einigen Hegelianischen Anklangen - imGrunde genommen nichts anderes als die erweiterte modern-ste Zoologie . Der Mensch fangt eben Marx zufolge dannan Mensch zu sein, nachdem er aufgehort hat Affe zu sein .Die weitere Entwicklung des Menschen musz sich darumauch, analog zur Entwicklung der Thiere, in voller Abhan-gigkeit von bloss materieller Bedingungen vollziehen" .

De conclusie, die de socialisten uit deze praemissen trek-ken, luidt als volgt . Ook in deze maatschappij, waarinwij leven, zijn de productie-krachten in haar ontwikkelingzoover gekomen, dat zij met alle geweld in botsing zijn

Ii9

1) Tilmann Pesch, Die grossen Welthrathsel II, S . i 19 .

120

geraakt met de bestaande vormen van den eigendom . Doorhun theorie over de waarde en de meerwaarde hebben zijgetracht to bewijzen, dat bet privaat-bezit van productie-middelen niet meer overeenstemt met de hooge vlucht, diede productieve krachten hebben genomen . Welnu, de inter-

nationale klassenstr~d heeft dan ook reeds reusachtige afme-tingen aangenomen . Die strijd ontwikkelt zich voortdurenden breidt zich uit met dialectische noodzakelijkheid . Nietver is bet tijdstip meer verwijderd, waarop de onderdrukteklasse als overwinnaar uit den strijd zal treden, en de be-staande verhoudingen uit elkaar zullen spatten onder deheerschappij >des geschichtlichen Musz". Met die geleidelijkerevolutie op oeconomisch gebied voltrekt zich gelijktijdig entengevolge daarvan de revolutie op bet gebied van gods-dienst, wijsbegeerte, recht, kortom op elk ander gebied .

a . Alle geschiedenis is de geschiedenis vanklassenstrijd, die ontstaan is tengevolge

van oeconomische wanverhoudingen .

Wanneer wij de socialisten hooren beweren, dat geschie-denis niets anders is dan de geschiedenis van klassenstr~d,die zich met ~zeren noodzakel~kheid voltrekt, dan dringtonwillekeurig de vraag zich op : vanwaar dan die geweldigesocialistische agitatie in brochures en dagbladen, waartoe dandie fanatieke propaganda zoowel in 's lands vergaderzaal alsin minder parlementaire vergaderingen? Intusschen blijven zijbet antwoord niet schuldig . >)Die Richtung - schrijft Bebel 1 )-der gesellschaftlichen Entwicklung ist zwar durch die mate-riellen Verhaltnisse unverriickbar gegeben ; aber die Art andWeise, wie sie vor sick geht, and die Schnelligkeit ihres Fort-schrittes ist bis zu einen gewissen Grade von der Thatigkeitder einzelnen abhangig" . En elders 2 ) schrijft hij : >)Die Fiihrerder Bewegung sind nur Werkzeuge nicht Macher, and sie

1) Die A eme Zeit, IX Jahrgang, I Bd . S . 226 .2) Bebel : Charles Fourier, S. 6 . Stimmen alas 117. Laach, XLI, S . 362 .

121

werden beiseite geworfen, sobald sie sich zu Machern aufwerfen" .In de opvatting der socialisten zijn dus hun propagandisten

niets meer dan looter werktuigen, die onder den invloedstaan der ontwikkeling . Volgens hunne philosophic is hunoptreden niet een willen, maar een uweten ; de leer die zijverkondigen, is niet het driven in een nieuwe richting, maar

alleen het verklaren van de richting, die op het oogenblikbezig is zich to ontwikkelen. Cornelie Huygens schrijft hier-over het volgende 1 ) : »Een der meest onuitroeibare dwaal-begrippen aangaande de wereldbeweging [lees : socialistischebeweging] van onzen tijd, die wij zelfs bij onze meest ont-

wikkelde tegenstanders in de kringen der bourgeoisie dage-lijks aantreffen, is de meening, dat de leer van het socialismeis een willen, in plaats van een begrijpen, een plan om de

maatschappij op een nieuwe manier in to richten in plaatsvan eene wetenschappelijke verklaring" .

De socialisten doen dus - zoo beweren zij ten minste -

niets anders dan uit de feiten der geschiedenis wetenschap-pelijk bewijzen, dat een nieuwe orde van zaken in aantochtis, dat de tegenwoordige maatschappij weldra plaats zal makenvoor eene communistische wereldorde . Een wetenschappelijkeverklaring dus der feiten i Dat is hun roem I Utopistenwillen zij niet heeten . Neen, zij onderscheiden zich immersvan de utopistische >>Vulgarsocialisten" uit vroeger jaren juistdaardoor, dat zij niet een toekomststaat idealiseeren, maaralleen op >>zuiver wetenschappelijke gronden" uit de gegevensder historic de noodzakelijke komst van een andere wereldordeaantoonen I

Welke zijn dan die gegevens der historic, die de socialistenvoor hunne stelling aanhalen ?

Fr. Engels geeft hierop het antwoord in zijn werk, geti-

teld : Der Ursprung der Farnilie, des Privateigenthurns anddes Staates . Aan de hand van Lewis Morgan 2) voert hijons mede, en laat ons zelfs een blik slaan in de voor-histo-

1) Het Volk, 2 April igoo .2) Lewis Morgan ; Ancient Society, or researches in the lines of human prq ; •ress

from savagemy through iarlarism into civilisation .CXIX . 2 .

9

122

rische tijden . Vermakelijk is het de negen eerste bladzijdenvan dat boek to lezen . Wij zien daarin de eerste menschenin een tijdvak van volslagen wildheid. Zij leven op boomenen eten slechts vruchten, noten en wortelen . Wat later komenzij op den slimmen inval om ook visschen tot hunnevoeding aan to wenden en gebruik to maken van vuur .Nog wat later doen zij de ontdekking om pijl en boog tohanteeren, waardoor ook het wild een voedingsmiddel wordt .Na die afgrijselijke wildheid volgt het tijdvak der barbaarsch-heid. Men begon dieren to temmen en planten to kweeken .Na verloop van tijd was men er zelfs toe gekomen tammehuisdieren er op na to houden, en de veeteelt to beoefenen .Ook begon men, langzaam aan natuurlijk, woningen van steento bouwen . Ten slotte ging men over tot den akkerbouw .Gelijktijdig hiermede begon men met het smelten van ijzererts,met olie- en wijnbereiding ; men ging schepen bouwen metbalken en planken ; architectuur en kunst deden haar intrede inde wereld . Intusschen leefde men gemeenschappelijk, dus in com-munisme, van hetgeen gemeenschappelijk was voortgebracht .

Wat was nu in die voor-historische tijden de factor, dieden stoot gaf tot de ontwikkeling, die daar plaats greep ?Lewis Morgan en Engels zullen het ons verhalen 1 ) . In dietijden, zoo zeggen zij, waren de productieve krachten nogweinig ontwikkeld ; deze konden dus den stoot tot den voor-uitgang nog niet geven . Toch was het ook toen reeds eenoeconomische factor die de ontwikkeling leidde . De oecono-mische verhoudingen zijn namelijk >>doppelter Art ; einerseitsdie Erzeugung von Lebensmitteln, Kleidung, Wohnung u.s.w . ;andrerseits Erzeugung von Menschen selbst, die Fortpflanzungder Gattung. Je weniger aber die Arbeit entwickelt ist, jebeschrankter die Menge ihrer Erzeugnisse, desto iiberwie-gender scheint die Gesellschaft beherrscht durch die Ge-schlechtsbande" . En zoo was dus in voor-historische tijdenhet beslissende element der ontwikkeling > )die Fortpflanzungder Gattung" ; dus toch een oeconomische factor .

1) Engels : Ursprung der Familie u . s . w . (Vorwort, S . VIII).

Langzamerhand echter ging de communistische samenlevingten gronde onder den drang der ontwikkelingswetten . Metde uitbreiding namelijk der veeteelt en vooral van den land-bouw kreeg men behoefte aan meer arbeidskrachten dan dein communisme produceerende en levende families opleverden .Vreemde krachten uit andere families en stammen moestenworden gehuurd . De overtollige producten werden bovendienaan andere families en stammen verkocht. Weldra ontstondde warenruil, en daarrnede ook het privaateigendom . >>Diealte auf Geslechtsbande beruhende Gesellschaft war gesprengt.An ihre Stelle tritt eine neue Gesellschaft, in der die Familien-ordnung ganz von der Eigenthumsordnung beherscht wird"') .Het was dus voortaan een andere oeconomische factor, diede ontwikkeling leiden zou . Van nu of ontstonden er namelijkin de maatschappij twee klassen, wier belangen vijandig tegen-over elkander stonden. Van nu of ontstond dus de klassen-str~a', die zich telkenmale zou openbaren, als de productievekrachten zich to hoog zouden ontwikkeld hebben .

Wij zijn alzoo gekomen in het tijdvak der besckaving, waarinniet meer de voortplanting der soort, maar de voortbrengingvan nieuwe productiemiddelen de ontwikkeling regelt. In dittijdvak worden door Marx en Engels wederom drie periodenonderscheiden, nl . de antieke, de feudale en de burgerlijkeproductiewijze. »Die Sklaverei ist die erste, der antiken Welteigenthumliche Form der Ausbeutung ; ihr folgt die Leibeigen-schaft im Mittelalter, die Lohnarbeit in der neuern Zeit . Essind dies die drei grossen Formen der Knechtschaft, wie siefur die drei grossen Epochen der Civilisation charakteristischsind" `) .

Marx en Engels willen niet eene aanklacht indienen tegenhet onderscheid der klassen, zooals dat tot nog toe bestaanheeft. Zij erkennen, dat de klassenheerschappij eene historischenoodzakelijkheid is geweest . Doch zij willen aantoonen, datde geheele geschiedenis niets anders is geweest dan de

1) Engels : 1 . C. S . VIII.

2) Engels : i rs~zzzng, S . 142 .

123

124

geschiedenis van klassenstrijd, die ten doel had de emanci-patie der onderdrukte klasse . » Diese stets sich erneuerndenKlassenkampfe bilden den Inhalt aller bisherigen geschriebe-nen Geschichte" 1 ) . »Mit der Erwerbung neuer Productions-krafte verandern die Menschen ihre Productionsweise ; andmit der Veranderung der Productionsweise, verandern sie allegesellschaftlichen Verhaltnisse . Die Handmtihle ergibt eineGesellschaft mit Feudalherrn, die Dampfmiihle eine Gesell-schaft mit industriellen Kapitalisten" °) . Thans echter, zoobeweren zij, is het klassenverschil niet meer to handhaven .De ontwikkeling der productiekrachten is zoo hoog gestegen,dat de toestand wederom rijp is geworden voor het oorspronke-lijk communisme. Alle klassenonderscheid moet dus tliansnoodzakelijk van de aarde verdwijnen .

Beschouwen wij den ontwikkelingsgang van het tijdvak derbeschaving nog een weinig nader.

De geheele antieke maatschappij, zoo zeggen Marx en Engels,rustte op het aanwenden van slaven tot den arbeid . In denschoot dier maatschappij ontwikkelden zich echter weldra nieuweproductieve krachten, waardoor de oude productiewijze onmoge-lijk zou worden, Vooral aan het einde van het tijdvak derRomeinsche keizers traden die oorzaken, die de revolutie instilte hadden voorbereid, helder aan het licht . Van den eenenkant aanschouwde men in de hoofdstad van het Romeinscherijk overtollige weelde en een samentrekking van het kapitaalin de handen van enkelen ; van den anderen kant verdweende middenstand der boeren en wies het getal der slaven onop-houdelijk aan . Scherper en scherper teekende zich het onder-scheid der klassen af ; en de oude wereld stortte ineen tenge-volge van de tegenstrijdigheden, die zij in haren schoot bevatte .

Een nieuwe periode, de feudale productiewijze, begint . Deonderdrukte klasse der slaven had zich omhoog gewerkt totlijfeigenen . Men arbeidde niet meer, zooals vroeger de slaaf,zonder ophouden voor den meester, doch slechts op bepaalde

1) Engels : Urspruvg (Vorwort, S . VIII) .2) Marx: Elend der Philosophic, S . ioi .

tijden des jaars, slechts enkele dagen der week . Weldra ont-stonden de poorters, die zich in hunne steden trachtten toversterken tegen de macht hunner vroegere heeren . Zij ver-eenigden zich in de gilden, die in die dagen den werkmanuitstekende diensten bewezen . Doch de ontwikkeling ging metdialectische noodzakelijkheid voort . De uitvinding van hetkompas en het buskruit, de ontdekking van Amerika en vanden zeeweg naar Indie, de verbetering der handelswegen toland en ter zee, het verkrijgen van nieuwe afvoermarktenvoor de producten (Oost-Indische en Chineesche markt), dekolonisatie van Amerika, de invoer der edele metalen uitAmerika in Europa, dit alles voerde tot een nieuwen ontwikke-lingsvorm, tot de kapitalistische maatschappij . De vermeerde-ring der productieve krachten en der verkeersmiddelen kwamin botsing met de bestaande feudale productieverhoudingen .

De tijd der manufactuur was hiermede aangebroken, deeerste phase van de kapitalistische productie . Steeds verderging de ontwikkeling. De toepassing der stoom en der machinennam een verbazende vlucht. Daar kwam ten slotte de Franscherevolutie van 1789, die de knellende banden van het feudalismevoor goed verbrak. De onderdrukte stand werd voortaan deheerschende ; de uitgezogen klasse won het van de uitbuiters .

Doch ook in de negentiende eeuw ging de ontwikkelingvoort. De enorme productieve krachten kunnen niet meerdoor de kapitalistische productiewijze overzien worden. Deheerschappij van het kapitalisme loopt dientengevolge teneinde. De opeenhooping van productiemiddelen in enkelehander, de verdrukking en of beuling van den arbeid zullenweldra een hoogte bereikt hebben, waarop die elementen nietmeer binnen den kapitalistischen cirkel to houden zijn. Demassa moet uiteen barsten ; de bourgeoisie, die na de Franscheomwenteling de heerschende klasse geworden is, zal de leidingverliezen. Het proletariaat zal haar verdringen en op zijnebeurt de leiding in handen nemen . »Ihr Untergang and derSieg des Proletariates sind gleich unvermeidlich" ') .

1 ) Corn,, i istisches Manifest S . i i .

125

126

De communistische productiewijze moet dus komen metabsolute noodzakelijkheid ; en, zooals door sommige profetenvoorspeld wordt, binnen een niet al to lang tijdsverloop 1 ) .En wat dan ? vragen wij . Zal die nieuwe productiewijzedan later weer moeten wijken voor een nieuwere? Het ant-woord der socialisten luidt ontkennend . De omwenteling,die nabij is, zal de eerste zijn, die niet door een nieuweomwenteling gevolgd wordt ; want hierin is de aanstaanderevolutie van alle vorige onderscheiden, dat zij een einde

1) Het is hier de plaats om er op to wijzen, waarom Marx en Engels metalle kracht » de ijzeren loonwet" (eherne Lohngesetz) van Lassalle verwierpen(vgl . De Katholiek, Dl. CXVIII, blz . 35). De reden is eenvoudig deze : omdatdie theorie niet strookte met de ontwikkeling der maatschappij, zooals Marxdie had opgezet, doch integendeel daarvoor een hinderpaal was . De ijzerenloonwet van Lassalle leert, dat het arbeidsloon van den werkman zich onmogel~jkboven bet noodzakelijk levensonderhoud kan verheffen. Ook Marx leerde het-zelfde, want volgens hem wordt bet arbeidsloon bepaald door de waarde derlevensmiddelen, die tot onderhoud en herstelling der arbeidskracht noodzakelijkzijn . Toch verwierp Marx de theorie van Lasalle, en werd zij ook in 1891to Erfurt geschrapt nit bet program van Gotha. En waarom? Omdat Marx deneigenlijlzen en dieperen grond voor de onhoudbaarheid van het tegenwoordigloonsysteem meende gevonden to hebben, terwijl de verklaring, die Lassalle gaf,een rem was in de ontwikkelingsleer. Lassalle verklaart nl . zijne thesis opgrond van de Malthusiaansche bevolkingstheorie . Indien de loonen stijgen, zegthij, clan vermeerdert zich door de welvaart het aantal arbeiders ; doch, zij n dewerkkrachten op die wijze gestegen, dan zinkt van zelf door bet grootere aan-hod bet arbeidsloon weer omlaag . Is bet arbeidsloon eenmaal gedaald, danontstaat daardoor dieper ellende bij de arbeiders, er komen meer sterfgevallen ;en bet gevolg is, dat de loonstandaard weer rijst, omdat bet aanbod kleiner isgeworden . Gemakkelijk laat zich aantoonen, dat deze theorie eene valsche is .Alleen reeds de omstandigheid, dat de schommeling der loonen in veel kortertijd geschiedt dan noodzakelijk is om nieuwe arbeidersgeneraties to doen ontstaanen oude to doen verdwijnen, toont met evidentie aan, dat de ijzeren loonwetonhoudbaar is. Doch Marx verwerpt haar om geheel andere redenen . Hij zoektde verklaring van de schommelingen der loonen niet in de vermeerdering ofvermindering der arbeidersbevolking, maar in bet innerl~jk wezen der kaaitalis-tisclze productiewi/ze. De naar meerwaarde hongerende kapitalist tracht denarbeider zooveel mogelijk nit to buiten . In dat streven wordt hij geholpendoor de verbeteringen der machines. Men kan in eenzelfden tijd sneer produceerendan vroeger, en dus daalt de waarde van het levensonderhoud van den werkman .Marx wilde bewijzen, dat onze maatschappij de kiem barer ondergang in zichdraagt, dat haar innerlijk wezen verkeerd is . Daartoe deed hem Lassalle'stheorie geen dienst ; daarom moest zij dan ook verworpen .

maakt aan alle klassenverschil : >>Sie ist eine Bewegung, diein ihren Wesen and Princip die Aufhebung aller Klassen-herrschaft bedingt" 1 ) .

Vraagt men verder, waarom zij zoo vast vertrouwen, datde aanstaande productiewijze werkelijk communistisch zijn zal,vanwaar zij die overtuiging hebben, dat in die nieuwe pro-ductiewijze alle klassenverschil zal verdwenen zijn, dan ishun antwoord het volgende : >>De splitsing der maatschappijin een uitzuigende en uitgezogen, een heerschende eneen onderdrukte klas was het noodzakelijk gevoig van devroegere geringe ontwikkeling der productie. Zoolang demaatschappelijke gezamenlijke arbeid slechts zooveel oplevert,dat de opbrengst maar even meer is dan noodig is voorhet onderhoud van alien, zoolang dus de arbeid alien ofbijna alien tijd van de groote meerderheid der ledenvan de maatschappij eischt, zoolang moet die mnaatschappnoodzakel~k in klassen verdeeld z~n . Naast deze meer-derheid, die uitsluitend den arbeid verricht, vormt zicheen klasse, die bevrijd is van direct productieven arbeid,die de algemeene aangelegenheden der maatschappij regeltde leiding van den arbeid, staatsregeling, justitie, kunst,wetenschap enz . De wet der arbeidsdeeling is het dus, dieten grondslag ligt aan de verdeeling in klassen . Maar datverhindert niet, dat de indeeling in klassen niet door gewelden roof, list en bedrog lean worden ingevoerd, en dat deheerschende klasse, die eens in het zadel zit, nooit heeftverzuimd haar heerschappij op kosten der arbeidende klasseto vestigen en de maatschappelijke leiding to veranderen inuitzuiging der massa . Wanneer echter de indeeling der klasseneen zeker geschiedkundig recht van bestaan heeft, dan heeftzij dit alleen voor zekere tijdsruimte, voor zekere maatschap-pelijke voorwaarden. Zij grondt zich op de ontoereikendheidder productie, zij zal weggevaagd worden door de geheeleontwikkeling der moderne productieve krachten . En inderdaadonderstelt de afschaffing van de maatschappelijke klassen een

1) Bebel : Fourier, S . g .

127

128

geschiedkundigen graad van ontwikkeling, waarbij het bestaanniet alleen van deze of die bepaalde heerschende klasse, maarin het algemeen van een heerschende klasse, dus het onder-scheid van klassen zelf, een anachronisme is . Zij ondersteltdus een hoogtegraad van ontwikkeling in de productie,waarbij toeeigening der productierniddelen en der producten,en dus van de politieke heerschappij, van het monopolie vanbeschaving, en dus van de geestelijke leiding door eeneafzonderlijke klasse, niet alleen overbodig, maar ook oecono-misch, politiek en intellectueel eene belemmering voor deontwikkeling is. Dit paint is nit bereikt" 1 ) . - »Jetzt also istjede herrschende and ausbeutende Klasse iiberflussig gewor-den, and erst jetzt wird sie unerbitterlich beseitigt werden,mag sie auch noch so sehr im Besitz der unmittelbarenGewalt sein" 2 ) .

b . De oeconomische ontwikkeling is de grond-slag van de ontwikkeling op elk ander gebied .

De dialectische methode erkent, zooals wij gezien hebben,geen absolute waarheden noch op het gebied van godsdienst,noch op het gebied van zedelijkheid, noch op staatkundig ofwijsgeerig gebied . Alles is in wording, alles is in voortdu-rende ontwikkeling . Welnu, Marx en Engels trachten dieontwikkeling to verkiaren door den invloed, then de oecono-mische veranderingen er op uitoefenen . Die oekonomischeStructur bildet die reale Grundlage, aus welcher der gesammteUeberbau aller Einrichtungen jedes Zeitabschnittes in letzterInstanz zu erklaren sind" .

De strekking van het historisch materialisme - zegt F. vander Goes 3 ) - is, dat van de samenleving, niet de staatkundigeof de juridische of de godsdienstige of de artistieke structuurde basis is, maar dat omgekeerd in ieder gegeven tijdvak allegeestelijk leven, alle rechts- en staatkundige systemen afhan-

1) Engels : Ontwikkeling van Utopie tot Wetensckap, b1z . 50, 5 1 -9) Engels : Anti-Diikring, S . 175-3) F . van der Goes : Arbeidskrackt, b1z . 30 .

129

kelijk zijn van, in laatste instantie beheerscht worden doorde oeconomische structuur" . - > In laatste instantie", zeggende socialisten ; en zij zouden het u hoogst kwalijk nemen,indien gij deze beperking wegliet, ofschoon zij nu nietzoo bijster veel to beduiden heeft . Zij geven toe, datspolitieke instellingen invloed kunnen hebben op de oecono-mische structuur eener maatschappij", > dat ook een gods-dienstig voorschrift groote kracht kan hebben in het maat-

schappelijk leven", > dat ook de macht der ideeen niet valt toontkennen" ; maar, zegt v. d . Goes 1 ), >>wie de gevallen, alshier bedoeld worden, nader onderzoekt, zal steeds vinden,dat voor die staatkundige of godsdienstige beweging in laatste

instantie een oeconomisch motief is to vinden, en dus ditmotief als eerste oorzaak geldt" . Welnu als alle motieven,welke ook, ten slotte hun grond vinden in een oeconomischmotief, dan komt de zaak toch hierop neer, dat het oecono-

misch motief de eenige beslissende factor voor alle ontwik-keling is .

Vooreerst : wat den godsdienst betreft, leert Marx, dat dit

niets anders is dan een droombeeld, dat ontstaan is tenge-volge van de verkeerdheid der wereld . In den staat, in demaatschappij, die gebaseerd is op het privaateigendom vanproductiemiddelen, dus op het verschil van klassen, heerschtin werkelijkheid onderdrukking van de eene klasse over deandere . In die onderdrukking nu had de mensch een lichtnoodig, hij nam het licht van een droombeeld, dat hemtroostte in zijn lijden . Naarmate de maatschappij zich ont-wikkelde, naar die mate wijzigde zich ook het ideaal vande godheid, dat de mensch zich had geschapen . Met denondergang der volken verdwenen dan ook hun nationale

goden . Het Christendom, dat in het begin van onze jaar-telling ontstond, ontkiemde, let wel : uit de oeconomischewanverhoudingen, die destijds in den Romeinschen staatheerschten. >>Die Abkehr vom Irdischen - zegt Kautsky 2 ) -- die

1) F. van der Goes : Arbeidskraeht, b1z . 31, 32 .2) Die ATeue Zeit> XV Jahrg. S. 215 .

130

Todessehnsucht des Christenthums ist aus den materiellenBedingungen der Romischen Kaiserzeit zu erklaren" . Entoen zich dan ook later de oeconomische verhoudingen in deEuropeesche maatschappij veranderden, ontwikkelde zich tevenshet Christendom. > Im Mittelalter bildete es sich genau demFeudalismus entsprechend, zu einer Religion mit feudaleHierarchie aus . Und als das Biirgerthum aufkam, entstandim Gegensatze zum feudalen Katholicismus der Protestantis-mus, die Religion der Bourgeoisie" ') .

Zietdaar hetgeen de >>historie" (1) volgens de socialisten onsleert . De godsdienst is ontstaan ten gevolge der oeconomi-sche onderdrukking, en wijzigt zich naar gelang de oecono-mische verhoudingen een nieuw tijdperk intreden . Heerlijkegeschiedenis !En de gevolgtrekking? Wanneer de oorzaal ., waardoor

de godsdienst ontstaan is, nl. het klassenverschil, komt tovervallen, wanneer alle klassenverschil is verdwenen, danverdwijnt ook van zelf de godsdienst, want dan is hij nietmeer noodig 2) . > Die Religion sterbt ihres natiirliches Todes"') .Men ziet dus : de socialistische philosophie is door en dooratheIstisch. Hoe kan het anders? Indien zij immers harevoornaamste strijdwapenen zoekt bij het ongeloovig mate-rialisme, dan is het niet to verwonderen, dat haar volge-lingen zich aan de grootste godslasteringen schuldig maken .

Ook de moraal en de zedel~kheid en de begrippen omtrentrecht zijn niets meer dan historische verschijningen tengevolgevan de invoering van het privaat-eigendom . In den > com-munistischen Urzustand", d . w. z. in den toestand, waarin deproductiewijze zuiver communistisch was, kende men geenzedelijkheidsbegrippen . Er heerschte onbeperkte geslachts-gemeenschap . Engels weet u dit nit de gegevens van Bachofenen Lewis Morgan haarfijn aan to toonen 4) . Toen echter decommunistische productie wijken moest voor de productiewijze,

1) Bebel : Die Frau, S . 64 .2) H. Gorter : Het Volk (28 Mei 1900.)

3) Engels : Anti-Diihrina S . 306 .4) Engels : Ursprung, S . 9-40.

131

die op den privaateigendom gebaseerd was, onstond de mono-gamie . Dit was volgens de socialisten een zeer natuurlijkgevolg. Immers de kring van personen, met wie en voor wiemen produceerde, werd kleiner ; derhalve . . . begon zich ook

het idee to ontwikkelen, dat de monogamie de meest zedelijkevorm der geslachtsgemeenschap was . Indien echter de com-munistische productiewijze weer zal zijn ingevoerd, zullen detegenwoordige begrippen omtrent zedelijkheid weer geheel

vervallen, en zal een » hoogere" vorm van de verhoudingtusschen de beide geslachten ontstaan. Intusschen baant reedsonze kapitalistische maatschappij, ofschoon onbewust, den wegtot then hoogeren vorm, omdat zij >>mit der entscheidenden

Rolle, die sie den Weibern, jungen Personen and Kindernbeiderlei Geschlechts in gesellschaftlich organisirten Produc-tionsprocessen jenseits des Hauswesens zuweist, die neueokonomische Grundlage schafft fur eine hohere Form der

Familie and des Verhaltnisses beider Geschlechte" ') .Ook de overige voorschriften der moraal waren slechts

producten der verschillende stadia, waarin de oeconomischeontwikkeling zich beyond . Wat onze voorouders zedelijkvonden, vinden wij onzedelijk, en omgekeerd ; want de be-staande moraal is niets anders dan de moraal der bezittendeklasse, niets anders dan een klassenmoraal . > Wij beweren,dat elke theorie over moraal, die er tot nog toe is geweest,in laatste ontleding bet voortbrengsel is van den telkensaanwezigen oeconomischen toestand der maatschappij . Engelijk de ma-atschappij zich tot nog toe in klassentegenstel-lingen bewoog, zoo was de moraal steeds een klassenmoraal" ') .>)De begrippen omtrent recht en rechtvaardigheid zijn dusgeen absolute begrippen, die immer geldende kracht bezit-ten" 3) . De tegenwoordige begrippen omtrent rechtvaardigheidzijn in overeenstemming met de kapitalistische productiewijze .

De toekomst echter zal de tegenstelling van kapitaal en loon-

1) Marx : Kapital, I, S . 516 .2) Engels : Anti-Diihring, S . 89.3) H. Gorter : Het Volk (18 Juni lgoo).

132

arbeid op zijde schuiven, en daarmede tevens de voornaamsterechtsinstelling van den privaateigendom der productiemiddelenafschaffen ' ) .

Een nieuwe moraal dus wordt bij den overgang van dekapitalistische in de communistische productiewijze in het levengeroepen. Dat die toekomstmoraal echter eene groote beteeke-nis en een groote mate van vastheid zal bezitten, meenenwij to mogen betwijfelen . Immers, zooals de socialistenzelf zeggen, behooren de moraal en het recht tot het ge-bied der smehr oder weniger schwankenden Meinungen andGefuhlen" 2) .Wat den staat betreft, ook deze heeft niet altijd bestaan .

Er zijn volkeren geweest, die het zonder den staat deden .Eerst door de splitsing der maatschappij in klassen is destaat noodzakelijk geworden . De heerschende partij had eenemacht noodig, die, schijnbaar boven de partijen uit staande,in werkelijkheid haar beschermde en verdedigde . Zoo ontstondde staat. In de antieke maatschappij was de staat dan ookeene macht, die vodr alles diende tot bescherming der slaven-bezitters bij de onderdrukking der slavers . De feudale staat

1) Na bet gezegde zal duidelijk zijn, waarom de «wetenschappelijke" socialis-ten niet willen aandringen op een billijker loon volgens de eischen der reclit.vaardigheid, zooals dat werkelijk in vele gevallen verbetering noodig heeft . Deoudere, niet wetenschappelijke »Vulgarsocialisten" hadden dien eisch in hunvaan geschreven . Doch Marx en Engels verwierpen dien . Zij vonden bet nietwetenschappelijk to spreken van een rechtvaardig loon. Rechtvaardigheid immersis een historisch begrip ; er bestaat geen absolute rechtvaardigheid . Wie dusspreekt van een rechtvaardig loon, wordt ontrouw aan bet wetenschappelijksocialisme! Wie een rechtvaardigheid aanneemt, welke uitstaat boven de oeco-nomische toestanden, ze moet regelen en beheerschen, ken geen wetenschappelijksocialist zijn! Voor den waren socialist worden joist omgekeerd de begrippenomtrent recht en rechtvaardigheid beheerscht door de oeconomische verhoudin-gen. Weg dus met de eischen van een rechtvaardig loon! Weg met de pogingenom de bestaande maatschappij to verbeteren! Neen de maatschappij moet wordenomvergehaald tot op hare grondslagen, en een geheel nieuwe productiewijzedaarvoor in pleats gesteld, eene productiewijze, waarin niet meer gesprokenwordt van eeu rechtvaardig loon, maar waarin ieder arbeider zijn aandeel inde producten ontvangt zooveel als hij behoeft anach seinen Bediirfnissen" .

2) Engels : Anti-Dularing, S . 147 .

133

werd het orgaan van den adel ter onderdrukking der lijf-eigenen. De moderne staat is het werktuig van het kapitaalter uitbuiting van de loonarbeiders . In een woord : » De staatwas ten alien tijde de officieele representant van de maat-schappij, haar samenvatting in een zichtbaar lichaam ; maarhij was dat slechts in zoover hij de staat was van de klasse,die zelf in haar tijd de heele maatschappij vertegenwoordigde,in de oudheid de staat van den slavenhoudenden staatsburger,in de middeleeuwen die van den leenadel, in onzen tijd dievan de bourgeoisie" ') . Zoodra er echter >geen maatschappe-lijke klasse meer is, zoodra met de klassenheerschappij ookde daaruit voortkomende tegenstellingen worden opgeruimd,is er niets meer, wat een afzonderlijke macht ter onderdruk-king, een staat, noodimaakt . De eerste daad, waarin degstaat werkeloos optreedt - het in bezit nemen der productie-middelen in naam der heele maatschappij -- is tegelijkertijdzijn laatste zelfstandige daad als staat. Het ingrijpen eenerstaatsmacht in maatschappelijke verhoudingen wordt op heteene gebied na het andere overbodig en slaapt dan van zelfin. In plaats van de regeering over personen treedt het beheerover zaken en de leiding van productieve handelingen . Destaat wordt dus niet afgeschaft, hij sterft af" 2) .

Ten slotte, ook onze kennis is in Iaatste instantie afhanke-lijk van de oeconomische instellingen . Absolute waarhedenbestaan er niet ; zelfs op het gebied der exacte wetenschap-pen zijn zij zeldzaam . Wat vandaag als waarheid wordtbeschouwd, wordt morgen als onwaar verworpen. De werkenover wijsbegeerte zijn daar om to getuigen, dat alle philo-sofen elkander hebben tegengesproken. leder Loch rede-neerde en oordeelde volgens de begrippen, die in het oecono-misch tijdvak en juist door dat oeconomisch tijdvak, waarinhij leefde, de heerschende waren geworden . De inhoud hunnersystemen was slechts eene philosophische uitdrukking dergedachten van hun oeconomische productieverhoudingen .

1) Engels : Anti-Diiliring, S . 302 .

2) Engels : Ontwikketing van Utopic tot Wetenselaap, b1z . 49.

134

Zoo wordt door de sociaal-democraten alles verklaard uitoeconomische motieven ; zoo is voor hen de studie der oeco-mische toestanden, die steeds als een onderdeel der » Cultur-geschichte" der volkeren beschouwd werd, de eenige studie,die van de wereldgeschiedenis eene verklaring geeft .

In een volgende aflevering zullen wij deze fraaie stelllingenaan een nader onderzoek toetsen .

Hageveld .

J. D. J . AENGENENT, Pr .(Slot volgt.)

SIONS LITURGISCHE ZANGEN .

(Vervolg en slot van Dl. CSI VIII, bl. ¢25 vv .)

II . MUZIKALE UITVOERING DER PSALMEN .

De koning der schepping alleen erkent zijnen Schepper . Inootmoedig zelfbewustzijn dwingt hem dankbaarheid en noodtot zijnen Koning to gaan en Hem de hulde zijner nietigheidaan to bieden . Hij brengt Hem zijne geschenken, zijne offer-gaven, de beste die hij heeft : zijne gedachten en gevoelensin de schoonste vormen en de zoetste uitdrukking . Hij treedtnader tot zijnen God in poezie en muziek . Want er staatgeschreven 1 ) : >> Gij zult niet ledig voor mijn aangezichtverschijnen" . Zoo deed Israel ; zoo doet nog het nieuweyolk Gods.

Zagen wij, in welke poetische vormen Israel zijne gods-dienstige gedachten en gevoelens omlijstte ; wij willen verderzien, in welke snurikale uitdrukking het dezelve openbaarde .Ook bier zijn de echte oorkonden spaarzaam . Maar ook hierheeft het vernuft gezocht en gevorscht, en iets gevonden .

Na Sauls dood werd David andermaal tot koning gezalfdin Hebron. Sloot in het begin slechts Juda zich bij zijnen koningaan, en hingen de andere stammen nog aan Isboseth, denzoon van den door God verworpen Saul, na zeven jarenonderwierp zich gansch Israel aan den Man naar Gods hart,die zijn yolk over al zijne vijanden zou doen zegevieren .

David verdreef weldra de Jebusieten van den Sion en schiepzich daar zijne stad, de stad des vredes, Jerusalem . Als hij

1) Exocl XXIII, 15 .

136

zijn rijk gevestigd en al zijne vijanden verslagen had, riephij de Ark des Verbonds, Israels heiligdom, naar Sion . Onderzang en muziek werd zij in plechtigen stoet met den koningaan het hoofd door de levieten overgebracht en nedergezetin eene tent van dierenhuiden. En Davids zoon zou volgensGods beschikking het werk zijns vaders voltooien : Salomonzou den Heer in Jerusalem eenen tempel bouwen Zijnerwaardig 1 ) .

In zijn godsdienstigen ijver regelde David met wijsheid enzorg alles, wat den eeredienst van Jehova op Sion betrof .Levi en Aaron, die God zich als de eerstelingen van zijnyolk had toegeeigend, werden naar eene vaste orde aan desHeeren dienst verbonden . De priesterstam van Aaron, alsookde overige levieten, werden ieder in 24 families afgedeeld,en aan iedere familie, der priesters en der levieten, werdenbij vastgestelde beurten, door het lot aangewezen, hunne hei-lige bedieningen toegedacht . Uit de 38,000 levieten, die denleeftijd van 30 jaren hadden bereikt, koos David een zang-koor en orkest van 4000 man, verdeeld in drie families naarde drie zonen van Levi : Gerson, Caath en Merari (Exod . VI, 16) .Ook dezen werden in 24 afdeelingen gegroepeerd, die iederop hunne beurt hunne diensten verrichtten . Iedere afdeeling,ruim 150 man sterk, stond onder de leiding van 12 kapel-meesters, en het geheele corps onder het bestuur van 3 hoofd-directeurs : de familie Gerson onder Asaph, de familie Caathonder Heman en de familie Merari onder Ethan of Idithun .Zij zongen God lof met stem en instrument des morgens endes avonds, tijdens het eeuwigdurend offer, ook op de sab-bath- en de feestdagen : eerst in den Tabernakel, later in denTempel 2 ) . Als blijkt nit II Par. XXIX, 25 had David zichbij de regeling van den zang gehouden aan de voorschriften,hem door Gods profeten gegeven 3) .

Toen de Tempel was voltooid, werden Davids instellingen

1) II Ikon . II-VII en I Par. XI-XIII .2) I Par. XXIII-XXV .3) Vg]. Dr. A. Jansen, Nederlandsche vertaling, aanteekening op die plaats.

1 37

door Salomon gehandhaafd 1 ), en majestueus weerklonk Israels

zang en muziek in then heiligen reuzenbouw . Maar Davids

geslacht verliet den weg van zijn godvreezenden vader enmet den afval der koningen van Juda geraakte ook de tempel-zang en muziek in verval . Wel werden beide weder doorde God getrouwe koningen Ezechias en Josias in eere her-

steld "), doch het was slechts voor korten tijd . Juda werdweggevoerd in ballingschap, en het gezang en citerspel ver-

stomde voor ruim 70 jaren in de Heilige Stad .

In Babylon, een ballingsoord, klonken Davids heerlijkezangen en liefelijke snaren niet . Met de ziel vol heimwee

klaagde profeet Jeremias 3 )

>>Aan Babylons stroomen daar zaten wij en weenden

bij het gedenken aan Sion .

Aan de wilgen aldaarhingen wij onze harpen op .Want zij, die ons gevangen namen,vroegen ons daar om gezangen ;

en zij, die ons hadden weggesleeptzingt ons uit Sion's liederen .Hoe konden wij een lied des Heeren zingenin een vreemd land?"

Na de 7o boetejaren keerde Zorobabel naar Juda wedermet 50.000 Joden, waaronder 200 zangers en zangeressen(120 van de afdeeling Asaph) 4 ) . Als zij den verwoestenTempel hadden opgebouwd, werd de liturgische zang enmuziek weder ingevoerd volgens Davids instelling 5 ) . Na de

Syrische vervolging onder Antiochus werd in het middender tweede eeuw voor Christus door Judas den Machabeeernogmaals de joodsche eeredienst hersteld 6 ) . Het roemrijk

1) 11 Par. VII, 6 .2) II Par . XXIX, 27-30 en XXXV, 1 5 .3) Psalm CXXXVI, I-4 .4) 1 Esdras II, 41, 64, 65-5) I Esdras III, io en II Esdras XII .6) I Machab . IV, 54 .CXIX . 2 . I0

138

tijdperk echter van David en Salomon behoorde voor goedtot het verledene .

Israels muziek was dan vocaal en instrumentaal. Wijwillen derzelver uitvoering met bescheidenheid nagaan . Wijleggen den klemtoon op bescheidenheid, want waar over denaard der oud-christelijke muziek nog niet eens genoeg lichtis verspreid, daar kunnen wij zeker de oud-joodsche muziekniet in het voile daglicht aanschouwen, dat haar eenmaalbescheen . Ons liggen nog versch de harde woorden inhet geheugen, waarmede abbe Duchesne 1 ) onlangs in zijnegunstige beoordeeling van Guido M . Dreves' Aurelius Am-brosius, der Vater des Kirchzengesanges, het onwaardig optredenvan sommige mannen van wetenschap afstrafte : »Les histo-riens de la musique sacree ont l'habitude de proceder pources temps anciens avec une intrepidite propre, sans doute, aimpressioner les badauds, mais aussi bien inquietante, pourqui veut se rendre compte du veritable etat des choses . C'estun grand merite, ici en particulier, de ne vouloir pas savoirplus qu'on ne peut savoir" . Wij bepalen ons dan slechts toteenige hoofdlijnen, waaruit wij ons een klein denkbeeld kun-nen vormen over Israels liturgische muziekuitvoering .

A. ZANG.

Waar men zegt, dat de oorspong der muziek in het duisterligt, daar bedoelt men de muziek als kunst . Als natuurlijkeuiting van het gevoelend gemoed is zij zoo oud als hetmenschdom, want de mensch is van nature in dezen zinmuzikaal : het kind, dat weenend ter wereld komt, geeft reedsblijk van dezen natuurlijken aanleg .

Waar men zegt, dat de muziek als kunst het eerst bij deGrieken beoefend is 2), daar wijzen wij met fiere overtuigingop onze Heilige Boeken, die spreken van een muzikaal kooronder David en Salomon, als de wereld ooit gekend heeft,

1) Bulletin Critique, 1893, biz . 385 .-) Zie b .v . Keppers Encycopledic bij het woord «muziek" .

1 39

die verhalen van Moses en Aarons zuster Maria, hoe zij, en

alle mannen en vrouwen Israels achter hen, met zang en

pauken den Heer loofden na den reddenden doortocht door

de Roode Zee ') . Ook als kunst moet de muziek in Israel

gebloeid hebben, lang voordat bet Grieksche rijk bestond .Niet dat wij Israel de bakermat der toonkunst willen noemen ;reeds bij de Chaldeeers bestond ten tijde van Jacob het ge-

bruik vrienden bij hun vertrek uitgeleide to doen onder zangen muziek '), en mag men de vocale en instrumentale muziekals tweelingzusters beschouwen, dan dateert de zang reedsvan geruimen tijd voor den zondvloed, als aanstonds zal

blijken .Het is niet met zekerheid to bepalen door wien en wan-

neer de zang in den Israelitischen eeredienst werd ingevoerd .De Mosaische wet bevat geen voorschriften, den zang betref-fend ; er bestond ook destijds nog Been verzameling van gods-

dienstige liederen, voor den dienst van Jehova bestemd. Delofzang van Moses en Maria is het eerste godsdienstig gezang,waarvan melding wordt gemaakt. Hoogstwaarschijnlijk werddat loflied als dankbare herinnering aan Gods zichtbare bescher-

ming meermal.en later herhaald ; niet onwaarschijnlijk werdenook later nieuwe liederen gecomponeerd en gezongen : Godswondere leiding van en bezorgdheid voor Israel gaf stof inovervloed ; van een geregeld zang- en muziekcorps onderLevi's uitverkorenen is echter geen spraak . Wel mag menmet Schegg 3) in het wederopbloeiend godsdienstig levenonder profeet Samuel en in de door hem gestichte profeten-scholen den grondslag zien van bet kerkelijk-muzikale gebouw,door David opgericht en door Salomon voltooid .

Men houdt voor zeker, dat de Hebreeuwsche zang slechtsmelodie of ednstemmig geweest is 4) . De meerstemmige zangof harmonie is van zeer laten datum : zij stamt uit de don-

1) Exod. XV, 1-20.2) Gen. XXXI, 2 7-3) Die Psalmen : Einleitnng, b1z. 13 vv.4) Vgl. Maier-Blumker, >i7rrkenlexiron, 2e Aufl ., Art. «Musik" .

140

kere middeleeuwen ; Palestrina maakte haar in het begin der17 de eeuw godsdienstig en kerkelijk. Het is toch niet waar-schijnlijk, dat de harmonie, zoo ze reeds in Israel bekend enbeoefend ware geweest, geheel zou zijn verloren gegaan .

Op een melodieuzen zang wijzen dan ook de ten tijde vanDavid en Salomon meest gebruikelijke muziekinstrumenten,die den zang begeleidden, als citers en harpen en lieren . Ookde oude christelijke kerkzang, een allerwaarschijnlijkst erfstukder oude Synagoge 1 ), die kerkzang, welke, door Ambrosiusen Gregorius zoo schoon geregeld, voor de liturgie van hetChristendom werd vereeuwigd, kent geen gelijktijdig gebruikvan verschillende tonen .

In het boek der Bel~denissen 2) spreekt Augustinus vanzijne vroegere voorliefde voor den psalmenzang, then deH. Athanasius in de Alexandrijnsche kerk had ingevoerd .Men zong daar de Psalmen met zoo geringe stembuiging,dat het meer op reciteeren dan zingen geleek (>>tam modicoflexu vocis faciebat sonare lectorem psalmi, ut pronuntiantivicinior esset quam canenti"), bevreesd als Athanasius was,dat de zang meer dan het gebed de harten zou boeien .Augustinus echter kwam terug, zooals hij bekent, van zijneal to gestrenge opvatting (>>erro nimia severitate") . Zichherinnerende, hoe hij in de eerste dagen zijner bekeering toMilaan bij den zang van Ambrosius tranen van aandoeninghad geschreid, als men daar zong met heldere stem en gepastestembuiging (>>liquida voce et convenientissima modulatione"),meende Hippo's groote Bisschop die wijze van zingen ookvoor zijne kerk to mogen goedkeuren (amagnam instituti hujusutilitatem rursus agnosco . . . magisque adducor . . . cantandi con-suetudinem approbare in Ecclesia"), opdat het zwakke gemoed,in het gehoor gestreeld, tot godsdienstige gevoelens zouworden opgewekt (aut per oblectamenta aurium infirmioranimus in affectum pietatis assurgat") . Hij voegt er echter

1) Augustinus Verhaalt, dat Ambrosius de Psalmen liet zingen volgens hetgebruik der Oostersche landen . Conf. Lib. IX, Cap . VII bij Migne : Patrol.Lot. Tom. XXXII, kol. 770 .

2) Conj. Lib. X, Cap, XXXII bij Migne : Patrol. Lat. Torn. XXXII, kal . Boo .

14 1

bij : mocht het mij overkomen, dat ik meer door den zangdan door datgene, wat gezongen wordt, mij laat bewegen,zoo beken ik, dat ik dan eene strafwaardige zonde bedrijf ;ja dan wenschte ik nog liever niet to hooren zingen (»cummihi accidit, ut me amplius cantus, quam res quae canitur,moveat, poenaliter me peccare confiteor, et tunc mallem nonaudire cantantem") .

De bewering van Calmet 1 ), dat alle muziek bij de Ouden(Oosterlingen) eentonig zou geweest zijn, alleen op deze redensteunend, dat » slechts weinigen konden schrijven", vinden wijwel wat al to boud . Ons dunkt, een zingen, dat niet anders isals langzaam reciteeren, een weinig pauseerend tusschen deleden van ieder vers, na de voorlaatste lettergreep eenigszinsto hebben aangehouden, gelijk zulks heden nog op nietplechtige dagen vooral in de kloosterkerken gehoord wordt,kan de plechtige zang van Israel niet geweest zijn . Daar wasbuiging, verheffing of verlaging van stem, geevenaard aande snarenmuziek, die welluidend mederuischte . Hoe zou ookeen langzaam, statig, eentonig psalmodieeren aan het vurig,van liefde en dankbaarheid gloeiend gemoed van een feest-vierend Oostersch yolk hebben kunnen voldoen ? Neen, menzingt geen jubellied op zulk eene wijze, waar men vreugdebezingt, die men zelf heeft beleefd ; waar men feestelijk her-denkt, wat men zelf heeft gezien ; men zingt niet eentonig,waar men zingende smeekt om wat men vurig verlangt endringend behoeft, zeker niet een Oosterling . Daar kan deeentonige zang de feestelijke niet geweest zijn, waar menbehoefte had aan een vol orkest, om aan de gevoelens vanzijn hart uitdrukking to geven .

Alhoewel ons nu - aldus J. H. Drehmanns 2) - de zekere enjuiste kennis van de grondregels der muziekleer bij de Joden . . .ontbreekt, schijnt het Loch vast to staan, dat zij de Psalmeneenstemmig zongen volgens eenige bepaalde melodieen, waar-van er, naar men meent, enkele aangeduid worden in deopschriften 1 ) der Psalmen" .

1) L. c. Dissertatio in lanznazeach et sela, II, b1z . 116.2) Inleiding, blz . 14 .

142

Dc opschriften der Psalmen zijn bijna alien duister, zooals

de Vulgaat ze ons uit bet Grieksch to lezen geeft . Reedsin de 2e en 3e eeuw voor Christus, toen de Psalmen in betGrieksch vertaald zijn, schijnt de oorspronkelijke beteekenis

dier titels grootendeels verloren geweest to zijn, althans ver-staanbaar zijn ze niet weergegeven . Men tracht dan uit betHebreeuwsch, zooals wij dat nu kennen, tot een beter inzicht

daarvan to geraken ; wat niet zelden gelukt.

Zoo lezen wij in de Vulgaat boven Ps . XXI : evoor deochtendhulp" . Men zou hier geneigd zijn met Bossuet todenken aan een morgengebed ; Calmet gist zelfs, dat de Psalm

zou bestemd geweest zijn om onder bet morgenoffer gezongento worden ; de Psalm echter is een profetisch gebed van den

l~denden Messias en vangt aan met de woorden van Christus

aan bet kruis : >)O God, mijn God (zie op mij neder) ; waarorn

hebt Gij mij verlaten" ? Het Hebreeuwsch nu, ook volgensHieronymus, betitelt den Psalm : »Op de hinde des dage-

raads" 2) . a Hinde des dageraads" is volgens J . Beelen een

Oostersch beeld voor bet eerste morgenrood ; bet woordjevop" (Hebr. 'al), dat wij voor zeer veel titels aantreffen, kanzeer goed » op de wijze van" beteekenen . Men houdt bet erdan voor met den beroemden Spaanschen rabbijn uit demiddeleeuwen Aben-Ezra (Abraham ben Ezra -f- 1168), dathier een bekend lied bedoeld wordt, naar wells wijze dezePsalm moest gezongen worden : bet lied van den dageraad .

Eveneens leest men in plaats van bet opschrift van Ps. XLIV,LIX, LXVIII en LXXIX : » Voor hen die veranderd zullenworden" liever met bet Hebreeuwsch : » Op de lelien" d . i . to

1) Zijn deze opschriften oorspronkelijk aan de Psalmen toegevoegd ; of werdenze eerst later bij de samenstelling en uitbreiding van het Boek der Psalmenaangebracht ; of hebben Esdras en Nehemias bij het herstel van den liturgischeneeredienst, misschien wel onder ingeving Gods, ze bijgeschreven ; dat zijn vragen,waarop alsnog geen zeker antwoord kan gegeven worden . Zeker evenwel is,dat de titels, hebben ze ook al geen goddelijk gezag, zeer oud zijn .

2) Muisius vertaalt liever met rabbijn Kimchi : »Op de morgenster" ; men kaner vrede mede hebben . Of hiermede echter gedoeld wordt op ade ster uitJacob" (Num . XXIV, 17) mag vrij betwijfeld worden .

143

zingen op de wijze van het lied : De lelien ; zoo ook verstaatmen den titel s Verderf niet" van Ps . LVI, LVII, LVIII enLXXIV van een lied, dat met die woorden aanving enz .

Wijzen ook enkele opschriften op verschillende stemmen,waarmede de Psalmen gezongen werden? Werden anderePsalmen hoog, andere laag gezongen?

Sommigen gelooven het : Patrizi S . J . 1 ) tracht zelfs uitI Par. XV, 1g-21 sopraan-, bas- en tenorstemmen aan totoonen, die (harmonisch ?) bij het overbrengen der Ark naarSion onder begeleiding van instrumentaal-muziek den lof desHeeren zongen. Wij lezen ') v . 1g : ))En de zangers Heman,Asaph en Ethan, die op koperen cymbalen luid [Hebr. : lehasch-mia = om to laten hooren ; Patrizi : bas] speelden" ; v . 20

En Zacharias en Oziel en Semiramoth en Jahiel en Ani enEliab en Maasias en Benaias zongen de gelzeimen [Hebr . :'al-'alamoth = naar de wijze van maagden ; Patrizi : sopraan]

met luitspel" ; v . 21 : >> En Mathathias en Eliphalu en Maceniasen Obededom en Jehiel en Ozaziu zongen een zegegang op

achisnari,g-e harpen IHebr . : 'al-haschminith = naar de achtste ;Patrizi : tenor"] . Men vindt echter Patrizi's vertaling wel waterg willekeurig en bevooroordeeld ; bijval heeft zij weinig ofniet gevonden . Wel vindt het bij Ps . XLV voorkomendopschrift : »'al-'alamoth" (Vulgaat : »voor de verborgenen")eene niet verwerpelijke vertaling in : > met maagden-, sopraan-stemmen" en het opschrift van Ps . VI en XII : »'al-haschmi-nith" (de Vulgaat : »voor de achtste") in ))met basstemmen" ;en dit to meer wijl de Psalm met ))'al-'alamoth" vreugde endie met »'al-haschminith" droef held uitdrukt ; hiermede zijnechter andere verklaringen niet tenietgedaan, die, voorgestaandoor mannen als de groote Fransche rabbijn der middeleeuwenRadak (David Kimchi - 1240), in »'al-'alamoth" eene bekendemelodic en in »'a1-haschminith" een citer met acht snarenmeenen to zien . Ook zou met het oog op I Par. XXV, 5,waar sprake is van drie dochters van Heman, terwijl er

1) Cenlo .Salmi, Rome 18'75, NZ. 28 .2) 1)e Nederlandsche vertaling is vau Dr. A. Jansen .

144

onmiddellijk op volgt : >>Allen waren onder de hand van hunvader afgedeeld, om to zingen in den tempel des Heeren" ;met het oog ook op I Esdras II, 65, waar verhaald wordt,dat zich onder de uit Babylon terugkeerende Joden 200 zan-gers en zangeressen bevonden, de vraag kunnen gesteldworden, of het joodsche zangkoor uitsluitend uit mannenbestond : eene vraag, die Calmet ontkennend meent to mogenbeantwoorden') .

B. MUZIEK .

Door muziek verstaan we bier instrumentale muziek .Geruimen tijd reeds voor den zondvloed waren door Cains

nakomelingen muziekinstrumenten uitgevonden . Van Lamech,Cains zoon in het vijfde geslacht, vernemen we nit het Boek derSchepping 2 ) : aDeze nam twee vrouwen, de eene genaamdAda en de andere genaamd Sella . En Ada baarde Jabel,die de vader der tentbewoners en herders was . En de naamzijns broeders was Jubal : deze was de vader der citer- enfluitspelers" . Jubal 3) is dan de uitvinder der muziek op snaren-en blaasspeeltuigen . Andere instrumenten zullen waarschijnlijkspoedig gevolgd zijn .

Na den zondvloed vernemen we van instrumentale muziek,uitgevoerd bij feestelijke gelegenheden van huiselijken aard .Toen Jacob b .v. heimelijk met zijne vrouwen Rachel en Liaen hare kinderen het huis zijns afgunstigen schoonvaders Labanverlaten had om naar Chanaan terug to keeren, werd hijdoor dezen achterhaald . En Laban sprak tot Jacob : a Waarom

1) A. w . II, b1z. 117 en 158 vv .2) IV, 19-21 .

3) Het bijna in alle talen voorkomende jubelen stamt niet van Jubal, rnaarallerwaarschijnlijkst van het Hebreeuwsche ajobeel", dat hoornbazuin, hoorn-bazuingeschal beteekent . Het Joodsche jubeljaar, een om de 50 jaren terug-keerend feestjaar van algemeene rust, vreugde en kwijtschelding, werd op GrootenVerzoendag met bazuinen door het gansche land afgekondigd, en daarnaaresehenath hajjobeel" of jaar van bazuingeschal genoemd (vgl . Levit . XXV, 8-11) .Flavius Josephus echter (Ant. III, 12, 3) leidt vhajjobeel" of van het Syrischeajubolo", dat vrijdom, kwijtschelding, herstel beteekent .

145

hebt gij zoo gedaan om buiten mijn weten mijne dochtersweg to voeren als buit gemaakten met het zwaard? Waarom

hebt gij zonder mijne voorkennis willen vluchten en het mijniet willen aankondigen, ten einde ik u mocht begeleidenmet vreugde en met zangen en met pauken en titers?" 1 )

Ook tijdens den strijd werden de vechtende partijen door

muziek aangewakkerd 2 ) .

Dat eveneens de godsdienstoefeningen door muziek endaps werden opgeluisterd, kunnen we besluiten niet alleen

uit Moses' en Maria's danklied na den gelukkigen doortochtdoor de Roode Zee : >)Maria dan, de profetes, Aaron'szuster, nam de tamboerijn in hare hand ; en al de vrouwen

gingen achter haar met tamboerijnen dansende en zingende,en zij zong haar voor" 3 ) ; maar ook uit wat verhaald wordtvan Israel in de woestijn, toen Moses 4o dagen bij Godop den Sinai vertoefde . Men drong Aaron het yolk een

God to geven, then het als zijn beschermer kon aanbid-den. Aaron liet dan uit de gouden oorringen der vrouwenen zonen en dochters een gouden kalf smelten . En ganschIsrael aanbad dat kalf als zijn God : men zong en danste en

speelde ergerlijke spelen ter eere van het afgodsbeeld, dathen uit Egypte heette verlost to hebben 4 ) .

In de Mosaische wet treffen wij evenwel geen muzikalevoorschriften aan, tenminste niet zulke, die eenige muzikaleuitvoering bepalen met betrekking tot den eeredienst vanJehova. Er wordt alleen melding gemaakt 5 ) van bazuinenen bazuinengeschal voor drieerlei gelegenheid : 1 ° . bij het

1) Gen. XXXI, 26, 27-2) Exod. XXXII, 17, 18 -3) Exod. XV, 20, 21 . Het Latijnsche »chorus" vertaalt P. Dessens hier door

.reieu" ; J. Drehmanns in Ps. CXLIX, 3 en CL, 4 door »koor" ; J . Beelen doorreigezang" ; wijl echter en het Latijnsche »chorus" en het Grieksche xopog en

het Hebreeuwsche »machol" dansende en zingende rei beteekent, geven wij devoorkeur aan de vertaling van W . Smits : Exod . XV, 20 »zingende en dansende",Ps. CXL1L, 3 en CL, 4 ,dansreien" . Wij vinden ook niet zelden het woord»machol" verbonden met den tamboerijn (vgl . Recht, XI, 34, I Kon . XVIII, 6enz.), die al dansende geslagen werd .

4) Exod. XXXII .5) Num. X, 2-so ; Lev. XXIII, 23, XXV, g .

146

opdragen van plechtige offers ; 2 ° . bij den aanvang van hetjubeljaar, het sabbathjaar en de maanden ; 3°. bij het samen-roepen en aanwakkeren tot den strijd .

Davids tijd was het bloeiqdperk der instrumentale muziek.Overweldigend moet wet de uitvoering geweest zijn van Ps . CL,als een reuzenkoor hem zong onder begeleiding van eenmenigte speeltuigen ; als het daar klonk

s> Alleluj a !Looft God in zijn Heiligdom 1 ),looft Hem in de sterkte 2 ) zijner machtLooft Hem om zijn machtsbetooging,looft Hem naar den overvloed zijner grootheid ILooft Hem met bazuingeschal,looft Hem met harp en citer 1Loot Hem met pauk en dans,looft Hem met snaar- en orgelspel1 3)

Loot Hem met welklinkende cimbels,looft Hem met cimbels van vreugdegejubellAlles wat ademt love Jahve 1

Alleluja !"

Velerlei waren onder David en Salomon Israels speeltuigen .Zouden we de rabijnen van den Talmud gelooven, dan kendemen niet minder dan 34 verschillende ; Calmet 4) waagt het

1) Het Hebreeuwsche akodesch" vertalen w1j met W. Smits door »Heiligdom",wijl ook Exod . XXXIX, i het Heilige der Heiligen aldus genoemd wordt ;Beelen verstaat het van den sterrenhemel ; Drehmanns ook van den engelen-

hemel ; anderen van Gods heiligheid .2) De Verbondsark in het Heilige der Heiligen was als het uitgangspunt van

Gods beschermende almacht : vandaar dat de Ark in Ps. CXXXI, 8 > Ark vanGods almacht" genoemd wordt ; Beelen vertaalt hier »uitspansel", wiji hij aheilig-dom" in het voorgaande verslid van den sterrenhemel verstaat ; het Hebreeuwschewoord, dat voor »uitspansel" geeigend is : arakia"' beteekent ahechtheid, sterkte",gelijk ook ons ingeburgerd >>firmament" .

3) Beelen gist, dat bier mondorgels bedoeld zijn ; Drehmanns vertaalt aschal-mei" ; Calmet denkt aan den doedelzak (a. w. Ii, b1z. i8o) ; misschien is hierin 't algemeen slechts sprake van blaasinstrumenten, zooals ook Gen . IV, 21 ;

vgl. W. Smits .4) L . c. Disseriatio isa musica instrumcnta flebraeoruu, II, blz . i68 .

'47

met een pennestreek > uno calami ductu" er niet minder dan14 door to halen, wijl ze hun ontstaan ontleenen aan kwalijkbegrepen psalmentitels . Hij heeft gelijk .

We kunnen de joodsche speeltuigen met Calmet en Bartoloccitot drie soorten terugbrengen ; sommige, met snaren bespannen,werden getokkeld, andere werden a eblazen, andere geslagen .De snarenspeeltuigen verschilden naar het aantal snaren, naar

de wijze, waarop ze bespannen waren, en naar hunnen vorm .Sommige droegen 3, andere 4, andere 7, andere 8, andere io,andere 12, andere 24 snaren ; op eenige waren de snaren verti-kaal, op andere horizontaal, op andere in schuinsche richtinggespannen ; sommige waren driehoekig, andere vier- of meer-hoekig, andere langwerpig rond, min of meer sierlijk bewerkt .Ze werden bespeeld ofwel met de vingers ofwel met een pen .De meest gebruikelijke waren de harp, die 12 of 24, de titer,die 8 of ro, en de Tier, die minder snaren droeg .De blaasinstrumenten verschilden naar de stof, waaruit ze

vervaardigd waren, alsook naar hun vorm en samenstelling .Eenige waren van zilver, andere van koper, andere van hoorn,andere van been, andere van hout, andere van riet ; sommigewaren lang en smal, andere liepen breeder uit ; enkele be-stonden uit meerdere pijpen, de meeste waren enkelvoudig .De meest bekende zijn de bazuin, die wijd uitliep en vanzilver of koper was ; de hoorn, die uit rammen- en ossen-hoornen bereid werd ; de fluit, die uit riet of hout of beenwerd vervaardigd ; en het orgel of samengesteld instrument,waarmede misschien wel de doedelzak bedoeld wordt .

Ook de instrumenten, die geslagen werden, waren verschil-lend van stof, vorm en bouw. Men kende rinkelbommen oftanaboer~nen, pauken en trommen, cimbels of bekkens, grooteniet alleen, maar ook kleine, die aan duim en middenvingerbevestigd werden, triangels en schellen . De tamboerijn werdal dansende bespeeld .Aan nauwkeuriger bijzonderheden durven wij ons niet

wagen . Calmet geeft in het tweede deel van zijn >>Disser-tationes" (bij blz . 1 73 en i79) eenige of beeldingen, waarnaarwij den belusten lezer verwijzen .

148

Dat de instrumentale uitvoering den zang begeleidde, kunnenwe opmaken uit vele psalmenopschriften, die het instrumentaangeven, onder welks begeleiding de Psalm moest gezongenworden. Niet minder dan 56 Psalmen dragen in het HebreeuwschMizmor" als opschrift, wat de Grieksche vertaling door

tJx2 wedergeeft ; ~axg' ; of psalmus of psalm is een gezang,dat onder harpbegeleiding gezongen wordt (ifixMi~ptor = harp) 1 ) .Dat op feestelijke dagen meerdere instrumenten tegel~k be-speeld werden, en bij de plechtigste gelegenheden zelfs hetgeheele orkest optrad, kunnen we veilig met Schegg 2) aan-nemen en vindt ook eenigen steun in den zooeven aange-haalden Psalm CL, het slot van het Boek der Psalmen . Debegeleiding echter, zoo dunkt ons met Drehmanns 3), geschieddeunisono of wel een octaaf hooger of lager .

C. UITVOERING.

Rest ons nog to verklaren, op welke w6~ae, volgens welkeorganisatie, Israels koor, vocaal en instrumentaal, zijne litur-gische zangen uitvoerde . Hier vooral zijn de traditioneelegegevens spaarzaam ; het geldt dan hier vooral : > de nevouloir pas savoir plus qu'on ne peut savoir" .

De Alexandrijnsche jood Philo verhaalt 4) ons van de Thera-peuten, eene uit mannen en vrouwen bestaande monniken-secte (in de 2e eeuw voor Christus ontstaan), die den joodschenofferdienst verwierp en zich aan het beschouwend leven toe-wijdde, hoe zij hunne godsdienstige oefeningen hielden opplechtige dagen . Hun koor was in twee reien geschaard .Het stood onder een directeur, die voorzong en den zang

1) Vandaar de naam Bif3hog ~xA1s s, Liber Psalmorum, het Boek der Psalmen,reeds bij de Alexandrijnsche Joden, in de boeken van het N . Test. (Luc . XX,42, Handel. d . Apost. I, 20) en in de Vulgaat ; de Palestijnsche Joden noemdendit boek »Sepher Tehillim" = »Boek der lofzangen" . sTehilla" = »lofgezang"komt eenmaal slechts als opschrift voor bij Ps . CXLIV .

2) EinlL b1z. 14 v.3) Inleia. blz . 14 .4) De vita contemnplativa, § 10 vv .

149

leidde . Als de beurtzang geeindigd was, vormden de manners

en de vrouwen ieder afzonderlijk dansreien en dansten zij,de mannen aan deze, de vrouwen aan gene zijde . Op eengegeven teeken hieven beide koren, als door God begeesterd,eensklaps een aangename melodie aan, die al dansende doormannen- en vrouwenstemmen harmonieus werd uitgezongen .lets dergelijks, gist Calmet 1 ), kan ook wel hebben plaats

ngegrepen in den Tempel . Wij willen de authentieke bron,de Schriften raadplegen .

Dat het joodsche zangkoor en orkest in Salomons tempeleen vaste plaats innam, valt niet to betwijfelen . In den

tweeden tempel gaf Nehemias 2 ) aan de zangers > hunne stand-plaatsen" terug. Welk atrium, dat der priesters of dat desyolks, de koorplaatsen bevatte, wordt niet gezegd . Philo 1 )

verhaalt, dat het koor was opgesteld bij het groote koperenbrandofferaltaar, dat rich in het atrium der priesters beyond .Zeker is, dat het trompetgeschal, hetwelk ook tot de plechtigetempelmuziek behoorde, als blijkt uit II Par . VII, 6 volgensde Wet ') den priesters was voorbehouden .

Wij vernemen 5) van de plechtige overbrenging der Arknaar Sion onder David : >>En Chonenias, de vorst der Levieten,leidde den gewijden zang om de wijze voor to zingen ; wanthij was zeer ervaren" 6) . Men kende derhalve een directeurvan den zang, die den toon aangaf, het lied inzette en hetkoor bestuurde. Men wil ook vrij algemeen met de rabbijnenKimchi, Jarchi en Aben Ezra, dat het bij 5 3 Psalmen voor-komend opschrift : > lamnazeach" - waarvoor in het GriekschA; Td re~x ;, in de Vulgaat >>in finem" : >>tot het einde", d . i .>>tot een blijvend aandenken", staat - moet vertaald wordendoor : >>voor den voorzanger" . De zin zou dan zijn, aldusBeelen 1 ) : >> Psalm to overhandigen aan den bestuurder van

1) L. c . II, b1z . 159 .2) II Esdr . XIII, 11 .

5) Bij Calmet, a. w . 11, b1z . 159 .4) Num. X, 8.5) I Par. XV, 22 .

6) Vertaling van Dr . A. Jansen. Vgl . Calmet, t . d . p .7) Inleiding, b1z . 4 .

150

den zang" . Dit zou ook overeen to brengen zijn met devertaling van Hieronymus : »voor den overwinnaar" derzangers, hun meester 1 ) .

Sommige Psalmen werden door het geheele yolk beantwoord,als wij vernemen uit I Par. XVI, 36. Aan het slot van hetheerlijk dank- en loflied, gezongen nadat de Ark plechtignaar den Sion was overgebracht, lezen we : >>En al het yolkzegge : Amen en Allelujal" Als blijkt uit II Esdr . VIII, 6,zong men deze woorden met opgeheven handen ; waarop menzich ter aarde nederboog en God aanbad . Niet onwaar-schijnlijk ook werd het »Amen, Amen" aan het slot vanPs. XL, LXXI, LXXXVIII en CV alsook het >>Alleluja", datvoor vele dankpsalmen als antiphoon en aan het slot vanPs. CL staat aangeteekend, door het yolk meegezongen .

Mogen we ons den psalmenzang voorstellen als uitgevoerddoor twee afgedeelde koren, die beurtelings een gedeelte vanden Psalm zongen, op die wijze ongeveer, als nog heden inonze kerken geschiedt?

Met grondige redenen kunnen we deze vraag bevestigendbeantwoorden .

Beurtzangen waren den Joden niet onbekend . VolgensSchegg ') werd het lied van Moses en Maria reeds beurts-gewijs gezongen . Een zekerder bewijs echter levert onsNehemias 3), waar hij van de plechtige inwijding der herbouwdestadsmuren verhaalt. Hij schrijft : r Toen liet ik de vorstenvan Juda op den muur stijgen en stelde ik twee groote korenlofzangers op . . . . En de twee lofkoren plaatsten zich in hethuis Gods . . . en luid zongen de zangers en Jezraia was aanhet hoofd . . . . En zij onderhielden, wat zij moesten onder-

1) Bellarminus wil meer waarde gehecht zien aan de Grieksche vertaling, diede oudste brieven heeft . Hij gist (Explanatio in Psalm as, Psalnaus guartus),dat de lezing a lannezach", die men in de 2e of 3e eeuw voor Christus bij deGrieksche Joden aantrof en die door ?i; To Tixo; is weergegeven, de oorspronke-lijke zou geweest zijn ; latere overschrijvers zouden eene m hebben ingelascht,waardoor de lezing » lamnazeach" zou ontstaan zijn . Het kan zijn ; meat minstenseven goed kan de Grieksche vertaler destijds de mn over bet hoofcl hebben gezien .

2) Einleitung, b1z . 1 5 .3) 11 Esdr . XII, 31-45 .

151

houden voor hunnen God . . . volgens het voorschrift van Daviden van Salomon, zijn zoon" ') . Uit dit verhaal met zijn beroep

op David en Salomon mag men besluiten, dat in het bloei-tijdperk van Israels zang door twee koren bij beurten gezon-

gen werd . Ook het opschrift van Ps . LXXXV,II : > Om toantwoorden" wordt zoo goed als algemeen in dezer voege

verklaard .Somwijlen wisselden de koren elkander of na elk vers of

zelfs na elk verslid, als we meenen to mogen opmaken uit

Ps. CXXV

>)Looft Jahve, want Hij is goed,want eeuwig duurt zijne barmhartigheid .

Looft den God der goden,want eeuwig duurt zijne barmhartigheid .Looft den Heer der heeren,want eeuwig duurt zijne barmhartigheid" .

Het refrein >>want eeuwig duurt zijne barmhartigheid" keertin ieder vers van dezen Psalm, d. w. z. zeven-en-twintigmaal,

ter ug .Bij andere Psalmen had die afwisseling plaats na strofen.

Wij meenen, dat door de ontdekking van het parallelismeder strofen en de daarop steunende theorie der koorpsalmenvan Pater Zenner, waarover in ons vorig artikel, deze afwis-seling voldoende bewezen wordt . Ze wordt ook nog beves-tigd door eene oude overlevering en het veelvuldig voorko-mend »seta - ardtpax(za" .

Onder de betwijfelde werken van Joannes Chrysostomusvinden we in Migne's collectie 2) eene kleine a Voorrede opde Psalmen", die van een Alexandrijnschen monnik Cosmas,bijgenaamd Indicopleustes (in het midden der 6e eeuw) afkom-

stig is 3) . In deze voorrede lezen we, dat David koren had

1) Vertaling van Dr. G. W. van Zinnicq Bergmann .2) Patrol. Gr . Tom. LV, kol . 53 1-534-3) Ibid. Tom. LXXXVIII, kol. t r vv.

152

aangesteld om beurtelings de Psalmen to zingen . Daar staat))Wij schilderen hem dan of in zittende houding, hebbendekoren aan zijne rechter- en aan zijne linkerhand opgesteld,om aan eenieder zijne regeling aanschouwelijk to maken" .Deze teekening heeft Pater Zenner naar een Griekschen codexvaticanus (699) als titelplaat voor zijne Chorgesange geko-zen ; ze bevat zes koren .

Is Cosmas ons hier een veilige gids ?Pater van Kasteren schreef 1 ) : >>Dat Cosmas bij de Egypti-

sche monniken eene in hoofdzaak betrouwbare overleveringgevonden heeft omtrent het beurtgezang en andere bijzonder-heden van den Israelietischen tempeldienst, heeft niets onwaar-schijnlijks . Er is meer in Palestina verloren gegaan, dat doorde Joden in Egypte bewaard en an het Christendom isovergeleverd . Men denke slechts aan de DeuterocanonischeBijbelboeken" . Pater Zenner 2) hecht zelfs zooveel waardeaan Cosmas' getuigenis, dat hij den eersten Psalm, die zijnserachtens uit de vier eerste van ons Boek der Psalmen oor-spronkelijk bestond, to aanschouwen geeft, afgedeeld in frag-menten voor elk der koren bestemd : eene hypothese, die,hoewel op het eerste oog misschien wat vermetel, bij naderinzicht zoo geheel verwerpelijk niet schijnt . Mogelijk behoordeeene zang- en muziekuitvoering door zes koren tot de buiten-gewone plechtigheden, die op de hoogste feestdagen plaatsgrepen .

Dat in Davids tijd bij den liturgischen zang ook de dansaan het hooggestemde gevoel moest uitdrukking geven, blijktniet alleen uit Cosmas' teekening, die ons behalve de zeskoren ook twee dansende personen to aanschouwen geeft methet opschrift opyis1QQ, d. i. het dansen, maar ook uit de Psalmenzelve, waarin van »machol" = xopos = chorus = dansreiensprake is als van eene liturgische uiting van jubel, gelijk wijreeds aanmerkten. Misschien moet ook het opschrift vanPs. LII en LXXXVII »'al machalath" in dezer voege ver-

1) Siudien, D1 . XLVIII, b1z, 324 vv .2) Chorgesdnge, b1z. 61 vv.

153

klaard worden : de Vulgaat laat dit opschrift met het Griekschonvertaald (pro Maeleth, 67r,,p Maaxfa), doch Aquila zettehet om in Ea r xopFiq , Theodotion in 6Tp -opsix;, Symmachusin via xopou en Hieronymus in > )pro choro", >>per chorum",d. i . >> bij of onder het dansen" .Dat behalve het dansen ook nog andere pantomimische

uitdrukkingen, als handen-, armen-, lichaamsbeweging, de zang-en muziekuitvoering vergezelde, blijkt uit de wijze, waaropvolgens II Esdr. VIII, 6 het yolk den Psalm beantwoorddemet Amen en Alleluja" . Ook op Cosmas' teekening wordtdit duidelijk bij de dansers aangegeven. Wij zouden zelfsmet Zenner 1 ) kunnen aannemen, dat de bewegingen methanden, armen en lichaam, die ook in de christelijke liturgie,vooral onder de H. Mis, in gebruik zijn, gedeeltelijk althansen in beginsel, overgenomen zijn uit de joodsche mimiek .

Ten slotte nog een woordje over het reeds meer genoemdeHebreeuwsche > sela", dat wij in 39 Psalmen, to zamen 7 1 maal,ontmoeten, altijd aan het einde van een vers . De Griekschevertaling geeft het weder door ~iyq.,ax,vx ; de Vulgaat laathet, als niet tot den tekst behoorende, weg .

Noch grammatikale afleiding, noch eenstemmige overleve-ring geven zekerheid omtrent de oorspronkelijke beteekenisvan dit sela-diapsalma. Ten allen tijde heeft men gegist engemeend en toegelicht, en nog is men niet tot een algemeenerkend gevoelen geraakt. We kunnen evenwel de verschil-lende verklaringen met J . Parisot, die ze nog onlangs de revueliet passeeren 2 ), tot twee klassen terugbrengen : volgens eenigenmaakt dit geheimzinnig woordje een deel uit van den tekstder Psalmen ; volgens anderen, de meesten, is het eene aan-wijzing van iets buiten den Psalm, op den Psalm betrekkinghebbende .

De joodsche overlevering houdt tot op den huidigen dagmet de Chaldeeuwsche Targumin en de Syrische Peschito>>sela" voor een tot den Psalm behoorend woord : zij geven

1) Cka,csiin; , T, b1z. 85 vv .2) Revue Bibliquh.', 1899, b1z . 573 vv.

CXIX . 2 .

11

het den zin van »voor de eeuwen", > ten alien tijde" . Aanhare zijde staan de kerkvaders Athanasius, Hieronymus enIsidorus van Sevilla. Anderen meenen het to mogen vertalendoor »amen", anderen nog anders . Wijl de Latijnsche authen-tieke Vulgaat echter dit woordje overbodig acht, heeft voorons Katholieken de joodsche overlevering weinig waarde .

Onder degenen, die >>sela" als buiten den Psalm staandebeschouwen, bestaat niet minder verscheidenheid van gevoelenomtrent de beteekenis ervan ; veelal houdt men het toch welvoor een muzikaal teeken .

Aan hun hoofd staat de oudste Grieksche vertaling, hetoudste dokument, wat in deze bestaat, gerugsteund door dejongere van Symmachus en Theodotion : eenstemmig gevenzij het weder door Men kan het oneens zijn overde juiste beteekenis van het Grieksche »diapsalma", de muzi-kale stam > psallein" = snarentokkelen, is niet to betwijfelen .Hebben we bier echter to denken aan een > tusschenspel"(wat zeer velen meenen) of aan eene > pauze" of aan eene»verandering, verheffing van stem" of aan eene »veranderingvan koor" of aan eene > nederbuiging" misschien van hetlichaam ? Geene verklaring ontbreekt het aan voorstanders ;hier geldt bijna > zooveel hoofden, zooveel zinnen" . Tochschijnt eene verklaring meer en meer veld to winnen, dienamelijk van Cosmas den Indienvaarder.

Zeker is bovengenoemde Cosmas onze bijzondere aandachtwaardig : hij handelt in zijne > Voorrede op de Psalmen" exprofesso over > sela", en dit niet grammatikaal, maar zondermeer verhalend, wat de Alexandrijnsche overlevering onderde monniken nog van »diapsalma" had bewaard . Hij schrijft 1 ) :David gaf zijne Psalmen aan een koor to zingen . Meende

hij echter, dat midden in den Psalm deszelfs overig gedeelteaan een antler koor moest worden overgegeven, dan werddit overnemen van den Psalm [dit overgenomen gedeeltevan den Psalm? het Grieksch heeft ;'I' ~iAox4 rob tpaxp,6]

1) Patrol. Gr. Tom. LV, kol . 533 •

154

155

diapsalma genoemd" . Hierdoor ontstonden dan diapsalma-zangen 1 ) .Zenner kent aan Cosmas' overlevering hooge waarde toe

en hij aarzelt niet »sela-diapsalma" als » koorverwisseling" opto vatten en voor zijne theorie der koorpsalmen to benut-tigen 1 ) . Hij meent, dat ook de woordafleiding (vgl . ~iyAoyo4 _samenspraak) Cosmas' verklaring bevestigt, eene bevestiging,die niet wordt tenietgedaan, doordat men diapsalma lievermet van Kasteren i ) verstaat van shetgeen afgescheiden vanhet vorige [volgende ?] (alx = het Latijnsche di, dis), d . i . dooreen ander koor gezongen wordt" .

Wat er dan ook moge zijn van sela's ware beteekenis, wijbesluiten met van Kasteren 4 ) : » De meening, dat sela en~iatpxi t'x practisch de afscheiding der strofen aanwijzen,schijnt ons voldoende gewaarborgd . Strofen, door de responsioof den inhoud duidelijk herkenbaar, worden niet zelden tegelijkdoor sela (of Sratpx?Nx) ingeleid of gevolgd" .

Het komt ons voor, als wij ons uit de weinige gegevens,waarover wij beschikken kunnen, een denkbeeld vormen vanIsraels muzikale uitvoering der Psalmen, dat de psalmen-zang, zooals die nog heden op plechtige dagen in onze kerkenonder begeleiding van het alle muziekinstrumenten omvattendorgel wordt uitgevoerd, veel overeenkomst moet hebben metthen van Israels tempel onder David en Salomon . De melo-dieuze zang geniet nog altijd de kerkelijke voorkeur bij deliturgische plechtigheden . Men hoort nog altijd het voor-zingen, het antwoorden, het refrein . Ook de beurtzangen,hoewel niet meer in derzelver strofenafdeelingen van weleer,blijven immer bij het nieuwe yolk Gods bewaard .

1) In het Grieksch vinden we nog way ara~ahjzxrog bij Ps . IX, 17, wear inhet Hebreeuwsch staat shiggajon sela" .

2) Reeds Agellius (Comet . in Psahnos, Romae 16o6, blz. 17) kwam de ver-klaring van den Pseudo-Chrysostomus (Cosmas) ten hoogste waarschijnlijk voor(sprobabilis maxime videtur") ; van eene practische toepassing daarvan was echterv66r Zenner geen sprake .

") StudiEn, Dl . XLVIII, blz . 326 .4) T. a . p .

156

Met zuiverder hart en meer dankbaar gemoed, gewasschenen geheiligd in het bloed van den Verwachte der volkeren,die met haar blijft en bij haar woont, zingt de nieuwe Bruiddes Heeren, de vrije Sara, het lied der slaafsche Agar, datvoorspelling was ')

>>Koningen der aarde en alle volkeren,vorsten en alle rechters der aarde,jongelingen en maagden, grijsaards en jongeren,dat zij den naam des Heeren loven,want heilig is zijn naam alleen !Zijn lof verkondigt hemel en aarde,en Hij verhief den hoorn zijns yolks 1Hem loven al zijn uitverkorenen,Israels zonen, zijn dierbaar yolk 1

AllelujaZingt den Heer een nieuw gezang,Zijn lof weerklinke in zijn heilige kerke 1Israel verheuge zich in zijn Beschermer,en Sions zonen juichen in hunnen Koning l"

Weert.

Fr. ROMUALDUS PEETERS, 0 . F. M .

1) Ps . CXLVIII, 11-14 en CXLIX, I-2 .

RICHARD WAGNER.TWEEDE LEVENSHELFT. 1849-1883 .

(Vervolg en slot van Dl. CX VIII, blz. -r¢5 vv .)

111 . TWEEDE VRIJWILLIG VERBLIJF IN DEN VREEMDE .

TRIEBSCHEN BIJ LOZERN . 1866-1872 .

Vevey en Geneve waren de eerste plaatsen, waar Wagner

zich na zijn vertrek uit Miinchen vestigde . Terwijl hij van

daar een uitstapje maakte naar het zuiden van Frankrijk,

bereikte hem to Marseille de tijding van den dood zijner

vrouw 1 ) . Niet lang daarna huurde hij een villa to Triebschen

bij Liizern, waar hij de eerstvolgende jaren bleef wonen en

arbeiden onder de hooge bescherming van zijn koninklijken

vriend, die, naar men zegt, hem daar enkele malen bezocht .Vol moed en lust toog hij aan het werk, en het eerste, dat

hij voleindde, was de partituur van Die Meistersinger, door

een zijner vrienden seine in Scene gesetzte Fuge" genoemd ;

daar toont Wagner zich den onovertroffen meester in allerlei

contrapuntische moeilijkheden, hij vermeit er zich als het

ware in en toovert er spelende mee ; daar ook treedt zijn

ongeevenaarde vaardigheid in de behandeling en in de zeld-

zaamste en meest verrassende combination der instrumenten

1) Glasenapp zegt in zijne Wagnerbiographie over haar : »Dem so ganz vonseinem Damon Beherrschten hatte von jeher ein hochgesinntes verstandnissvollesWeib zur Seite stehen mUssen - ein Weib, das es verstanden hatte zwischendeco Genius and der Welt zu vermitteln, indem sie begriffen hatte, lass theseBeiden sick ewig feindlich zu einander verhalten. Frau Wagner hatte dies nieerhannt . Sie wollte vermitteln, indem sie von dem Genius Concessionen andie Welt verlangte, welche dieser nicht bringen konnte, nicht bringen durfte" .Vgl. Chamberlain I, S . 85, 86 .

158

duidelijk aan den dag . Nadat deze partituur voltooid was inOctober 1867, begonnen to Munchen de voorbereidingenvoor de uitvoering van dit werk, welke plaats had den21sten Juni 1868 en voor Wagner een ware zegepraal was .

Ter zelfder tijd gaf hij ook weer verschillende geschriftenin het licht, zooals Deutsche Kunst and Deutsche Politik,waarvan wij reeds melding hebben gemaakt, Ueber dasDirigieren, Beethoven ; ook bewerkte hij een tweede uitgavevan zijn vroeger opstel Das Yudenthum in der Musik, waar-van Viotta zegt : » Verwekte de eerste uitgave een storm,dan kan de beweging, die na de tweede uitgave ontstond,niet anders dan bij een orkaan vergeleken worden . De ge-heele muzikale en letterkundige wereld geraakte in oproer" 1 ) .

Uit de vergelijking van Wagner's ideeen in 1848 overrevolutie en politiek in het algemeen met zijn geschriften uit1864 (Ueber Staat and Religion), 1867 (Deutsche Kunst anddeutsche Politik) en met een nog later, in I88o, verschenenopstel (Religion and Kunst), zou een oppervlakkig beschouwerde gevolgtrekking kunnen maker, dat er een opmerkelijkeverandering in Wagner had plaats gegrepen ; doch dit ismeer schijn dan werkelijkheid . Men kan hierover bij Cham-berlain en Lichtenberger belangwekkende bladzijden lezen ') .

Een dwaling, die zeer verspreid is geweest, is, dat devroegere revolutionnair, nadat hij de bijzondere vriend vankoning Ludwig II geworden was, plotseling in een volbloedroyalist was veranderd. Niets is echter minder waar. Ookin 1848 was Wagner - gelijk wij reeds vroeger hebbengezien 3) - een aanhanger van het koningschap ; zijn ideaalechter was niet de constitutioneele monarchie, maar het abso-lute koningschap. Van de revolutie hoopte hij toen alleen,dat zij de bestaande, volgens zijn meening geheel bedorveninrichting der staten zou vernietigen, om een toestand in hetleven to roepen, waarin aan de persoonlijke vrijheid van het

1) Viotta, Richard Wagner, b1z . 218 .2) Chamberlain I, S. 119-130 . Lichtenberger, Richard Wagner, pocte et

pensezsr, p. 41o-416.3) Dl. CXVII, blz . 186, 387 .

individu meer ruimte zou gelaten zijn, en waarin de kunst,de ware kunst, vereenigd met den godsdienst - in Wagner'szin I - de menschen zou veredelen en gelukkig maken . Inhet tijdperk echter van zijn leven, dat wij nu bespreken, steltWagner zich de persoonlijkheid van den vorst veel scherperomlijnd voor, terwijl hij tevens aan de politieke en socialequaesties niet meer een zoo beslissend belang toekent voorhet geluk der menschheid, en vooral zijn geloof in de ver-lossende kracht van een sociale revolutie zeer veel vermin-derd is ') . Bijna terstond na de crisis van 184.9 begint ereen wijziging in Wagner's staatkundige begrippen to komen,een wijziging, die ongeveer gelijken tred hield met zijn wijs-geerige opinies . Wij zullen hier verder niet op ingaan, daarwij to wijdloopig zouden moeten worden, en verwijzen dusnaar bovengenoemde auteurs Chamberlain en Lichtenberger .

Met een enkel woord echter willen wij nog melding makenvan Wagner's denkbeelden over een regeneratie der mensch-heid, denkbeelden, die reeds in de Zdricher jaren bij hem opge-komen en zelfs geformuleerd waren, maar die later, en vooralin zijn laatste levensjaren, meer vasten vorm aangenomenhebben en zelfs door hem gedramatiseerd zijn in Parsifal.

Wagner zet als onomstootbare waarheid voorop, dat demenschheid, dat de beschaving, die in de oogen van sommigensteeds vooruitgaande is geweest, in werkelijkheid al meer enmeer achteruitgegaan, vervallen en ontaard is . De kennisder oorzaken van dit verval voert tot het inzicht, dat eenherstel, een regeneratie mogelijk is. Stoffelijke oorzaken,schadelijke invloeden hebben aanleiding gegeven tot het ver-val - stoffelijke geneesmiddelen, of liever de wegnemingder schadelijke invloeden zullen voldoende zijn om ons tovoeren op den weg naar A et verloren en nu met bewustzijnteruggewonnen paradijs" .

Wagner's geschriften zijn vol van uitdrukkingen, die datverval, die ontaarding kenteekenen, en men zou, zegt Cham-berlain, in 't oneindige kunnen citeeren, indien men hier

1) Lichtenherger, p . 41Z ,

159

16o

allcen bijeen wilde plaatsen wat hij geschreven heeft tegenonzen modernen > einzig von den Lastern der Gesellschaftlebenden" Staat, tegen de > entgottlichte" en ))impotent ge-wordene kirchliche Religion" .

Als oorzaken van bet verval noemt Wagner geld, eigen-dom en vooral hct crfel~ geworden besit. > Aus diesemzum Eigenthum gewordenen Besitze, der wunderbarerweiseals die Grundlage jeder guten Ordnung angesehen wird,rUhren alle Frevel des Mythos and der Geschichte her" .Schreef hij aldus reeds in zijn werk Oper aand Drama, ookin een zijner laatste opstellen Erkenne dich selbst, van betjaar 1881, lezen wij nog bet volgende : > Es scheint wohl,dass mit dem an sich so einfach dunkenden Begriffe desEigenthums, durch seine staatliche Verwerthung, derv Leibeder Menschheit ein Pfahl eingetrieben worden ist, an welchemsie in schmerzlicher Leidenskrankheit dahinsiechen muss" .

Bij nader inzicht echter moest Wagner tot de overtuigingkomen, dat eigendom en bezit toch slechts de verschfnselen

waren van bet verval, meer dan de oorzaken . Hij zocht danook dieper naar andere, physieke en nnoreele oorzaken enmeende deze gevonden to hebben in het bederf des bloeds

en in den invloed van het ,7odendom . Het bederf des bloodsontsproot uit een verkeerde voeding en uit de vereenigingvan edeler rassen met minder edele . 's Menschen levenswijze,die gebaseerd is op bet gebruik van vleesch, is in dengrond slecht. De eenige natuurlijke voeding der menschenis die met planten ; de meeste ziekten van bet menschdomkomen voort uit bet gebruik van vleesch ; en bet moetgeen verwondering baren, dat de physieke ontaarding vooreen goed deel daaruit voortspruit . De andere factor vanbet bederf des bloeds, de vereeniging van edeler rassen metminder edele, is een vinding van Wagner's vriend, den graafde Gobineau, en door Wagner geadopteerd. Deze Franscheschrijver tracht in zijn werk Essai sur l'inegalite des races

humaines to bewijzen, dat de vermenging van bet blanke - betedelste - ras met bet gele en bet zwarte niet tot gevolg heeft,dat beide laatste veredeld zijn, maar dat integendeel bet eerste

161

minder edel is geworden ; hetwitte ras was echterdaartoe van oudsreeds genoodzaakt, omdat het verreweg kleiner in aantal was .

Meer echter nog dan deze physieke oorzaken heeft eenmoreele oorzaak medegemerkt om den mensch to doen ont-aarden, en deze is de invloed der Joden. Deze zedelijkeinvloed van het Jodendom op de volkeren van Europa heeftde ontaarding en het verval der menschen zeer sterk in dehand gewerkt en verhaast . Hierbij heeft Wagner niet zoozeerhet oog op den f nancieelen invloed der Joden, maar meerbijzonder op dien, welken zij hebben uitgeoefend op den Duit-schen kunstsmaak en de Duitsche begrippen van zedelijkheid ;deze heeft Wagner dan ook altijd verdedigd tegen een volks-stam, die in deze opzichten anders denkt en anders gevoelt .

's Menschen ontaarding en verval to erkennen schrijft Wagnerniet aan zich zelven als lets nieuws toe ; neen, > jeder grosseGeist ist einzig durch these Erkenntniss geleitet worden ;fraget die wahrhaft grossen Dichter aller Zeiten ; fraget dieGrinder wahrhafter Religionen" .

In plaats van nu echter, gelijk men verwachten zou, bijhet gezicht van dit jammerlijke en algemeene verval pessi-mistisch gestemd to worden, is Wagner integendeel zeeroptimistisch gezind en overtuigd, dat >)die Erkenntniss desGrundes unseres Verfalles zugleich auf die Moglichkeit einerebenso grundlichen Regeneration leitet" .

Om uit het verval to geraken, moet het blanke ras zichlos maken van den invloed der andere rassen, moet vooralde Duitsche stam zich ontworstelen aan het Jodendom, moetde mensch in het algemeen het bederf des bloeds tegengaandoor alle vleesch - en alcoholia - to derven en zichtevreden to stellen met plantaardig voedsel . Wagner is dusvegetarier en eischt ook, dat de andere . menschen dat zullenworden. Zelfs wil hij, dat, indien het meer noordelijke klimaateen vleeschvoeding eischt, men deze streken zal verlaten omin een algemeene volksverhuizing naar zuidelijker streken totrekken. In verband met zijn vegetarisme was hij een vijandvan alle plagen en dooden van dieren, een vijand van vivi-sectie en een voorstander van dierenbescherming.

162

Enkele bedenkingen mogen ons hier veroorloofd zijn .Men kan - evenwel niet zonder voorbehoud ten opzichtevan het al to hersenschimmige - zich laten welgevallen het-geen Wagner over dit punt meent to moeten leeraren, nietechter de wijze, waarop hij de lievelingsideeen zijner laatstejaren in Parsifal dramatiseert . Zoo bijv. het geval met denzwaan . Parsifal, de »refine dwaas", heeft in zijn jeugdigenovermoed een zwaan geschoten, die tot het heilig gebiedvan den Graalstempel behoorde. Hij wordt betrapt en overzijn »Si ndenthat" door den ouden graalridder Gurnemanzterechtgewezen ; daarna nemen edelknapen den gedoodenzwaan op, leggen hem op een met groen en bloemen ver-sierde baar en dragen hem in optocht weg . Hierin nu is,naar onze meening, jets overdrevens, omdat er, zooals descene in Bayreuth wordt afgespeeld, door de woorden, doorden gang, door geheel de houding der acteurs, over dittooneel een waas, een tint van religiositeit, van hooger wijdingwordt gespreid, die het begraven van een dier tot een soortvan godsdienstige handeling verheft.

Hinderlijker nog voor ons katholieken is hetgeen Wagner inParsifal doet met betrekking tot bet Allerh . Sacrament desAltaars . Op het voetspoor van den Franschen vegetarierGleizes (in zijn werk Thalysie on la nouvelle existence, Paris1821), haalt Wagner de woorden van Christus bij de instellingvan het Allerh . Sacrament : >>Hoc facite in meam commemo-rationem" aan als een argument voor het vegetarisme enverklaart, dat Christus daarmede heeft willen zeggen : sgebruiktalleen brood en wijn" 1 ) .De dramatiseering van deze opvatting vinden wij in de

graalscene van het eerste bedrijf : nadat een knapenkoor bovenin den koepel van den Graalstempel de woorden der instel-

1) >>Der Heiland gab sein eigenes Fleisch and Blut, als letztes Siihnungsopferfir apes sundhaft vergossene Blut and geschlachtete Fleisch dahin, and reichtedafur semen Jtingern Wein and Brot zum t&glichen Mahle : »Solches alleingeniesset zu meinem Angedenken" . Dieses ist das einzige Heilamt des Christ-lichen Glaubens : mit seiner Pflege ist alle Lehre des Erlosers ausgeiibt."G. S . X, S . 230.

163

ling van het H. Sacrament heeft gezongen, en de schitte-rende graal zegenend is opgeheven - een ceremonie doorWagner afgezien van de Katholieke Kerk - nemen de graal-ridders hun maal, bestaande uit brood en wijn ; intusschenwordt het volgende gezongen

Knab enstimme n :

Wein and Brod des letzten Mahleswandelt' einst der Herr des Grales,durch das Mitleid's Liebe'smacht,in das Blut, das er vergoss,in den Leib, den dar er bracht' .

JUnglingsstimmen :Blut and Leib der Opfergabewandelt heut' zu eurer Labeder ErlUser, den ihr preist,in den Wein, der nun euch floss,in das Brod, das heut' euch speist .

Die Ritter :

Nehmet vom Brod,wandelt es kuhn

zu Leibes Kraft and Starke ;treu bis zum Tod,fest in Muh'n,

zu wirken des Heilands Werke .Nehmet vom Wein,wandelt ihn neu

zu Lebens feurigem Blute,froh im Verein,briidertreu,-

zu kampfen mit seligem Muthe .

P. Schmid teekent hierbij aan : »Dat is Wagner's dogmatiekvan het laatste Avondmaal . De knapen leeren, dat in Christusde spijs en drank, die Hij bij het avondmaal nuttigde, zichin zijn lichaam en bloed veranderden, en dat hij deze voorons aan het kruis opofferde. De jongelingen leeren, dat de

164

ridders deze leer mogen verstaan en in hun, uit brood enwijn bestaand maal Christus' verlossingsdaad moeten vieren,d, i. dat zij met hun vegetarische voeding het voorbeeld vanChristus' avondmaal moeten navolgen . De ridders toontn aan,dat zij dit alles goed hebben verstaan : zij zingen hun vege-tarier-bondslied" .

Wij gelooven wel, dat Wagner to weinig kennis had van deleer der Katholieke Kerk om to weten, wat de woorden vanChristus, en door Hem zelven en door zijn priesters uitge-sproken, tot stand brengen, n .l. de verandering van brood enwijn in het Lichaam en Bloed van Christus, en dat hij daaromniet kon inzien, hoezeer hij door zijn interpretatie van hetheiligste, dat er op de wereld bestaat, den katholiek moesthinderen en kwetsen, maar dat neemt tech niet weg, dat dekatholiek feitelijk gehinderd wordt . Hierop doelden de woorden,die wij in de inleiding tot deze levensschets geschreven hebben 1 ) .Daarom dunken ons de woorden van Marcel Hebert 2 ) tozwak, en hadden wij in den mond van een katholiek priesterliever een krachtiger protest gehoord 3 ) .

1) Dl. CXVII, blz . 30.2) Le sentiment veligieux daps Pa'nz're de R LVagacr, p . 202 .

3) Beter schijnen ons de veroutwaardigde woorden van P . Schmid . Dozevervolgt na de hierboven aangehaalde woorden aldus : »De pen weigert schier,doze impertinenties van den meester Deer to schrijven . . . . Teen de vijandenvan den schaamteloozen Alcibiades hunnen tegenstander op de zekerste wijzein discrediet wilden brengen hij het Atheensche yolk, zorgden zij or voor, dataan den dag kwam, hoe de liederlijke man eens in toestand van dronkenschapden spot had gedreven met de mysterien van Eleusis. Dat was voldoende omto maken, dat het yolk zich van hem afkeerde en zijn doodsvijand word .Heden ten dage mag echter in den tempel der beschaving to Bayreuth demeester van het kunstwerk der toekomst het heiligste mysterie van het Chris-tendom verlagen tot een coup de theatre, om terloops ook propaganda to makenvoor zijn kunstgodsdienst, die het gansche verlossingswerk van Jesus-Christusbespot, Christus' Godheid ontkent, Kerk en Christendom belastert ! - Datalles is zeker geen opera, geen spel meer, maar een mysterie ; doch een mysterie,waarvoor eens de H . Paulus de geloovigen van Thessalonica waarschuwde, teenhij schreef : ))Last u door niemand verleiden op eenigerlei wijze : want eerstmeet de afval komen en geopenbaard worden de mensch der zonde, de zoondes verdeifs, die zich verzet en zich verheft boven alles wat God beet en aan-beden wordt, zoodat hij in den tempel Gods zal zitten, zich zelven vertoonendealsof hij God is" .

165

Doch laat ons terugkeeren tot de regeneratieleer .Wat aan Wagner de kracht gaf om to volharden in zijn

denkbeelden omtrent de regeneratie, is een wijsgeerige be-schouwing van den aard der menschheid. Hij gaat daarbijuit van de wijsbegeerte van Schopenhauer, of liever hij ont-wikkelt Schopenhauer's gedachten . Wagner getuigt zelf, dathij > aus den Beweisfuhrungen Schopenhauer's fur die Ver-werflichkeit der Welt selbst die Anleitung zur Erforschungder Moglichkeit einer Erlosung dieser selben Welt herausge-funden habe" 1 ) . Hij kwam tot de erkentenis, dat Schopen-hauer's » Verneinung des Willens zum Leben", uit welkebeweeggronden zij ook voort moge spruiten, zich steedskarakteriseert als hoogste energie van den wil zelf" ') . Vandit standpunt uitgaande, kwam hij tot de overtuiging, dat,wie met helder verstand het verval der menschheid erkent,en wie tegelijk deze hoogste energie van den wil bezit, allesin de hand heeft, wat noodig is, voor een regeneratie : hij kentde kwaal en is meester van de genezing . Daaruit ontspruitdan dat »geloof aan de rnogelijkheid eener regeneratie", datdoordrongen zijn van de > almacht des veils", daardoor ook ver-klaart zich het woord van Wagner : >>Die Sieges-Gewissheitdes Willens wird durch die Erkenntniss des Verfalles errun-gen" 3 ) . De grondslag van Wagner's overtuiging ligt hierin,dat de tot verval gekomen menschelijke natuur in haar oor-sprong goed is ; daarom noemt hij in zijn opstel over Beet-hoven de wereld >)de woestenij van het ontaarde paradijs" 4 ),daarom ook zegt hij in een zijner laatste opstellen Erkennedich selbst : »Unser Heil suchen wir einzig in einem Erwachendes Menschen zu seiner einfach-heiligen Wurde" ') .

Het hoofdmoment van de regeneratieleer ligt volgens Wagnerin den godsdienst . Hij schrijft dan ook in Religion and Kunst :>>Aller echte Antrieb, and alle vollstandig ermoglichende Kraft

1) G. S. X, S. 35 . Vg1. Chamberlain I, S . 165 .2) G. S. X, S. 279 .8) G. S. X, S. 250 . Vgl . Chamberlain I, S . 166.4) C. S. IX, S . 126 .8) C. S. X, S . 274 .

166

zur Ausfi hrung der grossen Regeneration kann nur aus demtiefen Boden einer wahrhaften Religion erwachsen" 1 ) .

De grondslag van alien waren godsdienst - aldus Wagner- is het helder bewustzijn, dat de tegenwoordige wereldslecht is, en de poging, die beproefd wordt om ons to be-vrijden van de banden, welke ons geketend houden aan diebedorven wereld =) .Wagner hield in den tijd, waarvan we nu spreken, den

christelijken godsdienst voor den beste en den verhevenste .Christus zelf was niet een »wijze", gelijk de stichters vanandere godsdiensten, maar hij was God 3) ; zijn dogma was eendaad, nl. vrijwillig het lijden op zich to nemen . Maar hetoorspronkelijke Christendom is ontaard : in plaats van deinnerlijke visie, waaruit de godsdienst vroeger bestaan heeft,is er een geloof aan dogmata gekomen ; en van den anderenkant is de Kerk, bedorven door dat de geest van het Joden-dom er op verschrikkelijke wijze in doorgedrongen is, allengseen werktuig van overheersching geworden, een macht, diemet den Staat wedijvert 9 ) .Dit nu moet anders worden : de oorspronkelijke godsdienst

van Christus moet worden opgezocht, en die godsdienst is degodsdienst van het medelijden : » Fortan sollte uns einzig nochdaran gelegen sein, der Religion d e s M i t l e i d e n s einenkraftigen Boden zu neuer Pflege bei uns gewinnen zu lassen" 3) .

1) G. S. X, S. 243 . Vgl . Chamberlain I, S. 166.2) G. S. X, S. 212 .3) Het is vrij moeielijk om uit de geschriften van Wagner op to diepen, hoe

hij zich de Godheid van Christus eigenlijk voorstelde . Zeker is het wel, dathij van Christus niet de voorstelling had, die alleen overeenkomstig de waarheiden het katholieke dogma is . Wij gelooven het dichtst bij zijne opvatting tokomen, als wij zeggen, dat Wagner zich Christus dacht als een wezen vanhoogere orde dan de mensch, met een buitengewone zending des hemels belast,zonder echter datgene to bezitten, wat volgens de katholieke leer God tot Godmaakt . Dit moet wel in het oog gehouden worclen, als we Wagner overChristus als over »God" hooren spreken .

4) Lichtenberger, Richard WWagzaer, joite et penseur, p . 426 .3) Vgl. over heel deze zaak Chamberlain 1, S . 148-168; Lichtenberger,

p. 388-432 .

Alleen met zulk een godsdienst is regeneratie van het men-schelijk geslacht mogelijk .Wanneer de menschheid aldus geregenereerd is, speelt de

kunst de rol, die haar toekomt . Zij moet aan den menschde beteekenis openbaren van zijn onbewusten drang > zurfreien Menschenwurde", zij moet den afgedwaalde zijn goederichting toonen ; verder moet zij hem een diepere kennis vanhet wezen der wereld verschaffen ; eindelijk, daar, volgensWagner, >>das Kunstwerk die lebendig dargestellte Religion"is'), moet de kunst ook op godsdienstig gebied den warenweg wijzen ; zij moet niet meer dienen tot vermaak en ver-strooiing, maar zij moet worden 2ein weihevoll reinigenderreligioser Akt" 2) .

De kunstenaar van dat nieuwe tijdperk doet de godsdien-stige waarheid, waarvan de Heilige getuigenis aflegt doorzijne daden, en welke de priester verkondigt in zijn dogmata,in haar verheven schoonheid kennen door beeld'en, bestemdom indruk to maken op de zinnen der menschen . Oprechterdan de priester, die bijna ten alien tijde zich heeft ingespan-nen om aan de geloovigen zijn godsdienstige allegorieen opto dringen als geschiedkundige waarheden, als werkelijkedogmata, heeft de kunstenaar nooit getracht om zijn werkenuit to geven voor iets anders dan ficties en symbolische voor-stellingen van iets, dat niet onmiddellijk en rechtstreeks kanworden voorgesteld ; en daarom zegt Wagner, dat de priesterder kunst >)de eenige is, die nooit loog" 3),

Langen tijd echter heeft de kunstenaar, in vereeniging metden priester, aan het christelijk dogma een grootere over-tuigende kracht gegeven ; hij deed nl . dat dogma van gedaanteveranderen door de tooverkracht der kunst, door in zijnwerken de ware beteekenis to doen raden van de allegorieen,welke de priester aan het geloof der menschen voorstelde .Maar in werkelijkheid staat de kunstenaar boven den priester,

1) G. S. III, S . 63-2) G. S. III, S. 132 ; X, S . 2 49-3) G. S. X, S . 247 .

t67

168

als middelaar tusschen de goddelijke waarheid-en den mensch,als schepper van godsdienstige symbolen ; daarom is demoderne kunstenaar geroepen om de erfenis des priesters toaanvaarden. Geen dogmata meer, geen godsdienstige plech-tigheden ! Een nieuw geslacht, dat overtuigd is van zijnontaarding, ziet verlangend naar regeneratie uit ; bet vindtgeen voldoening meer in de oude godsdienstige allegorieen,maar zoekt bevrediging en vermeit zich in kunstwerken . Inde groote scheppingen van Sophocles, van Shakespeare, vanBeethoven, vooral in bet muziekdrama vinden wij tegenwoordigde hoogste uitdrukking van bet godsdienstig gevoel, de modernevorm van de godsdienstige mythe .

In de bedorven wereld, waarin wij veroordeeld zijn to leven,kornt de kunstenaar troost brengen ; in alle droevige om-standigheden, als alle hoop vervlogen schijnt, verheft de kunstons boven de treurigheid en de leelijkheid van ons bestaan,door dit to ontdoen van zijn vulgaire werkelijkheid, door betto vervormen in een subliem en heerlijk spel . Zoo vindt deleer der regeneratie haar afsluiting in een apotheose van debevrijdende kunst, die, onafscheidelijk vereenigd met dengodsdienst, ons steunt en ons troost op den lijdensweg') .

Ziedaar in groote lijnen Wagner's ideeen over een regene-ratie, door Chamberlain een > geniale Weltanschauung", doorP. Schmid juister, bepaaldelijk wat die regeneratie betreft,>>ein Hirngespinnst" genoemd 2 ) .

Dat wij bet met Wagner's beschouwingen niet eens zijn,behoeft wel Been betoog ; naderhand, bij bet bespreken van's meesters zwanenzang Parsifal, dat dienen moest om dezegedachten to belichamen, komen we hierop uitvoeriger terug .Hier zij bet voldoende op to merken, dat dergelijke theorieenvan een zekere godsdienstige philosophie strijdig zijn met deleer der Kerk. Daarom achten wij vooral de geschriften uitWagner's laatste levensjaren, waarin deze theorieen uitvoerigworden behandeld, waarin zonder eenig bewijs opgezette ver-

1) Lichtenberger, P • 432-4 .38 passim .2) Chamberlain I > S . 149 ; Stlmmen ans Maria-Laach . Bd YXVII, S. 143, foot .

169

keerde stellingen en verblindende sophismen op meesleependewijze worden voorgesteld, gevaarlijk voor den katholiek, endit nog meer, wanneer men, met deze theorieen in den geest,een voorstelling kan bijwonen van Parsifal; daarin immerswordt, ten gevolge van 's meesters betooverende kunst aan aldie theorieen een zekere tint van heiligheid, een hoogerewijding gegeven, die zelfs den katholiek onder den indrukkan brengen, dat dit drama niets anders is dan een weerklankvan Gods heilige Evangelien, hetgeen echter niet het geval is .

Vervolgen wij nu den verderen levensloop des meesters .In de eenzame stilte van zija heerlijk verblijf aan het meer

der vier woudsteden voltooide Wagner het derde bedrijf vanSiegfried, terwijl hij onmiddellijk het plan maakte om zijntrilogie of to werken door nu ook Gotterdam merung to toon-zetten ; immers de hoop was weer levendig in hem geworden,dat zijn geheele werk nog bij zijn leven zou kunnen wordenuitgevoerd . De schets voor deze compositie werd niet geheelmeer in Triebschen gemaakt, maar to Bayreuth in 1872, terwijlongeveer twee jaar later ook dit laatste deel van Wagner'sreuzenwerk gemstrumenteerd werd, en aldus de trilogie vol-tooid was .

Intusschen had er een gebeurtenis plaats van groot belangvoor en van grooten invloed op Wagner's leven, nl . zijnverbintenis - huwelijk mogen wij het niet noemen - metCosima Liszt . Men kan, gelooven wij, niet zeggen, datWagner's eerste huwelijk gelukkig was : niet dat Been oprechteliefde Richard met Minna verbond, maar zij was een to gewonevrouw voor zulk een buitengewonen man . Nochtans is Wagnerhaar altijd min of meer trouw gebleven, totdat zij ten gevolgevan een hartziekte het veel bewogen leven des meesters nietmeer kon deelen ; zooveel in zijn vermogen was, onderhieldhij haar nog financieel, toen zij reeds gescheiden leefden .Haar dood in 1866 hebben wij reeds gemeld .

Wagner had echter behoefte aan vrouwenliefde : »Die Frauensind eben die Musik des Lebens", schreef hij aan Uhlig ; enaan Liszt : » Gieb mir ein Herz, einen Geist, ein weiblichesGemiith, in das ich mich ganz untertauchen konnte, das mich

CXIX . 2 .

12

170

ganz fasste -- wie wenig wurde ich dann nothig haben vondieser Welt" 1 ) .

Cosima Listz was aan Wagner reeds bekend sedert haarhuwelijk met Hans von Billow, 's meesters leerling ; toen nl .had het jonge paar in Augustus 1857 Wagner to Zurich eenbezoek gebracht . Tot een nadere kennismaking kwam heteerst, toen von Billow door Wagner naar Miinchen was ont-boden, om deel to nemen aan de voorbereidingen voor deuitvoeringen van Tristan and Isolde (1864) ; bij een voort-durend verkeer van Wagner met Cosima ontwikkelde zichallengs de innigste sympathie en al spoedig een hartstochte-lijke neiging, welke ten slotte leidde tot de scheiding vanCosima en von Billow . Zij volgde later Wagner naar Trieb-schen, en in de protestantsche kerk to Luzern werd den2 5en Augustus 1870 het huwelijk (?) voltrokken, in alle stilte,in het bijzijn van slechts twee getuigen 2 ) . Uitteraard is dezeverbintenis druk besproken en, zooals to verwachten is, in goed-en afkeurenden zin. Wat wij, katholieken, er van to denkenhebben, is duidelijk genoeg : het was een ongeoorloofde be-trekking, waaraan door een kerkelijke formaliteit een schijnvan huwelijk gegeven was . Wij kunnen dan ook niet andersdoen dan deze vereeniging afkeuren, ook al is achterafgebleken, dat xij onder huishoudelijk opzicht een gelukkigeis geweest en zelfs een gunstigen invloed heeft gehad opWagner's kunst. In Wagner zelven kunnen wij zeer goed demeening veronderstellen en verklaren, dat Cosima's huwelijkmet von Billow wettig ontbonden en zij dus vrij was omeen anderen man to kiezen ; Cosima echter, die van huis nitkatholiek was, had beter moeten weten 3 ) . Dat Wagner's

1) Briefweclzsel zzuischen FVagner zznd Liszf, II, 19 .2) Reeds was den 6den Juni 1869 Wagner's zoon Siegfried geboren .3) Om billijk to zijn moet men hierbij echter den invloed van Cosima's opvoe-

ding in rekening brengen . In strijd met, en tot verbetering van hetgeen wijD1. CXVII, b1z. 188 over Liszt hebben geschreven, in navolging van anderen,dat Liszt was gehuwd met de gravin d'Agoult, moeten we nu mededeelen, datLiszt met die gravin niet gehnzud is geweest . Eduard Reuss verhaalt in zijnleven van Liszt (1898), dat Marie de Flavigny op 22-jarigen leeftijd huwde metden 20 jaar ouderen officier, den graaf d'Agoult ; gedurende dat huwelijk wist

171

volbloed-aanhangers, die 's meesters leeringen en stellingenin hun geheel aanvaarden, die gaarne bereid zijn al zijndaden to verheerlijken, over deze verbintenis de loftrompethebben gestoken, zal wet niemand verwonderen, en wordehier bewezen door een paar aanhalingen .Tappert zegt : » In Mi nchen sind jene wahlverwandtschaft-

lichen Beziehungen zwischen R . Wagner and Frau Cosimavon Bulow, geb . Liszt, entstanden, welche endlich zum Band-nisse fur 's Leben fiihrten . Die bose Welt hat nicht umhingekonnt, ihre »Bedenken" zu aussern ; fur den schaffendenKiinstler war these Wendung in seinem Leben eine segens-reichech will indess nicht behaupten, dass das, wasdie Beiden mussten - nun alle Andern auch sollten ! Nurfur die Auserwahlten gilt die - Ausnahme. Nur die echte,wirkliche Leidenschaft mag engende Schranken durchbrechenand zwingende Fesseln sprengen" . Hieruit ziet men wat eeneigenaardige moraal de heer Tappert er op na houdt ; gelukkigdat zij nog slechts voor enkele uitverkorenen geldig is ! -Glasenapp, die van dit huwelijk zeide : »Es gibt kein Bund-niss, welches jedem Deutschen heiliger zu sein Ursache hatte",houdt bovendien nog een vormelijke lofrede op deze ver-bintenis en vooral op het vrouwelijk element er in : » DiesesBi ndniss vereinigte den grossen Heimathlosen, der unter der

de gravin Liszt door hare schoonheid to boeien en cen vurige hartstocht ont-stond tusschen beiden . Van de gelegenheid, dat haar zes-jarig dochtertje Louisonstierf, maakte Liszt, die tegen zijn hartstocht eerlijk wilde strijden, gebruik omnaar Bern to vluchten, meenencle, dat de droefheid over haar verlies de gravintot bezinniug en tot andere gedachten zou brengen . Doch de gravin volgdehem tersiond en wilde hem niet mee3- verlaten . Hoezeer zij echter ook methem dweepte en hem afgodisch liefhad, wilde zij hem toch niet huwen, watoverigens ook niet mogelijk zou geweest zijn ; op een verzoek van Liszt, ombun ongeoorloofde betrelcking to wettigen door een liuwelijk, antwoordde zijnEen gravin d'Agoult zal nooit mevrouw Liszt worden" . De liefde verkoeldeechter langzamerhand, totdat zij beiden good vonden van elkander to scheiden .De opvoeding der kinderen nit doze vereeniging ontsproten, waaronder Cosima,zal, althans onder godsdienstig opzicht, niet weinig to wenschen hebben overge-laten, zoodat men veronderstellen kan, dat het echt katholiek bewustzijn inCosima niet levendig is geweest ; bovendien had zij bet voorbeeld van haarvader en moeder, dat ook laid genoeg gesproken zal hebben .

172

Thorheit and der Lieblosigkeit seiner Zeitgenossen so langeand so tief gelitten . . . nun fur immer mit einer Frau, derenedler and hochherziger Charakter, um uns koniglicher Wortezu bedienen, seit langen Jahren and unter alien Anfechtungen,dem Freunde ihres Vaters, dem Vorbilde ihres Gatten mittheilnahmvollster Sorge trostend zur Seite stand, bis es ihr,wie ihrem Gatten nicht minder, zur Gewissheit ward, sie seidie einzig Berufene, die Wunden zu heilen, die dem Kunstlersein ruheloses Umherschweifen and die unzahligen Aufregun-gen seines Lebens geschlagen . . . . Nicht linger konnte er,der nie an Selbstschonung gedacht, der hingebenden Pflegeeiner verstandnissvollen Genossin entbehren. Diese Ueber-zeugung verlieh der hochgesinnten Frau den Muth fernaller kleinen and unwiirdigen Menschenfurcht,selbst das Band, wodurch sie schon in frtiher Jugend miteinem der geistig hdchststehenden Kdinstler unserer Zeit anddem vortrefflichsten, besten Menschen verknupft war, zu losen,um frei and offen vor aller Welt ihrem Beruf sich zu widmen,and dem Manne nun auch als treue Gehiilfin and Lebens-gefahrtin die Hand zu reichen, dens sie durch innige Freund-schaft and das Bewusstsein einer edelsten Pflicht innerlichschon lange angehorte" . Men kan, dunkt ons, moeielijk eenonzedelijke daad met fraaier woorden verheerlijken clan hiergeschiedt 1 ) .

Wat Wagner zelf over Cosima dacht, nog voor zijn ver-bintenis met haar, blijkt uit de volgende woorden : >>Sie isteine ganz unerhdrt seltsam begabte Frau, Liszt'swunderbares Ebenbild, nur intellektuell fiber ihm stehend" ') .En toen zij, gevolg gevende aan haar s Herzensheroismus",gelijk Chamberlain het gelieft to noemen, nog voor hunkerkelijke vereeniging reeds bij hem to Triebschen woonde,schreef Wagner : >>In mein Asyl fluchtete sich seitdem auchDiejenige, welche zu bezeugen hatte, Bass mir wohl zu

1) Viotta die deze woorden b1z . 219 aanhaalt uit Glasenapp, is het er blijk-baar geheel mede eens, ofschoon toch ook hij, van hulls nit katholiek, beteronderricht moest zijn .

2) Brief aan Frau Wille van 9 September 1864.

173

helfen sei and das Axiom so manches meiner Freunde -mir sei nicht zu helfen - unrichtig war . Sie wusste,das mir zu helfen sei and hat mir geholfen ; sie hatjeder Schmach getrotzt and jede Verdarnmung uber sich ge-nommen" ') .Cosima was de moeder van Wagner's eenigen zoon - ook

eenig kind - Siegfried ') ; wat Wagner gevoeld heeft bij degeboorte van then zoon, heeft hij ons vertolkt in zijn heerlijkSiegfried' Idyll, dat hij componeerde op motieven, aan zijndrama Siegfried ontleend, en to Triebschen, ter eere vanCosima, liet uitvoeren op den eersten verjaardag van zijn zoon 3 ) .

Laat ons van deze episode uit Wagner's leven afstappenmet de bemerking, dat Cosima den meester begrepen heeftin zijn strevingen en kunstwerken, en dat men het vooralaan haar energiek optreden to danken heeft, als er ook naWagner's dood nog s>Festspiele" in Bayreuth zijn 9 ) .

Het j aar 1870 was ook in nog twee andere opzichten vanbeteekenis voor Wagner . Vooreerst ontstond toen de eerstevereeniging, die zich ten doel stelde door geldelijke bijdragen

1) Brief aan Frail Wille van 25 Juni 1870 .2) De andere kinderen, die echter tegenwoordig ook den naam Wagner

schijnen to dragon, zijn alien uit bet huwelijk met von Billow ontsproten .3) Heel eigenaardig is hetgeen Vogl mededeelt over Wagner's schier waan-

zinnige vreugde bij de geboorte van Siegfried : ,,Er bestellte gauze Stiicke vonschweren Seidenstoffee and Hunderte von Ellen von aneinandergekntipftenRosenknospen, um das Zimmer des Kleinen dainit zu schmilcken, die Wandemit der gefalteten Seide zu drapieren and die Rosen daritber zu ziehen invielverschlungenen Guirlanden" .

4) Tegen de opperste leiding van Cosima in den kunsttempel to Bayreuth zijnin de laatste tijden krasse aanmerkingen gemaakt, vooral door den bekendendiligent Felix Weingartner ; ook de Guide Musical heeft er nog al iets op ofto dingen, en I-Iugues Imbert wraalite het vorige jaar it) dat blad hot doorzetteavan Cosima om haar zoon Siegfried 3 tout prix tot musicus to maken . »Voicil'occasion, selon noun, de signaler 1'erreur commise par mad . Cosima Wagner,qui ddcida, avec cette suprzme autorite connue de tons les fervents de Bayreuth,que son fils serait musicien, alors qu'i1 avait des tendences marquees pour l'ar-chitecture . En achnettant in ime que le jeune Siegfried ait montre les dispositionset la souplesse voulues pour deferer aux desirs maternels, it n'en est pas moinsvrai que c'dtait lui order une situation infdrieure que de l'obliger a ztremusicien" .

1 74

voor den bouw eens Wagnertheaters de uitvoering van's meesters kunstscheppingen, geheel volgens zijn geest, mo-gelijk to maken . Tot die vereeniging gaf Wagner's vriendKarl Tausig den grooten stoot, en had de dood dezen nietzoo spoedig, reeds het volgende jaar, aan zijn werkzaamhedenontrukt, dan zou allicht, dank zij zijn machtigen wil en zijngroote gaven, die vereeniging financieel beter geslaagd zijn .De grondgedachte, waarvan Tausig uitging, was hot verlangenvan Wagner, dat een eventueel to bouwen schouwburg voorde nieuwe dramatische kunst - die tevens volkskunst moestzijn - geen financieele onderneming mocht wezen, waargespeculeerd werd op den zin tot vermaak en ontspanningder menschen van de wereld . De dramatische voorstellingenmoesten beantwoorden aan een diep gevoelde behoefte bijhet publiek, dat degelijke, echt-kunstvolle muziek-drama's- geen opera's - moest w i 11 e n, en dus ook gaarne bereidmoest zijn om de offers to brengen, die noodig zijn om devoorstellingen zoo schoon, zoo volmaakt mogelijk to maken .Er moesten dus, behalve den schepper van het nieuwe drama,Wagner, nog > mitschopferische Freunde" zijn, die den bouwvan het theater en de voorstellingen door geldelijken steunmogelijk zouden maken en die als patronen van die onder-neming vrijen toegang zouden hebben. Na Tausig's doodwerd er in then geest nog altijd doorgewerkt en hoopte menonder Wagner's vereerders niet alleen in Duitschland, maarin heel de wereld, vooral in Amerika, duizend aandeelhoudersto zullen vinden, die ieder een som van 300 thalers - ineens of bij gedeelten - zouden storten . Aan deze hoopword echter de bodem ingeslagen : na twee jaar waren ernog slechts 240 patronaatsbewijzen uitgegeven . De wereld,zelfs Duitschland, was blijkbaar nog niet doordrongen van hetgoed recht van Wagner's kunst, nog niet rijp voor de hoogereopenbaringen, die gedaan zouden worden in een nieuwentempel van het nieuwe muziekdrama . Ware in 1874 koningLudwig ook hier niet tusschen beide gekomen, de bouw vanden schouwburg zou misschien voor goed opgegeven zijn ge-worden .

Het andere feit van beteekenis uit het jaar 1870 is deFransch-Duitsche oorlog . Van then oorlog hoopte en voorzagWagner Duitschland's wedergeboorte : >> Nur das Deutschland,das wir lieben and wollen, kann mein Ideal verwirklichenhelfen". De oorlog, een aaneenschakeling van overwinningen,scheen den meester toe als de vuurdoop van deze zoo langbegeerde wedergeboorte ; het herstel van het eene Duitschland,de kroning eens Duitschen keizers, beloofden hem het Duitsch-land, »das er liebte and wollte"') . Met verzen en muziekbegeleidde hij de wapenfeiten van het Duitsche leger. Volgeestdrift kon hij schrijven

>>Es strahlt der Menschheit MorgenNun datnm're auf, du Gottertag!"

en in tonen gaf hij zijn enthousiasme lucht door zijn Kaiser-marsch, een muziekstuk vol gloed en vuur, besloten meteen koor >>Heil dem Kaiser, Konig Wilhelm", en dat oor-spronkelijk door Wagner bestemd was om uitgevoerd toworden, wanneer de zegevierende troepen to Berlijn hunintocht zouden houden .

Het triomfeerende Duitschland liet echter den meester inden steek : de als overwinnaar thuisgekeerde Duitscher dachtaan geheel andere dingen dan aan kunst, en in 't bijzonderwas Wagner voor hem nog altijd een volmaakt vreemde ver-schijning . Slechts uit verknoeide en besnoeide uitvoeringenkende hij den meester en uit besprekingen der pers, dieWagner niet begreep en een grenzenloozen haat tegen hemkoesterde . Ook kende de Duitscher Wagner's geschriften niet,en bovendien, zonder den levendigen indruk zijner kunst - deechte natuurlijk, niet de vervalschte - moesten zij denmeesten van hen onverstaanbaar blijven . Deze onwetendheidgeeft ook de verklaring van het werkelijk schandelijke ver-loop, dat de zaken in Bayreuth namen, toen eenmaal dezeplaats was vastgesteld voor het to bouwen Wagnertheater ;

1) Chamberlain I, S . 88 .

175

176

en zoo kwam de man, die in 1870 gezongen had >> Nundamm're auf, du Gottertag", er omstreeks Kerstmis 1879 toeom to schrijven, dat alle hoop hem nu onmogelijk wasgeworden ') .

Dat alles echter wist Wagner in 1870 nog niet ; toenrekende hij er nog vast op, dat de nieuwe aera, die stondto beginnen, gunstig zou wezen voor zijn plannen, dat hetherboren Duitschland gastvrijheid zou verleenen aan de her-boren Duitsche kunst . Nog voor het einde van den krijgschreef hij : > Nach aussen will ich noch eines erreichen : dieAuffuhrung meines Nibelungenwerkes, wie ich sie konzipierthabe". En tegenover de Duitsche Wagnervereeniging liet hij zichin dezer voege uit : »Ich habe jetzt den im deutschen Geistelange unerkannt vorbereiteten Bau nur zu enthullen, indemich von ihm die falsche Gewandung hinwegziehe, die baldwie ein zerlocherter Schleier in den Luften zerstieben andals durftiger Fetzen sich im Dunste einer neuen reinerenKunstatmosphare auflosen wird" 2 ) .De pogingen, om zijn plannen omtrent den bouw van een

theater in een kleine Duitsche stad to verwerkelijken, maakteneen einde aan het idyllische leven to Triebschen .

In April 1871 reisde hij met Cosima van Li zern naarBayreuth, waar hij hoopte in het bestaande operagebouwvoorloopig een geschikte gelegenheid to vinden voor de ver-wezenlijking zijner plannen ; bij nader onderzoek bleek datniet het geval to zijn. Toch bestemde hij dit stadje in hethart van Duitschland voorloopig als de plaats, waar zijnschouwburg zou verrijzen .

Nadat hij to Leipzig en to Berlijn verschillende fragmentenzijner werken had gedirigeerd, keerde hij naar Triebschenterug en daar word - voordat Bayreuth definitief was aangc-wezen als de plaats, waar het nieuwe theater opgericht zouworden - het to bouwen >>Festspielhaus" reeds in alle bijzon-derheden ontworpen, evenals de machinerieen. Hot vroegere

1) Chamberlain 1, S . 91-92 .9) Chamberlain I . S . 88 .

1 77

plan van Gottfried Semper zou hierbij gevolgd worden, ver-eenvoudigd door den architekt Neumann, terwijl de bouw-meester Brtickner met de uitvoering van het plan belast werd .

Onderhandelingen met het stedelijk bestuur van Bayreuth,dat zeer ingenomen bleek met 's meesters plannen, daar hetterstond begreep, welke voordeelen deze voor hun stad moestenafwerpen, leidden er toe, dat in Januari 1872 alle moeielijk-heden aangaande de plaats, waar het theater zou verrijzen,uit den weg waren geruimd ; de vroede vaderen hadden eenuitstekend stuk gronds op een heuvel bij de stad aangelcochtvoor Wagner's doel, en zij gaven ook aan hem zelven eenterrein om zich een woning to bouwen, zoodat de meestermet zijne familie einde April naar Bayreuth kon verhuizen,waar hij zich vestigde om er zijn laatste jaren door to brengen,zijn laatste meesterwerk to scheppen en zijn triomfen alskunstenaar to vieren .

Wij zouden meenen onvolledig to zijn, indien wij de be-spreking van dit gedeelte van Wagner's leven eindigdenzonder melding to maken van de vriendschap tusschen Wagneren Friedrich Nietzsche, ofschoon deze ook behoort tot hetvolgende tijdperk ').

Nietzsche werd geboren to Rocke bij Lutzen in 1 844reeds op 24 jarigen leeftijd werd hij om zijn buitengewonegaven benoemd tot professor der philologie to Basel . Dezewetenschap vermocht hem echter al evenmin duurzaam toboeien als vroeger de studie der theologie dit had kunnen

1) Nietzsche was een wonderbaar mensch, met de hoogste gaven des geestesversierd, een man echter ook, die alleen een leven des geestes, van denkenleidde, waarin zelfs de liefde, de vriendschap den vorm eannam van een eamitiepurement cerebrale" . De beste bron om hem to leeren kennen is, behalveNietzsche in seinen LVerien door Lou-Andreas Salome, zeker wel Des Lebenvon Friedrich Nietzsche door Elis. Forster-Nietzsche in twee deelen, een levens-beschrijving, die hem nog beter doet kennen dan zijn werken, ontstaan ale zijis uit zijn eigen souvenirs, zijn dagboeken en zijn brieven . Dit werk is be-sproken in de Revue des deux Mondes 1896 (1 Fevrier) en 1897 (15 Mai), terwijlin dat zelfde tijdschrift 1892 (1 Mars, i Octobre) en 1895 (15 Aout) een en anderover hem to vinden is . 1 Vgl . ook De Gids Maart 1900, Kufferath, Musiciens etphilosophes en Lichtenberger, Richard IVa,; ner, poete et penseur .

178

doer, en hij schreef scherpe satiren op de philologie van diedagen, welke, volgens hem, de kennis der kiassieke oudheidvervalschte .

De wispelturigheid van zijn karakter, die Nietzsche in allestoonde en waardoor hij plotseling diep verachtte wat hij kortto voren nog met alle macht had nagestreefd en bemind,komt ook uit in zijn verhouding tot Wagner . Reeds had hijin 1866 met de partituur van Die Walkfire en in 1868 opeen concert het voorspel van Tristan and Isolde en dat vanDie Meistersinger leeren kennen, die op zijn gemoed - hijwas zelf een goed musicus en scheppend toonkunstenaar -een diepen indruk gemaakt hadden, gelijk hij schrijft, teenhij in November to Leipzig het voorrecht had persoonlijkkennis to maken met Wagner ten huize van den uitgeverBrockhaus .

Zijn benoeming tot professor to Basel bracht hem dichtbij den meester, die toen in Triebschen woonde, en daarwerd hij een van de intieme huisvrienden en vertrouwelingen .Nochtans, al nam hij den schijn aan, alsof hij met Wagnergeheel medeging en diens ideeen van kunsthervorming hul-digde, al verheerlijkte hij een paar jaar later den meester inzijn Geburt der Tragodie en Richard Wagner in BayreutJ,toch legde hij toen reeds, in de jaren 1869 en i870, in zijnpersoonlijke aanteekeningen vele gedachten veer, die geheelin strijd waren met verschillende princiepen van Wagner .

Deze, die Nietzsche had uitgenoodigd to Triebschen, wasgetroffen door de geestdrift van den jeugdigen professor voorhet kunstwerk der toekomst ; hij spoorde hem aan hem tohelpen in zijn pogingen om het ware drama to doen herleven .Dit was voor Nietzsche de aanleiding om zijn Geburt derTragodie to schrijven, waarin hij, order voorwendsel, dat hijde vorming van het Grieksche theater uitlegde, de nieuwekunst van Wagner in de hoogte stak, iets, waarmede deze na-tuurlijk erg ingenomen was .

Bij het feest der eerste-steenlegging van het Festspielhausto Bayreuth, gaf Wagner aan Nietzsche een plaats naastCosima en tegenover hem zelven, en voortdurend bleef de

1 79

meester met hem in briefwisseling, hield hem op de hoogtevan alles, wat er to Bayreuth voorviel, en noodigde hem uit,zijn vacanties aldaar to komen doorbrengen. Maar Nietzschebegon zich allengs to onttrekken aan de vriendschap en deninvloed van Wagner en schreef hem niet meer dan zeer kortebrieven . In 1876, kort voordat de eerste uitvoeringen vanDer Ring des Nibelungen plaats hadden, gaf hij het bekendegeschrift uit Richard Wagner in Bayreuth, dat een warmpleidooi voor en een doorloopende verheerlijking van denmeester en zijn kunst was, Maar gedurende de repetities ende uitvoeringen ontvlood hij bet gezelschap van Wagner .Den volgenden winter hebben zij elkander nog eens ontmoetto Sorrento, maar tot een toenadering kwarn bet niet meer ;en toen Nietzsche na zijn terugkeer uit Sorrento aan Wagnerzijn nieuw werk il/enschlich, all sw znenschlich opzond, waarinhij den meester en diens werk geheel of brak, vertoorndeWagner zich tegen zijn vroegeren bewonderaar en voer heftigtegen hem uit.

De oorzaak der vervreemding van Nietzsche - wantdeze heeft zich teruggetrokken van Wagner - ligt volgenssommigen hierin : Nietzsche meende door zijn geschriftenWagner's plannen in de hand to werken en hij was over-tuigd, dat zij voor Wagner's zaak meer waard waren danalle bijvalsbetuigingen en zelfs de hooge gunst van vorsten .Toen nu niemand zich iets liet gelegen liggen aan denschrijver dier werken en Wagner alleen met al de glorieging strijken, was hij bitter ontgoocheld . Hij had immersgewild, dat Wagner en zijn aanhang erkend hadden, welkeen groot deel hij zelf door zijn geschriften had gehad aanbet werk, dat men nu to Bayreuth kwam hooren en datzooveel opgang maakte .Anderen zoeken den dieperen grond der vervreemding in

iets anders, n .l. in een misverstand, dat al grooter en grooterwerd . Geen van beiden zou er zich rekenschap van gegevenhebben, wat de andere was of meende to zijn ; geen hunnerzou duidelijk begrepen hebben, welke opinie zijn vriend zichvan hem vormde, en daarom zouden zij jaren lang eigenlijk

ISO

vreemdelingen voor elkaar zijn gebleven, totdat eindelijk bleek,dat zij in 't geheel niet bij elkander hoorden .

Wat hiervan ook zij, het schijnt wel zeker, dat Nietzschein zijn Geburt der Tragodie de kunst van Wagner in over-eenstemming trachtte to brengen met de kunst der Grieken,die voor Nietzsche alles was . Echter zag hij zeer goed in,dat er groote, wezenlijke verschillen tusschen die beide kunstenbestonden . Bovendien was Nietzsche een bewonderaar vanden Franschen geest en de Fransche beschaving, terwijlWagner's werk door en door Germaansch was . Hun kunst-idealen verschilden to zeer, dan dat beide groote geesten opdat punt lang met elkander konden samengaan : Nietzsche,die zich een eenvoudige, glasheldere kunst droomde, zooalsdie der Grieken, Wagner, die een ingewikkelde, overladenkunst schiep. Zoo is het ook to verklaren, dat Nietzschelater Bizet's Carmen verre stelde boven Wagner's geweldigekunstscheppingen .

Sinds de dagen van Bayreuth in 1876 is Nietzsche's schit-terend verstand allengs aan het verduisteren gegaan, totdathet op 't laatst geheel was uitgedoofd. Nog heeft hij heftigewerken tegen Wagner geschreven : Der Fall Wagner, Gotzen-ddinmerung en Nietzsche contra Wagner . Zijn einde was treurig .

IV. BAYREUTH . 1872-1883 .

Nadat den 29en April 1872 de werkzaamheden op hetterrein van het Festspielhaus begonnen waren, werd op's meesters verjaardag, den 22011 Mei, de eerste steen gelegd .Deze gebeurtenis moest met eenige plechtigheid geschieden .In den voormiddag had zij plaats onder het klinken derplechtige tonen van den Huldi ingsmarsch, welken Wagnervoor zijn koninklijken vriend had gecomponeerd . Hij zelfgaf de drie eerste hamerslagen op den steen en riep uit :> Sei gesegnet, mein Stein, stehe lang' and halte fest!" Onderde verschillende stukken, welke in den steen werden inge-metseld, was ook een oorkonde met het volgende versje vanWagner

181

> Hier schliess' ich ein Geheimniss ein,da ruh es viele hundert Jahr' ;so lange es verwahrt der Stein,macht es der Welt sich offenbar" .

In den namiddag had in het nude operagebouw vanhet markgrafelijke stadje, onder leiding van Wagner eengroot muziekfeest plaats, waaraan vele beroemde musicimedewerkten . Uitgevoerd werden de Kaisermarsch vanWagner en de ge symphonic van Beethoven, de laatste opzoo schitterende wijze - en wie staat daar verbaasd over,daar misschien niemand ooit zoo diep was doorgedrongen in diewonderbare muziek als Wagner? - dat Tappert er van schrijft»eine Auffuhrung, wie sic die Welt nie mehr horen wird" .

Naar aanleiding van dit concert geeft Pohl de volgendeontboezeming : ,Die Wahl gerade dieses Werkes war einesymbolische. Wagner hatte ausgesprochen, die letzte SymphonicBeethoven's sei die symbolische Erlosung der Musik ausihrem specifischen Elemente zur gemeinsamen Kunst, d . h .der Kunst, zu deren Kultus das Bayreuther Festspielhauseben errichtet werden sollte . - Dass Richard Wagner dieselbemusikalische Feier mit seinem >>Kaisermarsch", unter Bethei-ligung eines grossen Chors, einleitete, war gleichfalls einewohlbedachte Wahl . Echt national, echt deutsch sollte derGeist sein, die hier walten wurde" .

De eerste uitvoeringen van de Nibelungentrilogie warenbepaald voor het j-aar 1874, doch de gelden voor den bouwvloeiden zoo spaarzaam toe, dat van dit oorspronkelijke planniets komen loon . De belangstelling in de > Festspiele" wasnog to gering en de aandeelen van 300 thalers konden nietin voldoend aantal geplaatst worden, Weer trek Wagnertoen uit naar verschillende steden, om zich door het gevenvan concerten geld to verschaffen, maar tevens om zangersen zangeressen to zoeken, die voor de uitvoering zijner wer-ken geschikt zouden zijn .

Intusschen was in Augustus 1873 de schouwburg onderdak gekomen en had Wagner ook voor zich zelven een huis

laten bouwen aan den Rennweg, later Richard-Wagnerstrassegenoemd ; daar vestigde hij zich nu met zijn huisgezin omzijn overige levensjaren in huiselijk geluk, in het genot vanzijn kunst door to brengen. Na jaren zwervens was hij aanden eindpaal van zijn streven gekomen ; dit gevoelde hij, ditwilde hij uitdrukken door een zichtbaar teeken . Boven deningang van zijn huis ziet men de volgende allegorische voor-stelling. In het midden de gedaante van Wodan als »Wan-derer", wiens raven hem geheimzinnige woorden in de oorenfluisteren ; hij is de personificatie der Duitsche Mythe. Terrechter- en ter linkerzijde van hem staan twee vrouwelijkefiguren, de eene stelt de Tragoedie, de andere de Muziek voor ;deze laatste houdt den knaap Siegfried met hoorn en zwaard,het jonge > Kunstwerk der Toekomst", aan de hand . Wodanheeft de gelaatstrekken van Schnorr von Carlsfeld ; deTragoedie, die van Wilhelmine Schroder-Devrient ; de Muziek,die van Wagner's echtgenoote Cosima ; de knaap, van zijnzoontje Siegfried . Onder de teekening leest men het woordW a h n f r i e d, dat door eenige woorden ter linker- en terrechterzijde aldus nader verklaard wordt

Hier, wo mein Wdhnen

WAHNFRIED

sei dies HausFrieden fand,

von mir benannt .

In het nieuwe huis voltooide de meester in November1874 zijne partituur van Gotterdamsnerung, en hiermede washet reuzenwerk gereed . Nu moesten alle zeilen bijgezet omtot de uitvoering to geraken . Zij was reeds een jaar ver-schoven, en zelfs in 1875 bleek zij nog niet gegeven tokunnen worden ; maar in dat jaar wilde Wagner toch met devoorbereidende studien een aanvang maken . En werkelijkbegonnen in den zomer van 1875 de repetition') .

Wie zou meenen, dat Wagner, die nu allengs zijn plannenwerkelijkheid zag worden, volkomen gelukkig was, vergistzich . Wel begon zijn roem meer en meer toe to nemen,

1) Viotla, blz . 228-229 .

182

183

maar daarom scheen hij zich al zeer weinig to bekommeren ;bekend is zijn woord : >)Der Teufel hole all' ihren Ruhm andEhren! - ich will and mag nicht beruhmt sein!" Voorzich verlangde hij niets anders dan bemind to worden enverder, dat de wereld, tot inzicht komende, dat zijn werk heteenige ware kunstwerk was, de verwezenlijking zijner plannerniet alleen mogelijk maar ook gemakkelijk zou maken ; enaan dat laatste ontbrak nog zeer veel .

De schouwburgzaal, met amphitheatersgewijze oploopendezitplaatsen van slechts een rang, met het onzichtbaar orkest -der mystische Abgrund - met haar heerlijke acoustiek, vol-deed in alle opzichten . Nadat de in 1875 onderbroken repe-tition het volgende jaar hervat waren, hadden eindelijk inAugustus 1876 de drie uitvoeringen van de Nibelungen-trilogie plaats. Onder de vele grootheden op allerlei gebied,die daar to zamen kwamen, beyond zich ook de keizer vanDuitschland . Aan het einde van de eerste reeks van voorstel-lingen, die door de eminentste muzikale en dramatischekrachten uitgevoerd waren, sprak Wagner de beroemd gewor-den woorden uit : »Sie haben jetzt gesehen was wir konnen ;wollen Sie jetzt, and wenn Sie wollen, so haben wir eineKunst" . Deze woorden, door velen op verschillende wijzeverklaard en door de anti-Wagneristen natuurlijk ten nadeelevan den meester uitgelegd, beteekenen volgens Viotta nietsanders dan het volgende : > Gij hebt gezien, wat wij kunnenmet betrekkelijk geringe middelen in eenen hulpschouwburg,met zangers, die op geene school voor de voordracht derhier bedoelde werken zijn opgeleid . Eerst dan, wanneer degeheele beschaafde wereld bijdraagt tot onze onderneming ;eerst dan, wanneer wij eene school hebben, waarin zangersen orkest-directeuren worden onderricht in de juiste voordrachtder echt Duitsche muziek ; wanneer onze middelen ons ver-oorloven, u datgene, wat wij nu slechts bij wijze van proef-neming kunnen uitvoeren, in den volmaaksten vorm vooroogen to stellen ; wanneer eindelijk de jaarlijksche herhalingvan dergelijke uitvoeringen der Duitsche dramatische muziekverzekerd is, - eerst dan zullen wij eene nationale muzikaal-

1) Viotta, blz . 232-253 .

184

dramatische kunst bezitten, gelijk de Franschen en Italianener reeds sinds lang eene bezitten" 1 ) .

Door Wagner's vrienden werden deze woorden met stormach-tigen bijval vernomen, evenwel droegen zij niet de gewenschtevruchten. >>Aan den vreugdehemel der Nibelungen-dagen hingals een zwarte, zware wolk een niet onbelangrijk deficit" .Het gevolg was dat het jaar daarna de Festspiele niet her-haald konden worden. Zelfs moest Wagner het opvoeringsrechtvan zijn Trilogie prijsgeven, een offer, dat hem veel, zeer veelgekost heeft, daar hij, en to recht, overtuigd was, dat geen andertooneel, dan een gemaakt in den geest van het Bayreuthsche,zijn stukken naar behooren voor het voetlicht kon brengen .

In het jaar 1877 werd een tweede Patronatverein opge-richt, niet alleen om de uitvoeringen verder mogelijk tomaken, maar tevens om to Bayreuth een school to stichtenvoor muzikaal-dramatische kunst ; doch ook dit gelukte nietnaar wensch. De vrienden van Wagner besloten toen overto gaan tot het in 't leven roepen van een eigen orgaan,ten einde 's meesters ideei n in ruimer kring bekend to makenen de wereld to bekeeren tot Wagner's kunst- en godsdienst-leer ; dit orgaan heette Bayreaitlzer Bldtter, dat onder deredactie van Hans von Wolzogen in Januari 1878 voor heteerst verscheen en ook nu nog altijd voortleeft .

In datzelfde jaar 1877 had Wagner ook het gedicht vol-tooid van zijn laatste werk Parsifal; dit zou een Buhnen-weihfestspiel worden, slechts bestemd om to Bayreuth toworden vertoond . De schets voor de muziek was in April1879 gereed ; evenwel moest Wagner aan de leden van denPatronatverein mededeelen, dat, bij gebrek aan geld, het werkin i88o nog niet tot uitvoering kon komen, ofschoon velekunstvrienden en kunstenaars - Hans von Billow schonk40,000 Mark I - groote giften afstonden .

Voor het laatst kwam koning Ludwig to hulp, daar dezebesloot het beschermheerschap der Bayreuther voorstellingenop zich to nemen ; daartoe wilde hij ook jaarlijks koor en

185

orkest van zijn hofschouwburg twee maanden ter beschikkingvan Wagner stellen . Nu toog deze weer met moed aanden gang, en in Januari 1882 was de partituur van Parsifalgereed ; de meester had haar to Palermo afgemaakt . Den26en Juli van dat jaar werd de eerste voorstelling, gegevenen een reeks andere volgden ; zij waren een nog grootertriomf voor den meester dan de uitvoeringen van de Trilogiein 1876. Liszt noemde het werk »l'oeuvre miracle" .

In deze jaren verschenen van Wagner's hand in de Bay-reuther Bliittgr weer verschillende opstellen, zoo Religion andKunst, dat we reeds vermeld hebben, met de daarbij behoo-rende artikelen Was niitzt these Erkenntniss ? Erkenne dickselbst en Heldenthunz and Christenthum, die alle in mindereof meerdere mate commentaren zijn op Parsifal ; of, wil menliever, Parsifal dramatiseert de gedachten in deze geschriftenuitgesproken ; zij vullen elkander aan .

Na de laatste voorstelling, gedeeltelijk door den meesterzelven gedirigeerd, riep hij alle medewerkenden een hartelijktot weerziens in het volgend jaar" toe .; maar terwijl de

opgeroepenen in 1883 verschenen, hij, die de oproepinggedaan had, verscheen zelf niet .

In i 88o en 1881 had Wagner reeds om gezondheidsredenenin Italic den winter moeten doorbrengen, en ook gedurendedie van 188 i -1882 zocht hij heil in Palermo op Sicilie .In het najaar van 1882 begaf hij zich naar Venetie, waarhij zijn intrek narn in het Palazzo Vendramin aan het CanaleGrande. Daar was hij voortdurend nog min of meer werk-zaam ; zelfs liet hij den 25en December in het Liceo Marcellodoor de leerlingen van het conservatorium to Venetie desymphonic uitvoeren, die hij op Ig-jarigen leeftijd gekom-poneerd had ; dit zou zijn laatste dirigentendaad zijn . Inder-daad stierf hij den 13e11 Februari 1883 een plotselingendood .

Met alle mogelijke eer werd het lijk naar Duitschland over-gebracht ; aan de grenzen van Beijeren werd het ontvangendoor 's konings vertegenwoordigers . Den i 8en werd hij toBayreuth in den tuin achter de villa Wahnfried begraven ;

CXIX . 2 .

13

186

een eenvoudige steen met den naam Wagner dekt zijngebeente .

Kan men zeggen, dat deze kunstenaar, zeker een der grootstemannen van de negentiende eeuw, zijn hooge idealen ver-werkelijkt heeft gezien ?

Bedoelt men met die woorden to vragen, of zijn kunst ookwerkelijk volkskunst is, gelijk hij zich voorstelde, dat zij wezenmoest, dan is het antwoord ontkennend . - Neen, wat Wagnerzich gedroomd heeft, een nieuwe kunst, uit den aard, degeschiedenis, de ontwikkeling, de behoeften van het Duitscheyolk voortgekomen, evenals de dramatische kunst der Griekener eene was, die zich uit den aard, de geschiedenis, debehoeften der Hellenen ontwikkeld had en daar als echt-nationale kunst tot hoogen bloei was gekomen, dat is Wag-ner's kunst niet. Zij is een hervormende kunst, die breektmet de bestaande vormen, ja die het bestaande wil verdrin-gen . Daarvandaa i ook - en niet alleen ten gevolge vande vijandige houding der pers, gelijk Wagner's aanhangersbeweren - dat zijn kunstwerken zelfs in Duitschland nietdan langzaam verspreid zijn geworden .

lndien men echter daarmede wil vragen, of hij de nieuwesoort van kunst, welker theorieen, welker strekking hij ver-kondigd had, in onvergankelijke meesterwerken heeft weten tobelichamen, dan klinke tot antwoord : ja ! Wagner's werkleeft, ook na zijn dood, flog voort .

Hageveld .

W. P. H . JANSEN .

DE FINANCIEELE OUAESTIE DERBI JZONDERE SCHOOL .

I .

Bij al het geschrijf en gewrijf over de school, behoort ermoed toe de pen op to nemen, om ook iets over de schoolto schrijven . En dan nog wel over de financieele quaestie .Foei, wat onedel onderwerp ! Waarom niet liever gesprokenover het verband tusschen onderwijs en opvoeding, over deschoone taak der katholieke onderwijzers, de kinderen medeop to leiden tot geloovige, brave, nuttige burgers ; over denplicht der ouders, hun kinderen, als het mogelijk is, naar dekatholieke school to zenden ; of wel over de edelmoedigheidvan hen, die bijzondere scholen helpen stichten en in standhouden. Spreek over de gewetensvrijheid of de vrije school,over staatsdwang of neutraliteit . Alsof ik dan vele lezers zouvinden! - Over de financieele quaestie. De leden vanschoolbesturen huiveren al bij het lezen van den titel : zal ernog meer geld bij moeten? De meer gegoede vrienden derkatholieke school klagen : zal ik weer eens buitengewoondiep in den geldzak moeten tasten? Een jeugdig onderwijzerkijkt naar de onderteekening van het artikel en zegt danhoofdschuddend : die zal het ook wel niet vinden . Is dateen specialiteit op financieel gebied? Maar Been specialiteitzelfs kan ons helpen . Die praat en redeneert en doet voor-stellen . Maar wij komen geen stap verder .

Een enormiteit op financieel gebied hebben zij noodig, eenRothschild, money, money, klinkende money!

Toch spreek ik over de financieele quaestie der bijzondereschool . Zal het nuttig zijn? Ik hoop van ja . Ik geloof, dat

188

op de eerste plaats noodig is, meer verbreide kennis van dekosten en lasten der bijzondere school . Tot de verspreidingvan die kennis wensch ik iets bij to dragen .

Is die quaestie door de invoering van de leerplichtwetactueel geworden ?

Neen, zij was dit reeds daarvoor, maar heeft nu in actuali-teit nog gewonnen . De heer Harte van Tecklenburg heeftdit openlijk verklaard in de Tweede Kamer (2 Maart 1900)»Invoering van den leerplicht zal ongetwijfeld ook aan hetbijzonder onderwijs groote f nancieele lasten opleggen . Welis waar zegt de Minister, dat die kosten niet groot en nietaanzienlijk zullen zijn, maar de Minister veroorloove mij hemto doen opmerken, dat de begrippen > groot" en > aanzienlijk"altijd relatieve begrippen zijn . Wat voor de Staatskas eenklein en onaanzienlijk offer zal heeken, kan voor deprive kas

der voorstanders van het b~zonder onderzv ys een greet enhoogst aanzienl~h, ja een verpletterend offer z~n . Hei is een

fail, dat het b~zonder onderwfs reeds thans, in weerwil vanhat r~hssubsidie, met moeite de financieele lasten tegenzvoordighan dragen. De financieele quaestie is in dien zin een levens-

quaestie voor het b,zonder onderw~s" .Eensluidend is de verklaring van den heer Nolens in dezelfde

Kamer (6 Maart) afgelegd : >> Wij hebben een bijzonder onder-wijs, dat door iedere verhooging van kosten, in vele plaatsenen gemeenten in gevaar gebracht wordt, en ook zonder dieverhooging het hard to verantwoorden heeft" .

Welke zware lasten heeft dan het bijzonder onderwijs todragen? En zijn die lasten niet aanmerkelijk verlicht doorhet rijkssubsidie?

Op de eerste plaats bedenke men, dat het bestuur derbijzondere school de kosten heeft to dragen, waarin de ge-meente voorziet voor de openbare school .

Artikel 44 van de Wet op het Lager Onderwijs zegt>)Die kosten zijn :a . de jaarwedden der onderwijzers ;

189

b. de vergoeding aan onderwijzers, aan bet hoofd vanscholen staande, wegens gemis aan vrije woning ;

c. de toelagen en bijdragen tot opleiding van onderwijzers ;d. de uitgaven ten behoeve van bet herhalings-onderwijs ;e . die voor bet stichten en in stand houden of voor bet

huren der schoollokalen en onderwijzerswoningen ;f die van bet aanschaffen en onderhouden der school-

meubelen en der schoolboeken, leermiddelen en school-behoeften ;

g. die voor verlichting en verwarming en bet schoonhou-den der schoollokalen ;

h . die van bet plaatselijk schooltoezicht en van bet ver-gelijkend onderzoek ;

i. die voor de schoolbibliotheken, belooningen en eereblijken" .Voorzeker geen geringe kosten 1 Zij drukken echter veel

zwaarder op bet bestuur der bijzondere school dan op degemeente, want deze laatste verhaalt de kosten op alle belas-tingbetalende burgers, hetzij ze voorstanders van bet bijzonderof van bet openbaar onderwijs zijn, maar bet eerste kanslechts rekenen op den steun van zijn geloofsgenooten .

Toch komt het Rijk nog de gemeente tegemoet door vijfen twintig ten honderd van de kosten wegens bet stichtenverbouwen of aankoopen van schoollokalen to betalen -natuurlijk uit den zak van alle belastingbetalende landge-nooten, hetzij ze van de openbare scholen gebruik maken - ofniet (Art. 45, 2°) .

Bovendien zegt nog Art . 49 : » Indien wij, GedeputeerdeStaten gehoord, oordeelen, dat eerie gemeente, door de uit-gaven tot eene behoorlijke inrichting van haar lager onderwijsvereischt, in verhouding tot hare middelen en andere uitgavenonbillijk zou worden bezwaard, kan haar uit 's Rijks kastijdelijk subsidie verleend worden" .

En wie helpt, als bet bestuur der bijzondere scholen inverhouding tot hare middelen onbillijk wordt bezwaard?

1) Daaronder zijn ook begrepen de kosten van aankoop van het terrein.M. v. B. 1889, 45 •

I90

Over de bijdrage, door het Rijk aan de gemeente verleendvoor het hoofd en de onderwijzers der gemeenteschool, zullenwij later spreken in verband met de bijdrage, door het Rijkverleend aan de besturen der bijzondere lagere scholen .

Artikel 43 zegt : > Elke gemeente voorziet in de kostenvan haar lager onderwijs, voor zoover die niet komen tenlaste van anderen of op andere wijze worden gevonden" .

Wij hebben gezien, hoe een gedeelte dier kosten komt tenlaste van het Rijk . Hoe die kosten op andere wijze kunnengevonden worden, zegt art . 46 :

>>Ter tegemoetkoming in de kosten, welke voor rekeningder gemeente blijven, wordt voor ieder schoolgaand kind,met uitzondering der bedeelden, en van hen, die schoon nietbedeeld, onvermogend zijn, een schoolgeld geheven van tenminste twintig cents per maand .

De minvermogenden worden, indien het schoolgeld voorieder kind van dezelfde klasse gelijk is, slechts voor een ge-deelte aan de heffing onderworpen .

>)Vrijstelling van verplichting tot het heffen van schoolgeldkan aan eene gemeente door ons worden verleend bij eenmet redenen omkleed besluit, den Raad van State gehoord .

De invordering wordt geregeld door eene plaatselijke ver-ordening . . . met then verstande, dat het schoolgeld voor geenkind meer bedraagt dan hetgeen voor het onderwijs van dat kindkan geacht worden voor rekening der gemeente to blijven" .

Art. 48, al . 2 : > Voor twee of meer kinderen uit een gezin,gelijktijdig ter school gaande, kan het bedrag van het school-geld lager gesteld worden dan het, berekend voor ieder afzon-derlijk, wezen zou ."

In deze artikelen is zorgvuldig tegen to hooge heffing vanschoolgeld gewaakt . Vooreerst mag het schoolgeld voor geenkind, ook niet voor het rijkste, meer bedragen dan zijn onder-wijs aan de gemeente kost . Het gedeelte, dat het Rijk voorzijn onderwijs bijpast, heeft het cadeau, voor zooverre hetopgebracht wordt door al de belastingbetalende landgenootenminus het contingent zijns vaders daarvoor in de rijksbelasting .

191

De woorden > ter tegemoetkoming in de kosten" zijn ookbij de behandeling der wet toegelicht . Wij lezen daaroverin de Wet tot regeling van het Lager Onderzv js, met aant .door Hartman en Van Emden (bl . 178 en 179)

>>Het schoolgeld strekt alleen > tot tegemoetkoming" in dekosten . Het kan nimmer eene bijdrage tot bestrijding, veelmin tot dekking der kosten zijn. Het mag nimmer zoo hoogworden opgevoerd, dat uit de opbrengst de kosten van hetonderwijs kunnen worden bestreden, veel minder, dat daaruit[o gruwelijke gedachte !] eenige inkomst voor de gemeenteals overwinst zoude kunnen ontstaan . Aldus Mr. P. F.Hubrecht in Bfdr . I, 139. In gelijken geest Diephuis 152 ;Min, v. Binn . Zaken z8 Oct. 1858, N° . 143, 5 e afd .; T. C .en M . 262.

>>Nu sluiten de woorden > ter tegemoetkoming" mijns inziensuit, dat men schoolgeld mag heffen tot den kostenden prijs ;wat geheven wordt moet altijd minder zijn dan hetgeen deinrichting van het onderwijs kost . De Beaufort in de TweedeKamer 1889 bl 1572 . In gelijken zin Verniers v . d. Loeffbl. 1594" .

leder schoolgaand kind (ook het rijkste) ontvangt alzoo eengedeelte van wat zijn onderwijs kost uit den zak van zijnbelastingbetalende medeburgers - van hen, die veel kinderenhebben en van de kinderloozen ; van degenen, die voor hunkinderen van de bijzondere school gebruik maken evengoedals van degenen, die ook voor hun kinderen van de gemeente-school genieten -- minus het contingent zijns vaders daarvoorin de stedelijke belasting .Hoeveel en hoe weinig mag nu het schoolgeld bedragen ?

Tenminste twintig cents per maand van de niet-onvermogen-den, d .i. van hen, die geacht kunnen worden in staat to zijnom schoolgeld to betalen .

»Ik weet wel - zeide de Min . v. Binn. Zaken in de TweedeKamer 1889, bl. 1604 - dat men, wanneer men de statenraadpleegt, men hier en daar nog een lager schoolgeld vindt,maar het komt mij voor, dat het genoemde schoolgeld inbillijkheid in de armste gemneente kan gevorderd worden" .

192

Maar als de Raad van eene gemeente besluit tot invoeringvan een hoog schoolgeld ?

> De Regeering -- zoo sprak de Min. v. Binn . Zaken in deTweede Kamer 1889, bl . 1570 - kan haren invloed gebruikenorn een hoog schoolgeld to doen verminderen . Het geschiedtdan ook verscheidene keeren, dat de Min . v. Binn. Zaken eengemeentebestuur, dat een to hoog schoolgeld wil gaan heffen,verzoekt of waarschuwt, dat schoolgeld to verminderen .Gewoonlijk geeft de gemeente gevolg aan dat verzoek enverlaagt het schoolgeld. Maar doet zij dit niet, dan kan deMinister wel aan Zijne Majesteit voorstellen de goedkeuringniet to verleenen - [men zou zeggen, tot wering van hoogschoolgeld is de Minister sterk genoeg] - doch hij kan zichdaarbij niet beroepen op de wet en is volkomen gedekt voorzijne eigen verantwoordelijkheid, indien hij de goedkeuringvoorstelt" . Maar gelukkig zijn er nog geen gevaren to vreezen .Ik wil wel erkennen - sprak dezelfde Min. bl. 1603 -

dat gezorgd moet worden, dat het schoolgeld niet tot eenzoodanig bedrag geheven wordt, dat daardoor het school-verzuim in de hand wordt gewerkt ; maar daarvoor behoeftgeen vrees to bestaan bij de zeer matige schoolgelden, diebier to lande geheven worden . Doch men vergete niet, dathet schoolgeld geheven wordt van hen, die het betalen kunnen,en er dan ook zeer to recht in de wet gesproken wordt vanonvermogenden, die of niets of slechts weinig betalen . Wanneermen nu den toestand van de verschillende gemeenten nagaat,dan vindt men dat menibe gemeente nog al ruin is met hetaannemen van onvermogenden en minvermogenden . En datblijft ook, zooals onder de oude wet, geheel ter beoordeelingvan Burgemeester en Wethouders, die de categorieen moetenbepalen" .

Die woorden van den Minister van 1889 kunnen gerustherhaald worden door den Minister van 1901 : met heffingvan schoolgeld zijn de gemeenten niet strenger geworden .En de Minister ook niet .

Dat blijkt uit de debatten in de Tweede Kamer gevoerd overhet herhalingsonderwijs . Als de heer Kuyper den Minister

193

gevraagd heeft, of ook voor dit onderwijs de heffing vanschoolgeld verplichtend zal zijn, omdat bet bijzonder onderwijser bet hoogste belang bij heeft, »dat de eenige veiligheids-klep, die bet bij de straffe concurrentie bezit, de schoolgeld-heffing, ook hier werken zal", dan antwoordt de Minister(bl. 1283) : >>Op de bestaande gemeentelijke herhalingsscholenwordt nu reeds schoolgeld geheven overeenkomstig de regelenvan art . 46 . Maar er is meer . In de practijk zijn van dieregeling geen moeielijkheden ondervonden . Men vergete niet,dat in art . 46 tevens is bepaald, dat de bedeelden geheelmoeten worden vrijgesteld en dat van minvermogenden eenlager schoolgeld wordt geheven dan 20 cents . In de meestegemeenten is men dan ook van minvermogenden niet 20,maar io of 5 cents per maand gaan heffen . Bovendien isnog bepaald, dat ook vrijstelling van heffing van schoolgeldkan worden gegeven, en juist bij bet herhalingsonderwijswordt van die vrijstelling nog al eens gebruik gemaakt" .

Welken zin deze woorden van den Minister hebben enwelken invloed zij zullen uitoefenen, toonde de beer Kuyperdaarna aan (bl . 1294)

>>In dezelfde onmogelijke positie geraakt de Minister tenopzichte van de schoolgeidheffing . Dat is ook zoo, zeide hij,er zal 2o cents worden genomen, maar wees niet bang, wantdaar zijn wel uitweegjes voor, de bedeelden zijn vrij en deonvermogenden ook, en de minvermogenden betalen wederminder ; de bepaling is, o! zoo rekbaar. Dit zal voor degemeentebesturen aan Been doovemansooren gezegd zijn . Zijzullen dan ook wel zorgen, in den geest van den Minister tohandelen, zoodat heel de bepaling ten slotte zal worden ont-doken en tot niets gereduceerd . Maar daardoor klemt danook juist to meer, wat ik gisteren gezegd heb . Waar wijmet ons bijzonder onderwijs moeten concurreeren met betopenbare, zit onze eenige veiligheidsklep in de school-geldheffing, en nu zegt de Minister hier zelf van deministertafel, dat die veiligheidsklep wel onschadelijk is tomaken" .

Der aandacht overwaardig is bet geval, dat als mogelijk

194

verondersteld werd, waarin het niet billijk zou zijn eene verplichte schoolgeldheffing aan eene gemeente op to leggen

» Wanneer b.v. in eene gemeente, die nu zou gedwongenworden voor de openbare school schoolgeld to heffen, dedaar bestaande bijzondere scholen juist in het niet-heffen vanschoolgeld het middel zoeken om de openbare school tegento werken . Sommige ouders, die niet uit beginsel voor debijzondere school zijn, maar de richting van het openbareonderwijs goedkeuren, zouden dan wellicht hunne kinderen,gelokt doordat zij niet behoefden to betalen op de bijzondereschool, daarheen zenden . In zulk een geval, indien het zichmocht voordoen, zoude vrijstelling van schoolgeldheffing voorde openbare school to rechtvaardigen zijn" . Aldus de Min .v. Binn . Zaken, Tweede Kamer 1889, bl . 1604. > Wanneerzou blijken, dat in eene gemeente de besturen van bij-zondere scholen in het niet-heffen van schoolgeld het middelzoeken om de openbare school tegen to werken, zal vande in art. 46, 3de lid, geschonken bevoegdheid om vrij-stelling van schoolgeldheffing voor de openbare school toverleenen, gebruik kunnen worden gemaakt" . fffern. van B .Eerste Kamer 1889 .

Ik zou den Minister Mackay we] eens hebben willen gade-slaan, toen hij deze woorden sprak en schreef . Zijn Excel-lentie zal ongetwijfeld moeite gehad hebben een glimlach tobedwingen.

Maar wat moet de bijzondere school doen, als de gemeentein het al lager en lager heffen en eindelijk in het niet-heffenvan schoolgeld het middel zoekt om de bijzondere schooltegen to werken?

Waar blijft onze >eenige veiligheidsklep"?Zal het genieentebestuur om haar eigen financien niet in

de war to brengen, niet genoodzaakt zijn aan eene billijkeheffing van schoolgeld de hand to houden ?

Vooreerst kan het de gemeentebelasting verhoogen .Op de tweede plaats wordt het door het Rijk geruggesteund .Zal bij geringe heffing van schoolgeld het Rijk dan zijn

bijdrage niet inhouden?

195

Luistert naar wat Minister Mackay verklaarde : eDat, in-then in de praktijk de gemeentebesturen inderdaad middelenmochten vinden en toepassen om de bedoelde verordenin-gen [betreffende schoolgeldheffing] niet uit to voeren, daarinvoorzien zou leunnen worden door b~ de wet to bepalen,dat ingeval er geen schoolgeld wordt geheven, de rijksver-goeding slechts ten deele zal worden genoten" . Verslag,1889, bl. 23 .

Wanneer in eene gemeente eene verordening moet ge-maakt worden tot het heffen van schoolgeld en daaraan wordtniet voldaan, gaat dan de aanspraak op de bijdrage verloren?In de wet is daaromtrent geen bepaling to vinden . Op hetniet nakomen van die verplichting door de gemeenten is geenstraf gesteld" . Min. v. Binn. Zaken, Eerste Kamer 1889, bl . 1 39 .

Zal aan de gemeente uit 's Rijks kas tijdelijk subsidie ver-leend worden, als zij adoor de uitgaven, tot eene behoorlijkeinrichting van haar lager onderwijs vereischt, in verhoudingtot hare middelen en andere uitgaven onbillijk zou wordenbezwaard" en geen schoolgeld heft?

Luistert naar Minister Kappeijne van de Coppello : »Zalde regel gelden, dat eene gemeente, die geen schoolgeldheft, geen subsidie zal verkrijgen? Die regel staat niet in dewet, maar evenmin bet omgekeerde . De beoordeeling zal altijddeze moeten zijn, of eene gemeente, in evenredigheid tot haremiddelen en andere uitgaveh, als to zwaar gedrukt, subsidieniet missen kan . Is er dus werkelijk reden aan to nemen, dat,wanneer de gemeente schoolgeld wil heffen, de ingezetenendat schoolgeld zullen kunnen betalen, de grond voor hetsubsidie vervalt, want in dat geval moet het subsidie niet oftot een minder bedrag worden toegestaan . Dus de toezegging,dat, waar geen schoolgeld geheven wordt dit nooit een redenzal zijn tot weigering van het subsidie, kan ik niet geven .Maar aan den anderen kant is er geen reden om aan to nemendal de bedoeling van het artikel 1 ) is, dat eene gemeente school-

1) Art . 49 van de 0. W. van 1878 (in hoofdzaak gelijkluidend met art . 490. W. 1889) in verband met art . 46 0. W . 1878 inhoudend, dat eene bijdragevan ieder schoolgaand kind kan geheven worden .

196

geld meet heffen om snbsidie to kunnen verkr~gen" . Min . v .Binn. Zaken, Tweede Kamer 1878, bl. 1331 .

Nu komen bij het invoeren, wijzigen of afschaffen van hetschoolgeld ook de Gedeputeerde Staten, de Minister en deRaad van State to pas -, maar iedereen weet, hoe ongaarneeen regeeringspersoon of een regeeringscollege in botsingkomt met een gemeente, vooral als de uitgaven voor deopenbare school daarbij schijnen beknibbeld to worden ; datdoet niemand, een anti-liberaal evenmin als een liberaal, dangedwongen door de wet .

En een Minister moest eens anders doenNaar aanleiding van een schoolgeldheffing > waarvan ie7nand

in Ouddorp schreef : » > Bij een inkomen van f 6 's weeks,of per jaar 52 X f 6 = f312, kan het gebeuren, dateen huisvader, die vier kinderen op school heeft, 45 centsper week heeft to betalen, behalve wat avondschool ofherhalingsonderwijs flog kost" " ; sprak de heer Van Gilseden jell Maart 1 goo in de Tweede Kamer (bl . 1 05 2 ) :>>Verder betreur ik het, dat in deze wet niets voorkomtomtrent een belemmering in de toepassing der wet, die ge-legen kan zijn in de bepalingen van de wet op het lageronderwijs omtrent verplichte schoolgeldheffing . Het is numogelijk, dat burgemeester en wethouders, aan wie is overge-laten de beslissing, wie order de min- en de onvermogendento rekenen zijn, een verplichting opleggen, die het nakomenvan de wet onmogelijk maakt . . . . Hoe het zal gaan met denin het verschiet zijnden leerplicht is een raadsel . De wet zalde kinderen naar school drijven en de gemeenteraad brengtfeitelijk de ouders in de onmogelijkheid hun kinderen er heento zjnden, want betalen kunnen die soort van ouders niet .Ik beaam ten voile en breng gaarne hulde aan de Regeeringvoor de mildheid, waarmede rekening gehouden wordt metde gemoedsbezwaren in deze wet, maar ik zou er wel opwillen wijzen, dat behalve die gemoedsbezwaren nog anderebezwaren, materieele belemmeringen bestaan, die de oudersniet minder zwaar kunnen drukken" .

Ik zou wel eens willen weten, of er in Ouddorp van een

1 97

man met zooveel schoolgaande kinderen en zoo'n klein inkomenzulk een groot schoolgeld werkel k Aehez'en is, en zoo ja -hoelang dit geduurd heeft .Als ik een Min . v Binn. Zaken hoor getuigen van > de

zeer matige schoolgelden, die hier to lande geheven worden",en tegelijkertijd nog hoor verklaren : A et geschiedt ook ver-scheidene keeren, dat de Min . v. Binn. Zaken een gemeentebe-stuur, dat een to hoog schoolgeld wil gaan heffen, verzoekt ofwaarschuwt dat schoolgeld to verminderen", als ik acht geefop het groot aantal kinderen, dat in kleinere en grooteresteden de kostelooze school bezoekt, en op het knappe week-geld, dat (aan Burgemeester en Wethouders waarschijnlijkonbekend) de ouders van sommige dezer kinderen genieten,dan geloof ik dat er in ons land meer gezondagd wordt doorto spoedige ontheffing dan door to strenge heffing van schoolgeld .Des to vaster geloof ik dit, als ik naga, hoe sinds vele jarende vrees, om de kinderen door schoolgeldheffing uit de schoolto houden, de regeering en de schoolautoriteiten beheerschtheeft .In een opstel van de Studien (1887), waar de Eerwaarde

heer S. van den Anker > het lager onderwijs in Nederlandsedert 1857" en bijzonder een work, dat denzelfden titeldraagt, van den heer Van Renesse, Commies bij de AfdeelingOnderwijs van het Dep . v. Binn. Zaken bespreekt, wind ik mede-gedeeld : > In de bijeenkomst der provinciale inspecteurs vanhet lager onderwijs, in 186o onder voorzitterschap van denMin . v. Binn. Zaken gehouden, prees de vergadering kosteloosonderw~s als het doeltreffendste middel aan om het trouwschoolgaan en beter schoolbl~ven to bevorderen. In eene bijeen-komst op 29 Juni 1869 gehouden, werd het kosteloos onderw jsen het heffen van een laag schoolgeld wederom door deprovinciale inspecteurs aanbevolen, onder de middelen totwering en keering van schoolverzuim ; en de Regeeringhandelde dienovereenkomstig" .

En nu dit »doeltreffendste" middel gefaald heeft en er eenallerdoeltreffendst middel gevonden is in de leerplichtwet,wil men het eerste, ondoelmatig gebleken, middel flog op

198

ruimer schaal aanwenden, want, zoo vreest men nu, de wetdrijft de kinderen naar school, maar de schoolcent houdtze er nit. Het lieve leven begint weer van voren of aan !

Zeer juist, naar de meening van velen - en ook in de TweedeKamer is die overtuiging uitgesproken - voegde de Eerwaardeheer Van den Anker deze woorden aan zijne mededeeling toe>> Wij zijn van een ander gevoelen ; in ons oog is de kosteloozeschool zeer verderfelijk, omdat de ouders aldus leeren zich toonttrekken aan de verplichting van hun ouderplicht, om aanhunne kinderen het noodige onderwijs to bezorgen, naastden godsdienstplicht hun eerste en voornaamste verplichting .Bovendien de kostelooze school ontslaat den vader van allezorgen voor zijne kinderen, maar ontneemt ook aan de kinderenalle redea van dankbaarheid aan de ouders voor het ontvangenonderwijs. En dan het ligt in den aard van de menschelijkenatuur, orn een voorwerp hooger to schatten, naarmate hetons meer geld heeft gekost . Kosteloos onderwijs schijnt onsdaarom geen middel, om het trouw schoolgaan to bevorderen .De ouders zullen er minder belang bij hebben om to waken,dat hun kinderen de school bezoeken ; zij zullen zelfs somsniet aarzelen ze tehuis to houden, ten einde hen to gebruikenvoor huiselijken arbeid, omdat z~ daarb~ loch hel verlies van

schoolgeld met sullen to betreuren hebben . Ten slotte wordtdoor het heffen van schoolgeld, hoe gering ook, de belang-stelling der ouders grooter ; ook het zedelijk gevoel der school-gaande kinderen wordt er door verhoogd . Wij kennenverschillende bijzondere katholieke scholen, waar van allekinderen schoolgeld wordt gevorderd ; van eene bij name, diedoor zusters wordt bestuurd, weten wij, dat het een lust isto zien, hoe de armsten, hetzij maandelijks of wekelijks, hunbuiltje met schoolgeld, of liever schoolcenten, met een gevoelvan voldaanheid aan de zuster aanbieden . En aan die schoolbent men geen ongewettzgd schoolverzuim !"

Neen. Kosteloos onderwijs schijnt ons geen middel om hettrouw schoolgaan to bevorderen. Heeft de ondervinding hetook niet geleerd? Schuilt het gebrek van relatief schoolverzuimniet grootendeels onder de kosteloos schoolgaande kinderen ?

199

Vergelijk b.v. scholen van verschillende klasse to Amsterdam,wat schoolverzuim betreft, volgens den staat door den heer Kete-laar in de Tweede Kamer den 27 Febr . I goo (bl. 1013) gegeven .

Voor 1897 :7 pCt. schoolverzuim aan de 1 ste klasse scholen (kostelooze) .61/4 pCt. schoolverzuim aan de 2de klasse scholen (waar

het laagste schoolgeld betaald wordt) .4 pCt. schoolverzuim aan de 3de en 4de klasse scholen .Voor 1898 (een smazelenjaar") :813 pCt. schoolverzuim aan de late klasse scholen .7°,/ 3 pCt. schoolverzuim aan de 2de klasse scholen .5 pCt. schoolverzuim aan de 3de en 4de klasse scholen .Het hoogste cijfer aan de scholen Iste klasse is 20.6 pCt .,

aan de 3de en 4de klasse scholen 9 .3 pCt .De laagste cijfers van die groepen zijn 3 .7 en 0.7 pCt .Aan de juistheid der 3.7 pCt. twijfelt de beer Ketelaar .Aan ieder, die met de minvermogende klasse in aanraking

komt, durf ik gerust vragen : hoe dikwijls hebt gij uit denmond van een vader of moeder gehoord : lDenkt u, dat iklnijn kinderen thuis houd? Neen mijnheer, daarvoor betaal ikgeen schoolcenten" ; en hoe zelden : s Ik zal mijn kinderenmaar naar school sturen ; het kost toch niets" . Dat de woordensIk zend mijn kinderen niet naar school, want ik kan geenschoolgeld betalen" vaak een verbloemde uitdrukking zijnvoor : ik wil geen schoolgeld betalen, ik heb voor de schoolniets over, blijkt maar al to duidelijk uit het veelvuldigschoolverzuim, dat van de kinderen van zulke ouders, als zijeenmaal kosteloos opgenomen zijn, to constateeren valt .Ondertusschen maakt de mildheid der gemeenten in het

geheel of gedeeltelijk vrijstellen van schoolgeld de handhavingvan eene billijke schoolgeldheffing op de bijzondere scholensteeds moeielijker ; want het is hard voor katholieke oudersto zien, dat hun buren, die evenveel of nog grooter ver-diensten hebben dan zij, de kinderen kosteloos op de gemeente-school geplaatst krijgen, terwijl zij zelve voor de kinderen opde bijzondere school moeten betalen ; en daar velen hunner,vooral van de vrouwen, niet onderscheiden, aan welken kant

200

hier de onbillijkheid schuilt, achten zij zich zelve onrecht-vaardig behandeld en verliezen meer en meer het plichtbesefen de offervaardigheid in zake de opvoeding hunner kinderen .Dat verzwaart de taak der bijzondere schoolbesturen en dergegoede geloofsgenooten niet weinig .

Bij deze bespreking van de schoolgeldheffing is het nietongepast to herinneren aan wat de Wet op laet L. 0 . metaant. door Hartman en Van Emden meedeelt omtrent > dezeer belangrijke discussion" in de Tweede Kamer gevoerdover de oorspronkelijke voordracht door den Minister vanart. 46, wet 1889, dat luidde : )Van ieder schoolgaandkind, met uitzondering van bedeelden en van hen, die,schoon niet bedeeld, onvermogend zijn, wordt een bill~k

schoolgeld geheven" .>>Werd het voorstel van de eene zijde verdedigd met to

wijzen op de ook door de Regeering vooropgezette billijkheid,dat zij, die in de eerste plaats belang hebben bij het onder-wijs, daaraan ook betalen, en met de opmerking, dat alleendoor het voorschrift der verplichte schoolgeldheffing eeneeerlijke concurrentie van de bijzondere met de openbare schoolmogelijk zou zijn - van de andere zijde werd juist beweerd,dat, daar voor het bijzonder onderwijs heffing van schoolgeldniet voorgeschreven werd, de voor het openbaar onderwijsopgelegde verplichting dit van ongunstiger conditie zou maken,en aanleiding zou geven, dat de bijzondere school, door geenschoolgeld to heffen, de leerlingen uit de openbare schoolzou trekken, daze zou > leegpompen" .

Vooral werd dit gevreesd, omdat bij de onzekerheid vanhet begrip »billijk" de beslissing omtrent het bedrag van hetschoolgeld geheel zou of hangen van den Min . v . Binn. Zaken, diewellicht fiat openbaar onderw j's minder dan lzet b zonder ge-negen Zen kunnen z~n ; terwijl volgens de door de Regeeringin 1889 gegeven uitlegging, wanneer een gemeentebestuurweigerde de door den Min . v. Binn. Zaken noodig geachte ver-hooging van schoolgeld vast to stellen, artt. 126 en 127 dergemeentewet zouden kunnen worden toegepast . Tegen het

201

einde der discussie, erkennende, dat het door hem voorge-dragen artikel aanleiding zou kunnen geven tot groote moei-lijkheden, bracht de Min. v. Binn . Zaken er verschillendewijzigingen in, waardoor het den vorm kreeg, waarin hetnu is vastgesteld" (Hartm . en v. E. bl . 178) .

De artt. 126 en 127 der gemeentewet, waarheen verwezenwordt, zeggen

Art . 126, lid 2 . > Vorderen de wetten, maatregelen enz .eene bepaalde medewerking van den Raad en wordt die doordezen geweigerd, dan voorzien Burgemeester en Wethoudersdaarin" .Art . 127 . »Wanneer B. en W. niet of niet behoorlijk voor

de hun bij het vorig artikel opgedragen uitvoering zorgen,kan ooze Commissaris in de provincie, ten koste der nalatigen,in de uitvoering voorzien" .Alzoo gegeven : een gemeenteraad en een dagelijksch be .

stuur en Gedeputeerde Staten en een Commissaris in deprovincie en een Min . v. Binn . Zaken en een Tweedeen Eerste Kamer en een Raad van State, die alien hetopenbaar onderwijs minder dan het bijzonder genegerizijn, dan zou -- indien de woorden > billijk schoolgeld" warenblijven staan - de openbare school »leeggepompt" kunnenworden .

Gelukkig, dat onze vroede staatslieden deze mogelijkheidvoorzien en dat gevaar voorkomen hebben 1

Uit ons opstel zal den lezer blijken, dat zelfs de rijkstevaders der op de openbare lagere school gaande kindereneen geschenk ontvangen en van de gemeente en van hetRijk, of liever en van hun medeburgers of mededorpsge-nooten en van hun landgenooten ; dat daartegenover deouders, wier kinderen de bijzondere school bezoeken, driemaalschoolgeld betalen : eerst voor al degenen, die de openbareschool bezoeken, vervolgens voor hun eigen kinderen eneindelijk -- want wie zou het anders doen ? - voor dekinderen der bijzondere school, wier ouders on- of minver=mogend zijn .

CXIX . 2.

a4

202

Die onbillijkheid heeft de subsidiewet van '89 niet opge-heven . Maar daarover zullen wij spreken in een volgendartikel .

Met welbehagen zal de lezer van dit opstel de peroratielezen, die de heer de Savornin Lohman bij de behandelingder schoolplichtwet in de Tweede Kamer gehouden heeft iMaart igoo (bl. io6o) .

> Ten slotte wensch ik nog een opmerking to maken overde treffende gelijkenis van den strijd, then wij nu reeds eeneeuw lang voeren, met den strijd tusschen Engeland en deBoeren . Engeland heeft gedurende een geheele eeuw gemeendals een zeer ontwikkelde natie beschouwd to moeten worden,verre boven de Boeren verheven, met hun Oud-Testamentischebegrippen en zedeleer en godsdienst, femelaars en achterlijken,waarvan velen niet eens geloofden wat zij beleden en dieverre achterstonden bij onze hedendaagsche beschaving enhumaniteit . . . . En nu beweer ik, dat wij in ons land precieseen zelfden strijd to voeren hebben. Gedurende de geheeleeeuw heeft het zoogenaamde > )intellect", het > denkend deep'der natie, getracht de voorstanders van het christelijk ofbijzonder onderwijs voor to stellen als bekrompen, dommemenschen, met onbruikbare, gevaarlijke godsdienstige voor-stellingen, wien men zelfs moest beletten hun eigen scholenop to richten, en toen men dat in 1848 niet meer volhoudenkon, heeft men, niet erkend, doch ons toegekend de vrijheidvan onderwijs to geven ; maar zooals Engeland de Transvaalheeft afgesloten van de zee en van alle zijden heeft om-ringd, om to zorgen, dat het zich niet behoorlijk kon ont-wikkelen, zoo heeft men bier ons omsloten met de openbare,

kostelooze school, met het uitgesproken doel om door hetzorgen voor goed ingerichte, den gebruikers weinig kostendescholen, ons onderwijs onnoodig to maken . Maar ook ditbaatte niet .

Toen is gekomen de wet van 1878 en een oogenblikscheen het, dat onze school door de oversnacht van het geld,waarmee de op en bare school begiftigd werd, gedood zouworden . Maar reeds enkele jaren daarna, in 1889, werd het

203

gevaar afgewend, en verkregen wij zelfs een wet, die uitgaatvan het beginsel van rechtsgelijkheid ; toen begonnen wij dusop gelijken voet to staan als onze tegenstanders . En watzagen wij daarna? Nog steeds tracht men, evenals dat gebeurd is na het sluiten van de tractaten to Pretoria enLonden, op de zaak terug to komen . Niet hier in dezeKamer . Maar in vele gemeenten in den lande, waar mento doen heeft met een liberalen burgemeester en raad, wordtons het leven zoo zuur mogelijk gemaakt. Nog altijd gaathet om de suprematie over de school, om de paramountpower . Nu heb ik in beginsel niets tegen paramount power,tegen gezag en macht van een Staat. Macht in den Staatmoet er zijn . Maar die macht moet dan ook staan bovende partijen . Het is juist de groote fout van Engeland, dathet, zich een paramount power toekennende, niet inziet, datdeze macht niet boven de partijen staat maar door de eenepartij over de andere wordt uitgeoefend . Daarom kan dezelaatste geen vertrouwen in haar hebben ; zij voelt, dat zijten slotte geheel aan haar onderworpen zal worden . Hetzelfdegeldt ook bij ons . Zoolang de overheid zelve school geeft,en wel school in een bepaalde richting, is zij, bij de regelingvan het onderwijs, zelve partij in de zaak, en kunnen wij,die van haar onderwijs niet gediend zijn, in haar niet onzebeschermster zien maar onzen belager . En zoolang dat zoois, zou het onzinnig zijn van onze zijde om mede to werkentot versterking van de macht van den Staat over onzekinderen . Indien men van ons verlangt, dat wij in thengeest zullen medewerken, zorge men er voor, dat niet alleende r~leen, mnaar ook do armen, nit welke kringen ook, kerke-

l~ke of niet kerkel~ke, voor hun kinderen die school kunnenkiezen, waar z~ zelven de voorkeur aan geven . Als ons datgegeven wordt, zullen wij zonder bezorgdheid aan versterkingvan de macht van den Staat kunnen medewerken . Maar ikben overtuigd, dat zulks dan niet eens noodig zal zijn, wantdan zullen wij een volksschool hebben, die niet meer enkelrust op de wet en op het drijven eener partij, maar opge-bouwd is in de harten van het Nederlandsche yolk . Het zal

204

wel blijken, dat wettelijke regeling van den leerdwang danoverbodig zal zijn" .

Terwijl ik deze woorden op het papier zet, gaat eenjoelende jongenstroep langs mijn venster en galmt luide uit :>>Dat vr~e yolk, dat vr~e yolk - dat vr~e yolk zijn wij!"Zouden dat kinderen van de openbare - of van de

bijzondere school zijn ?

Hoorn .

G. A . A . LOOTS .(Slot volest)

EEN FUNDAMENTEELE MISVATTINGVAN DR. A. KUYPER OF EEN

HOPELOOS PLEIDOOI .

Deze bladzijden danken geenszins hun oorsprong aan zuchttot polemiek, maar aan oprecht verlangen om de waarheid tozien zegepralen . Wanneer men overtuigd is, in het bezit tozijn der waarheid, volgt vanzelf het verlangen ook anderento overtuigen, vooral als het waarheden geldt, zoo gewichtigals die des geloofs . Nu zal het ongetwijfeld niemand bevreem-den, dat onder onze tegenstanders bijzonder Dr. Kuyper deaandacht trekt . Niet alleen om zijn ontzaglijke gaven enomdat hij zich zoo vaak in zijne geschriften met de RoomscheKerk bezig houdt, maar vooral om de geheel eenige positiedie hij in de rijen onzer tegenstanders, en bepaaldelijk eenerbepaalde klasse van tegenstanders, inneemt . Onder hen, dieder Roomsch-Katholieke Kerk vijandig tegenover staan, zijnuit den aard der zaak de Protestanten - de orthodoxe welto verstaan - bet minst van ons verwijderd . Met onserkennen en belijden zij den Christus als den Zoon van denlevenden God . En toch vinden wij, katholieken, onder diezich noemende Christenen, juist onze felste tegenstanders .Voor al het schoone en goede in de Katholieke Kerkschijnen zij vaak doof en blind . Van hun kant ondervondenwij herhaaldelijk niets dan hatelijke verdachtmaking, opzettelijkeverdraaiing van onze leer, of althans geven zij ten opzichteder katholieke leerstukken telkens en telkens bewijzen vande grofste en meest hopelooze onkunde . Onmogelijk methen een kalme discussie to voeren . Waar de Katholieke Kerkter sprake komt, is bij hen oogenblikkelijk de hartstocht aanhet woord en de gezonde rede zwijgt .

zo6

Geheel anders is dit met Dr . Kuyper. Schoon ook hij zichniet geheel aan de macht van het vooroordeel weet to ont-trekken, toch vindt men bij hem vaak waardeering van hetgoede, ook als het door katholieken wordt verricht . Hij heeftoog voor sommige schoonheden der Katholieke Kerk. In deleerstukken dier Kerk is hij niet geheel vreemdeling . Wijstmen hem op verkeerde voorstellingen to dien opzichte, hijneemt er meermalen notitie van . Zonder twijfel, de Hoog-leeraar is in merg en been Calvinist en kan van zich zelfmet den H. Paulus getuigen abundantius cemulator existenspaternarum mearum traditionum . Dat per fas et nefas vast-houden aan zijn eens genomen stelling, speelt hem buitenkijf vaak booze parten . Ook doen de redeneeringen, waar-mede hij zijn Calvinistische dogma's tracht to verdedigen, umeermalen angstig vragen : zou een man als Dr. Kuyperwerkelijk in ernst zoo kunnen redeneeren ?

Maar ondanks dit alles, is de hoofdindruk, dien men vanDr. Kuyper krijgt, deze : dat hij oprecht de eer van Christuszoekt, en het is mijn persoonlijke overtuiging - welke ikechter aan niernand wil opdringen - dat deze man, wanneerhij klaar en duidelijk inzag : hier is de voile geopenbaardewaarheid van Christus, hij die waarheid onverschrokken, on-clanks de grootste offers, zou volgen . Dr. Kuyper maakt denindruk, vooral op het gebied zijner godsdienstige overtuiging,inderdaad conscientieus to zijn . Hij geeft zich met allen ernstrekenschap van de gronden, waarop hij zijne overtuigingvestigt . De bezwaren, welke er tegen ingebracht worden,neemt hij in overweging en ziet ze - zij het nog niet ernstiggenoeg - toch zeer ernstig onder de oogen . Juist dit maaktzijne persoonlijkheid op geheel eenige wijze belangrijk engeeft stof tot nadenken .

Wij, katholieken, zijn van de waarheid van ons heilig geloofzoo innig overtuigd, wij hebben de beweegredenen, welkedie waarheid voor ons absoluut zeker, boven alien twijfelverheven en klaarblijkelijk maker, zoo van jongs of vooroogen gehad, dat wij ons - geloof ik - niet genoeg kunnenverplaatsen in den toestand van hen, die buiten onze Kerk

207

zijn opgevoed, en ons niet verbeelden, hoe moeilijk bet voorhen is, de waarheid, welke voor ons zoo overduidelijk is, toerkennen . Vandaar dat wij geneigd zijn onze tegenstandersal to spoedig to verdenken van kwade trouw ; wij verliezento veel uit bet oog, hoe diep een overtuiging ten gevolge vanopvoeding, omgeving, eenzijdige beschouwing enz . kan wortelschieten, en welke ontzettende vastheid die overtuiging ver-krijgt, wanneer men daarvoor daarenboven geheel zijn levengewerkt en gestreden heeft, ja haar de glorie achtte van zijngeslacht . Zulk een meening voor onjuist to erkennen enhaar to verwisselen tegen een overtuiging, die men immerheeft hooren voorstellen als bet summa van de grootsteongerijmdheden en schandelijkste leeringen, als den dekmantelvan de afschuwelijkste boosheid, bet is menschelijker wijzegesproken, zoo goed als onmogelijk. Mij dunkt, bet vereischtin zulke omstandigheden reeds heldenmoed, om de beden-kingen, welke tegen zijne overtuiging oprijzen, onbevooroor-deeld onder de oogen to zien . Men zal vanzelf geneigd zijn, zemin of meer oppervlakkig to beschouwen, meer met de hoopom in de tegdnovergestelde meening iets lakenswaardigs tovinden, en aldus zijn tegenstand voor zijn geweten to veront-schuldigen, dan met een rustig verlangen naar de kennis dervoile waarheid. Het kan niet anders, of de waarheid zal zichdoer gelden en van tijd tot tijd aan de wettigheid van onzeovertuiging doen twijfelen . Maar juist dit zal dan in ons oogbet gevaar om genoodzaakt to zijn onze geliefde overtuigingprijs to geven, nog grooter maken en er ons nog met meerkracht aan doer vastklemmen .

Als men zich hier goed indenkt, kan men zeer goedbegrijpen, hoe onze tegenstanders, al meenen zij bet goed,en al raken zij van tijd tot tijd onder den indruk van betlicht der waarheid, dat de Katholieke Kerk voor ieder ernstigonderzoeker zoo overvloedig uitstraalt, zich toch niet zoovoetstoots gewonnen geven, maar zich integendeel kramp-achtig blijven vastklampen aan hunne oude opinien, en debedenkingen, die zich hiertegen opdoen, met kracht vanredenen trachten uit den weg to ruimen . Ziedaar, dunkt mij,

208

althans eene verkiaring voor het feit, dat mannen van zoohooge geestesgaven en zoo eerlijk van gemoed, daarenbovenbetrekkelijk zoo bekend met onze theologie als Dr . Kuyper,zich niettemin door de kracht der waarheid niet laten over-tuigen. Men moge zich hierover verwonderen, men moge debewijsgronden, welke zulke personen voor hunne overtuigingaanvoeren, vaak belachelijk noemen, maar dit neemt het feitniet weg, en dat dit feit inderdaad bestaat, zal geloof ik,hetgeen wij in deze artikelen zullen bespreken, allerduidelijkstbewijzen. Wij zullen daarin zien, hoe een man, aan wiensgoede trouw wij niet twijfelen mogen, van den eenen kantde waarheid eerlijk en oprecht onder de oogen ziet en haarinvloed ondervindt, en van den anderen kant tegen deevidentie dier waarheid met de uiterste krachts-inspanning, jatot het hopelooze toe, zich verdedigt .

De waarheid is onverbiddelijk een . . . en de waarheid ver-andert niet . Zeker niet de geopenbaarde waarheid .

Waarheid is niets anders clan de overeenkomst van onsinzicht of onze kennis met de gekende zaak. Wanneer der-halve de gekende zaak niet verandert, kan ook de waarheidonzer kennis of opvatting niet veranderen .Men kan nieuwe waarheden omtrent een zelfde voorwerp

van kennis ontdekken . Verschillende personen kunnen eenzelfde voorwerp van verschillende gezichtspunten beschouwenen op die wijze zich omtrent diezelfde zaak verschillendewaarheden formuleeren . Maar nooit kunnen die verschillendeware opvattingen met elkander in strijd komen, tenzij hetgekende voorwerp verandert .

Als we nu spreken over geopenbaarde waarheid, gaathet over kennis van onveranderlijke dingen, over feiten, diegeen keer meer nemen, bijv. of Christus de macht vanzonde-vergeving in zijn Kerk heeft achtergelaten of niet ; ofHij een onfeilbaar leergezag heeft ingesteld of niet . Ofwelhet betreft de kennis van het wezen Gods, dat evenmin ver-

209

andert, bijv . of God een is in wezen en drievuldig in per-sonen, ja dan neen .

Hierom kunnen tegenstrijdige opvattingen omtrent diegeopenbaarde zaken nooit of nimmer tegelijk waar zijn . Depractische toepassing van de geopenbaarde waarheden op hetleven kan tot zekere hoogte wisselen ; ook de formuleering dergeopenbaarde waarheid kan zich wijzigen ; want die toepassingen formuleering moeten zich aansluiten aan de verschillendeen wisselende behoeften en eigenaardigheden der individuenen volkeren, die de geopenbaarde waarheid belijden ; maardie waarheid zelve verandert niet .

In then zin is die geopenbaarde waarheid absoluut een enonveranderlijk .

Die onveranderlijkheid en eenheid der waarheid is vernieti-gend voor het Protestantisme .

Vooreerst het Protestantisme is nieuw, en ten tweede hetProtestantisme is tegenstrijdig.

Zegt men het Protestantisme is de waarheid, dan moet menof wel aannemen, dat de Christelijke Kerk eeuwen en eeuwengedwaald heeft, want de geschiedenis bewijst al to duidelijk,dat de oude Kerk heel anders dacht dan nu de Protestanten .Of wel men moet aannemen, dat de christelijke waarheidveranderd is . Beide ongerijmde veronderstellingen .

Bovendien het Protestantisme is verdeeld ; belijdenis staater tegenover belijdenis. Wat de eene als hoogst gewichtigewaarheid aanneemt, wordt door den ander uitdrukkelijk alsdwaling verworpen. Zegt men dus : het Protestantisme is dewaarheid, dan moet men ook aannemen, dat tegenstrijdigestellingen tegelijk waar kunnen zijn .

Hiertegenover staat de Katholieke Kerk met hare eenheiden onveranderlijkheid. Het is waar, ook de Roomsche belij-denis breidt zich uit en ontwikkelt zich. Maar dit neemtniet weg, dat haar belijdenis een en onveranderlijk is, datdie belijdenis zich aansluit aan het verleden, nooit nieuweleerlingen verkondigt en nooit met zich zelve in strijd komt .

Voldoet nu alleen de Roomsche belijdenis aan die twee nood-zakelijke voorwaarden der waarheid : eenheid en onverander-

210

held, dan ligt de conclusie voor de hand, dat ook alleen deRoomsche belijdenis de ware kan zijn en dus ook alleen deRoomsche Kerk de ware Kerk is, tenzij men aanneme, dat deleer van Christus ten minste als geheel heeft opgehoudento bestaan en slechts voortbestaat in brokstukken hier endaar verspreid en vermengd met tallooze dwalingen . Dochdit strijdt met de belofte van Christus : » Gaat en onderw~stalle volkeren en leert hen onderhouden ALWAT ik u bevolenheb . En zie, ik ben suet u alle de dagen tot aan de voleindingder eeuwen" .Dr. Kuyper is to veel denker en to veel geleerde om den

klem dezer redeneering niet to gevoelen ; ook is hij to oprecht,om zich deze moeilijkheid to ontveinzen ; maar van denanderen kant is hij to zeer gehecht aan zijn Calvinisme omzich gewonnen to geven . Wanneer men de geschriften vanden Hoogleeraar leest, vooral van de laatste tijden, kan menzeer duidelijk zien, dat deze moeilijkheid hem ontzettend inhet nauw brengt en tevens hoe hij al de kracht van zijnreuzengeest inspant om hier een uitweg to vinden . De Hoogleeraar maakt zich diets, then uitweg gevonden to hebben inde volgende theorie . De geopenbaarde waarheid is in zichwel een en onveranderlijk, maar als ze in het subjectief be-wustzijn wordt opgenomen, wijzigt ze zich naar gelang deindividuen verschillen, die haar opnemen . leder individu vormtzich naar gelang van zijn . bijzondere dispositie een bijzondereopvatting van dezelfde waarheid . Die verschillende, vaaktegenstrijdige opvattingen beschouwt Dr . Kuyper als evenzoovele verschillende vorsnen, die eene waarheid aanneemt .Hij noemt dit de pluriformiteit der waarheid . Die plurifor-miteit der waarheid is volgens hem noodzakelijk . Ze volgtnoodwendig uit het verschil der individuen, uit het verschilvan aanleg, ras, verleden enz. Kortom uit de grondovertui-ging, die het individu zich ten gevolge Bier invloeden gevormdheeft . Die pluriformiteit der waarheid (d . w. z. alzoo dieverschillende vaak tegenstrijdige opvattingen der geopenbaardewaarheid) heeft dan ook vanzelf recht van bestaan, ze isdoor God gewild . En hieruit volgt, natuurlijk heel consequent,

het goed recht der pluriformiteit van belijdenis en derkerken. Ziedaar de hoogst fundamenteele kwestie die wijthans willen bespreken .

Dr. Kuyper beseft zeer goed en erkent ook volmondig, datwanneer men een absoluut ware kerk of belijdenis aanneemt,deze noodzakelijk zulks eene moet zijn, als de Roomsch Katho-lieke is 1 ) . Maar een absoluut ware kerk of belijdenis bestaatvolgens Dr. Kuyper niet . Een kerk of belijdenis is alleenrelatief waar, d. w . z. voor den een zal deze, voor den andergene de ware kerk of belijdenis zijn, dat hangt of van denationale of individueele gesteltenis . Daar er nu verschillendesoorten van individuen en volken zijn, moeten er oak nood-zakelijk meerdere kerken bestaan met verschillende belijde-nissen . Maar geven we Dr . Kuyper zelven het woord .Wanneer Dr. Gunning op grond der H . Schrift - we

zouden er willen bijvoegen op grond der gezonde rede -de pluriformiteit der kerken, d . w. z. van kerken met ver-schillende, uiteenloopende, elkaar weersprekende belijdenissenveroordeelt, bemerkt Dr . Kuyper

We zijn het met hem eens, dat de pluriformiteit der kerken zichin de historie feitelijk op eene wijze ontwikkeld heeft, die dd .dromvoor God niet goed is, omdat ze de liefde tusschen de verschillendekerken onderling heeft to niet gedaan, en alleen in oogenblikken vanreligieuze onverschilligheid aan de onzalige kerkelijke twisten hetzwijgen heeft opgelegd . . . .

211

1) In De Fleraud van zI Oct. i9oo schrijft de Hoogleeraar o . a . : »Dank zijde historische ontwikkeling en de toetsing der verhoudingen aan haar conse-quentien, staat bet thans vast, dat alleen wie zich op bet standpnnt der RoomscheHierarchie plaatst, de absolute tegenstelling tusschen de valsche en de wareKerk kan handhaven . Doch dan kan ook niet een der elementen van hetRoomsche stelsel gemist worden . Dan moet men terugkeeren tot bet leergezag,tot een centraal bestuur over de kerk van de geheele wereld, tot gene kerktaalvoor alle nation en volken, tot bet afscheiden van clerus en leeken, en zooook tot de Roomsche beschouwing over den heiligen Doop . Doet men dat, jadan is bet standpnnt, dat men inneemt, zuiver ; clan zit bet stelsel waarvoormen opkomt, weldoordacht ineen ; dan is in geheel zulk optreden logischeconsequentie" .

212

Maar wat we hem met toegeven, is dat de pluriformiteit niet doorGod gewild zou zijn .Het verschil in bestaanswezen tusschen de volken in Azie, Afrika

en in Europa zelf heeft een zoo diepgaand verschil tusschen denatien, ja zelfs tusschen die van een en dezelfde streek, is zoo sterksprekend, dat eenzelvigheid in de openbaring der kerk kortwegondenkbaar is. In deze onderscheiden werelddeelen en groepen ennatien, met een door God gewilde nationale pluriformiteit, moest hetleven der kerk meervormig worden, zoodra de volken den kinderlijkenleeftijd to boven kwamen" .

Nog duidelijker spreekt de Hoogleeraar zich elders uit .In zijn rede : Band aan hot Woord stelt hij zich de vol-gende vraag :

Is Gods openbaring een stelsel of een chaos van onsamenhangendedeelen" ?

en hij antwoordtEen ieder zal toegeven, dat een chaotische verwarring in God en

in zijn openbaring, ook maar to denken, een loochening van zijnWijsheid zou zijn . God is de Opperste Kunstenaar en Bouwmeester,en zelfs de bouwmeester onder de menschen metselt niet ordeloossteen op steen, maar bouwt in stijl, naar vast plan, naar gemaaktbestek. In de H. Schrift is alzoo een stelsel geopenbaard, waarvande deelen in vast onderling verband staan, en voor ons is het maarde vraag, of wij dit »stelsel van God" uit de H. Schrift kunnenleeren kennen".

Hoe beantwoordt nu de Hoogleeraar deze zeer gewichtigevraag? Hij antwoordt

sBij die vraag overvalt ons onze menschelijke beperktheid en onzezondige zelfverduistering. Neen, dat STELSEL VAN GOD IN VOLSTREKTENZIN TE KENNEN, IS VERBEURD '). Wij kennen het slechts bij benadering,

1) Wij spatieeren . Hier beweert de Hoogleeraar, dat het stelsel van God involstrekten zin to kennen, z'erbeurd is ; straks zal hij trachten to bewijzen, dathet onmobel~ilz is Gods stelsel in volstrekten zin to kennen . Maar dan is het ooknoon in volstrekten zin gekend en is dus die kennis niet verbeurd. Ook ver-liest de Hoogleeraar nit het oog, dat hoewel de geopenbaarde waarhedenongetwijfeld een heerlijk stelsel vormen, ze niettemin stuk voor stuk geopen-baard zijn, en dat we, onr ze allen, elk in haar juisten zin, to verstaan, nietbehoeven to doorzien, hoe ze als stelsel bijeenhooren . Pat laatste is ten slottede zaak van God . Once zaak is, elke waarheid aan to nemen, gelijk God zegeopenbaard heeft . Men ziet, dat dit de kwestie ontzaglijk wijzigt .

213

met dan met langzaam toenemende helderheid, en het verschil vanmensch en mensch, van yolk en yolk, van land en land, spreekt hierzoo sterk mede, dat zich in den loop der eeuwen meerdere voor-stellingen, omtrent dit stelsel, dat in Gods Woord ligt, gevormdhebben, en dat er in deze eeuw, onder den invloed der Duitschewijsbegeerte nog een nieuwe ethische voorstelling omtrent het >>stelselvan God" is bijgekomen . Zulk een voorstelling nu, die de menschzich vormt omtrent het stelsel, waarmede God alle dingen schiep enregeert, heet iemands levens- en wereldbeschiouwing, en de vaste uit-gangspunten van de lijnen van zulk een voorstelling noemt menienzands beginselen . En in then zin nu spreekt men van Roomschebeginselen, Luthersche beginselen, Gereformeerde beginselen, enthans ook van Ethische beginselen, of wil men van een Roomsche,Luthersche, Doopersche, Gereformeerde en Ethische levens- en wereld-beschouwing" (bladz . 18).

Eenige bladzijden verder schrijft de Hoogleeraar :

»Het is onder het koninklijk bestel van den Christus, dat in zijnkerk deze pluriforme uitteekening van het stelsel Gods, uit de Sclzriftopkwam. En het is onder de voorlichting van den Heiligen Geest,dat steeds helderder werd ingezien, welke paden doodloopen, enfangs welke paden de belijders van Christus van kracht tot kracht:kunnen voortgaan" (bladz. 23) .

Aan duidelijkheid laten deze woorden niets to wen-schen over . God heeft in de H. Schrift een stelsel ge-openbaard . Maar van dit stelsel, dat in zich zelf niet tokennen is, tenzij hoogstens bij benadering en met langzaamtoenemende helderheid, hebben zich ten gevolge van hetverschil van mensch en mensch, van yolk en yolk, van landen land in den loop der eeuwen meerdere voorstellingengevormd . Die voorstellingen loopen dikwerf ontzaglijk veruiteen, ze staan in hoogst gewichtige punten vaak lijnrechttegenover elkaar. Niettemin zijn ze allen onder het bestelvan den Christus tot stand gekomen . Ze hebben dus alletegelijk betrekkelijke waarde en waarheid .

Vraagt ge, hoe dit mogelijk is, daar toch de eerste wetvan ons menschelijk denken is, dat twee elkander weerspre-kende stellingen niet to gelijk waar kunnen zijn, terwijl deRoomsche, Luthersche en Gerefformeerde beginselen zoo vaak,en juist waar het gaat om de allergewichtigste waarheden,

214

even recht tegenover elkander staan als ja en neen, dan blijftde Hoogleeraar u het antwoord niet schuldig. Hij schrijft

»En vraagt ge ten slotte, of clan toch de waarheid met den is, enof het, zoo ze een is, wel aangaat, drie, vier voorstellingen van dewaarheid, zij het al met met gelijken rechte, naast elkander toplaatsen, ziehier dan ons antwoord . Dezelfde lichtstraal vallendedoor een venster van rood, van geel, of van blauw glas, kleurt watin het vertrek staat op verschillende wijze, en waar wij, menschen,to beperkt zijn, om het witte licht kleurloos op to vangen, is ditverschil in lichttint van onze menschelijke beperktheid met of toscheiden. In zekeren zin voegt het ons dan ook, steeds der waarheidindachtig to blijven, dat er bij anderen een deel kracht kan schuilen,dat wij niet grijpen konden . Maar zoover is het er van daan, datwe daarom op geestelijk gebied die andere richtingen als van gelijkenrechte naast onze eigen overtuiging zullen plaatsen, dat veeleer iederop zijn eigen standpunt, zoo het hem ernst is, niet anders kan nochmag belijden, dan dat zijn eigen belijdenis, voor zijn eigen over-tuiging, de hoogste, de zuiverste, de meest adequate uitdrukking isvan wat God ons in zijn Woord heeft geopenbaard" (bladz . 23) .

Dus ieder moet op z~n eigen standpunt belijden - en hij snagniet anders - dat zijn eigen belijdenis voor zb~n overfuigingde hoogste, de zuiverste, de meest adaequate uitdrukking isvan wat God ons in zijn woord geopenbaard heeft ; m. a. w.wat de absolute waarheid is, weet hij niet . Wie ziet nietin, dat op die wijze een menschelijke opinie in plaats van degoddelijke waarheid komt en dat alle geloofszekerheid ver-dwijnt 1 ) ; doch hierover spreken we thans niet . Het is ons

1) In De Heraut van 21 Oct. igoo laat Dr. Kuyper zich volgenderwijze overde zekerlzeid uit. Na verklaard to hebben, dat er geen absoluut ware kerk bestaat,laat hij onmiddellijk volgen : )Anders staat het met het absoluut karakter van waar-heid Gods, overmits zich hierin het vraagstuk van de zekerlaeid mengt. De waarheidGods is absoluut in God zelven, en ze is absoluut met het oog op den zondaar in deSchrift geopenbaard . Zoodra het echter aankomt op het onderwerpelijk zich toe-eigenen, en in zich opnemen, en uit eigen overtuiging belijden van deze waarheid,spreekt onze menschelijke beperktheid en het anders zijn van den eenen menschdan de andere mee . Israel was er niet op aangelegd, om de waarheid Godsdialectisch to kennen, en daarom heeft Israel ook nooit een belijdenis of eenCatechismus gehad. Wij daarentegen zijn niet op het uitsluitend kennen inbeelden aangelegd, en daarom is een confessie voor ons onmisbaar . Nu is dieconfessie gaandeweg in den loop der eeuwen tot minder [lees waarschijnlijk :meerder] vastheid gekomen. In de eerste, tweede en derde eeuw bezat de kerk

21 5

slechts to doen, orn de zienswijze van Dr . Kuyper zoo objectiefmogelijk weer to geven . De Hoogleeraar schrijft verder

»Ware het nu ons menschen gegund de objectieve waarheid tokennen, zoo zou dit onderzoek in alle tijden, voor alle yolk en voorelk onderzoeker in dat yolk, nooit anders dan ddn zelfde karakterkunnen dragen . Maar zoo is het met . God alleen kent de objectievewaarheid, wij kunnen het nooit verder brengen dan tot onze subjec-tieve opvatting van de waarheid ') . Die opvatting nu hangt samenmet onze grondovertuiging, en die grondovertuiging wordt bepaalddoor onze innerlijke gesteldheid, door de nawerking van het verleden,

zelfs nog niet hare klare confessie omtrent de Drieeenheid Gods en den Persoonen bet wezen van Christus, noch ook voor de 16de eeuw haar klare confessieorntrent de verkiezing en de rechtvaardigmaking door bet geloof . Ook in betleerstuk grijpt ontwikkeling plaats, en ook bier beweegt zich die ontwikkelinglangs onderscheidene banen. En reeds hieruit volgt, dat van een absolute toe-eigening van de waarheid Gods onder menschen bij niemand sprake kan zijn .[Maar waarom zeide de Hoogleeraar dan elders, dat bet stelsel Gods weleer inabsoluten zin gekend is?] Vraagt men daarentegen, of dit de zekerheid van onsbelijden schokt, dan moet geantwoord, dat de zekerheid hierbij in het minst geenverzwakking ondergaat . Wie niet ten voile verzekerd is van wat hij als waarheidbelijdt, gelooft niet . Er is alzoo relatieve toeeigening, maar absolute zekerheidvoor een ieder in het heiligdom van zijn eigen hart" .

Wat de Hoogleeraar in die laatste regelen zegt : »Wie niet ten voile verzekerdis van wat hij als waarheid belijdt, gelooft niet", is zonder twijfel waar . Maarhoe is die absolute zekerheid to rijmen met een theorie die aan verschillendetegenstrijdige opvattingen der waarheid een relatief recht van bestaan toekent?Hoe zou men bijv. absoluut zeker kunnen zijn, dat Christus God is, als mentegelijk aanneemt dat iemand, die het tegenovergestelde houdt, 661: de waarheidkan hebben? De theorie van de relativiteit der waarheid sluit alle absolutezekerheid nit. Zelfs al zou hier relatieve waarheid mogelijk zijn, wie geeft dande verzekering, welke opvatting zelfs relatief voor ons de beste is? Feitelijk,zooals ook uit de aangehaalde plaatsen blijkt, laat de Hoogleeraar de geloofs-zekerheid dan ook louter bestaan in een prdctisch voor zeker Izouden .Maar dit practisch vasthouden kan samengaan met bet sterkst geprononceerdescepticisme . De sceptici zullen bet bijv . practisch zeer verkeerd vinden, datmen hen een mes door bet lichaam steekt, of met bet hoofd tegen een muurbonst, nochtans zullen zij theoretisch bet bestaan en van bet mes en van denmuur, mogelijk ook van bun eigen hoofd en lichaam beweren in twijfel tolrekken . Maar voor een overtuiging en bijzonder voor een geloofsovertuigingwordt meer gevorderd dan een practische zekerheid .

1) Maar waarom zeide de Hoogleeraar dan straks, dat bet stelsel Gods inabsoluten zin to kennen verbeurd is, m. a . w . dat dit stelsel vroeger wel inabsoluten zin gekend is? Of was dit stelsel, ook in absoluten zin gekend, geenobjectieve waarheid?

216

en door het ideaal, dat ons bezielt. En daar nu voorts die innerlijkegesteldheid, die nawerking der historie, en dat bezielend ideaal bijmensch en mensch hemelsbreed verschilt, en als gevolg hiervan degrondovertuiging van den een een geheel andere is dan die desanderen, gaat mensch en mensch uit van een zeer verschillend uit-gangspunt. Noern dat uitgangspunt uw axioma, noem het uw levens-beginsel, noem het den wortel van uw geloof, altoos is er iets, datge, als uw onderzoek begint, medebrengt, namelijk u zelven, en inu zelven een beheerschend iets in uw bewzastz~u . Reeds de enkelevraag, of ge met heel uw ziel gelooft in God, of wel pantheist zijt,of ook atheist, is beslissend voor heel het veld van uw weten-schappelijk onderzoek" .

M. a . w. een zelfde belijdenis voor iedereen is onmogelijk .Welke belijdenis iemand volgt, hangt of van ieders standpuntof grondovertuiging, en die grondovertuiging wordt bepaalddoor onze innerlijke gesteldheid, door de nawerking van onsverleden en door het ideaal, dat ons bezielt . Welke opvattingiemand, die ten gevolge van zijn innerlijke gesteldheid enz .het atheIsme of panthefsme als grondovertuiging medebrengt,zich van de openbaring zal vormen, zegt de Hoogleeraar niet .De bewering, dat wij Been objectieve waarheid kunnen ken-nen, alsmede het bewijs hiervoor laten wij op het oogenblikbuiten bespreking .

Wat nu de practische vraag betreft : bij welke uitteekeningof subjectieve opvatting van de openbaring wij ons dan dienenaan to sluiten, daar toch het door God geopenbaarde stelselzelf ons verborgen blijft, geeft de Hoogleeraar ons den raad,niet op eigen gelegenheid de waarheid uit de H . Schrift opto diepen . In tegenstelling met de eerste Hervormers achtde Hoogleeraar dit een onbegonnen werk . Neen, ge moetu het onderzoek der vorige eeuwen ') ten nutte maken, enbepaaldelijk u aansluiten bij die opvatting, welke het meeststrookt met uwe nationale existentie . Voor ons Nederlandersis dit volgens Dr. Kuyper natuurlijk de gereformeerde op-vatting

1) Als Prof. Lohman opmerkt, dat de eerste Reformatoren toch anders gemhandeld hebben, antwoordt Dr. Kuyper heel laconisch, dat bijv . Calvijnprecies aangeeft, waarin hij van Augustinus en St . Thomas afwijkt.

217

Er is geen boom, maar er zijn alle eiken, beuken, wilgen, enz.Zoo nu is er ook geen yolk, maar er zijn Nederlanders, Belgen,

Franschen, enz.Is men nu Nederlander, dan hangt dit saam met psychologische

eigenaardigheden, en zult ge krachtens die eigenaardigheden nood-zakelijkerwijs een anderen blik hebben op allerlei religieuze vragendan b. v. een Span]aard of een Mexicaan .

Uit then hoofde is het onwetenschappelijk, dat verschil to ignoreeren,want het leeft in uzelf, in uw hart, in uw geest, in uw beschouwingen .

Wilt ge dus vooruitkomen in het religieuze onderzoek, dan meetge niet eerst alle mogelijke zienswijzen gaan beproeven, maar, nederigvan zin, u aansluiten aan wat in den loop van eeuwen gebleken isde richting to zijn, die met uw nationale existentie samenhing, envan daaruit uw onderzoek beginnen, toetsend aan Gods Woord ookwat uit die nationale richting opkwam" (Heraut, 3I Dec. 1899) .

Waarvoor die toetsing dient, waarvan in de laatste regelensprake is, vatten we niet goed . Als ooze opvatting van hetwoord moet samenhangen met onze nationale existentie, waaromdan die uit de nationale existentie voortgekomen opvattingweer toetsen aan het woord ? Die toetsing zal immers volgensDr. Kuyper dan alleen goed zijn, als ze ons tot een opvat-ting brengt, die weer met onze nationale existentie samenhangt .

Elders schrijft de Hoogleeraar

»De waarheid is oneindig, wij, schepselen, zijn eindig, en eindig isons inzicht. Ons inzicht in de waarheid kan dus nooit identiek zijnmet de waarheid zelve ').In onze beste, helderste oogenblikken zelfs hebben wij nooit anders

clan een sub]ectief inzicht in de waarheid, dat altoos beperkt, onvol-ledig en onzuiver blijft ") .Waren nu alle menschen gelijk, dan zou ten slotte ons beperkt en

onvolledig inzicht ook bij allen hetzelfde zijn .Maar zoo is het niet .

1) De Hoogleeraar verwart hier so . de waarheid, gelijk ze in God is, met dewaarheid, gelijk ze is in het schepsel. Alleen de eerste waarheid is oneindig,maar niet de laatste, deze is uit Karen aard altijd eindig . 20 . Verwart de Hoog-leeraar de ontologische waarheid met de logische. Doch hierover later.

2) De Hoogleeraar verwart pier beperkt en onvolledig inzicht met oz juist enonzuiver inzicht; doch deze twee dingen zijn wel to onderscheiden . Als ikzeg: God is een in wezen en drievuldig in personen, heb ik altoos een be .perkt en onvolledig, maar daarom in het geheel niet onzuiver of onjuist inzichtbetreffende Gods wezen .

CXIX. 2 .

15

218

Wij verschillen, we loopen uiteen. Klimaat, geslacht, historie,omgeving, persoonlijke gaven doen ons inzicht verschillen ') .

Maar in die velerlei inzichten zijn toch lijnen, zijn richtingen to ontdek-ken. En nu wordt ieder onderzoeker niet enkel beheerscht door zijn per-soonlijk inzicht, maar ook door het generale inzicht van zijn soortgelijken .

En daarom is het verstandig, is het geraden, is het alleen doel-treffend, zoo ge rekening houdt met die algemeene verschillen, en uaansluit bij wat het naast bij uw soort hoort .

Hij daarentegen, die acht dat hij zelf, hij alleen, van alle dezeinvloeden vrij, nu eens zelf persoonlijk alle dingen, op eigen risico,kan gaan onderzoeken, en zich dan op den koop toe nog inbeeldt,dat hij niet een subjectieve voorstelling van de waarheid, maar deobjectieve waarheid zelve gegrepen heeft, is eenvoudig ten prooi aanzelfbedrog en heeft zich van de eerste eischen der Erkentnisstheoriegeen rekenschap gegeven" 2 ) .

1) Kunnen het doen verschillen, maar maken de verschillende inzichten Diettegelijk waar.

2) aVerbeeld u -zoo schrijft de Hoogleeraar elders - jonge meisjes van twintigjaar, die alle geloofsverschillen heeten onderzocht to hebben, en nu Roomsch,Luthersch, Mennonist of Gereformeerd worden, omdat ze na onderzoek tot deconclusie kwamen, dat in deze of die kerk de waarheid beleden werd. Dewaarheid bovenall Een enkele pedante wijsneus moge zich dit inbeelden . Ieder,die den toestand kent, weet dat het er nets van heeft. Tot zijn » belijdenis"komt men onder den invloed van geheel andere factoren, als daar zijn : zijugeboorte, de kerkelijke aanhoorigheid zijner ouders, zijn school, zijn omgeving,zijn lectuur, zijn catechisatie" (Heraut van io Juni igoo) .

De Hoogleeraar duide het ons Diet ten kwade, maar het komt ons voor, datzijne Erkentnisstheorie zelve to wenschen overlaat . Zonder twijfel oefenen alde door hem opgenoemde factoren zeer vaak een beslissenden invloed opiemands overtuiging of belijdenis, maar tech is die invloed Diet noodzakelijk.Het kan zeer goed gebeuren en vaak ook gebeurt het, ofschoon Diet zonderveel strijd en vooral Diet zonder veel licht en genade van den Hemel, dat menzich boven al die invioeden verheft en tot de voile waarheid komt . Dit onder-scheiden tusschen dwaling en waarheid is Diet zoo moeielijk als de Hoogleeraarhet voorstelt. Hiervoor is Diet noodig alle belijdenissen in het bijzonder toonderzoeken ; men behoeft slechts getroffen to worden door een absoluut onaf-wijsbaar kenmerk der dwaling of der waarheid . Zoo is b ijv . de veranderlijkheiden de onderlinge tegenstrijdigheid van het Protestantisme een onafwijsbaarkenteeken van dwaling, terwiji o .a. de eenheid der Katholieke Kerk en de mira-kelen, die tot bevestiging van hare leerstukken geschieden, onafwijsbare ken-teekenen van waarheid zijn .

Elders stelt de Hoogleeraar die zelfstandige keuze tusschen de verschillendebelijdenissen als zeer eenvoudig voor. In De Heraut van 2 Dec . 1 .1L beweertDr. Kuyper, dat »onze eigen persoonlijke gemeenschap met het Eeuwige Wezenbeslist", of het Calvinistisch grondprinciep het onze is of Diet .

219

Wanneer ten slotte Professor Lohman aan Dr . Kuyperopwerpt, dat de subjectieve opvatting, welke men zich tengevolge van verschillende invloeden van de geopenbaardewaarheid gevormd heeft, toch door het aanschouwen derobjectieve waarheid kan gewijzigd worden, en dat menigeen,mits hij de waarheid lief had meer dan zich zelven, zijn eersteopvatting heeft moeten prijsgeven, antwoord Dr . Kuyper, dietoch ook straks zelf beweerde, dat men ook wat uit de natio-

nale richting in ons opkwam, aan Gods Woord moet toetsen

sHier is verwarring .Dr. Kuyper sprak van die peasoonl~ke eigenaardigheid in het wezen

van den onderzoeker, gelijk God die in hem schlep, gelijk die hemuit zijn verleden onder Gods bestel toekwam, en gelijk die in zijnbewustzijn tot uitdrukking was gekomen .De heer Lohman maakt hiervan ons zondig ik, dat we moeten

weten los to laten, als de waarheid het eischt .Dat nu is heel lets anders . Dat wat uit mijn zondig eigen ik komt,

moet weg, moet prijsgegeven ; het kan als leugen tegenover de waar-heid komen to staan . Maar de grondovertuiging, het axiomatieveleven, waarvan Dr . Kuyper sprak, kan zoo min uit een ernstig man ver-dwijnen, als dat een elk ooit een beak, of een paard een koe wordt ') .Datgene, wat afgeleid wordt uit iemands grondovertuiging, kan

wijziging ondergaan, de wortel van zijn zelfbewustzijn nimmer.Der Sophisten schade juist is, dat ze geen grondovertuiging hebben,Van dat niet kennen van de eobjectieve waarheid" geldt weer bet

boven reeds opgemerkte. Zooals het bier staat, leidt Mr. Loman'szeggen tot pour scepticisme .

Het slot eischt geen weerlegging meer.

1) In zijn redevoering, getiteld Scolastica II : Over ketsoeken en vin den, schrijftde Hoogleeraar : ))Die hooge, die edele wetenschap [de theologische] nu is zooseamgesteld, zoo ingewikkeld, en zoo verre boven bet inspannings-vermogenvan een enkele eeuw, laat staan van een enkelen denker, uitgaande, dat er vanverder komen in kennis geen sprake is, tenzij de komende eeuw wil voort-spinnen aan den draad, die aan de weggestorven eeuw uit de hand gleed .Resultaat van lien historischen arbeid nu was, dat er in deze hoogere weten-schap principieel onderscheiden positien zich voordoen, die de historie zelvein bloed en tranen heeft uitgewerkt . De subjectieve verscheidenheid belet hierde eenheid, en naardat ieder in zijn geest staat, voegt een dezer historischepositien bij hem en hij bij die positie. Daar nu saamwerking zich alleen bijgelijkheid van uitgangspunt denken laat, werken wij bier uitsluitend met hensamen, die de positie der Gereformeerde vaderen innemen" (blade . 17) .

Het gaat nit van dezelfde verwarring tusschen de ons door Godingeschapen onderscheiden persoonlijkheid, en ons zondig »eigen ik" .Aan de gelijkstelling van dat zondig »eigen ik" met onze » levens-

beschouwing" spillen we geen woord .Waar op zulk een wijs allerlei andersoortige begrippen dooreen

worden gehaspeld, eindigt alle redeneering.Alleen zouden we wel eens willen weten, of Mr . Lohman ook zelf

met » het onderzoek der waarheid" begonnen is, zonder dat er jetsvoor hem vooraf vast stond .

Het is zoo, Cartesius waagde zich hieraan. Maar slecht is het hembekomen" 1 ) .

Dus, als onze subjectieve opvatting van de geopenbaardewaarheid opkomt nit ons zondig ik, moet ze verworpenworden ; anders niet. We zouden hier willen vragen, waaraandit onderscheid to kennen is . Het zal nog al lastig zijn, uitto maken, wanneer een meening uit ons zondig ik en wan-neer bijv. uit ons nationaal ik opkomt, to meer, daar datnationaal ik odk zondig kan zijn, want er zijn ook rationalezonden . Verder vinden we de bewering, dat de grondover-tuiging, het axiomatieve leven zoo min nit een wetenschap-pelijk man kan verdwijnen, als dat een eik een beuk of eenpaard een koe wordt, zeer bedenkelijk ; vooral, wijl de Hoog-leeraar straks beweerde, dat men krachtens zijn grondover-tuiging ook atheist en pantheist kan zijn . Wij zouden hierbovendien willen vragen : of een grondovertuiging of axioom,wil zij recht van bestaan hebben, dan niet evident moet zijn,en of er soms elkaar wedersprekeude axiomen kunnen bestaan .Ook begrijpen wij dit verwijt van scepticisme aan het adres vanden beer Lohman niet . Ons dunkt, dat niemand dit verwijt meerverdient dan de Hoogleeraar zelf : de objectieve waarheid isvoor ons volgens hem immers ten eenemale onbereikbaar ?We kunnen het niet verder brengen dan tot onze subjectieveopvatting, en die subjectieve opvatting loopt uiteen, de eenestaat vaak aan de andere tegenover . Maar laten we ditalles rusten . Uit het aangehaalde blijkt duidelijk, in welkenzin Dr. Kuyper het goed recht van de pluriformiteit der

1 ) Heraut, 28 Januari i go0 .

220

221

kerken, d . i . van kerken met verschillende belijdenissenof opvattingen van de geopenbaarde waarheid, handhaaft .Hierom is het ons thans alleen to doen .

Die verschillende belijdenissen - hij zondert hierin dekatholieke niet uit - hebben volgens hem, althans relatief,gelijk recht van bestaan . Hoezeer ze ook elkaar wederspreken,zijn ze niettemin alle vorm, uitdrukking van de eene geopen-baarde waarheid . Ik leg nadruk op de tegenstrijdigheid derbelijdenissen, waarvan Dr . Kuyper het goed recht verdedigt ;want wel spreekt de Hoogleeraar herhaaldelijk van »elkaaraanvullende waarheden" in de verschillende confession ; dochhierover gaat de kwestie niet, als men het goed recht vande pluriformiteit der belijdenissen en hot relatief karakter derwaarheid verdedigt. Immers de belijdenissen, die de kerkenverdeelen, zijn niet daardoor onderscheiden, dat de eenezwijgt over punten, waarover de andere zich uitspreekt ; neen,zij verschillen voornamelijk, in zoover de eene als geloofs-waarheid voorstelt, wat de andere zoo beslist mogelijk also:nwaarheid verwerpt. Als b ijv . de Roomsche Kerk zegt : deH. Mis is eene aan God welbehagelijke offerande, zegt degereformeerde belijdenis : de mis is in den grond niets andersdan een vervloekte afgoderij en een verloochening van denofferdood van Christus . Wit men dus verdedigen, dat deverschillende christelijke belijdenissen to gelijk vormen zijn vande eene geopenbaarde waarheid, dan moot men tevens vol-houden, dat die eene waarheid to gelijk door tegenstrijdigebelijdenissen kan worden uitgedrukt . Daarenboven houdemen in hot oog, dat het hier niet gaat over kwesties vanondergeschikt belang, maar over punten, wier toepassingallerdiepst ingrijpt in het leven, ja waarmede de zaligheid ge-moeid is en die het hart raken van den christelijken gods-dienst. Volgens de katholieke leer bijv. i s het allerheiligst Sacra-ment des Altaars, waarin Christus werkelijk tegenwoordig is,bet middelpunt der christelijke eeredienst, is het doopsel ookvoor de kinderen volstrekt noodzakelijk ter zaligheid, hangtde zondenvergiffenis of van de bediening des priesters, is dePaus de plaatsbekleeder van Christus enz . De gereformeerde

222

belijdenis verwerpt dit alles als dwaling . Wie zal ontkennen,dat het verschil hier hoofdpunten betreft en dat men juistin die hoofdpunten lijnrecht tegenover elkander staat?Toch beweert Dr. Kuyper dat en Roomsche en Gerefor-

meerde belijdenis beide vormen zijn van dezelfde geopen-baarde waarheid en geen van beiden absoluut waar of onwaarzijn, maar beide relatieve waarheid bevatten ; en wat hij vandeze twee belijdenissen beweert, houdt hij tevens vol enhoudt hij nog meer vol van de tallooze elkaar wedersprekendebelijdenissen, welke de Protestanten onderling verdeelen . Wiezich hierover wellicht verwondert, bedenke wat wij bovengezegd hebben, dat het hier gaat over het meest fundamen-teele geschilpunt tusschen Roomschen en Protestanten en datmet deze stelling geheel het Protestantisme staat of valt .Volgen we nu Dr. Kuyper bij zijne bewijsvoering . De uit-

sluitend philosophische gronden, waarop de Hoogleeraar zijnstelling, en in het algemeen het relatief karakter van alledoor ons gekende waarheid tracht to bewijzen, hopen welater in het bijzonder to bespreken . Hier bepalen we er onstoe, een paar fragmenten to behandelen, welke de Hoogleeraarin den laatsten tijd over dit onderwerp schreef. Zij komenvoor in De Heraut van i6 en 23 September 1 .1. We zullenden Hoogleeraar in zijn redeneering op den voet volgen .

Y

De Hoogleeraar begint met to erkennen, dat hij zijn stellingverdedigt uit nood, omdat nu feitelijk de Kerk (lees : deprotestantsche kerken) gedeeld voor ons staat . Hij erkentook, dat die stelling nieuw is . Voor de Reformatie heeftniemand er ooit aan gedacht to beweren, dat meerderetegenovergestelde belijdenissen to gelijk uitdrukking, vormkonden zijn van een geopenbaarde waarheid . Eerst de Pro-testanten en nog niet eens de eersten onder hen hebben denmoed gehad, deze tegen de eerste wet van het gezond ver-stand indruischende stelling to verdedigen .

»Dit denkbeeld nu, dat de kerk niet anders dan 66n en eenvormigkosi zijn, sprak in de rgde eeuw voor al wie Roomsch bleef, zoo van

223

zelf, dat noch de Roomsche geestelijkheid noch de Roomsche Over-heid er toe kon komen, om zich het optreden van een tweede kerknaast de bestaande ook maar als mogelijk to denken . Van Roomschezijde was de ongedeeldheid der kerk, ook in het zichtbare, eendogma . Dit dogma heeft de Roomsche kerk nog nimmer prijsgegeven. Alleen zijn eigen kerk acht een Roomsche de Kerk to zijn.Wat daar buiten ligt is secte, en mist recht van bestaan .

Op datzelfde standpunt nu van de absolute eenheid der zichtbarekerk plaatsten zich aanvankelijk ook alle Reformatoren, zoowel Lutherals Zwingli, zoowel Calvijn als Bullinger, zoowel Wycliffe als Knox,en ook bier to lande zoowel Guydo de Bres als Datheen. Geen anderdenkbeeld kwam aanvankelijk op . Kerk naast kerk leek een onding.Een kerk was valsch of waar. Waar nu was alleen de kerk waartoemen zelf behoorde, en dus waren alle overige kerken valsche kerken .Deze overtuiging steunde op de gewoonte . Men was van meet of in(lie overtuiging opgevoed . Ze steunde op al wat in het NieuweTestament over het den zijn der kerk op zoo roerende wijze voor-komt. En ze steunde niet minder op het absoluut karakter van hettoenmalig geloof . Tusschen zijn geloof en de absolute waarheidvermocht men geen verschil to ontdekken . Men sprak dan oak nietvan de Roomsche, van de Luthersche of van de Gereformeerde kerk,maar uitsluitend van de Christel~lee kerk, zonder meer . Immers, watmen bedoelde tot institutaire openbaring to brengen was niet andersdan de kerk van Christus . Daartoe hoorde al wat de waarheid beleed ;daartegen stond over al wat de waarheid verdonkerde . En zondertwijfel mag gezegd, dat deze absolute overtuiging onveranderlijk zouhebben stand gehouden, indien de kerken die met Rome braken,allen een gebleven waren" .Wanneer derhalve de Protestantsche kerken een waren

gebleven in belijdenis, zou er geen kwestie zijn geweest vanhet goed recht van meerdere kerken met tegenovergesteldebelijdenis . Niemand zou er dan aan getwijfeld hebben, ofdit was onmogelijk 1 ) .sDoch - zoo gaat de Hoogleeraar voort - juist dit was niet

het geval. Al spoedig teekende het onderscheid tusschen de kerkdie Luther en de kerk die Calvijn volgde, zich scherper af. In

1) Ook in de eerste eeuwen was dit iets ongehoords . Wel stonden allechristenen niet altijd in directe actieve gemeenschap met bet opperhoofd derKeric. Door de tijdsomstandigheden werd die actieve gemeenschap soms tijdelijkverbroken. Ook was er op bet gebied van ritus en discipline niet altijd eenheid .Maar van tweeheid in bel~idenis was nooit sprake . Die verschilleud beleden,erkenden elkander niet als behoorende tot de ware Kerk .

Duitschland beschouwde meer dan een Luthersch theoloog de Gerefor-meerden als wel zoo gevaarlijk als de Roomschen . En in Engelandnam de strijd tusschen de Episcopale en de Presbyteriaansche kerkenal spoedig zoo breede afmetingen aan, dat het bestaan van tweekerkengroepen naast elkander, niet langer kon ontkend worden . Opdie feiten brak de golfslag van de publieke opinie . Al hielden tochmet weinigen ook toen flog hun absolute overtuiging vast, zoodatLutherschen de Gereformeerden en Gereformeerden de Lutherschen,en zoo ook Episcopalen de Presbyterianen en Presbyterianen deEpiscopalen kortweg als valsche kerk betitelden, op den duur konmen daarbij niet volharden . Kerkelijk en theologisch zou men ditmisschien nog beproefd hebben, maar de nood der tijden belettehet. Het ging in die dagen op oorlog. Alle Roomsche mogendhedenverbonden zich om het Protestantisme uit to roeien, en dit dwongalle Protestantsche vorsten saam, om zich, zonder op kerkverschil toletten, tot verweer en verdediging van het Protestantisme op tomaken; en het is, dank zij dit ralliement, dat, onder de leiding vanOranje, het Protestantisme zich gehandhaafd heeft . Vandaar de veleirenische pogingen die toen beproefd zijn, om tot onderlinge ver-standhouding to geraken . Niet lang meer, of de Gereformeerdenerkenden in de Lutherschen, zij het dan al afwijkende, broeders, enverklaarden het deelnemen aan elkanders avondmaal voor geoorloofd ;en overal werd in landen waarin twee of drie confessies naastelkander bestonden, ten slotte een modus vavendi gevonden, die nogwel in schijn de hoogheid van gene enkele kerk handhaafde, maardan toch feitelijk de pluriformiteit der kerken als nieuwe bestaans-wijs van het kerkelijk leven toegaf . Ten opzichte van Rome werddit nog wel niet grif aanvaard, maar toch bleef men ook den Doopvan Rome erkenden en gaf Calvijn toe, dat er onder de Roomschekerken wel ter dege nog Christelijke kerken 1) waren, ja, dat in denstrijd tegen het Libertinisme de vrome Roomschen zijn natuurlijkebondgenooten waren .Hierdoor nu is eene klove gaan gapen tusschen de in de Belijdenis

uitgedrukte overtuiging, en de overtuiging die zich later onder dendrang van het leven gevormd heeft . De Confessie was nog meestuit de eerste periode, en de feitelijke wijziging van overtuiging hadeerst in de tweede periode plaats, terwijl de theologen in hun dog-matische uiteenzettingen gemeenlijk ganschelijk niet met de wer-kelijkheid van den toestand rekenden, maar de aanvankelijk aan-vaarde tegenstelling gedurig opnieuw met de oude bewijsredenenpoogden waar to maken. En hierdoor nu is het gekomen, dat inonze Formulieren van Eenigheid, en zoo ook bij onze ou(ie dogma-

1) Was cut consequent van Calvijn?

224

225

tische schrijvers, het denkbeeld van de eenheid der zichtbare kerknog stand hield, terwijl toch in het werkelijke leven steeds open-hartiger met de pluriformiteit der zichtbare kerk gerekend werd .Dit vraagstuk van de pluriformiteit der kerk, in hare zichtbare

verschijning, valt als feit dan ook met langer to ontkennen . Reedsons land levert een gansche staalkaart op" .

Elders schrijft de Hoogleeraar, dat ook aan de eerste Her-vormden die pluriformiteit van kerk en belijdenis bitter tegenviel

De kerk, die dusver in het met gezag bekleed instituut werd ge-zocht, is voor onze vaderen geworden : de vergadering der geloovigen 1 ) .Hierin lag de groote overgang van het objectieve naar het subjectievestandpunt . De subjecten waren >>de geloovigen", de personen, debelijders, en in hen, niet in een objectief leergezag, nam heel, deReformatie, en nam met name de Calvinistische Reformatie, haaruitgangspunt . Ze deed dit niet, om de waarheid Gods aan de wille-keur der persoonlijke opvatting, of om de kerk aan de woeling derdemagogie prijs to geven . Wel kwam dat streven op bij de Dooper-schen in geestelijken en bij de Independentisten in kerkelijken zin,maar de Gereformeerden als lichaam hebben zich steeds tegen ditloswoelen van alien vasten grondslag met hand en tand verzet . Hunstandpunt was een gansch ander . Ongetwijfeld erkenden zij de nood-zakelijkheid van een objectieve leiding, maar ze oordeelden, dat dezevan Christus :elf uitging. Er was het Woord, en er was de verlich-ting en werking van den Heiligen Geest, en het was de Christus, dieals Koning zijner kerk door dit zijn Woord en door den HeiligenGeest zijn geloovigen leidde en stuurde . En deze werking van denlevenden Christus stelden ze met voor als een werking, die zich bondaan kerkelijke ambtsdragers, om middell~k, d . i . door hen, de geloo-vigen to leiden, maar als een werking die naar de geloovigen recht-streeks uitging en de onmiddellijke gemeenschap van elk kind vanGod met het Heiligdom daarboven tot stand bracht 2) . Niet alsofdit alle middellijke leiding door de Opzieners der Gemeente uitsloot .Integendeel, voor alle gezamenlijke actie was die middellijke leidingop aarde onmisbaar. Maar toch, ook zoo werkte die leiding door

1) Het zij ons vergund hier op to merken, dat de Kerk ook voor de katho-lieken nooit anders is geweest dan de vergadering der geloovigen . Alleen erkentde Katholielce Kerk to midden dier vergadering van geloovigen een gezag .Ook dit gezag noemt zij in figuurlijken zin dikwijls Kerk, omdat het de Kerkrepresenteert . Hetzelfde doet Christus : vZeg bet aan de Xerk" yWie de Kerkniet hoort, hij zij u als cen heiden en een tollenaar" . Maar die figuurlijkebeteekenis sluit de eigenlijke beteekenis Diet uit .

2) Waarin verschilt dat van de Doopersche opvatting?

226

menschen nooit autoritair 1 ) . maar ontving haar zegel eerst door deovertuiging die de Heilige Geest in het hart der geloovigen wwekte 2 ) .

Daarbij nu koesterden onze vaderen zeer stellig de illusie, dat opdie wijs, evengoed als onder Rome, ja beter nog, de eenheid dergeloovigen ook in hun subjeclieve belijdenis stand zou houden. WatPaulus aan die van Filippi schreef : »Zoovelen als wij volmaakt zijn,laat ons dit gevoelen ; en indien gij iets anderszins gevoelt, ook datzal God u openbaren ; doch daartoe wij gekomen zijn, laat ons daarinnaai denzelfden regel wandelen, teat ons hetzelfde gevoelen" ; ja, zelfswat hij aan die van Corinthe voorhield : »Ik bid u, broeders, doorden naam van onzen Heere Jezus Christus, dal g alien hetzelfdespreekt", - wenkte hen niet als een ideaal, maar als een zekere uit-komst, waartoe ze waanden aanstonds to zullen geraken . Het wasdenzelfde waarheid, die ze allen beleden ; het was denzelfde Woord,waaruit ze alien puttee ; het was denzelfde Christus, die hen alienregeerde ; het was denzelfde Heilige Geest, die hen verlichtte enleidde ; hoe kon het dan anders, of ze moesten alien tot denzelfdebelijdenis komen, en die belijdenis eenparig verdedigen . Aanvankelijkkwam het dan ook met in hen op, dat de breuke met Rome debestaande onderlinge eenheid in belijdenis en eeredienst zou doenteloor gaan . Veeleer zou de eenheid der ware kerk, die dusver vruchtvan mechanische manipulatie was geweest, nu eerst recht krachtiguitkomen en helder uitschitteren, als met langer het gezag van eenkerkvorst op aarde, maar Christus zelf van uit den hemel die eenheidin stand hield en bevestigde . Dat het tot deeling, tot splitsing zoumoeten komen, kwam nog niet in hen op. Even beslist als eertijdsRome, bleven ze spreken van de ware kerk, en verwierpen alles watdaarbuiten stond als ketterij en secte, waarop ze dan niet aarzelden dennaam van valschze kerk toe to passen. Ze waanden, even als de kerkdusver, niets dan het objectieve to grijpen, en doorzagen in hetminst niet, hoe hun overbrengen van het zwaartepunt van de » kerke-lijke ambtsdragers" op de »geloovigen", noodzakelijkerwijze een geheelnieuwe ontwikkeling moest doen geboren worden, en het subjectieveelement in de belijdenis tot een beteekenis moest doen komen, gelijkhet die tot dusver nimmer had bezeten" 3) . (De Hermit, 23 Sept.)

1) Dus wel middellijke leiding, maar alleen voor gezamenlijke actie, en daneen leiding zonder gezag? Hoe verschillend van den geest der H . Schrift, waarvoortdurend sprake is van kudde en herders en waar uitdrukkelijk gezegd wordt :sGehoorzaamt uwen oversten en weest hun onderdanig ; want z/ waken over nals zullende rekenschap geven over uwe zielen" .

2) Maar als de H . Geest nu in het hart der geloovigen de overtuiging wekt,dat zij zich aan de door Hem ingestelde middellijke leiding hebben to onder-werpen, heeft dan die leiding niet eo ipso gezag?

3) Mij dunkt die avaderen" hadden het nog zoo mis niet. Als men aanneemt,

227

De Hoogleeraar gaat voort

> Eerst de feiten hebben hen ontnuchterd .Doze uitdrukking is niet to stork . Bitter gaat door alle correspon-

dentie onzer mannen tilt die dagen de droeve, aan hun hart ont-scheurde klacht over de gedeeldheid van inzichten die zich openbaarde .Geen poging wordt gespaard, om, kon het, deze gedeeldheid in een-heid op to lossen. Godsdienstgesprek na godsdienstgesprek is ervoor gehouden. Dagen en nachten zaten allerlei gecommitteerdensaam om de eenheid in formule to vinden . Met bangheid en vreezein het hart, word de gene concessie voor, de andere na gedaan . Totmen eindelijk inzag, hoe het verschil van opvatting to diep ging, enmen niet meer mocht toegeven, en met wreede teleurstelling in hethart uiteenging . Ten slotte teekenden zich in die verschillen zekerehoofdstroomingen af; en de mannen van eenzelfde hoofdstroomingsloten zich eerst in eigen kring nauwer aaneen, toen het or op aankwam, hun gemeenschappelijke bedding tegenover de andere hoofd-strooming to verdedigen . Wat men saam nog aan eenheid overhield,dankte men aan het doodelijk gevaar dat heel de Reformatie vanRome dreigde, en wat in West-Europa nogmaals de Gereformeerdenaaneensloot, was het dubbele gevaar Spanje en het Interim . DeLutherschen behandelden de Gereformeerden zeer hard, en dat juistheeft de eenheid der Gereformeerden bevorderd . Wel gaven toende Gereformeerden ook allerlei afzonderlijke belijdenisschriften uit,maar de hoofdstellingen van al deze confessies toonden toch eenheidvan zin, en, saam in ddn bundel als Harmonic Confessionum uitge-geven, gaven ze aan onze vaderen recht, om, zonder dwang, op eenverworven eenheid to roernen. I-let Concilie van Dordrecht in z6igzette er de kroon op . Maar hoe rijk die winste in enger kring ookwas, to loochenen viel niet meer het feit, het groote feit, waarin deeens zoo schoone illusie was ondergegaan, dat de Lutherschen naastde Gereformeerden als kerkelijke groep waren opgetreden, en dat talvan kleinere groepen, hier, in Engeland en in Schotland, nog weerin onderscheiding van de Gereformeerden optraden ; daargelaten nunog, dat onder de Gereformeerden zelve even duidelijk uit elkaargaande richtingen optraden . Denk slechts aan Saumur in hot leerstukder verkiezing, en kerkrechtelijk aan de Independenten" .

dat Christus de geloovigen onmiddellijk door de voorlichting des HeiligenGeestes omtrent den waxen zin der Schriften onderricht, volgt heel consequent,dat die onmiddellijke onderrichting tot gelijkvormigheid van gevoelen brengt.Kan Christus iets anders dan objectieve waarheid leeren? Waarom dan was hetnoodzakel~lk, dat het subjectieve element, d . w, z . het element der tegenstr~jdigkeid, tengevolge dier onmiddellijke leiding tot een beteekenis kwam, gelijk betdusver nimmer had bezeten?

228

Dus wat de vaderen als noodzakelijke consequentie vanhun theorie verwachtten, gebeurde niet . In plaats van een-heid van belijdenis, kwam er tegenstrijdigheid . Natuurlijk ligtnu de gevolgtrekking voor de hand, dat dan ook hun theorieniet deugde . Dr. Kuyper is echter van een antler gevoelen .Hij schrijft

Viel hiermee hun theorie? Ja, in zooverre zij zich hadden inge-beeld, dat uitwendige eenheid van de eene ware kerk, zonder enbuiten de Roomsche instelling van een hoogste leergezag, denkbaarwas. Hun belijdenis van de kerk als »vergadering der ware Christ-geloovigen", rustende op de belijdenis der uitverkiezing, had nu een-maal aan het subjectieve element, door de vrijheid der conscientie,recht tot meespreken gegeven, en dit grondstuk van hun belijdenismoest met logische noodwendigheid tot splitsing van de kerk inmeerdere formation, oftewel tot vernietiging van alle zichtbare kerk-formatie als zoodanig, leiden . Het hoog-ideale standpunt dooronze vaderen ingenomen, was met de koude realiteit in onverzoen-lijken strijd" .

Wij merken hierop aan : vooreerst dat de belijdenis vande Kerk als avergadering der ware Christgeloovigen" volstrektniet in zich sluit, dat alle Christgeloovigen gelijk gezag heb-ben in geloofszaken ') . Vervolgens, dat niet slechts de uit-wendige eenheid bij de Protestanten teloor ging, maar deinwendige evenzeer ; want de uitwendige belijdenis kornt uitde inwendige overtuiging voort, als ze tenminste geen huiche-larij is ; de inwendige overtuiging spreekt zich in de belijdenisnit. Op de derde plaats is die in- zoowel als uitwendigeeenheid zeer goed buiten de instelling van een hoogste leer-gezag op aarde denkbaar. Als inderdaad Christus zelf onmid-dellijk de ware geloovigen leeraarde en verlichtte, gelijk deProtestanten beweren, zouden zij zonder twijfel niet alleeninwendig maar ook uitwendig een zijn gebleven in belijdenis .Dat zij die eenheid missen en in geloofsbelijdenis en over-tuiging zoo vaak lijnrecht tegenover elkander staan, bewijst

1) Bestond er soms ten tijde der Apostelen geen Kerk? Welnu, de Hoogleeraarzal toch wel toegeven, dat alle geloovigen niet hetzelfde gezag bezaten als deApostelen. Als derhalve de definitie : »vergadering der ware Christgeloovigen"alle leergezag uitsluit, dan bestond er ten tijde der Apostelen geen Kerk .

229

dat zij het ware middel der eenheid en dus ook der waar-heid - want de waarheid is een -- hebben verworpen. Dathet subjectieve element, hetwelk zich liet gelden, splitsingvan overtuiging teweegbracht, bewijst, dat dit subjectieveelement niet geleid werd door de verlichting des HeiligenGeestes, die geen geest van tegenspraak is . Als het stand-punt, door de Reformatoren ingenomen, met de koude realiteitin onverzoenlijken strijd was, bewijst zuiks op afdoende wijze,dat dit standpunt niet deugde . Waarheid kan nu eenmaalniet tegenover waarheid staan . Dat de Reformatoren elkanderin geloofszaken lijnrecht tegenspraken, bewijst eenvoudig, datzij niet door den Leermeester der waarheid geleid werden .Dit afdoend en vernietigend argument tegen het Protestan-tisme tracht de Hoogleeraar even met een paar woorden toontzenuwen . Ondanks die tegenstrijdigheid van opinie, ondanksdie lijnrechte tegenspraak, was toch de verlichting desH. Geestes daar. De verschillende tegenstrijdige belijdenissenkwamen tegelijk onder voorlichting des H . Geestes tot stand .Hooren • wij, hoe de Hoogleeraar dit hoofdpunt van zijnbetoog zoo even in het voorbijgaan met een enkel woordverklaart en opheldert

Zeker, de waarheid is een, en het Woord een, en een de verlich-ting van den Heiligen Geest, maar als het er nu aan toekomt, omin het subjectief bewustzijn deze waarheid op to nemen, en ze ineen eigen menschelijk woord uit to spreken, dan breekt de genelichtstraal in haar veelheid van tinten, en bloeit het uitgestrooidezaad op, met in een bed van een enkele bloemsoort, maar in eenrijke variatie van bloemgewas, wier eenheid in de harmonie, en nietlanger in de gelijksoortigheid noch in de gelijkvormigheid ligt" .

De Hoogleeraar had beter gedaan met bier zonder beeldento spreken. Hij moet verklarn, hoe personen, die elkanderlijnrecht tegenspreken, niettemin alien de waarheid hebben,niettemin alien geleid worden door de verlichting des H. Geestes .Dit wordt niet verklaard door de vergelijking van de eenelichtstraal, die breekt in veelheid van tinten, evenmin doordie van uitgestrooid zaad, dat niet in een bed van een enkelebloemsoort, maar in rijke variatie van bloemgewas opbloeit .

230

Trouwens, dit zaad moet dan toch ongetwijfeld van verschil-lende en niet van een enkele soort wezen . Ook beweert nie-mand, dat er maar eene waarheid geopenbaard is, en dat deschat der openbaring niet zeer vele en zeer verscheiden enuiteenloopende waarheden bevat, die onderling moeten har-monieeren. De Hoogleeraar had dus eenvoudig moetenschrijven : Ziet ge ? De waarheid is een, en ook het Woordis een, en een de verlichting des H . Geestes ; maar als heter nu aan toekomt om in het subjectief bewustzijn die waar-heid op to nemen en in een eigen menschelijk woord uit tospreken (dat wil met andere woorden zeggen : als het er opaankomt die eene waarheid to kennen en to belijden), danwordt het heelemaal anders, dan verdeelt zich de waarheid .Niet in then zin, dat de eene er dit, de andere iets andersvan vat, maar zoo, dat waarheid tegenover waarheid komt tostaan. Tengevoige van de eene verlichting des H . Geestes,begint men hetzelfde woord Gods in geheel tegenovergesteldenzin to verklaren. Als bijv. God in zijn woord bedoeld heeftto openbaren, dat Christus in het avondmaal wezenlijk enwaarachtig met ziel en lichaam, met godheid en menschheid,zelfstandig tegenwoordig is, neemt de een onder voorlich-ting des H. Geestes dit aan, maar een ander spreekt ditonder dezelfde voorlichting des H . Geestes vierkant tegen .

Zoo had de Hoogleeraar duidelijk gesproken, maar dan hadhijzelf en iedereen aanstonds begrepen, dat zijn bewering eenongerijmdheid is, in strijd met de eerste wet van onsmenschelijk denken, en dat hier Been sprake kan zijn vaneene eenheid, die in de harmonie der waarheden bestaat .

De Hoogleeraar laat op de aangehaalde woorden onmid-dellijk volgen

En deze harmonie is dan iets heerlijks, iets haast to schoon voordeze aarde : en het is alleen onder bijzonder gunstige omstandigheden,dat het schoon dier harmonie in Christus kerk to genieten valt . Druken vervolging zijn daartoe 's Heeren zendboden . Toen onze vaderento vuur en to zwaard vervolgd werden, en voor zich en hun kinderenop lijfsbehoud bedacht hadden to zijn, toen heeft de angst en devertwijfeling de broederen doen aaneensluiten met een innigheid, dieden sectegeest tijdelijk bezwoer . En ook, toen de beker des lijdens

231

hun zoo ten boorde toe vol aan de lippen wer-d gezet, toen is hunvroomheid zoo innig, hun geloofsmoed zoo veerkrachtig, hun levennabij God zoo nauw en teeder geweest, dat de werking van denHeiligen Geest de booze werking van zelfzucht en eigen zin tenonder hield. Geschillen en verschillen kwamen ook toen wel op,maar de vervolging oefende flog sterker haar saambindende kracht,en door federatieve saambinding, is toen voor een oogenblik eenharmonie bereikt, gelijk men die nauwlijks zelve had durven hopen" .

Men gelooft hier waarlijk zijn oogen niet . Is hier Dr. Kuyperaan het woord, dat scherpzinnig vernuft, de man, zoo bijuitstek bedeeld met de gave des woords en die zijne gedach .ten steeds zoo helder weet uit to drukken ?

Wat een verwarring van denkbeelden in de aangehaalderegelen !

De Hoogleeraar moet verklaren, hoe tegenstrijdige belijde-nissen to gelijk uitdrukking, vorm kunnen zijn van een geopen-baarde waarheid. Hiervoor bedient hij zich van vergelijkingengelijk de gene lichtstraal zich verdeelt in veelheid van tinten,en gelijk het gene zaad opschiet in rijke verscheidenheid vankleuren, zoo verdeelt zich ook de gene waarheid, als zij inhet subjectief bewustzijn opgenomen, m . a . w. gekend wordt.Zij openbaart zich dan in rijke verscheidenheid, wier eenheidin de harmonie en niet langer in de gelijksoortigheid ofgelijkvormigheid ligt. De Hoogleeraar heeft het dus over deharmonie der waarheid ; en hij moest aantoonen, dat die har-monie der waarheid kan gevonden worden in tegenstr~digechristelijke belijdenissen . Nu is toch wel moeilijk vol tohouden, dat belijdenissen, die elkander vlakweg tegenspreken,harmonieeren . Wat doet de Hoogleeraar nu? Hij springtongemerkt van de harmonie der waarheid over op de har.monie van personen, die ondanks de tegenstrijdigheid hunneropinien, zich verstaan omtrent een of ander bijzonder na tostreven doel ; dezelfde harmonie, die bestaat tusschen personenvan de meest uiteenloopende richtingen, bijv . bij een verkie-zing. Ofschoon de zoogenaamde Hervormden van den aan-vang of in godsdienstige belijdenis vlakweg tegenover elkanderstonden, hebben zij zich uit nood een tijdlang aaneengeslotenin den strijd tegen Rome . sGeschillen en verschillen kwamen

232

ook toen wel op - zegt de Hoogleeraar - maar de vervol-ging oefende nog sterker haar saambindende kracht, en doorfederatieve [wij onderstrepen] saambinding is toen voor eenoogenblik een harmonie bereikt, gelijk men die nauwlijkszelve had durven hopen" .

Zonder twijfel, die harmonie, die federatieve harmonie isbereikt en wordt nog voortdurend bereikt in den strijd tegenRome. Dan reiken vaak de godzaligste belijders aan degrofste atheIsten broederlijk de vriendenhand . Maar eilieve,is dat nu de harmonie der waarlaeid? Edoch hierover alleengaat de kwestie, hierop slaan de woorden > deze harmonie",waarmede de aangehaalde volzinnen beginnen .

Nog aan een andere verwarring maakt Dr. Kuyper zichin de boven aangehaalde woorden schuldig . De Hoogleeraarzegt : de waarheid is een, maar als zij wordt opgenomen inhet subjectief zelfbewustzijn, verdeelt zij zich. Is dit joist?Men bedenke, dat het hier gaat over geopenbaarde waarheid.

Wat wil zeggen : de waarheid is een ? De gewone betee-kenis dezer uitdrukking is, dat tegenstrijdige stellingen nietto gelijk waar kunnen zijn. In then zin is en blijft de waar-heid alqd een en kan zij zich nooit verdeelen . Dit axioom,hetwelk de hoofd- en grondwaarheid is van alle denken, werptde stelling van Dr. Kuyper, dat tegenstrijdige belijdenissento gelijk uitdrukking, vorm kunnen zijn van gene geopenbaardewaarheid, en tevens alle bewijzen, die hij hiervoor tracht aanto voeren, met een slag omver .Doch Dr. Kuyper schuift voor dit axioom ongemerkt een

geheel ander beginsel, dat denzelfden klank, maar een geheelandere beteekenis heeft, in de plaats . De uitdrukking : dewaarheid is een, kan nl . ook beteekenen : de waarheid iseenig, d. w. z . : er zijn niet meerdere waarheden, maar eris slechts Zen enkele waarheid, in tegenstelling van : dewaarheid is veelvoudig. In dezen laatsten zin is de uitdruk-king : de waarheid is een, alleen van toepassing op de waarheid, gelijk ze in God is. De waarheid is de overeenkomstvan het begrip met het gekende voorwerp . Maar de kennis,

die God van zich zelf heeft, is identiek met zijn wezen .

233

Hierom is de waarheid in God een en oneindig . Maar ditgeldt niet voor de eindige, en dus ook niet voor de geopen-baarde waarheid. Zoodra die eene, oneindige Waarheid zichopenbaart in het eindige, ontstaat er uit den aard der zaakveelvormige of veelvoudige waarheid .

Ziehier nu het sophisme van Dr . Kuyper. Hij past watalleen geldt van de oneindige waarheid, gelijk ze in God is,toe op de geopenbaarde waarheid en in het algemeen op allewaarheid. Bovendien verwart hij pluriformiteit met tegen-str~di heid, en redeneert dan : de waarheid is een, maar alsze in het subjectief bewustzijn wordt opgenomen, verdeeltze zich en wordt pluriform . Ergo kunnen tegenstrijdigeopvattingen to gelijk uitdrukking, vorm zijn van eene waarheid .

Van deze redeneering deugt eenvoudig niets . Zij wemeltvan onjuistheden. Vooreerst stelt Dr . Kuyper het voor, alsofde geopenbaarde waarheid eerst afzonderlijk bestaat als eeneenheid, en daarna in een subjectief bewustzijn wordt opge-nomen en zich daar verdeelt . Maar dit is ten eenemaleonjuist. De geopenbaarde waarheid is per se minstens in eensubjectief bewustzijn opgenomen. Zonder dat bestaat geengeopenbaarde waarheid. De openbaring kwam tot standdoordat een of meerdere personen verstonden - of, gelijkDr. Kuyper het uitdrukt, in hun subjectief bewustzijn opnamen,wat God hun wilde mededeelen . Onder voorlichting desH. Geestes vormden zij zich juiste oordeelen omtrent degoddelijke zaken, die hun werden geopenbaard . De samen-vatting dier juiste oordeelen, wordt collectief de geopenbaardewaarheid genoemd . In then zin is dus de geopenbaardewaarheid volstrekt niet een, maar zeer verscheiden . Hetgeheel der geopenbaarde waarheden is legio 1 ) . En die ver-

1) De geopenbaarde waarheden vormen zonder twijfel to zamen een welge-ordend stelsel (vgl. bl . 212) . Maar het is niet noodig, dat wij dit stelsel als stelselin zijn geheel vatten . Dat stelsel als stelsel is ons niet geopenbaard . Ons zijnalleen stuk voor stuk de waarheden geopenbaard, die het stelsel vormen . Datstelsel als stelsel to kennen, is de taak der theologische wetenschap ; zaak vanhet geloof is, de afzonderlijke waarheden in dien zin to gelooven en to belijden,als God ze geopenbaard heeft . Hiervoor is ooze beperktheid geen beletsel enzulks is tevens een conditio sine qua non om het geopenbaarde stetsel to kennen.

CXIX . 2 .

16

234

scheidenheid, of wil men, pluriformiteit begint niet pas alsw~ de geopenbaarde waarheid in ons subjectief bewustzijnopnemen ; de geopenbaarde waarheid is per se pluriform, isper se gedeeld . Maar die pluriformiteit is heel iets andersdan hetgeen Dr. Kuyper er door verstaat . De Hoogleeraarvereenzelvigt die pluriformiteit met tegenstr~digheid. Hij be-weert dat eene geopenbaarde - waarheid ten gevolge der sub-jectieve opname tegenstr~dige vormen kan aannemen . Maardie bewering is absoluut valsch . Wanneer nemen wij degeopenbaarde waarheid in ons subjectief bewustzijn op? Ant-woord : als en voor zoover wij onder voorlichting des H . Geestesomtrent goddelijke dingen oordeelen vormen, conform aandie der onmiddellijk door God onderrichte personen .De een moge meer van de geopenbaarde waarheid in zich

opnemen dan de ander, m . a. w. de een moge meer juisteoordeelen over de goddelijke dingen vormen dan de ander,de een moge jets anders opvatten dan de ander, maar deeen mag hetzelfde niet anders opvatten dan de ander 1 ) .

1) In dien eersten zin kan de door ons gekende waarheid tengevolge onzersubjectiviteit relatief zijn, maar niet in den laatsten zin ; m . a . w . de kennis derwaarheid laat relativiteit toe, maar niet de waarheid der kennis . Dr. Kuyperverwart deze twee dingen. Orn de relativiteit der waarheid to bewijzen, be-wijst hij de relativiteit der kennis . Een sterk voorbeeld hiervan levert hij inDe Heraut van 17 Juni rgoo : »Jesaja - zoo schrijft hij daar - zag anders enklaarder dan Amos . Paulus zag anders en klaarder dan Jacobus" . Wij ant-woorden hierop : transeat, maar Jesaja zag niets in str~id met Amos, en Pauluszag niets tegenstrijdig aan Jacobus. Hij zag iets anders, maar niet hetzelfdeanders . Wat voor Paulus ja was, was voor Jacobus geen neen . Hierover alleengaat de kwestie .

Aan een gelijke verwarring maakt de Hoogleeraar zich schuldig in het nummervan 24 Juni. Om bet relatief karakter der waarheid to bewijzen geeft hij hetvolgend voorbeeld :

eNeem een notenboom, en denk u nu, in verband met dien boom, zevenpersonen. Numero een is een amechtige, die schadnw zoekt . Numero twee iseen houthakker, die kijkt naar den besten boom om to vellen. Numero drie iseen boomkweeker, die stekleen wil. Numero vier is eeo student, die botanischestndiin maakt. Numero vijf is een jonge schilderes, die een boom-effect opspeurt .Nurnero zes is een jongen, die loert of er ook een voyelnesje in de takkenzit. En numero zeven is de practische mensch, die ziet of er ook wat vanden boom to plukken valt.

»Die zeven personen turen nu alien op denzelfden boom, maar ze gluren er

235

Slechts dan en slechts in zooverre heeft of kent men geopen-baarde waarheid, als onze oordeelen over de goddelijke din-gen met de eertijds onmiddellijk door God veroorzaakte kennisstroken. In de wijze van uitdrukking moge verschil bestaan,maar in den zin moet overeenkomst zijn, of de waarheid iser niet 1 ) . Maar, zoo vragen wij, zou nu in twee of meerderestellingen, die elkander tegenspreken, to gelijk die eonformiteitkunnen gevonden worden? Natuurlijk neen ; want de eerstewet der logica is, dat twee dingen, die onderling niet over-eenkomen, ook niet to gelijk met een derde kunnen overeen-komen. Alleen in dien zin is de geopenbaarde waarheid,

op elk met een eigen oog, en achter dat oog met een eigen hart, en in dathart met een eigen bedoelen . Maar al richten ze nu allen hun oog op dieneenen zelfden boom, toch zien ze elk voor zich iets anders, zonder dat vaneen van hen kan gezegd worden, dat wat hij ziet onwaar is . De schaduw iser. Het hout zit in den stam . Het is een plantaardig organisme. Er zit eenschoonheidseffect in . Best mogelijk dat er een vogelnestje in zit. En evenzoo,dat er to plukken valt van de takken".

En hij laat er op volgen :» Ziedaar nu (en er ware nog o, zooveel bij to voegen) de subjectief-verschil-

lende gewaarwordingen, die eenzelfde noteboom kan wekken, de uiteenloopendeindrukken, die hij kan geven . Doch volgt bier nu uit, dat, wat de een zietniet waar is, omdat de ander bet anders ziet? Of ook, dat, wie bet anders ziet,onwaar ziet, omdat hij bet niet ziet gelijk ik bet zie?"

Wat de Hoogleeraar bier zegt, is zeer waar en zeer geestig ook, doch hetbewijst zijn stelling niet. Dan alleen zou iets bewezen worden, als de verschil-lende personen hier te ;ensIv6dlq aan ellcander en niettemin allen tegelijk waarzagen . In dat »anders zien" zit bier bet sophisme. Allen beschouwen een endenzelfclen boom, maar niet lietzelfde in denzelfden boom. Hierom ziet elk ietsanders ; maar niet hetze fde anders .

1) Zeer opmerkelijk geeft de Hoogleeraar in De Heraut van 24 Dec. 1899de volgende definitie van de geopenbaarde Waarheid : ))De Waarheid met grooteW is her juiste inzicht in hetgeen ons op bijzondere wijze omtrent een deel derdingen geopenbaard is" . En hij laat er onmiddellijk op volgen : >>Wat de ge-meente kent en belijdt is ede Waarheid", en wet zij belijdt is niet die Waarheidzelve, maar haar inzicht in de waarheid" . Tot zoover Dr . Kuyper .

M, a. w. : de geopenbaarde waarheid is bet juiste inzicht enz. Maar wat degemeente belijdt, is niet het juisle inzicht ; maar haar inzicht . Ik vraag hier :is dat chaar inzicht" bet juiste of niet? Is bet 't juiste, waartoe dan die dis-tinetie tusschen bet juiste inzicht en haar inzicht? Is bet Diet bet juiste, danbelijdt de gemeente ook de waarheid niet ; immers volgens Dr. Kuypers eigenverklaring is de Waarheid met groote W het juiste inzicht.

236

gelijk alle waarheid, onverbiddelijk een . Hierom sluit depluriformiteit der geopenbaarde waarheid alle tegenstrijdigheiduit. De geopenbaarde waarheden, of - wat hetzelfde is - deware opvattingen van de geopenbaarde waarheden, moetengelijk alle ware opvattingen, die men zich van eenzelfde objectvan kennis formuleert, onderling harmonieeren, en men verstaons wel : de waarheden moeten harmonieeren ; of de personen,die verscheidene meeningen huldigen, harmonieeren, doet nietster zake . Doch, gelijk we straks zagen, Dr. Kuyper schuiftzeer behendig de harmonie der personen voor de harmonieder waarheden in de plaats . Doch zelfs deze harmonie hieldgeen stand .»Maar dit hield geen stand . Toen de vervolging ten einde liep,

verslapte de broederband, het leven met God verloor aan innigheid,en van die ure of hernam de ontbindende en splijtende en splitsendekracht haar voile werking. En dat is nog zoo . Ook order ons .Tusschen natien en natien . Tusschen werelddeelen en werelddeelen.In den boezem van eenzelfde natie tusschen groepen en groepen .En zelfs in een groep, zoo hecht vereenigd als die der Gereformeer-den ten onzent thans is, komen gedurig toch weer wrijvingen enbotsingen op, die, zoo er geen macht des gebeds en der liefde voorGod opging, straks opnieuw tot scheuring leiden zou . In zulk eentoestand nu, gelijk die deels naar Gods scheppingsordinantie, deelsals vrucht der historie, deels door onze zonde werd en is, buiten deware kerk, over heel deze aarde en onder alle yolk, een iegelijk towillen sluiten, die met met ons hetzelfde gevoelt, denkt en belijdt,is kortweg de volstrekte ongerijmdheid . De kerk staat nu eenmaalin haar deelen voor ons" .Ziedaar nu een nieuw bewijs voor Dr . Kuypers stelling,

dat tegenstrijdige belijdenissen to gelijk waar kunnen zijn .De scheuringen, het contradictorische der belijdenissen wordterkend. Maar ze worden terloops, althans gedeeltelijk, oprekening van Gods scheppingsordinantie en - wat nietszegt - op die der historie gezet, en dan wordt gevraagdis het nu niet ongerijmd bij zooveel verdeeldheid to durvenbeweren : ik alleen heb de waarheid ?

Derhalve, omdat de Kerk (lees : de Protestantsche kerken)nu gedeeld voor ons staat, met aan elkander tegenovergesteldebelijdenissen, is het ongerijmd to zeggen : wij alleen hebben

237

de waarheid, is het ongerijmd de eenheid der waarheid volto houden? m. a . w. de onmogelijkheid dat tegenstrijdige stel-lingen to gelijk waar kunnen zijn? Een fraaie manier vanargumenteeren .

Maar dit ter zijde gelaten, staat de Kerk inderdaad gedeeldvoor ons ? Er staan verschillende kerken voor ons, die zich alleaandienen als christelijke, m . a . w. als belijdende de geopen-baarde waarheid van Christus, en niettemin elkander op ver-schillende en zeer voorname punten beslist tegenspreken .Maar tegenover die verschillende kerken staat eene kerk, diemeer belijders telt dan a1 die verschillende elkaar weerspre-kende kerken to zamen, een kerk die alle volkeren der aardeomvat, een kerk, die zich aansluit bij alle vroegere eeuwen,maar een kerk overal en altijd een van belijdenis . Telt alleendie kerk niet mee? Zou het zelfs zoo ongerijmd zijn tobeweren, dat die kerk alleen de ware Kerk was? Zondertwijfel, als men buiten die kerk staat en aan iedereen hetrecht toekent, belijdenissen to formuleeren volgens zijnindividueele disposities, dan is het »kortweg de volstrekteongerijmdheid, een ieder, die niet met ons hetzelfde gevoelt,denkt en belijdt, buiten de ware Kerk to sluiten", en to meenen,dat alleen het groepje waartoe men behoort, de waarheidheeft, to meer als men dat groepje zelf op meerdere puntenziet wisselen van belijdenis . Maar als men vasthoudt, gelijkhet behoort, dat de geopenbaarde waarheid een en onveran-derlijk is, en dat die kerk alleen de ware is, welke die eeneen onveranderlijke geopenbaarde waarheid belijdt, dan is hetvolstrekt niet ongerijmd, maar zeer consequent en zeerlogisch, ja alleen logisch, to beweren, dat die kerk alleen deware is, welke het volstrekt noodzakelijk karakter der waar-heid nl. de eenheid en onveranderlijkheid bezit .

Hadden wij ongelijk to beweren, dat de Hoogleeraar slechts uitnood het goed recht van de pluriformiteit der kerken verdedigt?De eenige logische redeneering zou zijn . De waarheid is een,d. w . z. tegenovergestelde meeningen omtrent dezelfde zaakkunnen niet to gelijk waar zijn . Maar alleen de KatholiekeKerk heeft de eenheid. Derhalve kan bij haar alleen de

238.

waarheid zijn . In plaats hiervan redeneert Dr . Kuyper. HetProtestantisme is verdeeld . Maar ik wil, dat het Protestantismewaar zij . Ergo de waarheid is verdeeld, d . w . z. waarheid kanzich uitdrukken in vormen, die elkander tegenspreken .

Deze onhoudbare stelling wordt nu verder toegelicht endoor bewijzen gestaafd . Op de eerste plaats wordt getrachthaar in overeenstemming to brengen met de H . Schrift

aPluriformiteit is naar onze vaste overtuiging een phase van ontwik-keling waartoe ook de kerk van Christus in het zichtbare moest komen 1) .

Werpt men ons nu tegen, dat die veelvormigheid van kerk naastkerk toch in het Nieuwe Testament geen steun vindt, eer daarinweersproken wordt, zoo zijn we bereid ook die bedenking onder deoogen to zien . En dan zij al aanstonds opgemerkt, dat elke plantdie zich later in vele stengels splitst, toch in den aanvang een is,en dat er op dien grond niets onnatuurlijks in ligt, dat ook de kerkin haar eerste opkomen nog met in haar onderscheidene stengelskon uiteengaan" .

Op dien grond, welken de Hoogleeraar bier aangeeft, iser volstrekt niets onnatuurlijks in, dat de eene kerk zich laterin meerdere kerken verdeelde, doch het is maar de vraagof die meerdere kerken met tegenovergestelde belijdenissen,aan stengels van een en dezelfde plant gelijk zijn . Ofschooneen plant, die in den aanvang een is, zich later in meerderestengels kan verdeelen, toch kan nooit waarheid tegen-over waarheid en dus evenmin ware belijdenis tegenover warebelijdenis, ware Kerk tegenover ware Kerk komen to staan .Die mogelijkheid wordt niet alleen door de gezonde rede,maar ook door de H. Schrift zoo absoluut mogelijk uitge-sloten . Waarom werkt de Hoogleeraar, waar het zoo kritiekepunten geldt, toch zoo voortdurend met vergelijkingen ?

1) Wanneer men pluriformiteit verstaat in den zin van Dr. Kuyper, nemenook wij aan, dat zij moest komen, doch in denzelfden zin waarin Christuszeide : »Necesse est at scandala veniant", en de H. Paulus : s Oportet kcereses esse" .Als men let op de gesteldheid der menschen, zeker dan meet dwaling enhiermede verdeeldheid komen ; maar dit bewijst het goed recht der dwaling niet .Dat aanleg, geaardheid, afstamnung enz . veel kunnen bijdragen om verschil vanmeening omtrent eenzelfde waarheid to doen ontstaan, ontkennen we niet ; weontkennen alleen, dat de tegenstrijdige opvattingen zoo ontstaan tegelijk .warkunnen zijn .

239

Dr. Kuyper heeft nog andere antwoorden gereed, om zijnzienswijze aangaande de pluriformiteit der waarheid staandeto houden

In de tweede plaats, dat elke brief van Paulus slechts aan eenenkele kerk van gene stad of aan gene landskerk gericht is, en alzooaan menschen die in gelijke conditie verkeerden, terwijl de eenigesplitsing die destijds dreigde, en die aan de Joodsche traditie hing,uit den aard der zaak op het verleden zag, en zich in de kerk nietkon bestendigen noch mocht voortzetten" .

Hierop merken we aan : r ° . dat de eenheid der waarheidniet uitsluitend berust op verklaringen van Paulus ; 2 ° . dat deH. Paulus, hij moge dan elk zijner brieven aan personen vaneen zelfde of gelijke conditie hebben geschreven, toch inieder geval meerdere brieven heeft geschreven, en dat diemeerdere brieven aan personengroepen van zeer verschillendeconditie gericht waren, gelijk de Hoogleeraar straks zelf zalverzekeren ; 3 ° . dat de eenige splitsing die volgens den Hoog-leeraar destijds dreigde, zoo sterk mogelijk door den Apostelwordt gegispt ; 4 ° . dat het hier een opvatting gold, die op-kwam uit de historie, uit de nawerking van het verleden,uit het ideaal der joden enz . juist deze opvatting wordt uit-drukkelijk door Paulus bestreden . Dit druischt zoo sterk mogelijktegen de zienswijze van Dr . Kuyper in . De Hoogleeraar ver-dedigde, gelijk we boven zagen, uitdrukkelijk de stelling, datonze opvatting van de openbaring zich noodzakelijk verdeeltnaargelang onzer grondovertuiging, en dat die grondovertui-ging saamhangt met onze historie, met de nawerking vanons verleden, met ons ideaal enz . Hij voegt er bij, dat diegrondovertuiging zoo min uit een wetenschappelijk man kanverdwijnen als een paard een koe of een beuk een eik kanworden .

De Hoogleeraar schrijft verder

»De geloovigen aan wie Paulus schrijft, zijn van gene periode,deelgenooten eener zelfde ontwikkeling, levende onder een Rijks-bewind. En in de derde plaats omvat het Nieuwe Testament weinigmeer clan een halve eeuw levees der kerk na Christus' hemelvaart .

240

De aanmaning om hetzelfde to gevoelen en hetzelfde to spreken,wordt gericht met tot alle kerken saam, maar tot een enkele kerk(die van Filippi), voor wie dit ook nit nog als regel geldt" .

De geloovigen, aan wie Paulus schrijft, mogen van eenperiode zijn geweest en van eenzelfde ontwikkeling en levendeonder een rijksbewind, maar ze waren alles behalve vangelijke geaardheid, van gelijk ras, van gelijken aanleg, haddenalles behalve een gelijke historie, een gelijke nawerking vanhet verleden enz., alle invloeden, die, gelijk de Hoogleeraarbeweert, ten zeerste inwerken op de vorming onzer grond-overtuiging, waarmede (eveneens volgens den Hoogleeraar)onze opvatting van de openbaring samenhangt . Maar tochverkondigt Paulus aan al die verschillende christenvolkerendezelfde waarheid, toch is er in zijn brieven volstrekt geentegenspraak .De bewering van den Hoogleeraar, dat de vermaning

des Apostels hetzelfde to gevoelen, alleen gold voor de ge-loovigen van Filippi en voor hen nog geldt, maar niet voorde andere Christgeloovigen, vinden we in een woord armzalig .Op die wijze kan men heel de christelijke zedenwet weg-redeneeren . Laten we aan dit argument geen woorden ver-spillen . Het spijt ons het to moeten aanhalen, niet hetminst voor Dr. Kuyper zelven .Hooren wij hem verder

De verschillen die in de kerk van Corinthe uitbraken, warenpersoonlijke differentien zonder hooger beteekenis en werden evenzooin gene en dezelfde gemeente bestraft . Daarentegen blijkt uit niets,dat de apostelen eenige maatregelen genomen hebben, om, na hunheengaan, de zichtbare eenheid van alle kerken to waarborgen . Zehebben geen plaatsvervangers ingesteld, noch ook is een spoor toontdekken, dat zij een college in het leven hebben geroepen, om deeenheid van alle kerken in het zichtbare voor de toekomst to ver-zekeren. Ze hebben blijkbaar de eenheid in het geestelijke niet inde gene uitwendige organisatie gezocht . Eenig teeken van allersaamhoorigheid bleef het Sacrament van den Heiligen Doop, gelijkhet dit nu nog is" .

Of de Apostelen maatregelen . genomen hebben, om na hunheengaan de zichtbare eenheid van alle kerken to waarborgen,

241

bespreken wij thans niet . Ook of de Apostelen de eenheidin het geestelijk in de eene uitwendige organisatie hebbengezocht, laten we in het midden . Dit is buiten de kwestieen betreft slechts het middel van eenheid . Wat de een-heid van leer zelve betreft, feit is, dat de Apostelen iederebelijdenis tegenstrijdig aan de hunne veroordeelden als ketter~.Laat het sacrament des doopsels het eenig teeken geweestzijn van aller saamhoorigheid ; die saamhoorigheid zelve bestondin de gelijkvormigheid van belijdenis. Contradictorische ware

belijdenissen waren aan de Apostelen onbekend . Hieroveralleen gaat de kwestie .

1)e Hoogleeraar gaat voort

En hier staat tegenover, dat zelfs Paulus de uiteenzetting derwaarheid heel anders inkleedt, als hij schrijft aan die van Rome,dan waar hij schrijft aan die van Epheze of Corinthe . Voor die vanRome, voor wie de iustitia, het rechtsbewustzijn, het een en alleswas, wordt het geheele Evangelie in het kader der » gerechtigheid"gezet. Voor die van Epheze, meer aan wijsgeerige beschouwinggewoon, treedt Paulus in dieper uiteenzetting van wat uit Gods raadvoortvloeit . Zelfs geeft Paulus van dit zich aanpassen aan het levendeze pertinente verklaring : »Want waar ik van alien vrij was, hebik mijzelven alien dienstbaar gemaakt, opdat ik er meer zoudewinnen. En ik ben den Joden geworden als een Jood, opdat ik deJoden winnen zoude ; dengenen, die zonder de wet zijn, ben ikgeworden als zonder de wet zijnde, opdat ik degenen die zonder dewet zijn, winnen zoude . Ik ben den zwakken geworden als eenzwakke, opdat ik de zwakken winnen zoude ; alien ben ik allesgeworden, opdat ik immers eenigen behouden zoude" .Een hoogst opmerkelijke uitspraak, waarin het denkbeeld der

pluriformiteit gefundeerd ligt. Bovendien weet men, hoe hij de eenemaal zijn helper niet wil laten besnijden, de ander maal de besnij-denis zelf wil. En last not least, hoe zijn houding to Jerusalemmetterdaad aanmerkelijk verschilde van wat hij staande hield tegen-over de kerk van Galate. Geven we dus volmondig toe, dat er vankerk zzaast kerk in het Nieuwe Testament nog geen spoor to ont-dekken valt, alsmede dat de eenheid van Christus' kerk dogmatischgedurig op den voorgrond treedt, nit niets blijkt dat eenvormigeorganisatie van alle kerken voor alle eeuwen bedoeld is . Veeleerzijn de sporen duidelijk aanwezig, die toonen, dat de citing van hetleven der kerk verschillen moet naar gelang van den kring waarinze optreedt" .

242

Waren de geloovigen, aan wie Paulus schreef, straks vangelijke conditie, thans blijken ze van zeer uiteenloopenderichting to zijn geweest. Wat de Hoogleeraar echter biervan den H. Paulus zegt,. snijdt geen hout . De Hoogleeraarmoet bewijzen, dat tegenstrijdige confession to gelijk recht vanbestaan kunnen hebben, to gelijk uitdrukking, vorm kunnenzijn van eene geopenbaarde waarheid . Dit wordt geenszinsbewezen door het feit, dat de H. Paulus de waarheid voorhet eene yolk in een anderen vorm kleedt dan voor hetandere, of voor verschillende volkeren, naar -gelang der ver-schillende behoeften, een ander punt van geopenbaarde waar-heid behandelt, of zich in de toelichting van verschillendebewijzen bedient, of een andere leermethode volgt . Dit allesis geheel buiten de kwestie . Alleen dan zou lets bewezenworden, als de heilige Paulus aan de verschillende volkerentegenstrijdige, elkaar wedersprekende leerstellingen verkondigde .Maar hiervan geen spoor, noch bij den H . Paulus noch bijeen anderen heiligen schrijver. De feiten uit het leven vanPaulus, waarmede de Hoogleeraar dit laatste zoekt to bewijzen,missen alle kracht . Paulus heeft in zijn brief aan de Galatenalleen de verplichting der Joodsche ceremonieel-wet bestreden,maar geenszins het geoorloofde om zich in sommige gevallenom wettige redenen naar het Joodsche ceremonieel to voegen .Zijn gedrag to Jerusalem of tegenover Titus streed dan ookin het minst niet met zijne leerstellingen in zijn brief aan deGalaten, evenmin als zijne verklaring in I Corinth . IX .

In de laatste der aangehaalde regelen verliest de Hoog-leeraar opnieuw de status qu&-estionis uit het oog . In plaatsvan to bewijzen wat hij bewijzen moet, dat eene waarheidverschillende elkander wedersprekende vormen kan hebben,gaat hij aantoonen, dat de citing van het leven der Kerkverschillen moet, naar gelang van den kring, waarin ze optreedt,m. a. w. dat de toepassing van de waarheid op het leven ver-schillend is . Dit laatste nu geven we gaarne toe, maar ditis hier de vraag niet . De vraag is thans alleen : of meerdereelkaar wedersprekende belijdenissen, to gelijk vormen, uitdruk-kingen van eene waarheid zijn ; niet, of eenzelfde overtuiging

243

zich op verschillende wijzen kan en zal uiten in het leven . DeHoogleeraar, in zijn - verwarring van leven der kerk met leerder kerk voortgaande, schrijft verder

Dit nl . dat het leven der kerk verschillen moet naar gelang denkring waarin ze optreedt zou niet zoo zijn, indien een kerk, volgenshet Nieuwe Testament, een clericaal instituut was, waar de geloo-vigen slechts als aanhangsel bijkomen . Dan toch zou het best mogelijkzijn, aan dit clericale instituut voor alle landen en alle eeuwen eenvasten, gelijkmatigen vorm to geven, en met den verschillendenlandaard, ontwikkelingsgraad en geestelijke bestaanswijs der geloo-vigen niet to rekenen. Rome's hierarchic is dan ook consequent uitdie overleggingen opgesproten . Wil men de eenheid der wereldkerkvoor alle landen en tijden, dan moet ge haar inrichten gelijk Romedit deed. Staat daarentegen vast, dat volgens het Nieuwe Testamentniet het clericale instituut, maar de geloovigen zelven de Kerk vor-men, dan komt de zaak heel anders to staan . Dan toch is eenheidvan optreden en gelijkvormigheid van verschijning alleen mogelijk,zoolang de geloovigen van een zelfde soort zijn, op een zelfden trapvan confessioneele ontwikkeling staan, en een gelijksoortige geeste-lijke dispositie hebben" .

Laten we beginnen met ten derden male to protesteerentegen de bewering van den Hoogleeraar, dat bij de katho-lieken alleen het clericale instituut en niet de geloovigen deKerk vormen . Kunnen dan in een instituut of vergadering,waarin een gezag is, geen verdere leden zijn? Verder zoudenwij het zeer betwijfelen, of alleen tengevolge van eene een-heid van bestuur, gelijk die der Roomsche Kerk, eene geloofs-eenheid ware to verkrijgen, gelijk wij katholieken die feitelijkbezitten . De vraag zou dan maar zijn, hoe de onderwerpingaan dit bestuur to verkrijgen . De Hoogleeraar verlieze nietuit het oog, dat het meerendeel der zich noemende Chris-tenen zich met voile vrijheid en uit voile overtuiging aan hetRoomsche gezag onderwerpt . Als de katholieke confessieniet strookte met hunne overtuiging, wat zou hen belettento gelijk met die confessie het gezag, dat ze predikt, to ver-werpen? Ook vergete de Hoogleeraar niet, dat het > clericaleinstituut", waarin hij het geheim der Roomsche geloofseenheidzoekt, zelf ook uit de meest verscheiden elementen bestaat .Om die reden gelooven wij, dat de Katholieke Kerk nu wel

244

feitelijk aan de inrichting van haar bestuur hare geloofseenheiddankt, maar alleen omdat dit bestuur door Christus zelf alsmiddel van eenheid in zijne Kerk is ingesteld en gewild,alsook omdat Hij door den H . Geest in de harten dergeloovigen de overtuiging werkt, dat zij zich aan dit doorHem ingestelde en door Hem voorgelichte gezag hebben toonderwerpen . Zou dit niet het geval zijn, dan gelooven wij,dat met de katholieke belijdenis ook de eenheid van bestuurreeds lang zou zijn verstoven en vervlogen .

Ten slotte protesteeren wij uit al onze krachten tegen devoorstelling van den Hoogleeraar, dat de Katholieke Kerk,met den verschillenden landaard, ontwikkelingsgraad en gees-telijke bestaanswijze der geloovigen geen rekening houdt,alsook dat eenheid van confessie slechts mogelijk is, zoolangde geloovigen van een zelfde soort zijn en op een zelfden trapvan confessioneele ontwikkeling staan en een gelijksoortigegeestelijke dispositie hebben . Want wel is het waar, dat deKatholieke Kerk hare waarheid niet vervormt naar de eigen-aardigheden der natien en individuen, maar die individuen ennatien zich laten voegen naar de waarheid, die zij predikt .Deed zij anders, zij handhaafde de waarheid niet, immers dewaarheid is onverbiddelijk een . Doch juist dit is het ken-teeken harer waarachtigheid ; juist daarom ook is zij bij uit-stek de Katholieke Kerk, juist daarom vinden alle volkeren enalle standen, alle leeftijden en alle geslachten bij haar rusten bevrediging. Aan ieder mensch is nu eenmaal die drang,die zucht naar waarheid in het' hart geschapen . Wij zijngemaakt door God, die zelf de opperste Waarheid is, en daaralle waarheid uit God is, is alle waarheidskennis een bevre-diging van then drang onzes harten . Of het nu den Hoogleeraarbevalt of niet, feit is het, dat ten alien tijde individuen vande meest uiteenloopende soort, van of de hoogst ontwik-kelden tot de minst verstaiidelijk bedeelden, van alle nationa-liteit en alien leeftijd, bij massa's in de Katholieke Kerk voilebevrediging voor hun waarheidszin gevonden hebben en nogvinden ; dat die Katholieke Kerk voor de meest uiteenloopende,neen voor alle zielsbehoeften immer de hoogste troost en

245

leniging biedt, die wij op aarde kunnen verlangen 1 ) . Laat deHoogleeraar het vrij loochenen, de feiten spreken luide genoeg .Maar neen, de Hoogleeraar loochent het niet . Zelf moet hijerkennen, dat zijn Gereformeerde belijdenis hierin met deRoomsche niet kan wedijveren ; want na verzekerd to hebben,dat eenheid van optreden en gelijkvormigheid van verschijning(hij meent hiermede immers voornamelijk de belijdenis, wanthierover gaat de kwestie) alleen mogelijk is, zoolang degeloovigen van een zelfde soort zijn, laat hij er onmiddellijkop volgen

Onze missie voelt dat terstond. De Javanen zijn van een anderras dan het onze, ze leven in andere landstreek, ze staan op geheelanderen trap van ontwikkeling, ze zijn in hun gemoedsleven geheelanders aangelegd, ze hebben een geheel ander verleden achter zich,ze zijn opgegroeid in gansch andere denkbeelden. Van hen to ver-wachten, dat ze in 6nze Confessie en in 6nzen Catechismus de pas-sende uitdrukking van hun geloof zullen vinden is daarom ongerijmd,en steeds luider wordt de vraag naar een uiting van kerkelijk levendie voor de Javanen geeft, wat onze Kerk ons biedt".

Zien wij in deze regelen de verwarring van uiting vankerkelijk leven en van geloofsovertuiging en belijdenis over

1) Zeer treffend schreef nog onlangs een beroemde bekeerlinge :aEerst wanneer men in den schoot dier perk is opgenomen, ontdekt men,

hoe deze wijze Moeder eene bijzondere opvoeding heeft voor ieder harer kin-deren, ieder naar zijn aard en nationaliteit . En niet alleen voor ieder in hetbijzonder, maar God stortte in haar het genie, de begaafdheid om heel hetmenschelijk geslacht op to voeden . De volmaakte rust en harmonie van dezengodsdienst inspireerde mij met zijn scheppende kracht, met die wondere krachtvan het leven, die in de menschelijke ziel de blijheid schept. Want de hoogstemacht van deze Kerk, de macht, die over alles triumfeert, is hare blijmoedigheid,haar onverstoorbare vreugd. Van die levensvreugd viel mij een vonk in de ziel,en die vonk voel ik gloeien en opvlammen, telkenmale als ik het weer uitspre-ken mag, hoe gelukkig ik mij gevoel een kind der Heilige Katholieke Kerkto zijn . . . . En ik heb geen dankbaarheid genoeg, en ik vond nog de juistewoorden niet, om dat gevoel en die vreugd in al haar hoogte en diepte uit todrukken. De Kerk echter steunt ons in dit onvermogen, wanneer zij bij elkeziel, die zij opneemt in haren schoot, het uitiubelt naar den hooge : Te Deemlaudamnus !"Aldus H . Nyblom, echtgenoote van den honorair-deken der Universiteit to

Upsala. Vgl. De Maasbode van 3o Maart igoo,

246

het hoofd, duidelijk blijkt hieruit dat de Gerefornieerde belj=denis niet geschikt wordt geacht voor de Javanen ; zij hebbeneen andere geloofsovertuiging noodig. Wij zijn zoo gelukkigdit van de Roomsche overtuiging niet to moeten verzekerenen wij achten dit niet de geringste aanbeveling onzer katho-lieke belijdenis.

De Hoogleeraar schrijft verder

Dit nu is niet iets bijzonders voor de Javanen, maar vloeit voortuit een algemeenen regel. De menschen zijn niet eender onder wiede kerk optreedt . Ze verschillen naar herkomst, ras, land, streek,verleden, aanleg, gemoedsstemming en zielsbestaan, en ook blijvenze met altoos dezelfde, maar doorloopen verschillende trappen vanontwikkeling . Zal nu het Evangelie met voorwerpelijk buiten henblijven liggen, maar onderwerpelijk door hen worden toegeeigend enals vrucht hiervan tot belijdenis en uiting komen, dan kan het resul-taat niet voor alle volken en tijden gelijk zijn . De voorwerpelijkewaarheid blijft wel een, maar de onderwerpelijke toeeigening, toe-passing en belijdenis moet verschillen evenals de kleur van het lichtverschilt naar gelang de kleur van het glas waarin het wordt opge-vangen. Wie gereisd heeft en in meerdere werelddeelen met Chris-tenen van onderscheidene rassen, landen en tradition in aanrakingkwam, kan dan voor het nuchtere feit, dal Izet zoo is, het oog nietsluiten. Hij ziet het voor oogen . Hij neemt het altoos en overalwaar. En bij eenig nadenken wordt het hem duidelijk, dat hierinniets anders werkt dan diezelfde wet, die alle menschelijk leven be-heerscht, en die men den laatsten tijd, zij het ook vaak in ver-valschten zin, genoemd heeft aanpassing aatz het Ievezz .

Doch hiermede is niet genoeg gezegd . Uit het gezegde toch zouniets anders volgen, dan dat in bepaalde tijden in hetzelfde land enbij hetzelfde yolk de kerk altoos een moet zijn . Aanvankelijk is ditdan ook zoo . In het epische tijdperk heeft elk yolk een samenhan-gend nationaal bestaan, en komt het persoonlijk onderscheid dergeesten niet tot uiting, veel min tot zijn recht .De nationaliseering der kerken heeft dan ook tijdelijk haar natuur-

lijke beteekenis gehad . Maar op den duur blijft het verschil tusschenmensch en mensch met bij het nationale verschil staan .Er duiken verschillen ook in den boezem der natie op . Verschil-

lende stroomingen worden in de wereld des geestes openbaar enhieruit komt verschil van neiging en opvatting, van zielsbehoefte op,en ook deze verschillen dringen er toe, om invloed to oefenen ophet kerkelijk leven . Er komen dan nieuwe onderscheidingen op, dieover de nationale grenzen heenstrijken, en u verbinden met velen in

247

den vreemde, gelijk ze u van velen in uw eigen land afscheiden .En al deze verschillen nu verarmen de Kerk niet, gelijk in hetgemeen in gansch de natuur en heel de historie aldoor in dezeplurformileil de veelvuldige openbaring en de veelvuldige wijsheidGods uitkomt. Het oneindige kan niet in een eindigen vorm totadequate uitdrukking geraken . Het doet het in veelheid van vormen .Die velen vullen elkander aan . En alleen in die totaliteit is devolheid" .

In al hetgeen de Hoogleeraar hier zegt, is het ons nietmogelijk ook maar eenig bewijs to ontdekken voor het goedrecht van elkander wedersprekende belijdenissen als uitdruk-king van eene waarheid, en dus evenmin van kerken metdergelijke belijdenissen . Dat verschillende volkeren verschil-lende geestelijke behoeften kunnen hebben, geven we -we hebben het reeds gezegd - gaarne toe . Ook dat dewaarheid voor het eene yolk en zelfs voor het eene individuvaak anders zal moeten ingekleed, in een anderen vorm zalmoeten gegoten worden, om ingang to kunnen vinden . Wilmen in dien zin van verschillende vormen der waarheidspreken, we hebben er vrede mee . Maar dan moet de zinvan die verschillende vormen toch iminer dezelfde zijn .Wordt die zin zelf aangetast, en gaat men aan het eene yolkof aan het eene individu verkondigen, wat met hetgeenmen aan een ander yolk of aan een ander individu verkon-digt, lijnrecht tegenstrijdig is, dan is er geen kwestie meervan »een waarheid in een anderen vorm gieten", maar danis het een vervormen van de waarheid zelve . In dien laatstenzin nu kan er nooit sprake zijn van eer_ pluriformiteit dergeopenbaarde waarheid . Het is best mogelijk, dat een ofandere waarheid minder strookt met de opvatting, het karakter,de herkomst, ras, land, streek, verleden, aanleg, gemoeds-stemming en zielsbestaan van een individu of van meerdereindividuen, mogelijk zelfs van heele volken . Maar in ditgeval heeft het individu, heeft het yolk zich to schikken naarde waarheid, en moet niet de waarheid vervormd wordennaar het individu of het yolk. Hebben de Apostelen dit somsgedaan ten opzichte van de vaak zoo sterk judaIseerendeChristenen ? Wat was er van het Christendom geworden, als

248

de Apostelen hier den invloed hadden laten gelden van her-komst, ras, land, streek, verleden enz .?

Men herinnert zich de woorden, die we boven van denHoogleeraar hebben aangehaald .

Zonder twijfel mag met al die verschillende factoren rekeninggehouden worden, waar het geldt de practische conclusiesvoor het leven uit de geopenbaarde waarheden getrokken .De Katholieke Kerk heeft dit gedaan, vandaar haar verschilvan ritus en kerkelijke wet ; maar de waarheid zelf moetonaangetast blijven, en die waarheid kan nooit tegelijk ge-vonden worden in elkaar wedersprekende belijdenissen . Watinvloeden ook op het ontstaan dier verschillende tegenover-gestelde belijdenissen gewerkt hebben, feit blijft het, dattegenovergestelde stellingen nooit to gelijk waar kunnen zijn .Dus nooit to gelijk uitdrukkingen kunnen zijn van eene waarheid .Spreekt men, tengevolge der subjectieve opvatting van deobjectieve waarheid, elkander tegen, clan is het duidelijkdat niet alien de objectieve waarheid juist hebben opge-vat . De objectieve waarheid moet ook in de subjectieveopvatting gevonden worden, anders is die subjectieve opvat-ting eenvoudig onwaar. Zonder twijfel verschilt de kleurvan het liclat naar gelang der kleur van het glas, waarinhet wordt opgevangen, maar dit bewijst niet dat twee tegen-overgestelde stellingen to gelijk waar kunnen zijn . Ook dathet oneindige niet in een eindigen vorm tot adaequate uit-drukking kan geraken, bewijst hier niets. Trouwens hetoneindige kan toch ook niet adaequaat uitgedrukt wordenin meerdere eindige vormen . Maar over de veelheid vanvormen twisten we niet .

We hebben het over geopenbaarde waarheid .De schat der openbaring nu bevat zonder twijfel meerdere

waarheden, die alien verschillende uitdrukkingen of --- witmen - vormen zijn van de eene oneindige waarheid Gods .Die verschillende waarheden vullen elkander zonder twijfelaan . Maar juist omdat die waarheden elkander aanvullen,verwerpen wij de stelling van Dr . Kuyper, dat tegenstrijdigebelijdenissen to gelijk uitdrukking of vorm der oneindige

249

waarheid Gods kunnen zijn . Stellingen, die aan elkanderbeslist tegenover staan, kunnen toch niet gezegd wordenelkander aan to vullen .

Ten slotte schrijft de Hoogleeraar

»De strijd tegen die pluriformiteit gaat dan ook uit van een valschdualisme, alsof bet evangelie een zuurdeesem was, dat op het meelwerd gelegd, en met bestemd was om in het meel in to dringen .Daar nu het meel verschillend is, moet ook de uitkomst veelvormigzijn. Maar gelijk in e 6n gezin elk kind anders is, anders denkt,anders gevoelt, anders spreekt, en toch de band van het gezin straksin het eene familieleven wordt voortgezet, zoo ook had het in dekerk van Christus moeten zijn 1 ) . Wel vrije en dus veelvormigeontwikkeling naar plaatsen, tijden en gelegenheden, maar zonder datde liefde ophield alle kerken met het snoer der volmaaktheid saamto binden. De eenheid van den Doop zou de eenheid ook in weder-zijdsche gemoedsstemming hebben to weeg gebracht . En dat dithelaas niet geschied is, is vooral daaraan to wijten, dat men al toLang een gedwongen, onnatuurlijke eenheid heeft gemainteneerd.Want wel is de band dier valsche eenheid ten leste toch gesprongenmaar om nu tot een pluriformiteit to leiden die op jammerlijkewijze door al to bitteren haat het vuur der liefde gebluscht heeft .En dat is alter zonde" .

Het is voortdurend dezelfde verwarring tusschen leer ofwaarheid en de toepassing dier leer op het leven. Dathet geloof in eene waarheid, naar gelang de volkeren ofindividuen verschillen, zich vaak verschillend zal uiten, wietwijfelt er aan? Veronderstel : men gelooft in de werkelijketegenwoordigheid van Christus onder de gedaante van brooden wijn . Dientengevolge zal men het er over eens zijn, dathier aan Christus eer en aanbidding moet worden gebracht .Nu zal de Europeaan in tegenwoordigheid van het geconsa-creerde brood eerbiedig het hoofd ontblooten ; de Chineesdaarentegen zal het niet wagen hier met ongedekten hoofdeto verschijnen, want dit zou voor hem een ware oneerbiedig-heid zijn . Een Italiaan zal hier vaak het gevoel zijns hartenuiten in een stroom van tranen en in de vurigste verzuch-

1) Zouden werkelijk in een gezin alle kinderen anders denken, d . w . z . integenovergestelden zin denken? En gesteld dat dit zoo ware, zouden zij danniettemin alien de waarheid hebben? Hierover alleen gaat de kwestie .CXIX . 2 .

17

250

tingen van liefde, terwijl de Hollander in den regel zijngevoel op heel wat minder hartstochtelijke wijze zal uitdruk-ken, misschien zelfs gevoelig in het geheel niet bewogen zalzijn . Ziedaar, hoe eenzelfde waarheid naargelang van het ver-schil der subjectieve gesteltenis van hen, die haar belijden,verschillend kan werken ; evenals de zuurdeesem naar gelanghet verschil van het meel waarop het gelegd wordt . Maarwie zal nu beweren, dat een Hollander, alleen omdat hetwellicht minder met zijn natuur overeenkomt, door de schoon-heid en verhevenheid van het leerstuk der realis praesentiain verrukking to geraken, nu gerechtigd is dat leerstuk toloochenen ? Zoodat de stellingen : Christus is in het Allerh .Sacrament des Avondmaals werkelijk tegenwoordig enChristus is daar niet werkelijk tegenwoordig maar slechts als ineen teeken, beide to gelijk uitdrukkingen, vormen kunnen zijnvan dezelfde geopenbaarde waarheid, de eene voor den Italiaan,de andere voor den Hollander? Dat is immers het grondprinciep negeeren, hetwelk bij alle mogelijke wetenschappenalthans zwijgend voorzit, n .l . dat ja en neen omtrent dezelfdezaak niet to gelijk waar kan zijn .

In lien zin wordt de pluriformiteit van kerk, belijdenis ofwaarheid door den Hoogleeraar voorgestaan ; hij wil feitelijkeen absolute leerstellige anarchie . Een ieder moet vrij kun-nen loochenen wat de ander als openbaring beschouwt enniettemin moeten alle elkander voor belijders van dezelfdegeopenbaarde waarheid houden . Die tegenstrijdigheid vanopinien, welke zich uiteraard tot alle mogelijke punten kanuitstrekken, moet worden toegejuicht als > de heerlijke pluri-formiteit der waarheid" . Wie ziet niet in, dat op die wijzede geheele goddelijke openbaring ontaardt in een mengelmoesvan menschelijke meeningen, dat het heel geen zin meerheeft van ketterijen, scheuringen en dwalingen to spreken,gelijk toch ook de H . Schrift herhaaldelijk doet, ja dat allezekerheid omtrent de waarheid, d. i. omtrent den juisten zinder openbaring, to loor gaat.

Neen, de waarheid is absoluut een, en als een stelling waaris, kan niet haar contraditorische eveneens waar zijn . 1Iierom

251

kan men onmogelijk overtuigd zijn, de waarheid to hebbenen niettemin voor mogelijk houden, dat iemand die andersoordeelt dan gij, eveneens de waarheid bezitten kan . Wieovertuigd is van een waarheid, moet noodzakelijk vasthouden,dat elk, die anders leert, dwaalt . Zulks kan zeer goed geschiedenzonder >)bittere haat", ja kan gepaard gaan met de grootsteverdraagzaamheid. Men kan de denkwijze, de geloofsopvattingvan iemand als dwaling beschouwen en als zoodanig ver-foeien, maar dit laat den persoon van hem, die de dwalinghuldigt, buiten kwestie. De dwaling is steeds lakenswaardig,in zoover de persoon, die ze volgt, hier schuldig staat . Dochwie zal in het algemeen kunnen beoordeelen, of en in hoeverdie schuld bier aanwezig is? Ook wij weten, wat opvoeding,landaard, nawerking van het verleden en wat al factorenmeer op 's menschen overtuiging vermogen ; niet in then zin,dat zij tegenovergestelde meeningen to gelijk relatief waarkunnen maken, gelijk Dr. Kuyper verdedigt ; maar in zooverzij aan de dwaling vaak haar schuldig karakter kunnen ont-nemen .

Aan hen, die hier met inquisitie komen aandragen en lijf-straffen, vroeger op ketters toegepast, antwoorden wij, datmen elk feit moet beoordeelen in verband met de tijdsom-standigheden en dat feiten, uit dat verband gerukt, totaal nietsbewijzen . Hierom protesteeren wij met kracht tegen alleinsinuaties, alsof de Katholieke Kerk, wanneer zij weder dehoogste macht kreeg, met dezelfde gestrengheid zou optredentegen de dwalenden als vroeger .

Ten slotte wekt bet bevreemdiug, dat de Hoogleeraar inde aangehaalde regelen spreekt van eene eenheid, wier band,to lang gemainteneerd, ten slotte toch moest springen . Heeftde Katholieke Kerk dan opgehouden to bestaan, of is bij haarde eenheid niet meer? Dat nu die eenheid hare standvas-tigheid dankt voornamelijk aan het gezag, is zij daarom ge-dwongen? Onderwerpen zich de katholieken aan het gezaghunner Kerk dan niet met voile vrijheid en uit voile overtui-ging? Het is niet goed, zich zoo door zijn vooroordeel tolaten verblinden, dat men klaarblijkelijke feiten loochent. Ook

252

gaat het toch wel wat ver, de eindelooze twisten, die deProtestanten verdeelen, op rekening van de eenheid derKatholieke Kerk to stellen .

Vatten we nu de bewijzen van den Hoogleeraar voor zijnestelling, dat meerdere tegenstrijdige belijdenissen to gelijk uit-drukking, to gelijk vorm kunnen zijn van eene waarheid, inhet kort samen .

Die bewijzen bestonden, gelijk we gezien hebben, voor hetmeerendeel uit vergelijkingen, die echter niet opgaan . Datbijv. iemand de dingen verschillend gekleurd ziet, naar gelangder kleur van het glas, waardoor hij ze beschouwt, bewijst,niet, dat tegenovergesteide stellingen to gelijk waar kunnenzijn. Verder heeft de Hoogleeraar bewezen : i ° . dat de eeneoneindige waarheid Gods zich noodzakelijk pluriform open-baart, m. a. w. dat er meerdere geopenbaarde waarhedenzijn, die elkaar moeten aanvullen, m . a. w. die moeten har-monieeren, hetgeen niemand loochent en hetgeen bovendienzijn eigen stelling oinverwerpt ; want stellingen, die elkandertegenspreken, harmonieeren niet en vullen ook elkander nietaan ; 2° . dat eenzelfde waarheid op verschillende wijze kanen vaak meet ingekleed worden om ingang to vinden ; 3°. datde opvatting der geopenbaarde waarheid relativiteit toelaat,in zoover de een meer van de geopenbaarde waarheid kentdan de ander, of hetzelfde klaarder ziet dan de ander, ofweliets anders kent van de geopenbaarde waarheid dan de ander .m. a . w. dat de kennis der waarheid relatief is ; - maar dit maaktde waarlaeid der kennis niet relatief ; 4". dat die relativiteitder kennis vaak van de subjectieve gesteltenis zal afhangen ;5 ° . dat eenzelfde waarheid naar gelang van het verschil der sub-jecten, die haar huldigen, vaak tot uiteenloopende practischeconclusies zal leiden, m. a. w. zich verschillend zal uiten inhet levee; 6° . dat personen, die tegenstrijdige meeningenhuldigen, tijdelijk kunnen harmonieeren, hetgeen eveneensdoor niemand wordt ontkend ; en 70 . dat verschil van subjec-tiviteit verschil en tegenstrijdigheid van opvatting kan teweeg-brengen, alsook kan maken, dat de een zich lichter bij de eene,de antler bij de andere opvatting eener waarheid aansluit ;

253

ook dat geven we toe, mits die tegenstrijdige opvattingenniet to gelijk als vorm of uitdrukking worden beschouwd vooreene waarheid . We zouden hier nog bij kunnen voegen,dat de verschillende door Dr . Kuyper opgenoemde factorenvaak oorzaak kunnen zijn, dat de dwaling haar schuldigkarakter verliest, en dat in eene dwaling vaak zekere rela-tieve waarheid ligt . Maar met dat al blijft bet onomstootelijkvast staan, dat twee tegenstrijdige opvattingen omtrent denzin der geopenbaarde waarheid nooit to gelijk waar kunnen zijn .Het is waar, dat Christus in zijn Kerk een onfeilbaarleergezag heeft ingesteld, of bet is niet waar . Het is waar,dat Christus in bet Allerh . Sacrament des altaars tegenwoor-dig is, of bet is niet waar. De Mis is een offer, of is betniet . De macht tot zondenvergeving is in de kerk achterge-laten, of niet. De doop is ook voor de kinderen noodzakelijk,of is bet niet enz . Hier kan Been sprake zijn van relatievewaarheid. De waarheid onzer opvatting hangt hier niet of vaiionze dispositie, maar van bet feit, of God bet eene heeftwillen openbaren of bet andere. Die bier anders opvat danGod in wezenlijkheid geopenbaard heeft, heeft bet eenvoudigmis . In then zin is de waarheid zoo absoluut mogelijk een .

Wijl nu die absolute eenheid volgens Dr . Kuyper's eigen ge-tuigenis alleen in de Katholieke Kerk mogelijk is, ligt depractische conclusie voor de hand . De philosophische grondenvan Dr. Kuyper's dwaling hopen we nog in bet bijzonder ineen later artikel to bespreken .

TII . F . BENSDORP .Congr. SS. Red .

LICHTMIS.

Pulchra ut luna" .

't Was Lichtmis : in kapel en kathedralenDraagt hand aan hand het maagd'lijk waslicht aan,Orn voor bet beeld der refine Maagd to staan

En, haar ter eer, zacht flikk'rend weg to stralen .

Daar dacht ik aan bij 't nacht'lijk ornmedwalen,Toen 'k langs het diepe blauw de zilvren maanDoor 't stargeflonker statig op zag gaan

En voor haar luister 't starrenlicht zag falen .

En verder peinsde ik voort ; en Eng'lenkorenEn zaal'ge drommen rezen voor mijn geestMet lichtgewaad om diaphanen leest .

Maar als -'t gestarnt' bij 't belle maanlichtglorenVerglom hun glans, wegtrillende als bedeesd,Toen, glorievol, Gij, refine Maagd, verreest .

Huisen .

A. W. VAN BESOUW, O. P .

NIEUWE UITGAVEN.

Institueiones 7uris Naturalis seas Plziloso.phiaeMoralis universae, secundum firincipia S. Tho-mac Aq ., ad usum scholarean adornavit TIIEOD .

MEYER S . J. - Pars II : ,bus Naturae speciale(XXVIII et 854 p.) - Friburgi Br . Herder, MCM .Pretium : M . 9 ; corn dorso corio religato : M ii .

Door de uitgave van dit tweede deel der moraalphilo-sophie is de Philosophia Lacensis, het grootsche werk der ver-eenigde krachten van drie Priesters der Societeit, eertijdsprofessoren in Maria-Laach, voltooid - een verschijnsel opphilosophisch gebied, dat wij met buitengewone voldoeningbegroeten - eene hoogst gewichtige »epochemachende"gebeurtenis, welke wij als een mijlpaal beschouwen op denweg van de ontwikkeling en den vooruitgang der nieuw-scholastieke wijsbegeerte .Wat P. Tilm. Pesch zal. ged. gedaan heeft voor de logica,

de natuurphilosophie, en de zielkunde, en P . Hontheim voorde theodicea, hetzelfde heeft P . Meyer ondernomen en tenuitvoer gebracht op practisch, zedenkundig gebied, nl . eenevolledige uiteenzetting van de ethica of het natuurrecht, eenemoraalphilosophie, welke op scholastieke beginselen steunende,aan de eischen des tijds volmaakt beantwoordt .

Dit natuurrecht verdeelt P . Meyer gebruikelijkerwijze inalgemeen en b~zonder natuurrecht . - Het eerste, Pats naturaegenerale, heeft de geleerde schrijver reeds voor enkele jarenbehandeld in het eerste deel (XXXII et 498 p.), dat orn zooto zeggen den major opstelt en bewijst van eene redeneering,welke de geheele rationeele zedenleer en natuurlijke rechtsordeomvat . - Ilet tweede deel, dat wij tlians bespreken, ontwikkelt

256

de minor-zinnen, welke aan bepaalde, zoowel individueele alsmaatschappeiijke betrekkingen van den mensch en van demenschelijke handelingen ontleend zijn, en leidt daaruit gevolg-trekkingen af, waarvan ieder een bijzonderen regel vanhandeling of rechtstoepassing voorschrijft .

Diensvolgens verdeelt P . Meyer den inhoud van dit tweedevolume, naar de voornaamste grondslagen der menschelijkeverhoudingen, in drie afdeelingen, sectiones : sectio is jusindividuale ; sectio 2a jus sociale privatum ; 3a jus sociale

publicum.In de eerste afdeeling, welke de plichten en rechten van

den mensch, als individu buiten het maatschappelijk verbandgenomen, verklaart en bewijst (plichten jegens God, jegenszich zelf, plichten en rechten der menschen onderling), ver-dienen vooral onze aandacht de bewijzen voor het bestaaneener natuurlijke objectieve religie, en voor de mog-elijkheidvan een bovennatuuriijk geopenbaarden godsdienst ; verderhet degelijk betoog tegen den zelfmoord, welken reeds Aris-toteles als een lafheid brandmerkte . Ook aan het duel, datvoor onze moderne, verlichte, vooruitstrevende maatschappijzoo vernederende euvel, wordt een grondige beschouwinggewijd .De tweede afdeeling, jus sociale privatum, handelt over de

familie en het eigendomsrecht. Omdat de schrijver dennatuurlijken oorsprong der familie reeds in het eerste volume(n. 407-414) bewezen heeft, gaat hij to dezer plaatse terstondover tot de beschouwing van het doel en de noodzakelijkheidvan het huwelijk, van de wederzijdsche plichten en rechtenzoowel der echtgenooten onderling als tusschen ouders enkinderen, van de verhouding tusschen meesters en dienstboden .

Van de gebruikelijke volgorde afwijkend (en terecht I), be-spreekt P. Meyer eerst in de tweede afd., in het jus sociale, heteigendomsrecht, waarbij hij vooreerst »critice" de weerleggingder moderne, communistische en socialistische dwalingen on-derneemt, om vervolgens positief » thetice" de grondslagen,het doel en den omvang van het privaat eigendomsrecht blootto leggen. Hoogst leerrijk en practisch is de uiteenzetting van

257

de verschillende rechtstitels voor bet verwerven van bet eigen-domsrecht, alsmede van bet wezen, de vereischten en de soortenvan contracten .Van bl . 240 tot 838, dus op nagenoeg 6oo bladzijden,

behandelt de schrijver bet jus satiate publicum, en wel in beteerste boek, bet jus civile publicum internum, bet staatsrecht,en in bet tweede boek, bet jus civile publicum externum,bet volkenrecht .

Aan bet staatsrecht alleen zijn bijna 50o bl . (240-736),dus meer dan de helft van bet boekdeel, gewijd . En nietzonder reden. In dit gedeelte immers warden begrippen ver-klaard, waarvan de duidelijkheid bij menigen politicus veel towenschen overlaat (staat, gezag enz .), worden vragen opgelostvan bet hoogste gewicht en van uitnemend actueel belang,vragen, welke de aandacht van wijsgeeren, juristen, staat-kundigen, moralisten in hooge mate verdienen .

Ik wijs slechts op bet ontstaan van den Staat, zoowel ondergeschiedkundig als philosophisch oogpunt beschouwd -- opbet Joel, dat de Staat van nature beoogt - op bet wezen,den oorsprong, den omvang der staatsmacht, waarbij tamelijkbreedvoerig de oude strijdvraag behandeld wordt aangaandeden oorspronkelijken draper, m . a . w. den middellijk of on-middellijk goddelijken oorsprong der politieke macht . Ik wijsverder op de belangrijke, even uitgebreide als grondigebehandeling der verschillende regeeringsvormen en staats-inrichtingen (bl . 405-479), met name op de zeer gematigdebeoordeeling van bet constitutioneel stelsel (bl . 456) . Ik wijsten slotte op de volledige en heldere uiteenzetting derbevoegdheden en wederkeerige betrekkingen van de wet-gevende en de rechterlijke macht en van bet uitvoerendbewind, waarbij tevens de bevoegdheid van den Staat nauw-keurig omschreven, diens verhouding tot godsdienst en zede-lijkheid, tot onderwijs en opvoeding der kinderen, alsmedezijn recht en plicht om voor bet stoffelijk welzijn en voor deleniging van den socialen nood to zorgen, nader wordt be-paald, geheel en al overeenkomstig de christelijke beginselenin de Encyclica Rerur novarum neergelegd .

258

In het tweede boek van de derde afd . (jus civile externumsive internationale) bespreekt de schrijver in drie afzonderlijkehoofdstukken het volkenrecht in het algemeen, het volkenrechttijdens den oorlog, de oplossing van het sociaal internationaalvraagstuk. Uit de standaardwerken van Hugo Grotius (De YoreBelli et Pacis) van Suarez (De Legibaas, De Bello) en velemodernen ontleent P. Meyer bewijzen voor het bestaan vaneen natuurlijk en een positief volkenrecht, voor de verbindendekracht der internationale verdragen, voor de hoofdbepalingenvan het moderne, gematigde krijgsrecht. Dat het internatio-naal vraagstuk niet genoegzaam opgelost, de vrede tusschende volkeren niet kan bestendigd worden zonder tusschenkomstvan den Paus, den zichtbaren plaatsvervanger van den Vorstdes Vredes, betoogt de schrijver met de woorden door Leo XIIIden I Iden April 1899 gericht tot het collegium van kardinalen,naar aanleiding van de vredesconferentie, welke in Den Haagden 18de1 Mei van hetzelfde jaar zou geopend worden .

P. Meyer's 'Xns Naturae sjeciale is inderdaad een > stan-daardwerk", dat in de boekenkast van wijsgeeren, sociologen,staat- en rechtskundigen niet mag ontbreken . Het is eenonuitputtelijke bron van kostbare gegevens en practischeweaken, welke aan bovengenoemde geleerden bij hun weten-schappelijk onderzoek uitnemende, onschatbare diensten zullenbewijzen ; een werk, dat, alhoewel reeds voor 15 jaren be-gonnen, toch volkomen op de hoogte van den tijd is gebleven,en met alle wetenschappelijke resultaten op philosophisch,sociaal en juristisch gebied rekening houdt : de tot voilerijpheid en ontwikkeling gebrachte vrucht van ongeveer5o jaren studie en ononderbroken geestesinspanning ; - eenwerk, uitmuntend door eene vertrouwbare, gematigde, diepdoordachte, alzijdig toegelichte leer, door een buitengewoonrijke literatuur en veelvuldige aanhalingen niet alleen van deoude wijsgeeren en kerkvaders, maar ook en vooral van demoderne vakmannen ; - een werk, uitmuntend door eene door-gaans eenvoudige, ongekunstelde, doorzichtige taal ; door dui-delijken, fijnen druk, die voor stelling, voor bewijsvoering

259

en corollaria, voor scholia, voor aanmerkingen telkens afwisselt,en door deze verscheidenheid het overzicht van het geheelevraagstuk vergemakkelijkt ; door een glashelderen betoogtranten het vrije, ongedwongen gebruik van den aristotelisch-scho-lastieken redeneeringsvorm, welke verre van of to stooten ofto vermoeien, het onderscheiden tusschen het wezenlijke enhet bijkomstige, tusschen beginselen en gevolgtrekkingenwezenlijk bevordert ; - een werk, uitmuntend door den weten-schappelijken ernst, door de voorbeeldige onpartijdigheid ende klassieke rust en kalmte, waarmede de schrijver de redenenvoor en tegen onderzoekt, en de tegenstrijdige opinies weer-legt, zonder den tegenstander persoonlijk to kwetsen ; dooreen volledig, alphabetisch personen- en zaakregister, dat denlezer bij het naslaan van dit voortreffelijk werk uitnemend tostade komt .

En al zullen vele geleerden enkele zienswijzen van P . Meyer,b.v . over den leerplicht, niet zonder voorbehoud onder-schrijven - en al hadden wij de eene of andere definitiebondiger en kernachtiger gewenscht, en de eene of anderestelling, o . a. thesis XXXVIII (over het doel van den Staat),thesis LXVII, p. 642 (over de rechtmatigheid van het krijgs-wezen) liever gesplitst of beknopter uitgedrukt - en al zoudenwij gaarne gezien hebben, dat de tegenwerpingen op enkeleplaatsen klaarder opgesteld, en scherper, desnoods in strengdialectischen vorm, werden weerlegd, toch aarzelen wij nietP. Meyer's lijvig boekdoel een voortreffelijk, heerlijk werk tonoemen, dat wij de spoedigste en ruimste verspreiding toe-wenschen in de kringen van hen, die zich wijden aan socio-logie, rechtswetenschap en wijsbegeerte .

Dr . v. T .

260

Compendiaana Litnngiae Sacrae _junta rilum Ronaa-nunn in 117issae celebratione et Offacii recilatione,nuclore Jos . AERTNYS, C. SS. R. Tlaeol Moral.et S. Lit. profess. Ed. 3a, aracta et enrendatasecunduna noz'issima S. Sedis decreta . Tornaci,1900. 148 p. Pretium : f 0.85 .

Hot Compendium van p . Aertnys is voor de lezers vanDe Kathzoliek een oud bekende : de eerste en de tweedeuitgaven werden bij haar verschijnen aangekondigd (Dl . CVII );b1z . 319 en Dl. CXV, b1z . 520) . Beide malen was de aan-kondiging een aanbeveling : hot werkje werd geprezen omzijn juistheid, geknoptheid en kaarheid . Ik heb aan thenlof niets toe to voegen ; trouwens het is volstrekt overbodigeen liturgisch leerboek, dat in vijf jaren drie uitgaven beleeft,nog to prijzen .

Aangevuld en verbeterd naar de nieuwste decreten vanden H. Stool" staat op den omslag en is de waarheid . Ofschoon de schrijver bij hot bewerken, ook van doze uitgave,het derde deel der nieuwe Decreta autlzentica nog niet tozijner beschikking had - het Imprimatur is reeds vanJanuari 1900 - beantwoordt zijn leer toch doorloopend aanhet thans geldende jus liturgicum, en is met de jongste be-schikkingen der H. Congregatie gedurig rekening gehouden .Vooral Sectio IV : De Mz'ssis pro Defunctis is dientengevolgesedert de tweede uitgave aanmerkelijk gewijzigd .

Eenige bedenkingen, die echter uitsluitend kleinighedenbetreffen, zal de geleerde en hoogvereerde schrijver mij, hoopik, ten goede houden . Ik maak ze met Been ander doeldan om den bewerker behulpzaam to zijn bij een volgendeuitgave ook de laatste onvolmaaktheden uit zijn voortreffelijkboekje to verwijderen . En niemand, die uit belangstellingof plicht van staat de studie der liturgie beoefent, zal zichverwonderen, dat in de tegenwoordige omstandigheden ookaan een good beslagen en zeer nauwkeurig geleerde som-wijlen iets ontgaat .

Een verhandeling van A . de Fourneret in de Epdzem .Liturg. 1899, p. 324 heeft mij geleerd, dat de vigilie vanDriekoningen slechts een vigilia major, geen vigilia privi-

261

l biota is : zelve half dubbel wijkt zij voor ieder feest vanhoogeren rang . Is dit zoo, dan volgt daaruit, dat de Missavotiva SS. Cordis, voor de eerste Vrijdagen toegestaan (Coznp .No. 131), en de Missa de requie in kerkhofkapellen (Coznp .No . 16o) ook op de vigilie van Epiphanie geoorloofd zijn,en behoeven tevens de Nos . 113 en 169, 2° een kleine her-ziening. Met betrekking tot de Missa votiva SS. Cordis kanmen de bedenking opperen : waarom zondert dan de H . Con-gregatie in Decr. 3712 1 ) opzettelijk uit : vzgilia ex privile-giatzs ? Immers zoo de Vig. Epiph . geen privilegiata is, kaner nooit een vig. privileg . op een eersten Vrijdag vallen,daar de Vig. Nativ. Diii altoos achter in de maand valt ende Vig . Pentec . altijd een Zaterdag is . Maar . . . hetzelfdedecreet noemt ook uitdrukkelijk als uitzondering de feriaeprivileg . Van deze nu kan alleen de Goede Vrijdag inaanmerking komen, en dat alsdan een 1Vissa votiva verbodenis, behoefde tech zeker ook niet afzonderlijk gezegd to worden .Van een sacerdos caecutiens, die dagelijks De Beata mag

lezen, wordt (Comp . No . 141) gezegd : Haec znissa sempercelebranda est . . . . sine Gloria, praeterquanz in Sabbatis, infestis et intra octavas B . M. V., in quibus dicitur . Voor deZaterdagen is dit juist, maar overigens? In Decr . 3922, V°staat uitdrukkelijk, dat infra octavas B. V. de Gloria moetworden weggelaten . Over de feesten van Maria wordt daarniet gesproken, maar de consequentie vordert m . i . dat ookdan de Gloria wegblijve . Zoo leeren uitdrukkelijk deHerdt T. I, No. 68, III en de Ephem. Liturb . I S99, p. 741,sub XVI. Het past bovendien volkomen bij de leer vanAertnys zelven, volgens wien de caecutiens in de praefatiealtoos zeggen moet : Et to in veneratione. De conclusie vanden hymnus Veni Creator is zonder uitzondering altoos . . .Et Filio qui a mortuis : Deer. 4036 °) .

Zou het niet goed zijn in Coznp. No . 16o, 20 bij to voegen,dat gelezen rouwmissen op een uitvaartsdag izz duplici enz .

1) Ik citeer de nieuwe uitgave .2) Op den Leni Creator doelt het Direct. Dioec . Harlem. igot, p. 39 .

262

slechts geoorloofd zijn, indien ze worden opgedragen voordengene, wiens uitvaart gevierd wordt : Deer. 3944 ad 4 ; - enin Comp . No. 163, II uitdrukkelijk to vermelden, dat eenpriester, die op semiduplex in een vreemde kerk de mis witlezen welke met zijn eigen officie overeenkomt, die mis morefestivo lezen moet: Decr . 3892, 50. Menigeen verkeert dien-aangaande in dwaling of in twijfel .

Zeker moet in Comp . N° . 148 worden bijgevoegd, dat deMissa evsequialis, absente ant etiam jam sepuito, non ultrabidnum, corpore, slechts dan dezelfde voorrechten heeft alseen uitvaart praesente corpore, wanneer het lijk ex gravi causaafwezig of reeds begraven is . Deer. 3755, II .

Eindelijk vind ik nergens het verband besproken, dat eris ,tusschen de Officia votiva per hebdomadem a Leone XIIIconcessa en de H. Mis . Dat iemand, die b . v. des Dinsdagseen officium feriale gebeden heeft, maar de mis De SS. Apostolislezen wit, dit slechts doen mag more stricte votivo (duszonder Gloria en met Benedicamus), han door lezers, die aaneen half woord genoeg hebben, uit Comp. No. io8 wordenopgemaakt, doch de meesten zullen het er wel niet uithalen .Dat een ander, die op then zelfden Dinsdag het officium votivum

de SS. Apostolis gebeden heeft, maar de missa de feria ofeen stricte votiva b. v . De SS. Sacramento lezen wit - wat hijdoen mag - dan bij die mis, onmiddellijk na de eigenoratie, een commemoratie van de Apostelen (ratione officiirecitati) moet voegen : Decr. 3792 ad 7, staat bij mijn wetennergens vermeld . Toch is het practisch van beteekenis en,naar ik meen, aan zeer velen niet bekend .

Erger onnauwkeurigheden kon ik met den besten wit terwereld niet opdiepen en andere desiderata heb ik niet .

Overigens oprechten dank aan den schrijver, die reeds inlgoo met zijn herziene uitgave klaar was, terwijl b . v . deHerdt oils no- altoos met een editie van 1894 laat scharrelen .

v. N .

263

H. GRISAR, Geschichfe Roans and der Papste inss1T7ittelalter. Herder, Freiburg im Breisgau .Band I .

Nu het eerste deel van dit geschiedboek is voltooid, wenschik een woord van oprechte waardeering er aan to wijden . Deschrijver is Hartmann Grisar, professor aan de hoogeschoolvan Innsbruck, die sinds twintig jaren zich beweegt op hetgebied van kerkelijke geschiedenis en het voorrecht had destof voor zijne artikelen, waarvan er vele in het Zeitsclariftfur Katholisclie Theologie, het Roof-iische Quartalschrifl en deCivilth Cattolica verschenen zijn, to Rome zelve to verzamelenof aan to vullen . Deze arbeid was, zooals thans blijkt, de ernstigevoorbereiding op eene veel grootere taak : de geschiedenisder Pausen in het tijdvak der middeneeuwen . Terecht be-greep Grisar, dat hun invloed op kerk en maatschappij betbest van Rome uit viel waar to nemen ; de Eeuwige Stad,zoo als zij zich afspiegelt in hare monumenten, literaire zoowelals bouwkundige, vormt dan ook den achtergrond van hetbreede tafereel, dat ons hier geSchilderd wordt . Het eerstevan de zes deelen, waarop het werk is berekend, vangt aanmet de eindoverwinning van het Christendom in het Romein-sche rijk - eene teekening van Theodosius den Groote,genomen naar zijn bronzen standbeeld, dat to Barletta isteruggevonden, opent daarom de reeks der afbeeldingen, welkeden tekst geregeld toelichten - en aan het eind van dit deelis de schrijver gekomen aan het pontificaat van Gregorius I, dienauwere aansluiting zoekt bij de Germaansche volkeren, zoovoorkomt, dat de Kerk in het verval van het Romeinscherijk wordt medegesleurd, en een tijdvak van nieuwen bloeiaan het Christendom bereidt. Het lijvig boekdeel, 87o blad-zijden in groot octavo beslaande, omvat alzoo twee veel be-wogen eeuwen, de vijfde en zesde, uit de geschiedenis vanhet Roomsch pontificaat ; wij zien er de Pausen, eerst inbetrekking tot de volken, die erfgenaam waren der Griekscheen Romeinsche beschaving, later ook tot hunne overwinnaars,de Germaansche volksstammen, aan welke voor een goeddeel de toekomst zou behooren .

264

Wat de methode betreft, in dit boek gevolgd, deze is dethans gebruikelijke manier van geschiedschrijven ; het Liberpontificalis naar de uitgaven van Duchesne en Mommsenalsmede de Regesta van Jaffe dienen natuurlijk tot grondslagvoor het thans behandelde tijdvak, maar ook al de hulpmid-delen der historie, vooral oudheidkunde en kunstgeschiedenis,zijn aangewend om het verledene zooveel mogelijk to latenherleven. De schrijver verkeert daarbij in het gunstige gevaldat sinds de helft der negentiende eeuw vooral beide laatst-genoemde wetenschappen in Italie eene hooge vlucht hebbengenomen, en de ijver in het nasporen van het oude Romenog steeds aanhoudt. De uitkomst dezer onderzoekingen isaan het werk van Grisar in ruime mate dienstbaar gemaakt ;men leze slechts wat er volgens vroegere en latere ontdek-kingen - ook de jongste niet uitgesloten - wordt medege-deeld over catacomben en basilieken, over het heiligdom vanVesta en de oude stadspleinen van Rome, om tot de over-tuiging to komen, dat onder dit opzicht alle vroegere arbeidzelfs van een von Reumont en Gregorovius wordt overtroffen .

Over het karakter van deze geschiedenis der Pausen kanoverigens Been twijfel bestaan : een katholiek geleerde vanovertuiging is hier aan het woord ; het christelijk Rome ende Pausen, die haar dat karakter al meer en meer wistenin to drukken, bezitten zijne voile sympathie . Daarmede isaan een der voornaamste voorwaarden voldaan om op hetgebied van kerkgeschiedenis goed en vertrouwbaar werk tokunnen leveren. Prof. Acquoy heeft then eisch z6o juist om-schreven, dat ik niet aan de verleiding kan weerstaan zijnewoorden hier even of to schrijven. Aan het einde dernegende paragraaf van zijne Handleiding tot de Kerkgeselded-vorsching en Kerkgeschiedschr~ving lezen wij aldus : de kerk-geschiedschrijver moet godsdienst, Kerk en Christendom > eenwarm hart toedragen, opdat zijne liefde hem in staat stelle,hun leven mede to leven en als iets ievends voor anderenaanschouwelijk to maken . Wie geestelijk dood is, begrijpthet leven des geestes niet, maar wie geestelijk leeft, hij alleenkan het naar waarheid, met waardeering en waardig beschrij-

265

ven" . Laat mij echter aanstonds er aan toevoegen, dat ik deuitspraak van dat gulden boekske niet in herinnering zouwillen brengen, indien de schrijver op een der beide klippenwas verzeild, waartegen in dezelfde Handleiding met zooveelklem wordt gewaarschuwd ; wanneer hij zich door zijne sym-pathie had laten vervoeren tot overdadig prijzen, of -- watnog erger zou zijn - tot verzwijgen en vergoelijken van degebreken, welke nu eenmaal aan ieder tijdvak der geschie-denis eigen zijn . De gansche geestesrichting van Grisarbewaart hem voor eerstgenoemd gebrek ; hij bezit eene kalmenatuur, wars van twistgeschrijf of rethoriek, en geneigd om,als den waren bistoricus betaamt, zich zooveel mogelijk terugto trekken achter het getuigenis, dat de vertrouwbare bronnenhem verstrekken. Ook de vermaning van Leo XIII, nogonlangs in zijne encycliek van 8 Sept . 1 899 aan de bisschop-pen van Frankrijk herhaald, om de geschiedenis der Kerkmet strikte eerlijkheid (probite) to beoefenen, en derhalve rond-borstig (loyal) uit to komen voor de fouten van hare kinderenen dienaren, is hier behartigd ; naar ware onpartijdigheidwordt gestreefd, ook waar het - om een paar voorbeeldento noemen - Paus Vigilius betreft, of den Romeinschenclerus in de dagen van den H. Hieronymus .

Bij veel degelijke wetenschap heeft de auteur niettemingetracht eenvoudig en bevattelijk van vorm to zijn . Schitte-rende gaven van stijl, als zijn voorganger Gregorovius bezit,werden hem niet geschonken ; doch over het algemeen iszijn manier van voorstellen duidelijk en toch niet dor ; ver-mijdt hij die lange en kunstig ineen gesmeede volzinnen,welke zoo menig geschiedboek van den oostelijken nabuurongenietbaar maken, en soms zelfs het klassieke werk vanAlfred von Reumont ontsieren . De Geschichte Roms and derPapste int Mittelalter wil een populair boek zijn, maar > popu-lair" in then edelen zin van het woord, waaraan eenmaalprof. Moll heeft herinnerd . Dat ook Grisar zoo noodig zijnonderwerp in streng wetenschappelijken vorm had kunnenbehandelen blijkt uit het eerste deel der Analecta Romana,to Rome, bij Desclee en Lefebvre gelijktijdig met zijne ge-

CXIX . 2 .

i 8

266

schiedenis der Pausen verschenen . De vakgeleerde kan daaruitvoerige verhandelingen, in bet Italiaausch opgesteld, vindenover bronnen en tekstcritiek, over tijdrekenkunde, topographie,liturgie en kunstgeschiedenis, waarvan de uitkomst reeds isaangewend voor bet eerste deel der Gesclzichte Rosns, of aaneen der latere deelen zal ten goede komen .

Nog op andere wijze, door middel van eene rijke en voor-treffelijke illustratie, heeft prof. Grisar gezorgd zijn stof onderbet bereik van iederen ontwikkelden lezer to brengen . Uitde afzonderlijke lijst, welke deze illustraties toelicht, blijkt datniet minder dan 228 afbeeldingen den tekst van bet eerstedeel begeleiden . Vele dezer photogravuren en teekeningenzijn opzettelijk voor dit werk vervaardigd, schier alle voor-treffelijk uitgevoerd . Wie eenmaal bet voorrecht had Rometo bezoeken, hem komen bij bet doorbladeren van dit boekde Eeuwige Stad in al de majesteit van hare monumentenen in al den rijkdom barer kunstschatten wederom heldervoor de oogen .

Moge de lof, hier aan dit geschiedkundig werk gebracht,niet als overdreven worden aangemerkt. Er is getracht om,althans voor zoo verre de omstandigheden bet toelieten,rekening van dien lof to geven . Oprechtheid heeft daarbijzeer zeker voorgezeten. Dat vorderde reeds de betrekkelijkaanzienlijke prijs van 22 Mk., welke voor dit boekdeel moestberekend worden, maar meer nog bet talent en de toewijdingwaarmede de schrijver tot dusverre zijne taak heeft volbracht .Zij bet hem gegeven die taak ook to voltooien . Het strektde katholieke wetenschap tot eer dat twee hoogleeraren vanInnsbruck, Hartmann Grisar en Ludwig Pastor, een arbeidals de geschiedenis der Pausen in de middeneeuwen en betdaarbij aansluitend tijdvak der Renaissance durfden aanvaar-den ; dat zij dien reuzenarbeid met succes reeds voor eendeel hebben voltooid. Hoe verlangend zien wij uit naar eenbevoegd historicus, die op even deugdelijke wijze de geschie-denis der Pausen, die in de drie eerste eeuwen hebben ge-leefd, zal behandelen .

Dr. A. H. L . HENSEN .

267

Aiaaxit -rrwv l6IFKa 'A9rosr6AWv . Doctrina XIIApostolorum, una cum antiqua versione Zatinapzoris partis ))De duabus viis", primum ediditJos . SCHLECHT. 8° . P . 24 . Pretium : f o.6o.Friburgi, Herder, 190o .

In het jaar 1883 vond Bryennius, tegenwoordig (schis-matiek) metropoliet van Nicomedie, de Leer der twaalf Apos-

telen, dat kostbare kleinood der alleroudste christelijke litera-

tuur 1 ) . Een paar jaren later vestigde 0 . von Gebhardt deaandacht op de latijnsche vertaling van een klein gedeelte

der Leer (H. I, 1-3 ; II, 2-6), voorkomende in een tiende-

eeuwschen codex der abdy Melk in Neder-Oostenrijk, watFunk aanleiding gaf de hoop uit to drukken, dat wellichtergens een vollediger oude vertaling uit het stof der biblio-theken zou worden opgedolven. Die verwachting is voor een

1) Vgl . De Katholiek (1884) Dl. LXXXVI, blz . 58, 112, 211, 279. Aangaandeden tijd, wanner de Ac3axy zou zijn opgesteld, staan nog tegenover elkanderbeide meeningen door den ZEw . Heer v. Cooth reeds in 1884 (t. a . p .) meegedeeld .Sommigen pleiten nog voor de jaren 120-160, anderen voor het laatste vierdeder eerste eeuw of uiterlijk de eerste jaren der tweede : 8o-11o. Toch vindtde laatste meening hoe langer zoo meer ingang bij de geleerden . Het eenigeernstige argument voor de latere dateering is de onderstelling, dat de Aidaxitontleend zou hebben aan den Barnabas-brief (Harnack) . Doch behalve dat hetontstaan van den Barnabas-brief eerst omstreeks 130 lang niet vaststaat, is deafhankelijkheid der AiIaxit van then brief zeer twijfelachtig. Sommigen immerskeeren de verhouding om en zeggen : Barnabas heeft aan de Ai3ax~ ontleend(Funk), terwijl anderen - en niet weinigen - beweren : en Barnabas en deArkaxd gebruikten een vroeger geschrift van Joodschen oursprong Over detwee wegen, dat wellicht reeds v66r Christus in omloop was (Taylor) . Vgl .A. Ehrhard : Die altchristl. Litteratur and ilire Erforschung von 1884-1900,1, S . 37 f

Ziehier het zeer zaakrijke oordeel van Mgr . P. Batiffol : all n'est pas prouve . . .que la Didache depende de 1'epitre de Barnabe . . . II y a quelque pareute entreles prieres eucharistiques de la Didache et maintes expressions du quatriemeEvangile . . . mais que la Didache depende du quatrieme Evangile, cela non plusnest pas prouve . . . La Didache ignore la litterature pauline et elle fait allusiona un etat du developpement de la hierarchie anterieur a celui que revelent lesepitres ignatiennes et l'epitre de S . Clement. A ce compte, it semble impossiblede la dater avec Harnack de la periode 130-160. Aussi la tendance generaleest.elle actuellement de vieillir la Didache : elle serait de Ia periode 8o-loo,selon Funk, Zahn, Schaff, et peut-etre meme plus ancienne selon nous" (LaLitterature grocque, p . 72) .

CXIX . 2.

18*

268

goed deel vervuld . Pater J. Schlecht vond in de koninklijkebibliotheek to Munchen een HS. van de XI eeuw, bevattendede latijnsche vertaling van het eerste deel der Ai~ay~ (I-VI),

de beschrijving der z .g. twee wegen, den weg des levens envan den dood. Na in het najaar van igoo op het Munchenercongres van katholieke geleerden verslag van zijn vondstgedaan to hebben, gaf Schlecht het bier aangekondigde boekjein het licht. Daarin vindt men eerst een diplomatisch ge-trouwen afdruk van bovengenoemde latijnsche vertaling, zoo-als die in den Munchener codex voorkomt en daarna denvolledigen griekschen tekst der Dray; met de pas ontdektevertaling in gewone orthographie er naast . Aan den voet derbladzijden zijn korte aanteekeningen geplaatst, in hoofdzaakopgaven van schriftuurplaatsen en voorgestelde tekstverbete-ringen ; terwijl de bewerker door teekens in den tekst zelfaangeeft, wat hem of in het grieksche origineel, of in depas ontdekte vertaling als ingeschoven voorkwam . Van belangis to vermelden, dat de passage I, 3 - II, 2, wier echtheidtoch reeds door velen betwijfeld werd, ook in deze vertalingniet voorkomt .

v. N .

Marialiederen van wylen Mgr. P. van der Ploeg,van zangw~izen voorzien door Mgr. M . J. A.LANs en Prof. W. P. H. JANSEN . Uitgave vanJ. W. van Leeuwen, Hoogewoerd 89, Leiden,1901 . ,}de uitgave.

Zelden is er een boekje verschenen, dat met zooveel ge-juich begroet werd, en op zulk een schitterend succes konbogen als bovengenoemd zangboek, dat thans in vierdeuitgave het licht ziet . In Maart 1887 voor het eerst ver-schenen, werden binnen acht dagen drie duizend exemplarenverkocht, zoodat in September van hetzelfde jaar reeds eenenieuwe uitgave noodig was ; en hoeveel exemplaren er sindsthen tijd verspreid zijn zal wel het geheim van den uitgeverblijven, maar het feit, dat door geheel Nederland de gedichten

269

van v . d . Ploeg gekend en met liefde gezongen worden, iswel een bewijs, dat de afdrukken met duizendtallen moetenberekend worden . Ik zou wel eens willen weten, in welkgehuchtje van ons vaderland het »Lieve Moeder van denHeer", of >>O Moeder Gods, o reinste Maagd," en » Weesgegroet op kindertoon" onbekenden zijn .

Tot de populariteit van deze gezangen hebben verschil-lende oorzaken medegewerkt .

Vooreerst de dichter ; de dichter bij de gratie Gods, inwiens ziel het lied opwelde, even spontaan als in de bronhet water . Altijd stond voor zijn oog de hemel open, enmet blijden blik zag hij opwaarts naar den troon, waar Godmet zijne lieve Heiligen zetelde, en dan moest hij meezingenen meejuichen wat van teorben en veelen, en uit engelen-kelen hem tegenkl .onk. De gave des lieds had hij ontvangenvan zijn goddelijken Meester, en in kinderlijken eenvoud wildehij voor dezen alleen die gave in alien luister ontplooien .Wij mogen het werk van v . d. Ploeg niet onderschatten,

en wij kunnen den hemel niet genoeg danken, dat zijnegeestelijke liederen als eene onvervreemdbare erfenis ons zijnachtergelaten . In zijn tijd had men nog geen juist begripvan een kerkelijk volkslied, of liever men had er een wan-begrip voor in de plaats gesteld . Een kerkelijk volksliedwas een geestelijk lied, waarbij alles scheen toegelaten . Ofde taal geweld werd aangedaan en de regels van den vers-bouw geloochend werden ; of praalziek vertoon allerlei bombastvan den eenen kant, en weekelijke overprikkeling van denanderen, aan het yolk opdrong ; of de zang verlaagd werdtot eene figurante, die zich met een afgedankt theaterkleedmocht vroolijk maken ; wat gold het? Het kerkelijk volkslieddoorleefde toen hare lijdensperiode. Maar wat toes voorvelen nog duister was, zag v . d. Ploeg helder voor zich, alsbij intuftie . Hij begreep, dat het kerkelijk lied een bepaaldkerkelijk karakter moest vertoonen ; dat ernst, eerbied, gods-vrucht de hoofdtrekken moesten vormen ; dat kinderlijk, natefen eenvoudig als het yolk zelf, de gevoelens van het yolkzich moesten uitdrukken ; dat keurige vorm en zorgzame

270

versbouw al het minste was, wat men voor een lied, datin de kerk gezongen werd, eischen mocht . Toen voelde hijzich dichter, maar dichter met eene bepaalde roeping . Hijmoest het yolk leeren, welke eischen aan een gedicht moetengesteld worden, dat naar de eerekroon van een kerkelijklied dingen wil ; en op de zangwijzen, die toen algemeen ingebruik waren, dichtte hij zijne heerlijke lofzangen, zoo keurigvan vorm, zoo liefelijk van versbouw, zoo vriendelijk vantoon, dat zij aller harten met onweerstaanbaar geweld totzich trokken en in aller geest een beter begrip van het echtgeestelijk lied weer wakker riepen .

Ik wil nu hiermede niet zeggen, dat v . d. Ploeg altijd hethoogste ideaal bereikt heeft, evenmin, dat wat wij thansonder een kerkelijk volkslied verstaan, op al zijne liederenvan toepassing is ; ik bedoel alleen, dat » im groszen andganzen" deze de plaats is, die hij in de geschiedenis vanonzen volkszang inneemt, en waardoor hij onbetwistbaar aande spits staat van alle mannen, die zich voor het kerkelijkvolkslied hebben verdienstelijk gemaakt .Kunnen wij dus begrijpen, dat het verschijnen van de

gezamenlijke Marialiederen van v. d. Ploeg door het katho-lieke Nederland met instemming begroet werd, eene nogmeer dringende aanbeveling droegen de zangwijzen zelve .Het was voor de eerste maal, dat de goede, gezonde, echtkerkelijke melodieen van Lang vervlogen tijden weer in eengeheelen bundel ons werden aangeboden . Hoe diep devokaalmuziek der geestelijke liederen in ons vaderland, voorde verschijning van deze Marialiederen, gezonken was, be-hoeft hier niet to worden opgehaald . Al kan men de geeste-lijke liederen niet op eene lijn stellen met de liturgischegezangen, en al behoeven op beiden de regels van melodie-bouw en contrapunt niet met dezelfde gestrengheid to wordentoegepast ; zooals het voor twintig jaren was, ging hettoch niet langer. Toen het Gregoriaansch en de schep-pingen van Palestrina in eere hersteld waren, bleek meeren meer het onhoudbare van den toestand. En zie, nauw-lijks klonk er een noodkreet door Nederland, ten strijde

271

roepend tegen de schouwburgwijsjes, die onze kerken ontsier-den, of geen zes maanden later waren wij in het bezitvan dezen bundel, waarin eene keurige verzameling vanschoone melodieen in den echten ouden trant was bijeen-gebracht. Lans en Jansen kondigden een nieuw tijdperk aan .Beiden doorkneed in de gewijde muziek, beiden componistenvan naam, kon de benijdenswaardige taak, om v . d. Ploeg'sMarialiederen van zangwijzen to voorzien, aan geene beterehanden worden toevertrouwd . Maar hun taak was zwaar,zwaarder dan zich deze in den beginne had laten aanzien .Hun oorspronkelijk plan, om alle liederen van oude zang-wijzen to voorzien, moesten zij opgeven, omdat zij gebondenwaren aan den tekst . >)De pieteit voor een gewijd dichter alsv. d. Ploeg - zoo schreven zij zelven in de Mei-afleveringvan het St . Gregoriusblad 1887 bij het verschijnen - eischtegebiedend, zijne liederen uit to geven, zooals ze daar lagen",al was het dan ook niet to loochenen, > dat sommige diergedichten, of wegens hun rhythmus . of wegens hun omvang,als volkslied niet zoo geheel gemakkelijk to gebruiken zijn" .Zij moesten dus zelven componeeren, want slechts voor dekleinste helft der gezangen waren goede oude melodieen tovinden. Moeten wij dit betreuren? In geenen deele . Want nuhebben zij meer gedaan dan het oude lied teruggebracht .Zij hebben ons geleerd, dat het oude lied eene leerschool is,vanwaar nog altijd dezelfde bezieling uitgaat ; zij hebben onsden weg gewezen naar een schat, maar naar een schat,waarvan elke korrel een levenskiem in zich draagt, die, metzorg gekweekt, een heerlijke bloemkroon ontpluikt, nog inonze dagen. Zich zelven hebben zij ten voorbeeld gesteld .Hunne heerlijke melodieen hebben zij afgeluisterd van vroegereeeuwen ; hunne vriendelijke zangbloemen, die thans onzenlusthof sieren, hebben zij aangekweekt uit de zaadkorrels, diehun rusteloos zoeken als een lang vergeten schat ontdekte .Wel behouden beiden hun eigen karakter : Lans meer forschen breed, in den geest van eene gloedvolle cantate, Jansenzachter, lieflijker, als een nagalm van reizangen ; maar beidenhebben den juisten toon aangeslagen, nauwe aansluiting aan

272

de woorden en zelfstandige navolging van oude modellen .Tot dusverre hebben wij v . d. Ploeg slechts beschouwd als

een lang-verbeiden hervormer van den tekst der eertijdsmeest gangbare zangwijzen. De dichterlijke waarde van zijneverzen kunnen wij buiten bespreking laten, daar iedereen betwel met ons eens zal zijn, dat deze doorgaans aan de hoogsteeischen voldoen, die men aan een geestelijk lied stellen mag .Lans en Jansen wezen wij aan als de herauten, die een nieuwtijdperk uitriepen . Beiden, dichter en verzamelaars, zooals dezelaatsten zich bescheidenlijk noemen, brachten wij in verbandmet de verschijning van dezen bundel in het jaar onzesHeeren 1887 . Maar, les idees marchent, en wij zelven blijvenal evenmin stilstaan . Er blijft ons dus nog eene andere vraagover, en wel deze : welke is nu de verhouding van dezevierde uitgave tot het kerkelijk volkslied, zooals wij dit inhet begin van de 2oSte eeuw weer opvatten? Met anderewoorden : is de uitgave van deze verzen en melodieen, in eenklein, goedkoop boekje, met het kennelijk doel om ze alskerkelijke volksliederen to verspreiden, gerechtvaardigd, en isdeze uitgave een stap vooruit op den ingeslagen weg?

Voordat ik hierop een antwoord kan geven, moet ik eersteene andere vraag stellen, namelijk : heeft v. d. Ploeg al zijneMarialiederen als volksliederen gedacht? De componisten, dieze in muziek brachten, verklaren zelven, > dat sommige diergedichten . . . als volkslied niet zoo geheel gemakkelijk togebruiken zijn" (St. Gregoriusblad, t . a . p .) . Daar ben ik hetgeheel mede eens ; niet echter met de reden, die zij daarvooraanhalen . Bij de aankondiging der Marialiederen in hetSt. Gregoriusblad (t . a . p .) schreven zij : >> Men mag het inder-daad betreuren, dat wijlen de hooggevierde Professor, met alzijne kostelijke gaven als dichter en bepaaldelijk als gewijdvolksdichter, muzikaal eenigermate misdeeld was : anders zouhij zeker vele zijner liederen zoo gedicht hebben, dat zij betervoor volkszang geschikt waren" . Dat » muzikaal eenigermatemisdeeld" wil er bij mij niet in . Neem bijv . Lieve Moeder vanden Heer, of Maria's beeld to midden, of Maria eer ; passerdeze verzen niet uitstekend op de oorspronkelijke melodie

273

waarop ze geschreven werden? De melodieen werden in dientijd algemeen als voortreffelijk beschouwd door muzikaalontwikkelden en muzikaal misdeelden, en daar is veel voorto zeggen. De melodieen zijn zoo kwaad niet ; alleen het zijngeene kerkelijke melodieen, ze hooren in onze kerken niet thuis,zij missen den karaktertrek, dien wij thans voor kerkmuziekeischen. Toen v . d. Ploeg zijne liederen dichtte, dacht men eranders over, of liever, men had er nog nooit over gedacht, hoeware kerkzang zijn moest . En dat kon men ook niet, want hetherstel van de ware kerkelijke volksmelodieen dateert eerstvan het jaar 1887, toen Lans en Jansen deze Marialiederen vanzangwijzen voorzagen . Behalve dat sommige gedichten doorv. d. Ploeg oorspronkelijk eer bestemd werden om als gees-telijke lezing to dienen, zou ik dus liever eene andere redenaanhalen, waarom niet alle liederen als volksliederen kunnengebruikt worden, namelijk deze, die ook reeds door de com-ponisten werd aangeduid, dat niet elk geestelijk lied eenkerkelijk volkslied is. Geestelijk lied is het genus, volksliedis de species . Nu er in de laatste jaren zooveel over volks-liederen gesproken is, weten wij nauwkeurig, wat men vroegernog niet wist, welke voorschriften voor deze laatsten gelden .Men kan v. d. Ploeg deze onkunde niet tot een verwijtmaken ; indien hij in onzen tijd geleefd had, zouden zijnegaven als gewijd volksdichter nog veel heerlijker hebben uit-geblonken. En zoo vallen er bij v. d . Ploeg verschillendeliederen als volksliederen uit. Sommigen zijn to lang, bijanderen beweegt zich de rhythmus to ongelijkmatig, weeranderen bevatten to veel bespiegeling en to weinig gebed .Neem bijv. No. 58 : Rozenkransjen! u z~ lof 1 ), dat vrijwel allefouten van een volkslied in zich vereenigt . Wat is het eenheerlijk geestelijk liedeken 1 Wat strijden meesterlijke versbouw,keurige taal en weelderige rijkdom van gedachten met elkaar

1) Dit lied is oorspronkelijk van Benedictus van Haeften, proost van Affligemin Vlaanderen . Het werd geschreven omstreeks 1620 . J . A. Alberdingk Thijmgeeft de verbeterde oude lezing in zijn Gedichten, ontleend aan do Noord- enZuid-Nederlandsche literatnur van de isle en aanvang der 2de heft van deXVIIde eenw ; v . d, Ploeg bracht de taal meer in overeenstemming met onzen tijd .

274

om den eerepalm 1 Men kan des lezens niet moede worden .En toch, als volkslied deugt het niet, noch als gedicht, noch

als melodie ; Jansen heeft er van gemaakt wat er van to

maken was, maar 't was onbegonnen werk .

Meen nu echter niet, dat dit oordeel op alle liederen toe-passelijk is. Integendeel . Er zijn vele, zeer vele schoone

volksliederen onder, in den strengen zin van het woord, dieeene eereplaats in Cantemus, het gezangboek van onze ker-kelijke provincie, hadden moeten innemen. Wij betreuren het

ten zeerste, dat de onderhandelingen van den Eerw. Heer

Eppink met den uitgever der Marialiederen niet tot eengunstiger resultaat hebben mogen leiden, en wij wenschen

van harte, dat deze niet geheel en al mogen zijn afgebroken,

to meer daar de verzamelaars zelven bij de eerste uitgavede hoop koesterden, dat de volksliederen van v . d. Ploeg>>uitgegeven zouden kunnen worden, en zouden kunnen dienenvoor het keurig saamgelezen zangboek voor onze kerkelijke

provincie" (St. Gregorius-blad, t. a . p .) . Om behalve de ver-talingen van kerkelijke hymnen, slechts eenigen to noemenNo. i Lieve Moeder van den Heer ; No . 7 Hoor, 0 zoete !dat ook op de melodie van de Keulsche Symphonia uitCantemus No . 57 kan gezongen worden ; No i g en 20 Vijf-tien geheinzen van den Rozenkrans ; No . 22 Gegroet, 0 Hemel-koningin, dit echter met het refrein dat in Canteznus No. i i oop Salve Regina voorkomt ; No. 39 0 Hemelkoningin ;No. 5 3 Wonder van Gloriepracht, maar dit nog liever op deoorspronkelijke melodie, die in Canteznus op Nimzner volprezene gezongen wordt enz . enz . Ik kan mij het genotniet ontzeggen om de eerste strophe van beide laatstgenoemde

gedichten naast elkaar to leggen, om aan to toonen, dat deverzen van v . d . Ploeg bijna doorgaans met het allervoor-treffelijkste kunnen vergeleken worden . Beiden drukkendezelfde gedachte op meesterlijke wijze uit, bij Cantemus

echter zijn woorden en melodie nog inniger samengegroeid,en is het gevoel nog kinderlijker uitgesproken . Men lette

vooral op de beide laatste verzen .P. v. d. Ploeg zingt

275

%-Wonder van gloriepracht!Wonder van moedermacht

Liefd'rijke, aanminnige, hemelsche Vrouw!Wie ik ten eeuw'gen tijdUit heel mijn hart mij wijd,

Wie ik en lichaam en ziel toevertrouw ;Goed, bloed en levenWil ik U geven ;

Al wat ik heb en ben, Beef ik u nu,'k Geef het vol vreugde, Maria! aan a" .

Canteznus zingt

»Nimmer volprezene,Hoog uitgelezene,

Maagd, Gij, en Moeder, aanminnig en schoon,Wie ik ten alien tijdLichaam en ziele wijd,

Zie mij ootmoedig geknield voor uw troon .Goed, bloed en levenKom ik u geven,

Alles, ja alles vereer ik u blij ;Och, dat het immer uw eigendom zij" .

Welke is dus de hoofdindruk, die de vierde uitgave derMarialiederen op ons gemaakt heeft? Zij is deze . Nu wijeenmaal in Cantemus een volledig gezangboek voor Neder-land bezitten, hadden wij veel liever gezien, dat, in de plaatsvan eene goedkoope volksuitgave, eene pracht-editie derMarialiederen verschenen was, doch in zulk eene oplage, datzij gemakkelijk den weg had kunnen vinden tot elk huis-gezin. Daarmede zouden wij een kostelijk boek rijker zijngeworden, en eene waardige hulde gebracht hebben aandichter en componisten beiden ; daarmede zou de ware ideevan het kerkelijk volkslied ongerepter bewaard zijn gebleven,en tevens het bewijs zijn geleverd, dat wij volkomen instem-men met het Voorbericht der verzamelaars bij deze uitgave,als zij hunne blijdschap uitspreken over het feit, > dat er naastverschillende andere zangboekjes nog steeds plaats is voorde oude, schoone liederen van v. d. Ploeg" .

W. A. J. BLAISSE .

276

Breviarium Ronzanum . In usum itinerantium .Editio prima post typicam a S. R . C . decla-ratam. Ratisbonae (Fair . PUSTET) 1900 . -

Prijs : gebroch. M. 15 ; geb. M . 22 .50 ; (a laBaedeker) M . 24 en 25 .

Een fraai en zeer praktisch reisbrevier . Fraai om zijn fijn,geel getint papier met helderen en toch niet doorzichtigen

druk ; fraai ook om de prentversiering, die er kwistig in is

aangebracht, o. a. ook aan de binnenzijde der schutbladen

van iederen lossen fascikel . Praktisch om zijn volledigheid -

de romeinsche goedkeuring dateert van 27 Juli 1900 - en

doelmatige afmeting : 18° formaat bij een dikte van slechts

even 2 cM. Bij zulk eene afmeting kon, zonder eenig bezwaar

voor de draagbaarheid, de druk toch forsch genoeg zijn om,zooals bij andere reisbreviers meestal het geval is, de gezichts-zenuwen niet al to zeer to vermoeien . Voor de doelmatigheidis 't van groot belang, dat niet meer dan twee fascikels (eenvoor en een achter) noodig zijn ; daarom is 't een verbetering

dat de Homiliae in Dom . post Pent. alsook de Officia votivaper annum niet meer in losse fascikels zijn gegeven, maar inden band zijn opgenomen . Blijven nog de Ofciapropriapro

aliquibus locis als struikelblok. Het kleine en alleen voorjonge oogen bruikbare reisbrevier van Romano to Turijn, dathier nog al verspreid is, heeft deze ook in den band opge-nomen, wat inderdaad een uitkomst is voor vergeetachtigemenschen. In deze uitgave echter zou de band door die vier

fascikels wat to zwaar worden ; misschien echter was dit to

vinden door vooraan De anno et ejus partibus bij den fascikel

der Bullae en Rubricae to voegen en ook de zeer goedingerichte Index alphabeticus achteraan afzonderlijk to geven .

In alle geval die Index maakt het vinden van de telkens noodigefascikels, die a an hun verschillend gekleurde omslagen dadelijkto herkennen zijn, zeer gemakkelijk, en voor het bewaren der

overige dient een keurig etui .D .

TAAL EN STIJL DER »IMITATIO CHRISTI" .

(Vervoh- en slot van Dl. CXVIII, blz, ¢6z vv .)

IV. INTERPUNCTIE .

Alwie de hnitatio Christi ten voile wil verstaan en be-grijpen moet trachten zich vooraf een duidelijk begrip tovormen van de eigenaardige punctuatie, waarvan Thomasv. Kempen zich bedient, hier zoowel als in zijn anderewerken .Vooreerst zij bemerkt, dat de leesteekens eigenlijk geen

zinscheidings- maar eerder rustteekens zijn, d . i . zij dienen,niet om de onderdeelen der periode volgens de dikwijlswillekeurige voorschriften der spraakkunsten-makers aan towijzen, maar enkel en alleen om aan to toonen, waar menbij 't lezen langer of korter moet rusten .

De punt, als 't volgend woord met eene kleine letter aan-vangt, duidt de kortste rust aan ; de dubbele punt een weiniglangere ; het haakpunt (een haakje met een punt er onder)een nog langere ; en de punt, gevolgd door een hoofdletter,de allerlangste rust. Deze laatste punt ontbreekt niet zelden ;dan wordt de langste rust aangeduid door de hoofdletter van't volgend woord. In de aan to haien voorbeelden wordt deeerste punt (de kortste rust) vervangen door de komma, enhet haakpunt door 't Grieksche kolon (de punt boven aande letter) . Thomas gebruikt het vraagteeken evenals wij, doch't uitroepingsteeken is hem onbekend .

Men vindt de vier verschillende leesteekens op een kortenafstand bij elkaar : I7nitat. I, 24

CXIX. 3 .

z g

27 8

»Nunc labor tuus est fructuosus-fletus acceptabilis,gemitus exaudibilisdolor satisfactorius et purgativus" .

Hieruit blijkt duidelijk, dat, de punctuatie van Thomas veelverschilt van de onze ; geen wonder, dat ze tal van uitgeversen vertalers op 't dwaalspoor brengt .

Voor aanhalingen bijv. waar wij de dubbele punt plaatsen,gebruikt Thomas meestal het teeken der allerlangste rust ;b.v . Imitat. III, 45

O quam bene sapuit sancta illa anima,quae dixit .Mens mea solidata est,et in Christo fundata" .

Na dixit zouden wij de dubbele punt plaatsen .

V . RIJM EN MAAT.

In een handschrift der vijftiende eeuw wordt de Iznitatiogenoemd musica ecclesiastics, en een tijdgenoot van Thomasverhaalt van hem, dat hij een boekdeel metrice geschrevenheeft over >>Qui sequitur" . Wanneer men een hoofdstuk derhnitatio luidop leest volgens de aanwijzingen van zijn auteur,met inachtneming der rust- en klemtoonteekens en met devereischte heffing en daling der stem, dan komt de musicaecclesiastica duidelijk uit, d . i . men hoort iets zangerigs, ietsmuzikaals, zekere rhythmische beweging en allerlei slag vanrijmwoorden, zooals in de hymnen der Kerk, in de sequentiaeen orationes van 't Romeinsch missaal .

De rijmen zijn veelsoortig, alt : binnen-, middel- en eind-rijmen ; heele, halve en kreupele rijmen ; een-, twee-, drie- enzelfs viersylbige rijmen . Halve rijmen heeft men, wanneeralleen de slotmedeklinker rijmt, als tenebris-Dominus . Kreupelerijmen b.v. in disputare-Trinitati . Het vers bestaat meestal

279

uit trochaeen, doormengeld met dactylen, en heeft niet zeldeneen sylbe tot voorslag . De versmaat is natuurlijk niet dievan de quantiteit der woorden, maar van hun accent .

CAPUT I .

De imitatione Christiet de comtemptu omnium vanitatum mundi .

Qui sequitur me non ambulat in tenebrisdicit Dominus .Haec sunt verba Christi q6ibus admonemur,quatenus vitam ejus et mores imitemur :Si velimus veraciter illuminari,et ab omni caecitate cordis liberari .Summum igitur studium nostrum sitin vita Jesu Christi meditari" .

En zoo verder het geheele hoofdstuk. Dit eerste kapittelbevat 46 regels of verzen en, de halve-, kreupele- en binnen-rijmen meegerekend, juist evenveel gelijkluidende woorden .Opmerking verdient ook dat men het rijm reeds aantreft inhet opschrift : >De imitatione Christi - et de contemptuomnium vanitaturn mundi" . Zoo ook in het laatste hoofdstukvan 't vierde boek

»Quod homo non sit curiosus scrutator Sacramenti,sed humilis imitator Christisubdendo sensum suum sacrae fidei" .

En IV, II

>>Quod Corpus Christi et sacra scripturamaxime sint animae fideli necessaria" .

Vergelijk verder van 't derde boek de volgende hoofd-stukken : 7, 10, 1 3, 18 , 3 8 , 45 -48, 5 1 , 52, 55, 57, 59 .

280

Dezelfde zucht om den titel to doen rijmen, vindt menook in Thomas' andere werken, in de Sermones ad novitiosbijv. ten minste tienmaal .

Het rhythmisch en rijmend proza kenmerkt zoozeer de taalvan Thomas van Kempen, dat men daaraan zijne schriftenvan alle andere kan onderkennen t) . Een Franschman, PhilippeTamizey de Larroque getuigt hetzelfde : >>Nul ecrivain n'aete possede a un aussi haut degre de la manic de faire dela prose rimee, que Thomas a Kempis. Une de ses grandespreoccupations est la reunion a la fin de ses phrases, desmots dont hassonance puisse flatter 1'oreille. En agitant memeles questions les plus graves, le sous-prieur de Sainte-Agnescherche encore a obtenir un agreable effet musical" . Larroque,een verwoede anti-Kempist, is oostindisch doof en stekeblindbij 't lezen der Imitatio en hoort of ziet daar niets wat oprhythmus en rijm gelijkt ; bijgevolg kan Thomas de schrijverniet zijn van het boekje . Hij besluit : aSi, chose possible,l'auteur de l'Imitation est le tneme que celui qui s'estamuse a ces bagatelles dignes tout au plus d'un rheteur dela decadence, tie faudrait-il pas s'ecrier avec la plus legitimestupefaction : Quantum mutatus ab illo 1"De Imnitatio is onder al de schriften van Thomas het rijkst

aan rijm en rhythmus, het overheerlijke werk zijns ouderdoms,Meditationes de vita et beneficiis Salvatoris nostri -7esu Christi,misschien uitgezonderd .

* *

1) Zoo vond ik dezer dagen in een verzameling van latijnsche gebeden(een wiegedruk van 1508) zeven gratiaru1n actiones ter herinnering aan de zesdagen der schepping en den Sabbath. Ze beginnen alle met de woordeneGratias tibi agimus omnipotens Deus" . De eerste luidt : eGratias tibi agimusomnipotens Deus, qui hodie fecisti caeli pulchritudinem, - et terrae latidu-dinem, - et tenebrarum densitatcm, nobilemque illam creaturam spirituumaugelorum. -0 misericors Deus, da nobis in hac die caelica contemplari, - et non de

terrenis meditari ; da nobis lucis tuae charitatem, - et expulsis- tenebris ange-lorum puritatem" . -

Anaphora en rijm toonen duidelijk, dat ze 't werk is van onzen Thomas .Hetzelfde geldt van de andere .

281

Bij de klassieken van 't gulden tijdperk vindt men hetrijm slechts bij uitzondering . Van hen heeft Thomas die kunstniet afgezien .

De Kerkleeraar Isidorus van Sevilla (1-636) noemt den H .Fulgentius, bisschop van Ruspe in Afrika (t 53J) »dulcis inloquendo : zoetvloeiend van taal" . En waarin bestaat diezoetvloeiendheid anders dan in rijm en rhythmus, evenals bijThomas van Kempen ? Een enkel voorbeeld : »Bene igitur,sancta filia, in laudem Dei non de bonis operibus superbiaevento extolleris, - sed ad implenda Domini praecepta infirmaminvalidamque to testaris . - Ita debet sentire quisquis verbiDei non auditor oblivisiosus, sed factor operis esse desiderat, -qui non hic ab hominibus recipere mercedem suam, sed aDeo in die retributionis exspectat, - qui non in praesentitempore inanis gloriae vanitate raptatur, - sed sancto ignedivini amoris accenditur" - etc. Ex Epist . IV Ad Probam : Deoratione ad Deum et compunctione cordis .

Men vergelijke verder het Breviarium Romamum, o . a . Infest. S. Stephani (11 . 2 noct) ; Sexta die infr . Oct. Epiplzaniae ;Domin. S. Trinitatis etc .Ook in de werken van den H. Augustinus ontmoet men

niet zeldenn een aaneenschakeling van rijmwoorden . Zie b.v .Brev. Rorn. Tertia die infr . Oct. Epipk . (11 . 2 n.) .

De H. Gregorius de Groote (j- 604) is zichtbaar een grootevriend van het rijm ; hetgeen ons niet moet verwonderen bij eenman, die zooveel gedaan heeft om den kerkelijken zang to be-vorderen en daarenboven de dichter is van verscheiden hymnen .

Deze Kerkvader, wiens veertig homilieen alle, de Bene ofandere misschien uitgenomen, in het Breviar. Romanum voor-komen, is de voornaamste leermeester van onzen Thomas,ook wat zoetvloeiendheid van taal, rijm en rythmus betreft.

>>O Gregori dulcissirne,dulci fulgens eloquio,perduc nos recto tramiteperenni frui gaudio"

zingt Th. van hem .

282

Thomas was bekend met de werken van Jan van Ruys-broeck (t 1381), den grooten mystiker zijner eeuw, den deugd-zamen en geleerden Prior van Groenendael bij Brussel, zooalsblijkt uit hetgeen hij van hem mededeelt : »Hujus [JoannisRuesbroeck] sancta et magnifica fama longe lateque per partesTeutoniae divulgata effulget . Quem Magister Gerardus Magnuspersonaliter cum Magistro Joanne Scholastico Swollensi visi-tavit, ac summis doctoribus ejus scripta censuit comparanda .Multos siquidem devotissimos atque altioris intelligentiae librosin Teutonico idiomate sagaciter edidit, et gratiam caelestissuavitatis, quam divinitus accepit, in proximos suos et posterosEcclesiae copiosa liberalitate diffudit. Sunt autem undecimlibri, quos tam in religione quam ante religionis ingressumprof cue dictavit et, ne imperfectus sit numerus, epistolariu .mduodenarium implet" (Chronic. Montis S. Agnetis, in Parerg.Cap. II) . > Transtulit [Gerardus M .] duos libros Domini JoannisRuysbroeck videlicet Ecce Sp5onsus et librum De gradibusamoris de Teutonico in Latinum" (Ibider, Cap. 111) 1 ) .

Aan Ruysbroeck ontleent Thomas woorden en gedachten,uitdrukkingen en eigenaardigheden van taal en stijl, ja, vanrijm en maat .

s Om dyns dich wille en meuchdy geen tale schenden" zooluidt een der voorschriften van Matthys de Casteleyn (t 1550)

1 ) Vertaling : sHeerlijk glanst de heiligheid zijner faam heinde en verre overde Dietsche gonwen . Vergezeld van Meester Joannes [Cele] den schoolvoogdvan Zwolle heeft Meester Gerrit Groot hem persoonlijk bezocht ; en hij wasvan meening, dat zijn geschriften met die der voornaamste leeraars gelijk tostellen zijn. Want vele zeer devote en diepzinnige boeken heeft de schrandereman in de Dietsche taal uitgegeven en de genade der hemelsche zoetheid, diehij van God ontvangen had, met rijke mildheid op zijne naasten en de nako-melingen der Kerk uitgestort . Elf boeken heeft hij zoowel voor als na zijneintrede in de Orde vervaardigd, en opdat dit getal niet onvolkomen mocht zijn,waken zijne brieven bet twaalfde uit" .»Twee boeken van den beer Joannes Ruysbroeck heeft hij [G. Groot] van 't

Dietsch in 't Latijn overgebracht, nam . Ziet de Bruuidegom en bet hock Van degraden der Ziefde" .

283

in zijn Conste van Rlzetorycke, en of Vondel een eeuw laterthen regel beki achtigde met : >> Men mag om de maat en hetrijm de taal niet vervalschen", Thomas hecht meer aan't Horatiaansche > multa licent poetis" en begaat allerlei grovefouten tegen grammatica en syntaxis en verandert soms naarwillekeur den tekst der H . Schrift .

I1nit. I, 2 :

Multa sentquae scire parum vel nihil animas prosunt"

in plaats van prodest, zooals Valart, Wolfsgruber, Hrabietaen een zwerm van luttel dichterlijke zielen verbeteren(?) .

Montfalcon, een vurig Gersonist, die een achttalige uitgaveder Imitatio bezorgde, schijnt ook gemerkt to hebben, dat't boekje soms in verzen spreekt . Hij schrijft in twee regels

1111it. II, 9

>> Sat suaviter equitatquem gratia Dei portat" ;

en Imit . III, 3 :

>>Erubesce Sidon ait mare .Et si causam quaeris : audi quare" .

Wanneer men de bijbelplaats (Is . XXIII, 4) nagaat, waaraande eerste woorden ontleend zijn, clan zal men bevinden datze hier, zoo gebruikt, geen zin opleveren en dat 't enkelgeschied is ter wille van maat en rijm .

1111it. III, 27 :

:>Da virtutem corroborari in interiore homineet cor meum ab omni sollicitudineet angore evacuare-nec variis desideriis trahicujuscumque rei vilis aut pretiosi" .

284

Dat >)pretiosi" was ten alien tijde een struikelblok voor degeleerden . 't Is inderdaad onverklaarbaar tenzij door 't > multalicent poetis" .

In 't zelfde kapittel luiden de twee laatste verzen :

>>Nec aurem male blandienti praebere sirenae :sic enim incepta pergitur via secure" .

De meeste uitgevers veranderen sirenae in sireni. Maarwaar blijft dan het rijm? 't Autograaf heeft met de middel-eeuwsche spelling : syrene .

Inait. III, 36 :

>'Tu habe Deum prae oculiset noli contendere verbis quaerulosis .Quodsi ad praesens to videris succusnbi,et contumeliam patiquam non ineruistine indigneris ex hoc" -

Vele uitgaven schrijven succumbere . Gregorius, Thomas'groote leermeester, gebruikt wel eens otngekeerd het activuwvoor 't passivum enkel en alleen ter wille van 't rijm') .

knit. III, 45

» Cautus esto ait quidam cautus estoserva apud to quod dico .Et dum ego sileo et absconditum credo-nec ille silere potest quod silendum petiitsed statim prodit me et se et abiit" .

Wolfsgruber en anderen geven abit.

Imit. III, 50 :

> Nam quantum unusquisque est in oculis tuis,tantum est et non ampliusait humilis sanctus Franciscus" .

1) Bijv . Ho»ail. XX>.V, 6 : » Et qui publico bello terdidit, ad exhibendasocculte insidias exardescit'' . Perdidit = victus est .

De Legenda S. Francisci heeft : >)Quantum homo est inoculis Dei, tantum est et non plus" .

De liturgische formule aan 't einde der Orationes van mis-saal en brevier is gewoonlijk : per omnia saecula saeculorum .

Ook Thomas gebruikt die b.v. aan 't slot van Oratiopia III :

>>Haec est illa deifera virgo et virga mystica,quae ex regali stirpe progenita,divini floris protulit amydalum ipsum Christum,regem ac salvatorum omniumcui sit honor et gloria in saecula saeculorum" .

Doch ter wille van het rijm zal hij, evenals dat 't geval isin enkele kerkhymnen, de woorden omzetten tot klassieklatijn en zingen :

I7nit . III, 40 :

>>O veritas mea et misericordia meaDeus meus Trinitas beata •tibi soli laus honor virtus gloriaper infinita saeculorum saecula .

Thomas weet zeer goed dat de conjunctief van comburereniet comburam-es maar comburam-as behoort to zijn (Vgl . IV, 9»ut to omnia pariter incendas et comburas") ; maar om hetrijm schrijft hij combures :

»Utinam me totaliter ex tua praesentia accendas combureset in to transmutes-

ut unus tecum efficiar spiritus per gratiam internae unioniset liquefactionem ardentis amoris" (Imitat . IV, 16) .

Ter wille van het rijm behooren de twee volgende zinnengeInterpungeerd to worden, zooals Thomas zelf gedaanheeft

285

Intit . IV, I :

Currunt multi ad diversa loca pro visitandis reliquiis sanctorumet mirantur auditis gestis eorumampla aedificia templorum-inspiciunt et osculantur sericis et auro involuta sacra ossa

[ipsorumet ecce to praesens es hic apud me in altare Deus meus

[Sanctus sanctorumCreator hominum et Dominus Angelorum" .

Intit. IV, ii :

Haec possunt etiam dici mensae duae hinc et indein gazophylacio sanctae ecclesiae positae [Autogr . posite]" .

VI. ANDERE EIGENAARDIGHEDEN .

Rijm en rhythmus zijn zoo'n essentieel bestanddeel vanThomas' werken, dat men ze niet anders denken kan, enieder geschrift, dat niet vele rijmwoorden bevat, mag men on-verwaarderlijk als onecht verwerpen. 't Is natuurlijk, dat nietelke bladzijde en elk werk evenzeer overvloeit van rijmend,rhythmisch proza : hier meer, daar minder, al naar de rijmlustwerkt. Buitendien hebben Thomas' schriften nog een aantalandere eigenaardigheden, waarvan een enkele dikwerf vol-doende is, om ze van alle andere to onderscheiden . Wezullen de voornaamste in 't kort aanstippen .

i . Imit. I, i : »Quatennas vitam ejus et mores imitemur" .Th . maakt, evenals zijn Magister Gregorius de Groote, eenveelvuldig gebruik van 't voegwoord quatenus voor tat : dat,opdat . 't Woordje vormt een netten dactylus en is wellui-dend, terwijl 't eensylbige tat slechts als voorslag kan dienen .

2 . > Vanitas igitur est" etc . De anaphora d. i . de herhalingvan 't zelfde woord aan het hoofd van volzinnen of gedeeltenvan volzinnen komt in de Innitatio herhaaldelijk voor. Ver-

286

287

gelijk o. a . : I, 20 : » Nelllo secure apparet" ; I, 24 : » Tuncenim justi stabunt" ; II, 12 : >>In truce salus" ; II, 11 : » Ikfu/tiJesum sequuntur" ."

Wij kunnen de verzoeking niet weerstaan een voorbeeldvan zulke woordherhaling over to schrijven uit bet, helaas !nog ongekende werk van onzen Thomas : Meditationes piissi-inae de vita et beneficiis S. N. 7. C. (Lib . II, Cap . 35)

Venient ad hunc locum sanctum invisendum de[extremis finibus terrae peregrini multi,

et adorabunt in loco isto ubi requievit corpus Domini .Hie ergo sepultus est Jesus,hic positus est crucifixus ;hic lamentatus est a mulieribus,hic custoditus est a militibus ;laic surrexit tertia die Christus,hic visus est a Maria Magdalena Jesus ;hic apparuit de coelo angelus Domini,hic perterriti sunt custodes sepulchri,et facti sunt velut mortui .Reside igitur et to hic modicum juxta monumentumad plangendum cum mulieribus Dominum Jesumpro to sepultum" 1 ) .

Ook de gewone repetitie van een woord of gedachte iseven veelvuldig als kenschetsend en dient tot uitdrukking vaneen levendig gevoel . Imitat. I, 23 : ))Age age nunc carissimequidquid agere potes" ; II, 12 : »Erras erras si aliud quaeris

1) ))Van de uiterste grenzen der aarde zullen tallooze pelgrims toestroomenoin deze heilige plaats to bezoeken en in aanbidding neerknielen op de plek,waar bet lichaam des Heeren heeft gerust. flier clan werd Jesus begraven,bier werd de gekruisigde neergelegd ; hier werd Hij beweend door de vrouwen,bier bewaakt door de krijgsknechten ; bier is Christus ten derden dage ver-rezen ; bier werd Jesus door Maria Magdalena gezien ; hzier verscheen de Engeldes Heeren uit den hemel ; bier ontstelden de wachters van het graf en werdenals dooden . Ver[oef ook g1j clan hier een weinig bij de grafetede om metde vrouwen den Heere Jesus to beweenea, die voor .u begraven is" .

288

quam pati tribulationes" ; III, 26 : ))Non we vincat Deusmeus non vincat caro et sanguis" . En herhaaldelijk ook inzijne overige schriften b . v . Serm. ad frat . IV : > Tunc eju-labunt et clamabunt : Vae vae quid umquam egimus? Utquid nos in tam brevi momento perdidimus ? Ah ah damnatisumus . Heu quod umquam nati fuimus . Tarde tarde jampoenitemus : frustra est clamor et dolor poster, quia sinemutatione manebit sententia quam accepimus" .

3 . Het tweede hoofdstuk heeft tot opschrift : > De humilisentire sui ipsius" . In geen enkele taal vindt men theninf,nitief, als substantief gebruikt, weergegeven, 't Griekschen Dietsch uitgezonderd . 't Is inderdaad een germanismusgermanissimus, op zich zelf voldoende om alle anti-Kempistentot zwijgen to brengen . In 't Latijn worden slechts enkeleprop. demonstrativa bijvoegelijk met den infinitief verbonden .Bekend is 't gezegde van Plinius jun . : slllud jucundumnihil agere : it dolce far niente" .

Bij Thomas van Kempen ontmoet men zulk een infinitiefbijna op iedere bladzijde, b . v. hnitat. I, io : > Necesse estut relinquamus etiam quandoque nostrum sentire" ; I, 1 3 :»Quando res pro eorutn velle fiunt et sentire" en : >>Ultraproprium videre nemo libenter ducitur" .

4. Eenvoudig en ongedwongen, natuurlijk en ongekunsteldis de stijl van Thomas in al zijn werken . Bij hem vindt menzelden uiterst kunstvol verwikkelde perioden en veel nicernevengeschikte dan ondergeschikte volzinnen .

Dan nog kenmerkt zich de stijl van Thomas door zijnezichtbare voorliefde voor de accumulatie d . i . de opeengehoopteherhaling van zulke parallel gevormde volzinnen en perioden .Wat namelijk de volzinnen betreft, zoo vinden wij opeen-hoopingen van onderwerpen naast een gezegde (b . v . Imit.I, 23 : » Dabit namque fiduciam" etc) ; opeenhoopingen vangezegden naast een onderwerp (b . v . Imit . I, 25 : »Raroexeunt etc .) ; ophoopingen van voorwerpen en bijwoordelijkebepalingen naast een enkel werkwoord (b . v . Imit. III, 35

289

Pro amore Dei" etc . Inaii. I, 18 : » Sancti et amici Christi"etc.) en dergelijke meer .

Bloss these eine schriftstellerische Eigenthumlichkeit genugt- zegt Hirsche - um uberall da, wo sie erscheint, Thomasals Verfasser kenntlich zu machen" .

Opmerking verdient ook nog het beknopte, aphoristische,kernspreukige van zijn stijl, de gedachten in de minst moge-lijke, meest beduidende woorden samenvattende . Deze laatstehoedanigheid is wel grootendeels toe to schrijven aan denhoogst dichterlijken vorm, waarin hij zijne gedachten overgiet .

5 . Als germanisme kan men beschouwen de asyndetischeverbinding van twee adjectieven, die in gelijke betrekkingstaan tot een substantief : Imitat. II, 3 : >)De bono pacificohomine : van den goeden vreedzamen mensch ; de l'hommebon et pacifique ; dell' uomo dabbene e pacifico" .

6. Het onderscheid tusschen adverbia loci van rust en vanbeweging is Thomas onbekend : > Curre laic vel ibi : loop hierof daar", hetgeen alleen de Engelsche vertaling teruggeeftrun here or there .

7. Relicio beteekent kloosterleven ; reliciosus kloosterling .(Inait. I, 17) . Monasteria zijn de huizen der Regulier-kanun-niken, tongregationes (vesgaderingen) die der Broeders van 'tGemeene Leven (Ibidem) . Zoo lezen wij bij Thomas inSerm. I aan de novicen : )Waarlijk, broeders, er bestaat geengrooter genoegen in een klooster (mnonasterio) van religieuzenen in een vergadering (congregatione) van broeders en zustersdan eensgezindheid" . Conversio beduidt niet zelden intredein 't klooster (b . v . Imit. I, r i : in initio conversionis) ; con-versus (frater) kloosterbroeder ; conversa (soror) kloosterzuster .

De Broeders van het Gemeene Leven, schrijft V. Becker,werden spoedig na hun ontstaan wegens hun vromen levens-wandel door het yolk met den naam van devoten als eeneigen naam aangeduid, die als dusdanig weldra ook in ge-schriften algemeen gebruikt werd . Op meerdere plaatsen in

290

de Navolging heeft devotus deze beteekenis, en niet die van

innig of devoot persoon . Bijv . knit. I, 18 (laatste vers)

>>multa saepe exempla vidisti Devotoruzn" ; Inzit. IV, 9 : >pia

desideria Devotoruin" ; IV, io : >>Potest enim quilibet Devotus"enz. Het echt Dietsche woord voor devotus, devotio is innig,innigheid. I-let denkbeeld van godsvrucht is to algemeen, her-

innert to zeer aan 't hoogd . Gottesftircht en - >)met godsvrucht"

(avec devotion, avec piete) is in N . Nederland ongebruikelijk,

zegt het Woordenboek .

VII. EIGENLIJKE EN ONEIGENLIJKE GERMANISMEN .

Zoolang de nieuwe Leipziger Thesaurus Linguae Latinaeniet verschenen is, valt 't moeilijk to zeggen, of deze of gene

uitdrukking uit het Dietsch vertaald, of ook wel door den een

of anderen Latijnschen schrijver gebruikt . werd. Zoo bijv . Inzit.III, 4 : > Numquam reputes to aliquid esse propter bona opera"

(verbeeld u nooit iets to z~:n wegens uwe goede werken)

wordt wel eens opgegeven als een germanisme, ofschoon een

latijnsch dichter uit de gouden periode ongeveer dezelfde

zegswijze bezigt : > Tu meal nugas aliquid esse putare solebas" .

Den menigte van schijnbare germanismen kunnen even goed

aan de Vulgaat ontleend zijn : ab intus : van binnen ; confidere,sperare super : vertrouwen, hopen op ; in brevi : in 't kort

(binnen korten tijd, straks); ne diznittas me vagari super

terram : laat me niet omdolen op de aarde ; vgl. Matth .

VIII, 22 : diynitte (i . e. sine) mortuos sepelire mortuos suos .

Wanneer we deze twee soorten van lnobel~ke germanismen

buiten rekening laten, dan nog bevat de Imitatio er ten

overvloede om den auteur van 't boekje met zekerheid aan

to wijzen . We laten er nog eenige volgen; waarvan vele den

niet-dietschers een raadsel schijnen .

Imit. I, 2 : De se ipso nihil tenere : niets van zichzelven

houden ; I, 6 : juvare ad : helpen tot of aan ; I, 16 : Libenterhabemus alias perfectos : gaarne hebben wij de anderen vol-

maakt ; I, 8 : Cum divitibus noli blandire is 't dietsche smeken

291

(smekelen, smeikelen, schmeicheln) met. In de kroniek van't Diepenveensch klooster door zuster Griet Essinchgheslezen we dat eerie andere zuster >>die de keersen verwaerde"de kist bij vergissing had opengelaten . >)Op een tyt quameen hoot totter kisten ende at die keersen . Doe waert siegescolden dat sie soe quellike toeghesien hadde" en strengberispt door den eerwaarden vader Johan Brinckerinck . ' Hierin waert sie soe seer verblyt omdat hie niet 'nit haer ensmekede of en niet ghevoelde na hare cranckheit" .

Aan 't einde van 't achttiende hoofdstuk (eerste boek) heefthet autograaf klaar en duidelijk : > Och teporis et negligentiaestatus nostri quod tam cito declinamus a pristino fervore" -Cavagliere Veratti noemt zoo'n volzin alleen uit genitievenbestaande > una monstruosita grammaticale", die in geen enkeletaal (nessunissima) mogelijk is . De meeste uitgevers verbeterenna en naar Sommalius met Dr . Wolfsgruber : 0 tepor etnegligentia status nostri etc . Onnoodig 1 Och is de middel-eeuwsche spelling voor oh . Interjecties met den genitief vindtmen in 't Spaansch en Portugeesch, Latijn en Grieksch,Duitsch en Dietsch . Ay 1 de mi 1 - Ai de mim, pobre demim I - Pro malae tractationis (Terentius) l - lei ; rov ch po5(Xenephon) - 0 des Geschickes seltsamer Wendung (Goethe)1 -Wee mijns I want ik schaam mij over zoo groot eene misdaad .(Vondel) - Wee mijner 1 zoo gij vraagt, wie die Phyllis enwaar vandaan zij is (Vondel) . - En 't Dietsch der 15e eeuw0 wee deser jamerlicker meren 1 (nieuwsmaren) 0 wee desverlies, dat ons verloren is l

Imit. I, 21 >Non attrahas tibi res aliorum" : trek a dezaken van anderen niet aan.

I'nit. I, 21 ontmoeten we tweemaal 't woordje adhucniet in den zin van encore om de voortduring eener handelinguit to drukken ; 't is enkel een bijwoord van klimming, dateen zekere wijziging aan de gedachte geeft . Quid fiet denobis adhuc in fine qui tepescimus tam mane?" Wat zal op't einde noo- van ons geworden, die reeds zoo vroeg ver-

292

flauwen ? 't Kan alleen in 't Hollandsch en Hoogduitsch weergegeven worden .

Als schooljongens (juvenes scholares of studentuli zouThomas ze noemen) eens 't begin van 't 23e hoofdstuk (Boek I)van 't Hollandsch in 't Latijn moesten overzetten, dan kondenze 't niet beter doen dan Thomas van Kempen zelf .

Zeer spoedig zal 't bier met u gedaan zijn : valde cito erithic tecum factum ; zie - anders hoe gij u bevindt : vide aliterquomodo to habeas ; vandaag is de mensch, morgen verschijnthij niet : hodie est home, cras non comparet. Van dezenvolzin heb ik slechts een enkele goede vertaling gevonden,die van Prof. J. David : > Het zal hier haast met u gedaanzijn ; zie maar hoe gij gesteld zijt : heden is de mensch enmorgen is hij verdwenen" .

Het groote struikelblok ligt in 't echt Dietsche aliter, datniet bij habeas maar bij vide behoort. De meesten vertalenalsof er stond : Vide quatenus to aliter habeas : zie toe, zorgdat gij u anders gedraagt. Edoch aliter, anders, heeft hierde beteekenis van : althans, ten veinste. > Dat zal ik schutten,is het antlers in mijn macht", zingt Vondel, d . i. als 't tenminste in enz., althans als het in enz . Men zou aliter kunnenweergeven door : quidem - A reste - anders, sonst - at least.

knit. IV, io vinden we : >>Qui aliter se non praeparantnisi instante festo : wie zich anders niet voorbereidt danwanneer een feestdag aanstaande is" . Dit aliter (op een anderentijd) vindt men alleen in 't Grieksch ; de andere talen moeten't weergeven door een omschrijving .

Ianit. I, 24 :

>>Disce to nunc in modico pati :ut tunc valeas a gravioribus liberari" .

Nog een germanismusgermanissimns! De meesten (o . a . degeleerde Dr. Wolfsgruber) laten to weg of vertalen 't niet .

293

Doodeenvoudig inderdaad . 't Dietsche zich laden (oul. hemliden), in de Imitatio door se pati, se tolerare, se sustinerevertaald, heeft verscheiden beteekenissen, als : wachten,geduldig wachten, geduldig zijn ; zich schikken in zijn lot,berusten in ; zich beheerschen, bedwingen, overwinnen ; tevre-den zijn met enz. Met een dezer woorden kan men 't se patienz. overal vertalen . Dus : disce to nunc in modico pati = leeru nu in 't geringere schikken ; II, 12 : quam ut to patiaris

dan dat gij u er in schikt ; III, 3 : quomodo possum We-rare me in hac vita = hoe zal 'k mij in dit leven kunnenschikken, 't geduldig uithouden? - II, i : Sustine to cumChristo et pro Christo : wees lijdzaam met Christus en voorChristus . Vgl. I, 13 : Si tempore adversitatis patienter sesustinet : zich lijdzaam gedraagt .

t. I, 25 : Turpe esset ut to deberes in tam sanctaopere pigritari : dat gij zoudt luieren . Debere, om enkel dentoekomstigen tijd uit to drukken, komt zeer dikwijls voor .

II, 9 : Stare super se ipsum : op zichzelven staan ; labi adconsolationes humanas : vervallen tot en cadere super : vallenop, zijn uitsluitend Dietsche uitdrukkingen .

III, 3 : Duas lectiones eis quotidie lego : de les lezen, d. i .een vermaning geven .

III, 15 : Domine to scis qualiter melius est : hoe 't beteris. Ibidem : carius placet : liever behaagt .

III, 35 : Non ponas to ad multam requiem : zich zetten totontmoet men zeer dikwijls, evenals dare se ad : zich geven tot.

III, 37 : Nil exquire : zoek, kies, zonder niets uit .III, 54 : Natura invite vult mori : ongaarne sterven en

Natura habet lib enter aliquod solatium externum : heeft gaarne .Ontelbare malen ontmoeten we 't adjectief levis gebruikt

in den zin van bemakkel~k : leviter peccat . I_icht (niet zwaar)bekoord worden heet : leniter of snolliter tentari.

In de andere werken van Thomas is het getal germanismenDog grooter en sprekender. Het kindeken Jesus heet daarpretiosum clenodium ; studiegenooten zijn : constudentes socii ;

CXIX . 3 .

20

294

spiringozas en brasma zijn twee Hollandsche vischsoorten ;blaveus en griseus = blauw en grijs ; dimittere jacere = latenliggen ; in bona n interpretari = in 't goede uitleggen ; benia necontenta ab ea requievit = goed van haar tevreden was zijrustig ; in aliquo se perfectum aestimare = zich in iets vol-maakt achten enz. enz .

Ons doel bij 't schrijven dezer aanteekeningen over Thomasvan Kempen en zijn boekje was aan to toonen dat het Latijnder Imitatio vele zwarigheden heeft en dat 't daarom minderoirbaar is den Latijnschen tekst in handen to geven van onze»juvenes scholares" der grammatica en syntaxis . Vooral inonzen tijd . van schijngeleerdheid en zucht naar 't uiterlijkedient behartigd to worden het woord van >)her Gerardus",prior van het Karthuizerklooster to Herne, een tijdgenootvan Jan van Ruysbroeck en Commentator van diens werken> Men vint enige menschen die niet alsoe wel en lusten tostuderen in duytschen boeken van geestelicheden als inlatijnschen, nochtan dat si bet dietsch dan latijn verstaen .Dese menschen en soeken niet die vrucht hare studien,dat is gheleert to worden ; want van dier scrifturen daeris die tale of zwaerlic ofte qualic ofte niet en verstaen,daer of en mach is niet voile leringhe vaten . Mer in diescrifture daer is niet in dolen en mach in die significatie derwoerden noch in die constructie der spraken, daer mach isden verstande naken ; ende com is toten verstaen, soe magh iswerden gheleert, ende sonder wel verstaen en leer is nem-mermeer" .Tevens vertrouwen we, dat alwie de Imitatio in 't Latijn

wenscht to lezen zich aangespoord voele om den eenigenkorrekten tekst door Hirsche bezorgd aan to schaffen, waar-door 't rechte begrip van 't boekje oneindig vergemakkelijktwordt 1 )

1) In 1889 bezorgde Dr . B . Holscher een afdruk van den Codex Gaesdoncanusden besten na 't autograaf, waarvan hij slechts in hleinigheden verschilt. Men

295

Mochten eindelijk deze wenken behartigd worden door aliendie iets kunnen en moeten bijdragen, om paal en perk tostellen aan de majesteitsschennis, waaraan de vorst der christe-lijke wereldascesis, onze wereldberoemde landgenoot, Thomasvan Kempen, heeft blootgestaan - bijna een half millenniumlang 1

L. PETERS .

vindt er dezelfde iodeeling der kapittels, dezelfde punctuatie, denzelfclen zui-veren tekst . Deze uitgave geeft eene volledige lijst der variae Zectiones vangenoemde codices, alsmede van den codex RooIj, den besten op de derdeplaats van alle tot nu toe bekende handschriften . Deze uilgave van Holscher iswel de fraaiste, die ik ook gezien heb, den geringen prijs van 72 cents in aanmerkinggenomen. Ze is; verschenen in de Regensbergsche Verlagsbuchhandlung (B .Theissing, Miinster' .

DE FINANCIEELE QUAESTIE DERBIJZONDERE SCHOOL .

(Vervolg en slot van bl. 187 vv .)

II .

Elke gemeente voorziet in de kosten van haar lager onder-wijs, voor zoover die niet komen ten laste van anderen of opandere wijze worden gevonden (art . 43) . Door het Rijk wordtaan de gemeente vergoed vijf en twintig ten honderd van dekosten wegens het stichten, verbouwen of aankoopen vanschoollokalen (art. 45 z°) . Bovendien kan aan eene gerneenteuit 's Rijks kas tijdelijk subsidie verleend worden (art . 49) .

Het bestuur eener bijzondere lagere school voorziet inde kosten van haar onderwijs . Het ontvangt van het Rijkgeen vergoeding van vijf en twintig ten honderd van dekosten wegens het stichten enz . Het kan ook niet uit 's Rijkskas tijdelijk subsidie verkrijgen .

Alzoo : de voorstanders van de bijzondere school, na hunaandeel to hebben betaald in de onderwijskosten der gemeente,in de staatsbijdragen en subsidies der openbare scholen, zonderer zelve eenig voordeel van to genieten, voorzien zondereenigen steun van staats- of gemeentewege in de kosten vanhun onderwijs .

Dezen toestand hebben wij in een vorig opstel geschetst .Daarbij hebben wij twee gewichtige artikels der onderwijswetbuiten bespreking gelaten, to weten art . 45 1° en art . 54bis .

Stonden tot dusverre het openbaar en het bijzonder lageronderwijs geheel vreemd naast - neen, viiandig ruggelingsnaar elkander : bier keeren zij elkaar het gelaat toe, ja reiken

297

de een den ander vriendschappelijk de hand . Na jaren strijdsdeze antagonisten verzoenend tot elkaar to brengen, heeftaan beide zijden veel zelfverloochening en veel zeemanschapgekost . Is nu alles pais en vrede? Wij zullen zien .

Art. 45 . >>Door het Rijk wordt over elk dienstjaar aan degemeente eene bijdrage verleend

I" . a. Voor elk hoofd eener schoolvan negentig en minder leerlingen f 250 ;van een en negentig tot en met eenhonderd negen en

negentig leerlingen f 300 ;van tweehonderd tot en met drie honderd negen leer-

lingen f 400 ;van driehonderd tien tot en met vierhonderd negentien

leerlingen f 500 ;van vierhonderd twintig en meer leerlingen f 6oo ;b . voor elk der onderw jeers, die het hoofd der school

bijstaan, voor zoover die bijstand volgens art . 24 verplichtendis, voor scholen : van een en veertig tot en met negentigleerlingen f 150 ;

van een en negentig en meer leerlingen f 200, doch voorelk dier onderwijzers, die den leeftijd van drie en twintigjaren volbracht hebben en den rang van hoofdonderwijzerbezitten, voor zoover zulks volgens art . 24 gevorderd wordtf 300"-

c. Hierin wordt hoogere bijdrage verleend, wanneer hetonderwijzend personeel eener school talrijker is of het onderwijsmeer vakken omvat dan door de wet vereischt wordt ; enwordt ten slotte bepaald : »Indien een onderwijzer in denloop van het jaar wordt in dienst gesteld, tengevolge vanontslag de school verl4at of overlijdt, wordt de bijdrageberekend . . . in evenredigheid van het aantal volle maandendat hij in dat jaar aan de school verbonden is geweest" .

Art . 54bis . »Door het Rijk wordt over elk dienstjaar aande besturen der bijzondere lagere scholen eene bijdrage ver-leend volgens denzelfden maatstaf als bij art. 45 sub I° aande gemeente ten behoeve der openbare lagere school wordt

298

toegekend, nits" - nu noem ik alleen de voorwaarde, dieaanmerkelijken invloed op de financien uitoefent - > hetaantal onderwijzers voldoet aan de voor de openbare scholengestelde eischen in de artt. 23 en 24, het 3de lid uitgezonderd" ;

>>voor die bijdrage komen niet aanmerking de bijzonderescholen . . . wanneer bij vacature in het onderwijzend personeeltusschen het ontstaan daarvan en de aanvaarding zijnerbetrekking door den benoemde een langere tijd verloopt dan,wat het hoofd der school betreft, van zes maanden ; wat deoverige onderwijzers betreft, van vier maanden" .Voor een geval van onmacht geeft de wet van 13 Sept .

1895 (wet-Lohman) op deze wijze uitkomst : » Wanneer eenbestuur niet heeft voldaan aan de voorwaarde vervat inhet 2de lid sub c van dit artikel, en het daarvan tentijde dat de vacature had behooren to zijn aangevuld denarrondissements-schoolopziefier in kennis gesteld heeft, kanvan die voorwaarde door ons ontheffing worden verleend,indien het in de maand Januari na afloop van het kalender .jaar een daartoe strekkend verzoek aan ons indient, en onsblijkt dat het, ondanks het aanbieden van eene behoorlijkejaarwedde niet bij machte is geweest de vacature binnenden gestelden termijn to doen vervullen" .

De eisch in art . 23 gesteld levert over het algemeen geenbezwaar op : > Aan het hoofd van elke school is een onder-wijzer geplaatst, die den leeftijd van drie en twintig jarenmoet volbracht hebben en den rang van hoofdonderwijzerbezit" . Hij mag gedurende zes maanden door een onderwijzervervangen worden .

Van meer ingrijpenden aard is de eisch van art . 24 : »Hethoofd der school wordt bijgestaan door ten minste een onder-wijzer, zoodra het aantal schoolgaande kinderen meer danveertig, door ten minste twee onderwijzers, zoodra het eenen negentig bedraagt. Voor elk vijf en vijftigtal schoolgaandekinderen boven de negentig wordt een onderwijzer meervereischt . . . . Onder de onderwijzers, in dit art . bedoeld,worden zij, die uitsluitend in een of meer der vakken, genoemd

299

in art . 2 onder h-t, onderwijs geven, niet mede gerekend . . . . 1 ) .

Bij de toepassing van dit art. wordt tot grondslag genomenhet getal kinderen, die op den 15den dag der maand Januarivan het loopende schooljaar als werkelijk schoolgaande bekendstaan" .

Betreffende den eisch van art. 24, stellen wij deze beidevragen : Is de inhoud van den eisch redelijk? Is het redelijk,van het voldoen aan dezen eisch, de Rijksbijdrage aan debijzondere school afhankelijk to maken? Dit geschiedt eerstten voile sedert i Januari 1899 .

Op de eerste vraag meen ik niet anders to kunnen ant-woorden dan : ja. De vruchtbaarheid van het onderwijs, ja,van de opvoeding, voor zoover deze op de school plaatsheeft, hangt voor een gedeelte of van de verhouding vanhet aantal kinderen tot dat der onderwijzers . Voor eengedeelte ; volstrekt niet geheel en al . Zij hangt ook of vande inrichting der school, van de methode en den gangvan het onderwijs ; ook van de geschiktheid der onderwijzers .

Men is tot lachen geneigd bij het lezen van art . 18 derwet op het lager onderwijs van 18S7 : > Wanneer het getalder leerlingen op eene school meer dan zeventig bedraagt,wordt de hoofdonderwijzer bijgestaan door een kweekeling,meer dan honderd door een hulponderwijzer, meer dan honderdvijftig door een hulponderwijzer en een kweekeling" enz .

Toch zullen velen de opvoeding, op eene school van 18 57ontvangen, hoog waardeeren,. ook onder het opzicht van ver-standsontwikkeling en geestesbeschaving. Maar menigeen is ofwordt met het klimmen zijner jaren : > laudator temporis acti" .Niettemin lezen wij in De School-quaestie van Th. v . Bergsma(Leiden, v. Leeuwen, igoo) : » In Pruisen staat de onderwijzer,vooral ten platten lande, voor 70-90 leerlingen, niet op1 ° Januari of 15 December, maar jaar in jaar uit" . Aan het

1) Onder de vakken k-t behooren de vreemde talen, wiskunde, algemeenegeschiedenis, zingen, teekenen, handwerken, orde-oefeningen en gynmastiek, debeginselen der landbouwkunde,

300

lezenswaardig debat in de Tweede Kamer, 2 en 4 September1889, door oprechte, zaakkundige voorstanders van bet lageronderwijs gevoerd, ontleenen wij deze mededeelingen van denbeer Farncombe Sanders : >>Het Kanton Zurich [dat hij eenigeregels hooger een model voor scholen noemt] is misschienbet grootste schoolcentrum niet alleen van Europa, maar vande geheele wereld ; en hoe onderling naijverig die Kantons opelkander molten wezen, hierin zijn ze alle eenstemmig, dat betonderwijs in Zurich bet beste is van geheel Zwitserland') .Welnu, daar is bet feitelijk aantal kinderen per onderwijzer77 . . . Ik zal u bet oordeel mededeelen van den beer Hemkes,lid der schoolcommissie to Haarlem, vroeger jarenlang hoofdder openbare school to Voorburg, die eene uitnemende repu-tatie had ; een man, die indertijd door Thorbecke over school-vragen dikwijls geraadpleegd is . Dat oordeel luidt aldussKlassen van 6o leerlingen zijn voor een onderwijzer, wat

de drie laagste klassen der school betreft, niet to talrijk. Zelfszijn ze boven die van minder leerlingen aan to bevelen, zoo-wel voor de leerlingen als voor den onderwijzer . Is de onder-wijzer verplicht ze in twee afdeelingen to splitsen, des to beter .'Kinderen van 6, 7 of 8 jaar kunnen met vrucht geen 2 of3 uur opeenvolgend onderwijs ontvangen en moeten zich tochtusschenbeide verpoozen . Voor den onderwijzer; vooral dielater in kleine dorps- en gehuchtsscholen geplaatst wordt, zijntwee afdeelingen aan to bevelen ; hij leert daardoor school-houden en oog en oor oefenen . Eene talrijke school van 350leerlingen kan dus bestaan uit drie klassen van 6o leerlingen,2 klassen ieder van 50 leerlingen, I van 40 en I van 30leerlingen, to zamen met inbegrip van bet hoofd 6 onder-wijzers"". Nog een onderwijzer minder dus dan bet ontwerp

1) In het Kanton Zurich heeft men naast 370 volksscholen, go zoogenaamdesecundaire scholen voor kinderen van 12-15 jaar . Maar als de kinderen op delagere school geen goed onderwijs gehad hebben, kunnen zij hat op de secun-daire school niet zoover brengen, dat zij hen Kanton zoo'n uitstekenden naamop onderwijs-gebied bezorgen . Ook bewijst de verhouding van het getal secun-daire scholen tot dat der volksscholen, dat die roem niet alleen op de eerstegegrondvest is .

301

der Regeering verlangt. Want daarin valt bet hoofd er buiten" .En de heer Fabius zeide in dit debat : »Een beproefd beoor-

deelaar, de beer Wendel, zegt in zijne Hollandsche bewerkingvan het werk van den beer Dittes - in de uitgave van1876 - dat niet meer dan 6o a 8o kinderen in de laagsteklasse aan een onderwijzer kunnen worden toevertrouwd .Wanneer nu in dat boek van 1876, dat toen voorzeker alsgezaghebbend gold, eene dergelijke uitspraak voorkomt, hoeis bet dan mogelijk, dat in 1878, dus hoogstens twee jarenlater, dat getal geheel en al veranderd is en het nu eeneenormiteit schijnt hooger to willen gaan dan 40 . Ik laat danook de heeren, die dit beweren, hunne cijfers behouden, maarik meen, dat in binnen- en buitenland genoeg bevoegdebeoordeelaars van hen verschillen om langer over dit cijferto twisten" .

Ondanks de aangehaalde getuigenissen kan ik den inhoudvan den eisch van art. 24 niet onredelijk vinden . Volgens deregeling van dit art . zal men in het ongunstigste geval nooit55 kinderen per onderwijzer krijgen maar hoogstens S3, indienhet hoofd der school eene klasse heeft ; indien echter bethoofd als klasse-onderwijzer niet meetelt, kan in bet ongun-stigste geval, bij eene zeer ongelijkmatige verdeeling der kin-deren over de verschillende klassen, de laagste klasse 6o a70, ja volgens den beer Goeman Borgesius (Tweede Kamer,3 Sept. 1889, bl . 1452) zelfs 77 leerlingen tellen . Dat is eenmogelijk geval, maar zal zich in werkelijkheid nooit of uiterstzelden voordoen .Meer dan 50 a 54 kinderen voor een onderwijzer acht ik

niet wenschelijk .Vooreerst om een paedagogische beweegreden . >)Men ver-

gete Loch niet, dat wat de kinderen der mingegoeden op delagere volksschool leeren voor hen bet een en het al is endat zij thuis dikwijls weinig of geen opvoeding krijgen. Enwaar in bet gemoed van elk kind de kiem zoowel van eenengel als van een duivel schuilt, daar kan de onderwijzer erveel toe bijdragen om de eerste to ontwikkelen, maar ook omde laatste to onderdrukken. Maar daartoe moet de onderwijzer

302

dan ook gelegenheid hebben om met de kinderen individueelvoldoende in aanraking to komen . Men bedenke ook, hoegebrekkig de kennis is, die de kinderen medebrengen, hoegebrekkig hunne voorstellingen zijn . Hoe kleiner nu de klassen,hoe beter de onderwijzer de ontbrekende kennis zal kunnenbijbrengen en het voorstellingsvermogen ontwikkelen" . Aldusde heer Zaaijer (Tweede Kamer, 4 Sept. 1889, bl . 1470) .

Vervolgens om eene hygienische beweegreden . Bij eengrooter getal leerlingen in eene klasse komt men er licht toeto veel kinderen in een schoollokaal opeen to hoopen . Menmoge de hygienische eischen aan de school gesteld min ofmeer overdreven achten, de wetenschap verbiedt ons totvroegere toestanden terug to keeren en schrijft voor de school-vertrekken toch een vlakken en een lichamelijken inhoudvoor, die wij niet ten nadeele van de gezondheid der kinderenmogen verkleinen. Daarover heeft in de Tweede Kamer(4 Sept. 1889, bl . 1453) de heer Goeman Borgesius gesproken .

Eindelijk om een deels paedagogischen, deels hygienischenbeweeggrond . De heer Zaaijer haalde in de Tweede Kamer,(4 Sept 1889, bl. 1471) daarover de woorden aan van denheer Bouman, toen directeur van de Kweekschool voor Onder-wijzers to Amsterdam : > )Met schooltafels van 2 zitplaatsen,thans het meest algemeen in gebruik, met eene minimumafmeting in lengte en diepte, kan eene klasse gevormd wordenuit 4 rijen, ieder van 6 achter elkander aansluitende school-tafels, dan is er ruimte voor 3 doorgangen en plaats voor4 X 12 - 48 leerlingen. Wordt iedere rij met eene tafelvermeerderd en de klasse dus ingericht voor 4 X 14 = 56leerlingen, dan zitten de achterste leerlingen meer dan 6 metervan het schoolbord verwijderd en dus buiten de grens, diehun gezichtsvermogen toelaat. Alleen met de oude, langeschoolbanken, die aan tien of meer leerlingen plaats gavenen onmiddellijk achter elkander aansluiten, was plaats tovinden voor 6o a 70 leerlingen in eene klasse . Dewijl daarbijalle doorgangen ontbreken, de leerlingen hunne plaats nietkunnen verlaten zonder hunne makkers to hinderen, en deonderwijzer alleen de leerlingen kan bereiken, die aan het

303

einde der banken zitten, wordt bij zulk eene inrichting hetclassicaal onderwijs zeer bemoeilijkt of wel onmogelijk ge-maakt" .

Met 3 rijen schooltafels van twee zitplaatsen en i rij school-tafels van 3 zitplaatsen kan men juist 54 kinderen plaatsenbinnen de grens van hun gezichtsvermogen, en deze plaat-sing, al is zij niet wenschelijk, zal toch geen groote bezwarenopleveren .

Maar niet alleen van de verhouding van het aantal kinderentot dat der onderwijzers hangt de vruchtbaarheid van hetonderwijs af.

Het welslagen van het onderwijs voor de jeugd hangt vooreen groot deel of van de inrichting der school" (J. Koonings,De School: practische paedaa ogiek, bl. i ) .

De ontwikkelende kracht der leerstof is voor een deelafhankelijk van de wijze, waarop zij met de leerlingen be-handeld wordt, de methode is alzoo van het grootste gewichtvoor de waarde van het onderwijs" (bl . 36) .

>)De onderwijzer is de ziel van 't onderwijs . Van zijnepersoonlijkheid, van zijne kennis en geschiktheid hangt hetwelslagen van het onderwijs bona geheel af" (bl . 17) .Als dit waar is - en wie betwijfelt het? - rijst eene

andere vraag op, door den heer Farnconibe Sanders aan-gevoerd in de Tweede Kamer, 4 Sept . 1889, bl. 1467 : »Debevolking van het Rijk boven de 18 jaren bedraagt 2560000zielen . Hiervan maken i8ooo onderwijzers (tot welk getalmen > tengevolge van het jaarlijsch acces der bevolking zeerspoedig zal stijgen") ongeveer 0 .7 pCt, uit. Rekent men nunog al wat zich verder met het onderwijs bezig houdt, middel-baar onderwijs, hoogleeraren, teekenonderwijzers enz ., dankomt het er op veer, dat er nu, wanneer deze wet in werkingtreedt, in het geheel zoo wat i pCt . van de bevolking bovende 18 jaar bezig zal zijn om de rest to onderwijzen . Wanneerik nu naga de veelvuldige bedrijven en vertakkingen dermaatschappij, dan vraag ik, of, wanneer voor allerlei bedrijven,neringen, beroepen menschen noodig zullen zijn, met rede-lijken grond to verwachten is, dat men op den duur veel

304

meer dan dat i pCt . voor die eene behoefte zal kunnenverkrijgen? Ik betwijfel het, en ik geloof, alle andere consi-deration daarlatende, dat men wel een tijd lang, door hetuitloven van hooge traktementen, kunstmatig wat meer liedenvan eene andere carriere naar deze kan afleiden ; maar opden duur zal dit niet gaan, omdat men weI voor geld menschenkan lokken, maar omdat het toch spoedig blijkt, dat dit deware niet zijn . Dit staat bij mij vast, dat iemand, die onder-

w~zer is uit vocatie, meer doet dan twee, die dat vak hebberaangegrepen, omdat ,- z~zz aangelokt door de geldel~ke voor-deelen, die in eene hoogere bezoldiging gelegen z~n . Ik geloofdan ook niet, dat in eenig land van Europa zoodanige ver-houding van onderwijzers op de overige bevolking wordtaangetroffen" .

Op die wijze verliest de schoolopvoeding meer door dehoedanigheid van de onderwijzers dan zij wint door de hoe-veelheid . Nu maakt men misschien de opwerping : daarvoorheeft de bijzondere school minder to vreezen dan de open-bare, omdat > het uitloven van hooge tractementen" nog geengewoonte is bij de bijzondere-schoolbesturen . Maar toch kanhet vooruitzicht op een salaris van f 500 voor een jongelingvan achttien jaren menigen ouder aansporen een zoon vangoeden verstandelijken aanleg voor onderwijzer to doen op-leiden, daar de weg naar het onderwijzersambt financieellichter en korter en spoediger loonend is dan die naar eenigeandere wetenschappelijke betrekking . Ook kunnen uit liefde voorhet bijzonder onderwijs en geestelijken en onderwijzers knapenvan talent to sterk opwekken daaraan hun leven to wijden .Is het zelfs niet mogelijk, dat in eene geestelijke congregatieverstandelijk goed ontwikkelde novicen door de overheidvoor het onderwijs bestemd worden, en dat dezen, uit gehoor-zaamheid en om aan de behoefte aan onderwijzeressen in de'congregatie tegemoet to komen, volgaarne dat offer brengen ?Maar hoeveel onderwijzers en onderwijzeressen door positie,niet door vocatie zullen wij dan krijgen ? En al zijn wij danin staat aan het voorschrift van art . 24 to voldoen, hoeveelbeter zal ons onderwijs er dan mee geworden zijn ?

305

Om deze, en om andere, hieronder to vermelden redenen -al vind ik het in zich wenschelijk, dat een onderwijzer nietmeer dan ongeveer 50 leerlingen onder zijne zorgen heeft, endat het hoofd eener school met meer dan 40 leerlingen, overzes schooljaren verdeeld, een onderwijzer of een kweekelingtot hulp krijgt - kan ik niet met > ja" de tweede door mijgestelde vraag beantwoorden : is het redelijk van het voldoenaan dezen eisch van art. 24 de Rijksbijdrage aan de bijzondereschool afhankelijk to maken?

Al ga ik in de praktijk liever mede met de heeren GoemanBorgesius en Zaaijer, waarom moet ik met onthouding derRijkssubsidie gestraft worden, als ik de theorie volg vanmannen, als Fabius, Farncombe Sanders, Hemkes, Wendel,van Pruisische en Ziirichsche schoolautoriteiten?

Het is toch mogelijk, dat een tactvol hoofd, in een ruimschoollokaal, bij eene goede regeling en methode, aan meerdan 40 kinderen degelijk onderwijs geeft ; dat zulk een hoofdmet een flinken onderwijzer aan honderd kinderen die vormingverschaft, die redelijkerwijze van een lagere school gevorderdmag worden .

Het is mogelijk, dat een onderwijzer zonder vocatie, aandat hoofd opgedrongen, niet alleen nutteloos maar schadelijkis voor de ordelijke ontwikkeling van verstand en gemoedder leerlingen .

Het is mogelijk, dat - >>waar in het gemoed van elk kindde kiem zoowel van een engel als van een duivel schuilt ende onderwijzer er veel toe bijdragen kan om de eerste toontwikkelen, de laatste to onderdrukken" - ouders hunkinderen liever toevertrouwen aan het hoofd eener bijzondereschool, dat alleen 50 leerlingen zijner richting opvoedt, danaan eene neutrale school met verscheidene onderwijzers .

Het is mogelijk, dat op eene bijzondere school, door grooteoffervaardigheid opgericht en in stand gehouden, zich eenjaar, een of twee kinderen boven het veertigtal bevinden methet zeker of waarschijnlijk vooruitzicht, dat dit getal het volgendjaar geslonken zal zijn .

Is het onredelijk zich in deze gevallen aan de theorie van

306

bovengenoemde deskundigen to houden? En is het redelijk,het volgen van die theorie met het inhouden der Rijkssubsidieto straffen ? Zou b. v. de wet niet kunnen veroorloven, datbij eene geringe overschrijding van het getal kinderen inverhouding tot dat der onderwijzers, op gunstig getuigenisvan het schooltoezicht betreffende de localiteit, de inrichtingen het onderwijzend personeel der school, de Rijksbijdragetoch kan geschonken worden ') . Ook dan toch kan het onder-wijs op die scholen nog goed zijn . Anders moet het er metons openbaar lager onderwijs altijd treurig hebben uitgezien ;want in 1889 waren er, volgens verklaring van den heerVerheijen (Eerste Kamer, 4 December 1889, bl . 88) van deI 102 gemeenten in ons land 704, waar het getal onderwijzerswas »beneden het voorschrift dat den jell Januari 189o moetzijn ingevoerd" ; en volgens verklaring van den heer Farn-combe Sanders (Tweede Kamer, 4 Sept . 1889, bl. 1466)kwam men volgens het ontwerp bij het openbaar onderwijs1382 onderwijzers to kort 5) . En dat ondanks de strengerevoorschriften van de wet van 1878 . - Waaraan is dat tokort toe to schrijven? Misschien gedeeltelijk hieraan, dat onsland het vereischte getal onderwijzers uit vocatie niet oplevert .Maar ongetwijfeld ook grootendeels aan de bij velen heer-

1) Naar aanleiding van een bezwaar, door den beer de Waal Malefijt in deTweede Karner geopperd, betreffende de overschrijding van bet getal leerlingenin de maand Januari door de kinderen van stilliggende schippers, verklaardede Min. (9 Maart ipoo, bl . 5163) : sErnstig zal moeten overwogen worden, ofniet, onder noodige waarborgen tegen misbruil :, dit artikel (art . 24) in diengeest lean gewijzigd worden, dat een tijdelijke toevloed van kinderen, die overenkele weken of maanden weer zullen heengaan, niet onmiddellijk vermeerderingvan het aantal onderwijzers behoeft ten gevolge to hebben, natuurlijk alleenonder de noodige waarborgen tegen. misbruik" .

Dat de Minister dit punt ernstig overwogen heeft, blijkt nit hetden 240 Januariaangeboden ontwerp van wet, waar wij lezen : NArt 24, zesde lid . Bij de toe-passing van dit artikel wordt tot grondslag genomen bet getal kinderen, dieop den isn dag der maand Januari van bet loopende jaar als werkelijk school-gaande bekend staan, met uitzondering der kinderen, die tjlel6k in de gemeentevertoeven, wonende in een tent, vaar- of voerluig".

2) In het verslag van den staat der Lagere Scholen 1898-1899 staat : cOp5 Juli 1899 ontbraken bij de openbare lagere scholen 586 onderwijzers, waarvan28 door toevallige vacature" . Er is dus eene groote verbetering genomen .

307

schende overtuiging, dat de wet van '78, ook van paedago-gisch standpunt beschouwd, to streng was ; en bovendien aanfinancieele redenen. De heer Verheijen althans zeide in deEerste Kamer (l .c .) : >)Ten aanzien van art . 24 is het niet toontkennen, dat dit wetsontwerp minder hulp verleent aanhet hoofd der school dan de wet van 1878 ; maar deze gin,-

daarin ook wel wat ver, zoo zelfs dat men de eischenlager heeft moeten stellen . Ook zelfs daarna heeft de wet invele gemeenten op dit punt geen uitvoering erlangd wegensde daaraan verbonden financieele bezzoaren . Wel een bewijsdat consideration van financieelen aard niet moeten wordenover het hoofd gezien" .

Die consideration van financieelen aard rnoeten niet overhet hoofd gezien worden door den staat en door de .gemeente ;evenmin door de besturen der bijzondere scholen . Zoodanigeconsideration zullen dan ongetwijfeld - met het gezag vanpaedagogische autoriteiten en het gebrek aan onderwijzers -er toe geleid hebben, dat ook aan de bijzondere scholen hetonderwijzend personeel niet voldeed aan den eisch van '78, nietaan den eisch van '89 . Het aanvaarden van de Rijksbijdrage,door de wet-Mackay aangeboden, had dus voor vele bijzonderescholen verhooging van uitgaven tengevolge, en daardoorging op vele plaatsen het financieel voordeel der wet to loor .

Kan men de bijzondere school niet met eenig vertrouwenbejegenen, nu de geschiedenis der laatste jaren vooral getoondheeft, dat het haar voorstanders niet alleen to doen is dekinderen hunner richting to onttrekken aan het zoogenaamdneutraal karakter der openbare school en godsdienstig op tovoeden, maar ze ook intellectueel even goed als de openbareschool to ontwikkelen ; nu de Minister in de Allemnorie vanbeantwoording aan de Tweede Kamer in zake de school-plichtwet verklaard heeft : > dat zich door de groote krachts-inspanning van een groot deel der natie naast het openbaareen bloeiend bijzonder onderwijs heeft ontwikkeld . . . dat degelden, uit de staatskas voor het bijzonder onderwijs ten kostegelegd, goed zijn besteed en gestrekt hebben het bijzonderonderwijs tot een hooger peil op to voeren"?

308

Zou door hier in alle omstandigheden van staatswege aanhet bijzonder onderwijs de hoogste eisch to stellen, niet be-waarheid worden : » Le mieux est l'ennemi du bien" ?

Met hoe »groote krachtsinspanning" het katholiek bijzonderonderwijs tot bloei gebracht is en bloeiend gehouden wordt ;hoe groote offers van de milddadigheid gevraagd zijn envoortdurend gevraagd worden, blijkt nit de jaarlijksche reke-ning en verantwoording dier schoolbesturen . Het is mij goed-gunstig toegestaan uit die bronnen eenige mededeelingen todoen, zonder opgave der plaatsnamen. Ik heb zonder over-legde keuze, om zoo to spreken, voor de hand weg, uit deverzameling Rekeningen en Verantwoordingen der KatholiekeScholen van het Bisdom Haarlem een paar van kleine en eenpaar van groote scholen genomen . Ziehier

In een dorpsparochie van 400 communicanten (d. z . alle katholie-ken behalve de kinderen, die hun eerste H . Communie nog nietgedaan hebben) heeft de school in 1898 aan :

Inkomsten van

Uitgaven vanschoolgelden en

salarissenschoolbehoeften .

f 272.60

onderhoud en school-subsidie

. . » 400.--

behoeften . .

>> 193 .50./672.6o

f 1350 .-

f 1543.50» 672.60

f 870.90

Deze school heeft geen schuld, is dus geheel uit giften gebouwden moet om to blijven bestaan jaarlijks door de milddadigheid toteen bedrag van circa f 87o.- gesteund worden .In een dorpsparochie van ruim 6oo communicanten heeft de school

Nadeelig saldo .

f 2 707 . 9 0» 93 1 .73f 1776 .17

in 1899 aanInkomsten van

schoolgelden . . .

f 231 .73Uitgaven van

salarissen

. . . . f 2 1 97 .76subsidie

.

. . » 700.- onderhoud en school-behoeften . . . . 405 . 14f 93 1 .73 rente van opgeno-lnen kapitaal . . » 105.-

309

In een dorpsparochie van 6oo communicanten zijn twee scholen .

De meisjesschool heeft aanInkomsten van

Uitgaven vanschoolgelden . . . f 406.-

salarissenf 1050.-subsidie . .

. . » 400.--

onderhoud en school-

f 8o6-

behoeften . . . . >> 340.-

.f 1390.-» 8o6.-

f 584 .-

Beide scholen hebben dus jaarlijks aan giften noodig onge-veerf 1736 .

Een stadsschool voor meisjes grootendeels van bemiddelde oudersheeft in 1899 aan :

Inkomsten van

Een stad van ruim 4000 communicanten heeft eene kath. jongens-school en een meisjesschool. In 1898 had de eerste aan :

Inkomsten vanschoolgelden . . . f 1766.23

uitgavenf 5281.08subsidie» 1358.33

>> 3124.56

f 3124.56

Nadeelig saldo . . . f 2156.52C:'IX . 3 .

21

In 1898 heeft de jongensschool aanInkomsten van Uitgaven van

schoolgelden . . . . f 209.28 salarissen f 1515.-subsidie > 400.- onderhoud en school-

f 609.28 behoeften . . . . » 186 .46rente van opgeno-

men kapitaal . . > 6o.-

f 1761 .46> 609.28

f 1152.18

schoolgelden enschoolbehoeften . f 8769.83

uitgaven

. . . .rente en aflossing

f 10347 .67

subsidie'> 3550 opgenomen kap . >> 6 353 .-f 12319.83 f 167oo,67

12319.83

Nadeelig saldo f 4380.84

310

In eene stad met bijna 7000 communicanten heeft het katholiekeschoolbestuur in 1898 aan :

Inkomsten vanschoolgelden . . . f 14357 . 29 uitgaven . . . . . f 27415.14subsidie> 8200.- rente en aflossing > 5000.-

f 22557.29 f 32415 .14> 22557 .29

Nadeelig saldo . . f 9857.85

In 1899 aan :Inkomsten van

schoolgelden . . . f 14759.62 uitgaven . . . . f 26111.59subsidie>> 8200.- rente en aflossing . > 5000.-

f 22959.62 f 31111 .59» 22959 .62

Nadeelig saldo .

f 815 1 .97

In hetzelfde jaar had de meisjesschool aanInkomsten van

schoolgelden . . . f 455 1 .39 uitgaven . . . . . f 5325.26subsidie> i6oo.- rente en aflossing. . > 2304.58

f 6151 .39 f 7629.84> 6151.39

Nadeelig saldo f 1478 .45

In 1899 had dezelfde jongensschool aanInkomsten van

. f 5318.83schoolgelden . . . f 1798.32 uitgaven . . . .subsidie >> 1400.- >> 3198.32

f 3198 .32 Nadeelig saldo . . . f 2120.51

In 1899 had de meisjesschool aanInkomsten van

uitgaven . . . . . f 5007.18schoolgelden . . . f 47 25.48subsidie » 1 733.33 rente en aflossing . . > 1721 .39

f 6458.81 f 6728.576458.81

Nadeelig saldo . f 269.76

311

Het schoolbestuur eener stad met bijna 8ooo communicanten heeftin 1898 aan :

Inkomsten van

Uitgaven vanschoolgelden en

salarissen . . . . f 17818.-schoolbehoeften . f 11599.03

onderhoud enz . . . >> 4389 .39subsidie>> 625o.-

rente en aflossing . » 3741

1 1 7849 . 03

f 25948.39» 17849.03

Nadeelig saldo . . f 8o99 .36In 1899 aan

Inkomsten vanschoolgelden enschoolbehoeften . f 12438.90

subsidie> 6404.-f 18842 .90

Uitgaven vansalarissen . . . . f 18237 .88onderhoud enz . . . > 3795 . 1 4rente en aflossing . >> 3568.-

f 25601 .0218842.90

Nadeelig saldo . . f 6758.12

Orn niet telkens in herhalingen to vervallen en het geduld derlezers en der redactie van dit tijdschrift niet al to veel op deproef te . stellen, heb ik geen specifieke opgave van de onkostengedaan . Maar men zal het overleg en de spaarzaamheid derschoolbestuuren bewonderen, als men bedenkt, dat zij tozorgen hebben voor de salarissen en bijdragen tot het pensioen-fonds van het onderwijzend personeel ; voor het onderhoudvan het gebouw en de meubelen ; voor belasting en assurantie-penningen ; voor het schoonhouden, de verlichting en ver-warming der lokalen, soms voor de waterleiding ; voor deschoolbehoeften ; op de plaatsen, waar de geestelijke onder-wijzeressen niet wonen bij de school, in welke zij onderwijsgeven, voor rijtuigen ; bier en daar voor de opleiding vankweekelingen ; kosten wegens vergaderingen en correspondentieb.v . voor het innen der subsidie enz .

Uit de overgelegde rekeningen ziet men, hoe groote offersde katholieken voor hunne scholen gebracht hebben en voort-durend brengen . Elk nadeelig saldo moet hersteld wordendoor bijdragen van particulieren of van vereenigingen enfondsen van liefdadigheid . Hier en daar is de steun van deRijksbijdrage niet gering to achten, vooral op de groote scholen ;

312

niet overal is die steun zoo groot als zij oppervlakkig schijnt,wegens het voldoen aan de eischen der wet ; soms op kleinescholen bedraagt de Rijksbijdrage minder (f 400) dan hetsalaris (f 500 a f boo) van den door de wet gevorderdenonderwijzer . Maar noch kleine noch groote scholen hebbengeaarzeld de Rijksbijdrage aan to wenden meer tot eigenverbetering en volmaking dan tot verlichting van de financieelelasten, hoewel zij gedwongen worden met den beer Verheijento erkennen : > dat consideration van financieelen aard nietmoeten worden over het hoofd gezien" .

Door de overschatting van de voor onze scholen behaaldevoordeelen neemt op vele plaatsen de offervaardigheid derkatholieken voor ons onderwijs af, neemt het verlangen onzeronderwijzers naar hooger bezoldiging toe .

Door den langen duur van den ongelijken strijd met hetopenbaar onderwijs alleen reeds moest hetzelfde geschieden .De kapitalen slinken ; de middeistand heeft een zwaren strijdour het bestaan to voeren ; de mindere stand wijdt meeraandacht aan zijn rechten dan aan zijn plichten. Er zijnwelgestelde katholieke stedelingen, die liever hun kinderenvoor f 40 zenden naar de openbare dan voorf 8o off loonaar de bijzondere school - natuurlijk onder voorgeven, datdaar het onderwijs beter, voor hun stand althans geschikteris, de leerlingen netter en de onderwijzers beschaafder zijn ;dezulken onttrekken op die wijze hun bijdragen aan debijzondere school en teren voor de opvoeding hunner kinderen- maar dat beoogen zij natuurlijk niet - op den zak ookvan hun katholieke stad- en landgenooten . Die van minderenstand tot hooger komen, laten zich daarop zoo weinig voor-staan, dat zij sours ; wat schoolgeld betreft, wel voor minderaangezien willen worden dan zij zijn . De lagere stand zietzooveel van zijn gelijken hun kinderen voor niets onderwijsontvangen, dat zij wel een bewonderenswaardigen graad vanplichtbesef en opofferingsgezindheid moeten bezitten our nietnaar hetzelfde to streven .Deze lieden vormen - God lof 1 - niet de meerderheid,

maar ook de penningen van de minderheid kugnen wij niet

313

missen om ons onderwijs en onze opvoeding hoog to houden .Opdat men mij niet van overdrijving en onbillijkheid be-

schuldige, erken ik gaarne : de offervaardigheid der katholiekenvoor de scholen is ook in onzen tijd - vooral in sommigesteden - bewonderenswaardig. Maar wordt de school, devereeniging van katholiek bijzonder onderwijs, toch niet todikwijls over het hoofd gezien bij het geven van liefdegiftenen het maken van legaten? Kunnen wij getuigen dat hetbevel > alle hens aan dek", in den nood gegeven, ook isopgevolgd ?

Ook in de onderwijzers aan de katholieke school moet detrouw aan hun overtuiging, de liefde voor hun roeping, deoffervaardigheid voor de goede zaak hoog gewaardeerdworden . Hadden wij geen religieusen-onderwijzeressen, watzou ons katholiek onderwijs meer kosten dan nu ! In deovergelegde rekeningen kan men uit de vergelijking van deRijksbijdrage, die op het aantal onderwijzers steunt, met desom der betaalde salarissen duidelijk zien, waar het onder-wijzend personeel uit religieuzen bestaat . Het werk derbroeders-onderwijzers, der zusters-onderwijzeressen is liefde-werk, dat ons liefdewerk voor de katholieke school aanmer-kelijk verlicht . Maar ook ten opzichte van onze leeken-onder-wijzers en onderwijzeressen moeten wij niet karig zijn metonzen lof: bij de meesten staat het tijdelijk loon niet inverhouding tot den arbeid ; velen stond een financieel voor-deeliger positie bij het openbaar onderwijs to wachten of opredelijken grond to hopen .

Te betreuren is het, dat soms de voortvarendheid vanjongeren - geduld is zoo'n kostbaar kruid ! --- een kreetuit, die een wanklank is bij den gematigden en bezadigdentoon, waarop de overigen - een dieperen blik slaande in hetmenschelijk hart en in het nervenstelsel der maatschappij -de verbetering van hun positie en van hun stand en, wat daaronafscheidelijk mee samenhangt, van de katholieke schoolbespreken .

Ook een gevolg van den centralisatie- of annexatie-geestvan den modernen Staat, die het onderwijs uit de handen

314

der ouders wrong, het tot zijn eigen zaak herschiep en daar-door de onderwijzers van plaatsvervangers der ouders totambtenaren maakte, is de soms bij bijzondere onderwijzersheerschende manier van doen, alsof ook zij ambtenar•en warenvan het schoolbestuur (sedert de Rijksbijdrage ook van denStaat) en niet afhankelijk waren, behalve financieel, van deouders hunner leerlingen .

Bij den onderwijzer der openbare school doet het altijdminder, sours niets ter zake, of hij aan de ouders sympathiekis of niet, of dezen hun kinderen gaarne naar school zendenof niet, of hij in zijn dagelijksch leven en in zijn uitingenbuiten de school zich een van geest en zin met die ouderstoont of niet - hij is ambtenaar van de gemeente en degemeente en de Staat zullen hem en zijn school verdedigenen handhaven, wits hij zich niet aan de wet vergrijpe en,zooals de heer Kappeijne van de Coppello het in de EersteKamer genoemd heeft (5 Dec . 1889, bl . 103), in de school >>gemuil-korfd" blijve ') . Maar bij de bijzondere school is dit geheelanders . Onze school heeft de sympathie der geloofsgenootennoodig . Onze katholieken zouden door de schoolbesturenmoeilijk to bewegen zijn tot offervaardigheid voor hun scholen,als zij onderwijzers hadden, die buiten de school zich licht-zinnig boven ieders oordeel verheven of >>vrijdenkerig" aan-stelden, rnaar zullen des to bereidwilliger hun gelden en giftenen kinderen naar onze school zenden, naarmate de onder-wijzers achtens- en beminnenswaardig, degelijk geloovig engodsdienstig blijken to zijn buiten de school . Door al hetgesol met de neutraliteit is nog bij niemand de overtuigingweggenornen, dat zelfs de neutraalste onderwijzer iets vanzijn geest en karakter overstort in de jonge kinderen, metwie hij twee of drie of vier jaar dagelijks uren lang omgaat ;en de katholieke ouders moeten den omgang van hun kinderenmet de onderwijzers als een hoog voorrecht to wenschen -

1) Jammer, dat de vele voortreffelijke onderwijzers ., welke aan de openbareschool werkzaam zijn, zich niet geheel aan hun leerlingen kunnen geven! Watzouden hun goede eigenschappen aan de vrije school meer tot haar recht komen!

315

nooit eenigszins als een nadeel of gevaar to vreezen hebben .Het is een van de nadeelen der leerplichtwet, dat de zachte

banden, waardoor ouders en onderwijzers met elkaar ver-bonden moeten zijn, door staaldraad en prikkeldraad vervangenzijn geworden . De Staat erkent niet het recht van de oudersom eenigen invloed uit to oefenen op den geest der school -die moet neutraal zijn ; op de to leeren vakken - die moetendoor 't heele land, steden en dorpen, gelijk zijn ; op dekeuze der onderwijzers 1 ) - »die bezwaar heeft tegen eenpersoon maar niet tegen het onderwijs en toch vrijstellingvraagt, ontduikt de wet" (Min . van Binnenlandsche Zaken,Tweede Kamer 9 Maart igoo, bL 1159). Maar nu het school-toezicht en het hoofd der school met dwang optredentegenover de ouders, worden eenigen dezer in de sCommissietot wering van schoolverzuim" opgenomen. Of echter dezeonbezoldigde schoolpolitie, wier nut ik overigens in geenendeele gering acht, den ouden, natuurlijken, zedelijken bandtusschen de ouders en de school zullen herstellen, betwijfelik zeer. Toch ondanks dien modernen trait d'union, zullende bijzondere onderwijzers dien ouden band moeten vasthouden en versterken, willen zij het hart en den geldbuidelvoor zich zelven en de school open houden .

Hiermede zijn wij reeds in de beoordeeling getreden vande financieele nadeelen, welke de leerplichtwet aan de bijzondereschool berokkent en het ontwerp van wet, den 24sten Januariaangeboden, moet verzachten .

Wat doet de Minister in dit ontwerp ?Op de eerste plaats verhoogt hij het minimum der vaste

jaarwedden voor de openbare onderwijzers .Volgens art . 26 der Wet op het Lager Onderwijs, bedroeg

dat minimum voor het hoofd der school f 700 ; dit wordtnu f 750, met eene verhooging van f 5o na elk vijftal dienst-jaren tot 1950.

1) Dat de gemeenteraad door voordracht van burgemeester en wethoudersen den school .opziener buiten de mogelijkheid gesteld wordt om den manzijner keuze tot onderwijzer to benoemen, is geenszins een cases metaphysicus .

Het bedroeg voor elken onderwijzer f 400 ; dit zal nu be-dragen f 500, met eene verhooging van f 5o na elk vijftaldienstjaren tot f 700 .De volgens art . 24 verplichte hoofdacte blijft f Zoo meer

geven, en de onverplichte hoofdacte, die vroeger geen ver-hooging van jaarwedde aanbracht, zal voortaan f ioo meergeven, zoodat het minimum voor een onderwijzer met ver-plichte hoofdacte na de vier verhoogingen van f 50 stijgttot f goo, voor een onderwijzer met onverplichte hoofdactetot f 8oo `) .

»Als diensttijd komt in aanmerking de tijd voor en na deinvoering dezer wet doorgebracht in dienst zoowel aan open-bare als aan bijzondere lagere scholen" .

Vervolgens bepaalt de Minister het minimum der belooning,aan de openbare onderwijzers to schenken, voor het gevenvan herhalingsonderwijs op 6o cent per lesuur .

Deze voordeelen komen alleen den openbaren onderwijzers,ook hun, die van het bijzonder naar het openbaar onderwijsovergaan, ten goede ; treffen den zak van alle gemeente-belastingschuldigen ; maken het voor de besturen der bijzonderescholen moeilijker met de gemeenten gelijken tred to krijgenof to houden .

Maar in dit ontwerp verhoogt de Minister ook de rijks-bijdragen voor het onderwijzend personeel .

Uit de classificatie der scholen naar het aantal leerlingen,volgens welke eene lagere of hoogere bijdrage aan de hoofdenen aan de onderwijzers verleend werd, is de laagste kiasseweggevallen en elke andere kiasse met f 6o verhoogd, zoodatde bijdragen voor de hoofden zijn gestegen van f 25o enJ'300 tot ' 360, van f 400 tot f 460, van f 500 tot f 560,van f 6oo tot f 66o ; voor de onderwijzers van f 15o en f 200tot f z6o, van f 300 tot f 360 enz .

Deze verhooging komt ten voordeele van de openbareschool (art . 45) en van de bijzondere school (art . 54 bis) .

1) Zie .8~dage achteraan .

316

317

Dit is voor gemeente- en schoolbesturen een niet to versmadenwinst, vooral voor de besturen van kleine scholen, die entot een hoogere klas gerekend en met de verhooging dierhoogere klasse bevoordeeld worden . Eene school, die vooreen hoofd en twee onderwijzers (300 + 200 + 200) f 700ontving, ontvangt voortaan (360 + 260 + 260) 1 880 ; eenekleine school, die slechts een hoofd en Been onderwijzerhad, kreeg f 250, maar krijgt nu f 360 ; eene kleine schoolmet een hoofd en een onderwijzer werd begiftigd met(25o en 150) f 400, doch ziet haar bijdrage nu stijgen tot(360 + 260) f 620 .

Terloops zij aangemerkt, dat de wetsbepaling, die aan eenschoolbestuur, hetwelk nalatig bleef in het tijdig vervullenvan onderwijzers-vacaturen (met beperking volgens de wet-Lohman), het recht op de Rijksbijdrage ontzegde, ook vankracht zal zijn voor de gemeenten .

Een nieuwe bijdrage wordt door den Minister toegezegdter gemoetkoming in de kosten van het herhalingsonderwijs,aan de gemeenten en aan de bijzondere-schoolbesturen, name-lijk van 30 cent per lesuur voor ten hoogste 192 lesuren perschool en per jaar.

Eindelijk is het schoonste voor de bijzondere school ge-legen in het volgend voorstel van den Minister .

Komt het Rijk (volgens art . 45, 2") de gemeente tegemoetdoor vijf en twintig ten honderd van de kosten wegens hetstichten, verbouwen of aankoopen aan schoollokalen to betalen- maar volstrekt niet de besturen van bijzondere scholendeze onbillijkheid tracht de Minister uit den weg to ruimendoor de volgende bepaling .

»Door het Rijk wordt over elk dienstjaar aan de besturender bijzondere lagere scholen, die voor eene bijdrage krach-tens het eerste lid van dit artikel in aanmerking komen,bovendien verleend : eene bijdrage ter tegemoetkoming in dekosten om to voorzien in de behoefte aan schoollokalen voorscholen

318

mits : a de lichamelijke inhoud van elk schoolvertrek bedraagt3 M? . of meer voor iederen leerling, voor de berekeningwaarvan tot grondslag dient het aantal leerlingen, waarnaarvolgens den maatstaf in art. 24 vermeld het aantal onder-wijzers geregeld wordt ;

b de schoolvertrekken voldoende en doelmatig verlicht zijn ;c voldoende middelen tot verwarming en luchtverversching

in elk schoolvertrek zijn aangebracht ;d bij elk schoolgebouw een voldoend aantal privaten is en,

zoo jongens ter school gaan, bovendien een voldoend aantalwaterplaatsen ; een en ander volgens de regelen door Ons bijalgemeenen maatregel van bestuur to geven" .

Geheele gelijkstelling van de bijzondere met de openbareschool heeft in deze tegemoetkoming der kosten niet plaats .De grondslag der uitkeering is voor -beide scholen dezelfde .Een vierde gedeelte van de werkelijke bouwkosten wordt doorhet Rijk aan de openbare school geschonken : slechts drievierden komen alzoo ten laste van de gemeente. Aan hetbestuur eener bijzondere school wordt bij hare oprichtinggeen kapitaal geschonken ; het moet alleen alle kosten dragen ;maar jaarlijks wordt door het Rijk aan dat bestuur de rente ver-schaft van het vierde gedeelte van het kapitaal, dat vermoedelijkaan de stichting der school is ten koste gelegd . De bouwkosten,f Too per leerling, zijn volgens vakmannen goed berekend .

Beschouwen wij nu de voorgestelde verhoogingen der Rijks-bijdrage in het licht, door de Memovie van toelicleting overbet wetsontwerp geworpen .

van»

40 en minder leerlingen41-90 leerlingen

. f 40.00

. » 65.50» 91-144

» . » 117.501) 145-199

» » 172.00» 200-254

» » 227.00» 255-309

» » 282.00» 310-364

» . » 337.00» 365-419

» . » 392.00» 420-474

> >> 447.00» 475-529

>> >) 502 .00

>> 530 en meer leerlingen . » 557 .00

319

Waarom verhoogt de Minister de Rijksbijdragen aan degemeenten ?

>Tengevolge van de invoering van de Leerplichtwet, inverband ook met de wijziging van art. 26, zullen de finan-cieele lasten der gemeenten ten behoeve van het LagerOnderwijs niet onbelangr~k toenemen" .

In de tweede plaats, omdat een bedrag per hoofd, datvoldoende kan worden geacht, zoolang niet door bijzondereomstandigheden nicer dan gewone uitbreiding der onderw~s-

krachten noodig is, allicht onvoldoende wordt, indien tenge-volge van wettelijke maatregelen aan het personeel een uit-breiding moet worden gegeven, waarop vroeger niet gerekendkon worden. In de derde plaats, omdat de in de wet opge-nomen verplichting, om herhalingsonderwijs to verstrekken,aan de gemeenten meerdere uitgaven oplegt" .

De Minister acht die verhooging niet alleen billijk, maarnoodzakelijk : »Immers met volkomen zekerheid mag wordenaangenomen, dat zonder verhooging der Rijksbijdragen tal vangemeenten niet in staat zullen zijn de meerdere uitgaven,welke het gevolg zullen zijn van nieuwe wettelijke maatregelen,in de toekomst to bestrijden" .

Waarom verhoogt de Minister de Rijksbijdragen aan debijzondere scholen ?

> Om [volgens zijne belofte] to zorgen, dat door de invoe-ring van de Leerplichtwet het bijzonder onderwijs financieelniet van slechter conditie zou worden" . -- Zullen de finan-cieele lasten der bijzondere scholen ook toenemen of toege-nomen zijn ? Ja : zooals de Minister zegt : >ten einde eensdeelsde concurrentie to kunnen volhouden, anderdeels aan demeerdere aanvragen voor plaatsing to kunnen voldoen" . -Zullen de lasten toenemen > in verband ook met de wijzigingvan art. 26", d . i. de minimum-verhooging der salarissen?Ongetwijfeld. Niet in alle gemeenten zullen aanstonds na deuitvoering der wet de salarissen van het onderwijzend per-soneel verhoogd, althans niet aanmerkelijk verhoogd worden ;omdat in vele gemeenten de salarissen het minimum reedsoverschrijden en omdat de verhooging de Rijksbijdrage wel

320

per hoofd berekend is, maar niet alleen ten voordeele vande onderwijzers gegeven wordt, dus ook aangewend kanworden voor vermeerdering van personeel, en ter voorzieningin andere behoeften . Maar in die gemeenten, waar de salarissender openbare onderwijzers aanmerkelijk hooger zijn of nuaamnerkelijk hooger worden dan die der bijzondere onder-wijzers, zal een gedeelte van de verhoogde Rijksbijdrage tochwel behooren aangewend to worden tot verhooging van desalarissen der laatsten. Want ongetwijfeld wordt zij ook totdat doel door den Minister voorgesteld en door de bijzondereschoolbesturen gaarne aanvaard en gebruikt .

Niet alleen echter de verhooging van het minimum dertractementen zal het bijzonder onderwijs tot meerdere uitgavendwingen maar heel de nieuwe regeling der tractementen methunne vijfjaarlijksche verhoogingen . Tot die regeling zullende gemeenten moeten overgaan en de bijzondere scholenzullen om zelfbehoud moeten volgen . In De katholieke

school vraagt B . : »Zullen de besturen der bijzondere scholenten opzichte van hun personeel medegaan of niet medegaanmet de salaris-regeling, die, worden de Regeeringsvoorstellenaangenomen, voor de openbare onderwijzers zal gelden ?"En hij antwoordt : »Does zij dit wel, dan zullen vele bij-zondere scholen - de becijferingen zijn niet moeielijk tomaken - in nog slechter conditie Taken dan ze nuDoen zij dit niet, dan zullen en de onderwijzers en de scholenzelve de lijdende partij zijn. School en onderwijs op deeerste plaats zelfs . Immers zullen dan weinig onderwijzerslust en roeping gevoelen, hunne toekomst aan 't bijzonderonderwijs to verbinden, wanneer de vooruitzichten bij hetopenbaar zooveel gunstiger zijn, in allerlei opzichten" .

Naar aanleiding van de motie, door de afdeeling Sneeken Omstreken der »Vereeniging van Christelijke Onder-wijzers" aangenomen en aan de leden der Tweede Kamertoegezonden, waarin gevraagd wordt, dat de subsidie nogmeer dan voorgesteld is zal verhoogd worden, en dat deverhoogde subsidie slechts aan die schoolbesturen zal ver-leend worden, welke de verhooging doen strekken voor

321

hun personeel, zegt De Nederlander : > Uit deze motie zietmen, met welke moeilijkheden onze schoolbesturen zullenhebben to worstelen, als eenmaal deze wettelijke regelingvan tractementen zal zijn ingevoerd ; eene regeling, die vooreen deel uit de rijkskas maar voor de rest uit de zakken derparticulieren moet worden betaald" . De Standaard erkent,dat het bijzonder onderwijs in staat gesteld zal worden zijntractementen to verbeteren en herhalingsonderwijs in to voeren,snits de scleoolgelden en giften bl~ven, wat z~ nu z~n, terwijlscholen, die om de Leerplichtwet het personeel vermeerderenof bouwen moeten, achteruitgaan .

Ja, evenals bij de openbare, zal bij de bijzondere scholen> meer dan gewone uitbreiding der onderwijskrachten" noodigzijn . Naar de verhouding van het grooter aantal kinderenmoet ook het getal der onderwijzers toenemen . Maar boven-dien is reeds gebleken, dat op scholen van eenigen omvanghet hoofd moet ontslagen worden van zijne klasse, zullenzijne leerlingen in hunne vorming en ontwikkeling niet aan-merkelijke schade lijden wegens zijne vele bemoeiingen onderschooltijd met de eischen der Leerplichtwet .

Het herhalingsonderwijs zal ook vermeerdering van per-soneel, vooral aan Broeders- en Zustersscholen, vereischen .Bovendien is het subsidie van het Rijk met het oog op ditonderwijs niet zoo royaal, dat het de gemeente en het school-bestuur van alle uitgaven daarvoor ontlast, zelfs niet altijd,wat de Minister toch beoogt, van de heeft dier uitgaven,zooals De Ted in zijne > Aanteekeningen" op dit ontwerpaangetoond heeft .

Zijn wij het ten slotte eens met de woorden van denMinister in zijn Nleynorie van toelichting : > Het lijdt naar demeening der Regeering geen twijfel, dat niet zal kunnenworden gezegd, dat het bijzonder onderwijs in zijn geheelgenomen, tengevolge van de Leerplichtwet meer uitgavenzal hebben to bekostigen dan de som bedraagt, die het aanhoogere bijdragen uit 's Rijks kas zal ontvangen" ?

Dc verhoogde rijksbijdrage moet de vermeerdering van

32

lasten dekken : veroorzaakt door de vervanging van het hoofdder school door een klasse-onderwijzer ; veroorzaakt door devergoeding, die wel aan het hoofd der school mag gegevenworden voor de vele uren, die hij buiten schooltijd aande bemoeiingen van de schoolplichtwet besteden moet endie hij nu niet kan wijden aan de studie of aan het gevenvan privaat-les of aan de opleiding van kweekelingen ; ver-oorzaakt door vermeerdering van onderwijzers en onder-wijzeressen in verband met het verhoogde aantal schoolgaandekinderen ; door het stijgend niveau der tractementen in verbandmet de grootere vraag naar onderwijzers ; door het vermeerderdaantal werkuren of werkkrachten wegens het herhalings-onder-wijs ; door de bemoeilijking in het geven van normaallessen ;door de noodige vermeerdering, vergrooting of verbouwingvan schoolgebouwen ; door de noodige vermeerdering van leer-middelen en schoolbenoodigheden, verwarming, verlichting enz .

Maar nu de Minister met de aanbieding van verhoogdebijdragen voor de lasten der Leerplichtwet aan de bijzondereschool indirect door een nieuwe regeling van de tractementen deropenbare onderwijzers een nieuwen zwaren last oplegt, moet deMinister ook dozen last door Rijkssubsidie opheffen om zijn woordgestand to doen : » Wij zullen zorgen, dat door de invoering vanden leerplicht het bijzonder onderwijs ook financieel niet vanslechter conditie zal worden" (Tweede Kamer, 6 Maart igoo,bl. cogg) . Want die salaris-regeling staat niet op zich zelfmaar is een uitvloeisel van de invoering der Leerplichtwet .

De Minister verklaart dit in zijn Memorie van toelichlingbij dit ontwerp . ,,Is reeds sinds lang op wijziging aange-drongen van die bepalingen der schoolwet, die de strekkinghebben to voorkomen, dat aan openbare onderwijzers eengeheel onvoldoende wedde wordt toegekend, thans b deinvoering der Leerplichtwet treedt de noodzakelijkheid vanherziening dier bepalingen nog meer op den voorgrond" .

Daarom kan ik de zooeven aangehaalde woorden van denMinister : » Het lijdt naar de meening der Regeering geentwijfel" enz. niet beamen .

Bovendien treedt eene zaak nog duidelijker in het licht,

323

dat de concurrentie der bijzondere schoolbesturen met degemeenten nog moeielijker, ja meer en meer onmogelijk wordt .

De Minister -- zeggen wij met De T1d (1 2 Febr .) - is overaluitgegaan van het beginsel, de voorgeschreven verhoogingenvan minima, de kosten van het herhalingsonderwijs enz . veerde heft to brengen ten laste van het Rijk . Nu lezen wij inde Memorie van Toel . : > » Volgens de daarvan opgemaakte be-rekeningen, zullen de gemeenten, na het tot stand komenvan dit wetsontwerp, bij behoud van dezelfde scholen en h2et-zelfde personeel, maar bij volledige inrichting van het her-halingsonderwijs in alle gemeenten, f 1,05 2,540 meer ontvangendan thans." " Een gelijke som van ruim een millioen komtdus allereerst ten laste van de gemeenten . Doch daarbijblijft het volstrekt niet" .

Neen, al to waar blijven de woorden des Ministers : » Ten-gevolge van de invoering van de Leerplichtwet, in verbandook met de wijziging van art . 26, zullen de financieele lastender gemeenten ten behoeve van het Lager Onderwijs nietonbelangrijk toenemen" . Maar ondanks den steun, ons doorden Minister aangeboden ter tegemoetkoming in de kostenonzer schoollokalen, waardoor de bijzondere school wat deRijkssubsidie betreft, zoo goed als gelijk gesteld is met degemeenteschool, blijft bet ook waar : tengevolge van de in-voering van de Leerplichtwet, in verband ook met de wijzigingvan Art. 26, zullen de financieele lasten der bijzondere scholenniet onbelangrijk toenemen .

De gemeente nu verhaalt de grootere kosten op alle be-lastingbetalende gemeentenaren, hetzij ze voorstanders vanhet bijzondere of van het openbare onderwijs zijn, rnaar hetbestuur der bijzondere school kan slechts rekenen op densteun van zijn geloofsgenooten .

Bovendien heeft de gemeente een niet geringen steun inart. 49, krachtens hetwelk haar uit 's Rijks kas tijdelijk sub-sidie verleend kan worden, en van then steun zal menigegemeente gebruik moeten maken . Maar het bestuur derbijzondere school zal gees andere toevlucht meer hebben dande milddadigheid zijner geloofsgenooten, die, ofschoon zij

324

meer moeten bijdragen voor de Rijksbelasting, voor de ver-hoogde salarissen der onderwijzers, voor de uitvoering derLeerplichtwet en de invoering van bet herhalingsonderwijs,voor de mildere toepassing van art . 49 jegens de gemeente-scholen ; meer moeten bijdragen in de gerneentebelasting voordito, dito minus art . 49, plus de »Commissie tot wering vanschoolverzuim" en de openbare kindervoeding en kinderkleeding,- altijd en immer meer zullen moeten betalen om gelijken tredto krijgen en to houden met de altijd meer kostende gemeente-school. Hoe groot moet de milddadigheid der voorstanders vanhet bijzonder onderwijs niet zijn, om niet uitgeput to raken inde concurrentie met de belastingheffende gemeentekas, en debelastingheffende staatskas als reservefonds (art . 49)1

Wij erkennen, dat in 1899 met het toekennen eener Rijks-bijdrage aan de bijzondere school een groote stap gezet isuit de oude richting, die de bijzondere school slechts drukte,nergens steunde ; wij willen gaarne aannemen, dat, bij dentoenmaligen stand der partijen en der persoonlijke ineeningenvan de leden der Staten-Generaal geen grooter winst voor debijzondere school to behalen was dan werkelijk verkregen is,en dat aan het Ministerie Mackay en zijne volgelingen in dezezaak groote dank moet geweten worden ; wij zijn den MinisterGoeman-Borgesius erkentelijk, dat hij de grondgedachte van1889 >>openbaar en bijzonder onderwijs hebben aanspraak opvolkomen gelijkstelling in zake de Rijksbijdragen ' niet alleenloyaal aangenomen maar verder uitgewerkt heeft in zijn ont-werp ; wij waardeeren hoog in den Minister zijn groote liefdevoor het volksonderwijs en den onderwijzersstand, de eerlijk-heid en oprechtheid van zijn optreden, niet alleen waar hetbeginselen maar ook waar het slechts nevenzaken raakt ; wijwillen gelooven, dat de Minister geen kans ziet meer voorde bijzondere school to verwerven, dan hij aanbiedt, dat hijzelfs noode de salarisregeling en de subsidie voor de uitvoeringder leerplichtwet in een ontwerp aaneengeschakeld heeft ;maar zooals De Standaard reeds gezegd heeft : er is geenandere uitweg, dan dat of de gemeentekas verplicht worde

3 2 5

ook de bijzondere school to hulp to komen, of dat art . 49ook op de bijzondere school toepasselijk worde verklaard ') .

Hoe lang zal het duren, eer de billijkheid daarvan wordeerkend ?

>)Les idees marchent" . In de laatste jaren is de klein-geestigheid aan 't afnemen . Er zijn edele mannen ook onderhen, die vroeger tegenstanders der bijzondere school waren .

Aan het eind van mijn opstel, herinner ik mijn lezers aande woorden door een nobelen Israeliet, den heer Godefroi,den zlsten Juni 1878 in de Tweede Kamer (bl . 1013) gesproken :>>Gelijk zooveel bier op aarde, lost zich ook deze [schoolquestiejop in eene geldquestie . Daardoor verliest de zaak geenszinshet eerbiedwaardige van haar karakter ; integendeel, zij heeftjuist als geldquestie aanspraak op eerbied, als men aan debelangrijke offers denkt, gebracht voor de instandhouding derbijzondere scholen door hen, die meenen dat de kinderengeen gebruik mogen maken van de Openbare School" .

Hoorn .

G. A. A . LOOTS .

BIJLAGE.

Men vergelijke bij dit ontwerp de Regeling der sala-

rissen van de onderw~zers, verbonden aan de RotterdamscheVereenibging voor Katholiek Onderw~s, waarvan wij de voor-naamste artikelen hier afdrukken

ARTIKEL I .

Onderwijzers, die hunne geheele opleiding voor de hulpakte aaneene Katholieke kweek- of normaalschool hebben ontvangen en uit-

1) Mr . A . F. de Savornin Lohman zegt in Het &hooiblad:• »Het opleggenaan de gemeenten van steeds wisselende uitkeeringen ten behoeve van de bij-zondere scholen is met een behoorlijk financieel bestuur der gemeente onbestaan-baar . Daarom zal de eenig mogelijke oplossing dezer moeilijkheid zijn : heeovertreaoen van de financieele be7noeiingen der gemeente op de r/kskas"

CXIX . i7 .

22

326

sluitend op een of meer Roomsch-Katholieke Scholen zijn werkzaamgeweest, genieten een . jaarlijksch salaris van :

als zij de akte minder dan 2 jaar bezitten f 500 .

ART. 2 .

Onderwijzers, die na de lessen aan een R . K. opleidings-cursusten einde toe gevolgd to hebben, de hoofdakte verwerven, ontvangeneene verhooging van salaris van f 5o,

als zij de hoofdakte 2 jaar bezitten f ioo .» » »

»

5

»

>>

>> 150.» » »

>>

10

>)

»

>> 200.) » »

'

15

>)

»

>> 250 .» )) »

»

20

»

»

» 300.Voor hen, die bij gebreke van gelegenheid voor eene Katholieke

opleiding, door eigen studie de hoofdakte hebben verworven, behoudthet Bestuur zich de beslissing voor of en in hoeverre art . 2 op hentoepasselijk kan zijn .

ART. 4 .

Van of de aanstelling worden voor alle onderwijzers, de volgendejaren ten voile berekend .

ART . 5 .

Het bezit eener akte voor een vreemde taal geeft recht op eeneverhooging van salaris, groot f 75 's jaars, wanneer en voor zoo langde betrokken onderwijzer werkzaam is aan een van de scholen derVereeniging, waar uitgebreid lager onderwijs gegeven wordt .

» » » » 2 jaar bezitten f 550.» » » » 4 » >> » 6oo .» » » » 7 » » » 650 .>> » >) » ro >> > » 700.» » » » 15 » » » 800 .>> >> >> >) 20 » >) » 900 .

LIPPERT's » AHNENKULTTHEORIE'' .

(Vervolg en slot van Dl. CX VIII, bl. ¢¢9 vv.)

II .

Het tweede deel van Lippert's Christenthur, Volksglaubeand Volksbrauch, dat wij thans nader gaan bespreken, voertden titel : Unser Volksglaube and Volksbrauch . fur Vorstel-lungsinhalt and lessen Sinn and Geschichte . Het is wederomin tweeen geplitst . In de eerste afdeeling onderzoekt deschrijver de grondslagen van het volksgeloof ; in het tweedetoetst hij den feestkring des jaars en de gebruiken, die dezeomsluit, aan zijne theorie omtrent het volksgeloof. Dewijl nudeze tweede afdeeling volledig op de eerste berust en wij onsbij deze studie slechts ten doel stellen, de methode van denschrijver op folkloristisch terrein na to gaan, zijn we vanoordeel, met eene analyse der Grundlagen des Volksglaubensin voldoende mate to kunnen volstaan .

De allereerste beurt krijgen begrijpelijkerwijze de gebruikenen volksvoorstellingen, die tot het afsterven in betrekkingstaan. De ruwste gaan vooraan : zij heeten immers ipso factode oudste en kunnen bij bespreking hunne prioriteitsrechtendoen gelden. Daar nu de lezer van dit tijdschrift ruimschootsde gelegenheid had, door mijn artikel over het GermaanscheAnimisme, met dit gedeelte van het volksgeloof in deze landenkennis to maken, kan ik hier kort zijn . Het openen en sluitender vensters na den dood, het keren der sterfkamer, hetzorgvuldig verwijderen van alle voorwerpen, waaraan de geestkon blijven hechten, - dit alles vindt men ook bij Lippert

328

aangeduid . Vooral van dit laatste punt : na den dood hetheele huis als het ware overhoop halen, dat de ziel tochonbelemmerd auspfluderen kan, toont hij met veel diep-zinnigheid het sterk uitgesproken fetisachtig karakter . Fetis-sisme spreekt ook uit het gebruik van den lijk- of gedenkboom,uit de zoo algemeen verspreide verlossingssage van den geestdoor een schatgraver . Wijn, meel, brood, was, munten enwat de overlevenden nog meer dienstig achten, wordt dendoode in de kist meegegeven ; ter eere van den gestorvenewordt dapper gegeten en gedronken, ja, eertijds ging zelfsde wake bij het lijk met velerlei uitspattingen gepaard 1 ) . Ditalles biedt niet veel nieuws, en men herinnere zich de kon-klusie, welke ik in voornoemd artikel uit deze en soortgelijkesurvivals in het Germaansche folklore getrokken heb 2 ).

Maar Lippert beschouwt de feiten geheel anders . Vooreerst,en deze opmerking geldt heel zijn folkloristischen arbeid,bij hem is alle folklore primair, zoo goed als niets sekundair .Van »overblijfsels", zooals Jacob Grimm zich die voorstelde,geen spoor . Alles is survival, alles dient als integreerend,zij het ook verzwakt, rudimentair bestanddeel van een oor-spronkelijken, steeds voortwoekerenden Ahnenkultus to wordenverklaard. Dit acht ik eene grove overdrijving . Geen ernstigmytholoog zal meer bij Grimm zweren, maar ook, geen on-partijdig geleerde zal aan Grimm's »overblijfsels" een plaatsin zijn systeem weigeren . Het minnedrinken ter eere derafgestorvenen b .v . 3 ) kan met een zeer groote mate vanwaarschijnlijkheid worden teruggebracht tot den offerdronk,aan Wodan-Odhin, den dooden-god, gebracht, hoe primair hetbegrip > offerdronk" zelve dan ook zij 4) .

Doch deze opmerking is niet dan van ondergeschikt belang.Zwaarder weegt de bedenking, dat Lippert zoo herhaaldelijkvan eene vervorming der oorspronkelijke opvatting in de

1 ) S . 379-436.2) BI, 189 v1g .3) S . 406, 679i 68o.4) Zie mijne studies Sint ,fans Mine (Roermond, 1899) bl . 13 v1g,

329

christelijke zienswijze spreekt, waar de overgang niet slechtsgeen historischen waarborg kan aanwijzen, maar zelfs geheelen al omwaarschijniijk, ja, onmogelijk blijkt .

De ziel, die terugkeert, wordt een plaaggeest, kwelt delevende geslachten : ziedaar de oud-Germaansche opvatting .De ziel, die niet in staat van genade het lichaam verlaat,gaat verloren - valt den duivel ten deel, zegt het yolk -ziedaar de christelijke leer . In welke verhouding staat nudeze tweevoudige voorstelling tot elkaar ? Hoe kon hier deleer van het bijzonder oordeel clan toch een aanknoopings-punt vinden in de volksvoorstelling? 1 ) De wraakgierige ziel, diede levenden plaagde, is immers geenszins onder den invloed vanhet Christendom in een duivel herschapen, die macht heeft overde veroordeelde zielen? Ook de strijd van den AartsengelMichael en den Satan om het lijk van Moses, in den briefvan den Apostel Judas vermeld 2), al heeft hij feitelijk totnieuwe volksvoorstellingen aanleiding gegeven, had met dealoude opvattina niets gemeen .

Een ander voorbeeld . Wij weten, dat onze Germaanschevoorouders een gedenkteeken - Malzeicken - plachten op torichten op het graf hunner geliefden . Dit nu was of wet eenboom, die de laatste rustplaats overschaduwde, of wel, enmeestal, een ruw steenen monument, zooals de NoorscheBanta- of Bautarsteenen uit het bronzen tijdperk, waarin sym-bolische teekens ter gedachtenis of ter afweer der doodenstonden gegrift 3 ) . Wettigt nu wel het feit, dat de Christenden eeuwigen slaap sluimert in de schaduw van eenkruis, de gevolgtrekking : ,Das Mal auf dem Grabe ist zumKreuze geworden" ? Vroegtijdig reeds verhief in deze Ger-maansche landen het kruis zijne armen ten hemel ter plaatse,waar zich eertijds het Malzeichen beyond . Zoo weten wij,dat Keneth, koning der Schotten, in de IXe eeuw de uit-drukkelijke bepaling uitvaardigde, dat alle graven van een kruis

t) S . 402 .Vers . 9 .

3) Meyer, Germanisclae Mythologie, S. 56 .

330

moesten voorzien zijn 1 ) . Maar wat heeft het kruis met graf-boom of grafsteen gemeen? Zoo het yolk het grafkruisals hun rechtmatigen opvolger had beschouwd, zou het erkonsekwent de fetis-idee mee hebben moeten verbinden. In-tusschen van zulke opvatting niet het geringste spoor. Wel ishet bekend, dat men den lijkdoek naderhand over een boomhing en dezen als de verblijfplaats van den gestorvene gingbeschouwen. Lippert getuigt dit zelf : » Nachdem die Kirchenicht ohne Miihe die Bestattung unter Baumen abgeschaffthatte, blieb von diesem ganzen Culte nichts als der Brauch,jenes Laken an einen Baum zu hangen, damit hier der Geistweile and nicht im Hause spuke" 2) . Waarlijk, moet ditgebruik als het rudiment van den lijkboom-fetis, en het graf-kruis als de kristallisatie ervan worden beschouwd, dan lijktme het gehalte van kristallisatie en moerloog toch vrij ver-schillend to zijn .Het kruis is een symbool. Het vormt bet middelpunt der

hartverheffende kerkelijke grafsymboliek, als zinnebeeld desVerlossers, als zegeteeken van den triomf, then de Godmenschdoor Zijn kruisdood over den duivel, den dood, de zonde behaal-de. Een kruis, door de nog klamme vingeren omklemd, rust ophet hart, dat heeft opgehouden to kloppen ; een kruis dektde doodkist ; een kruis verheft boven de grafzerk zijne armenten hemel als zinnebeeld der hemensche ontferming en derverrijzenis des vleesches . Het kruis is een synabool. Daaromberoept hij, die op het kruis zweert (iuramentum implicitum),zich slechts in zooverre op dit teeken, als het tot God inbetrekking staat. Men legt immers ook een eed of op evan-gelie of altaar. Evenmin reden dus, in den eed op het kruiseene transformatie van den oud-Germaanschen eed op hetheidensche Mal to zien, zooals de schrijver met veel scherp-zinnigheid tracht aan to toonen I), wat ook geldt voor deneed op de relikwieen der heiligen 4 ) : hij is niet tot de heiligen,maar tot God gericht .

1) Sepzzlciunz omne sacrum Izabeto idque crucis signo adorzato .2) S . 397 . 3) S . 523 vlg . 4) S. 521 vlg.

331

Of is het symbool zelf niets anders dan een rudimentairevorm van voormalige idolatrie of fetissisme ? Zeker, de fetiskan symbool worden, en vaak is daaruit >>door de macht derpoezie en der beeldende kunsten eene rijke symboliek ont-loken" 1 ) . Ook het omgekeerde proces kan echter plaats heb-ben, het symbool kan in fetis veranderen. En eindelijk, hetsymbool kan symbool blijven, en dit is het geval geweestmet het kruis . > Im alten Christenthum", schrijft prof. de laSaussaye, >>war von Idololatrie keine Rede ; die algemeingeehrten Symbole des Hirten, des Fisches, des Kreuzes 2 ),

u. s . w. liefen keine Gefahr zu Idolen zu werden" 3 ) .

Ook heeft m. i. bij de behandeling de folklorist den etymo-loog parten gespeeld . Waar van Mal slechts sprake is, bespeurtLippert Ahnenkultus. Malbaum, Malzeichen, Malzeit, Alal-stdtte, malsetzen zijn voor hem even zoovele vormen, dieluide hun animistische herkomst verhalen . Vandaar dat elkegedenkboom, then het yolk opricht als meiboom, kruisboom,pinksterboom, kermisboom of kerstboom, ja den staak bij hetvogelschieten in gebruik niet uitgezonderd, verkapte lijk-boomen zijn 4) . Vandaar ook dat rechtspraak, volksvergaderingen feestgelagen, die op de Malstdtte plaats vonden, in engverband met den gemeenschappelijken stamvader staan 5 ) .> Alle [Derivativformen] fUhren auf den Todtenhugel zuriick" s) .Jammer maar, dat deze etymologie slechts in het brein van

Lippert bestaat . In Malbaum, Malzeichen, Malzeit evenals inGrabmal, Denkmal enz. en in onze woorden nadeznaal, voor-malig, hiernamaals heeft Mal en maal de oorspronkelijkebeteekenis van het Germaansche neutrum mel: > merkteeken" .Het Gothische mel beteekent : > tijdstip, uur" ; me jan : > teekenen,opteekenen, schrijven" (vgl, het Middel-Ned . striven, dat ook

1) Tiele, Inleiding t. d. Godsdienstwetenschap, I, bl . 71 .2) Wij kursiveeren .3) Religionsgeschiclgte, I, S . 59-4) S. 543, 548, 551, 55 2, 541 V1 9-5) S 516 en passing .6 ) S . 555 .

33 2

3schilderen" beteekende) . In het Oud-Noorsch vindt men vial :>>geschikte tijd" . Het Oud-IIoogduitsch bezigt mal in uitdruk-kingen als z'einemo male: > eenmaal" ; se drin rnalen : > drie-maal". Als bijzondere toepassingen van de beteekenis atijd-stip" kunnen het Nieuw-Hoogduitsche Mahl en ons maal ingastmaal, maalt~d 1 ) van deze groep niet gescheiden worden .

Maar heeft zich de beteekenis > merkteeken" soms uit dievan > grafheuvel" ontwikkeld ?

aHet Germaansche neutrum rnel > » merkteeken" " - ant-woordt Frank - wordt algemeen tot den indo-germaansche-wortel me >> >meten" " . . . teruggebracht" . Let wel : algemeen.Niets verhindert Lippert natuurlijk er een opinio singularisop na to houden, maar iets anders is het, of hij het rechtheeft, eene gewaagde etymologie to bezigen als sleutel terverklaring van eene omvangrijke groep van feiten . Wat nuhet Hoogduitsche Malstatte betreft, dit hoort met het Oud-Hoogd . mahal: aoordeel, vonnis", mahal-stat : agerechtsplaats",en het Middel-Nederl . mael: »rechtszitting" tot een geheelandere woordgroep. Hoogstwaarschijnlijk is dit Mail hetzelfdewoord als het Gothische mathl : »vergadering, markt" en ver-want met ons woord gemaal 2 ) .

En toch beweert de hoogleeraar in kalmen gemoede : >>Soheisst, urn nur einiges zusammenzustellen >> > mahal" " zunachstder kiinstlich aufgeworfene Hugel" 3 ) . Waarlijk een onwrik-bare hoeksteen voor zoo grootsche etymologische konstrukties I

In een zijner ruwste vormen openbaart zich het animisme,naar men weet, in de lijkmaaltijden, waarvan nog duidelijkherkenbare sporen in het hedendaagsche folklore overbleven .Men treft dezen vorm van doodenoffer niet slechts bij de oudeGermanen, maar bij de meeste kultuur- en niet-kultuurvolken aan .

In welke verhouding staat nu dit gebruik tot het Chris-tendom? Volgens Lippert vertoont de H. Offerande der Mis

1) Hier vooral geen volksetymologie!2) Etyrnologisch IVoordenboek der Nederlandsche Taal ('s Gravenhage, 1892)

bl . 6o2 .3) T. a. p . Vg1 . S . 526 v1g.

333

in »einer verfeinerten and vom materiellen Boden abgeho-benen Form alle Elemente des alten Todtenmahls" 1 ) . Delijkmaaltijden, die eertijds ter herinnering aan de afgestor-venen in en buiten de kerk gevierd werden, zouden langzaammaar zeker door de zielmis verdrongen zijn .

Dat men van de vroegste tijden des Christendoms gewoonwas liefdemalen bij de graven to vieren, is genoegzaam bekend .Tertullianus en de HH . Hippolitus, Chrysostomus en Augustinushebben ons uitvoerige berichten hieromtrent nagelaten . Maarde Kerk trachtte het heidensch begrip to louteren, door dearmen tot de feesten to doen uitnoodigen ; als werken vanbarmhartigheid konden zij dan strekken tot lafenis van deziel des overledenen.

Toch ontaardden deze agapen hoe langer hoe meer ; entoen zij nu niets dan bras- en zwelgpartijen meer to aan-schouwen gaven, voelde de Kerk zich verplicht tusschen beideto treden en het gebruik to verbieden om het misbruik uitto kunnen roeien . Zij vermaande nu de geloovigen, hun geldop een andere wijze onder de armen to verdeelen . >> Wilt gijde dooden eeren", zegt de H . Chrysostomus, >>geef danaalmoezen" . Vandaar dan ook dat de H. Monica to Milaanwerd afgewezen, toen zij, de Afrikaansche gewoonten getrouw,wijn en brood ter kerke had meegebracht 2).

Op Germaanschen bodem handelde de Kerk niet anders .In 567 werden op de synode van Tours (c . XXII) de lijk-maaltijden in de kerken verboden . Terwijl nu de eet- endrinkgelagen uitsluitend binnenshuis plaats vonden, bleefbovende graven der overledenen de viering der H . Geheimen alshet offer bij uitnemendheid voortbestaan 3 ) . Hier is geensprake van ontwikkeling, van kristallisatie, van » Verfeinung"de patrologie leert uitdrukkelijk 4 ), dat van de vroegste tijden

1) S. 409 .2) Aug. Confessions, VI, i .3) Ib. Vl, z .4) 0. a . Tertull . De Coron ., III ; De Exhortat. casti,, XI ; De Honog ., X,

Cyprian ., Ep . I ; Aug .? De coca pro mortuis gerenda ; Epiphan ., Adv. Haer.,LXXV; Chrysost., Hont . XXI.

334

of het H. Misoffer als het groote offer voor de zielerustder overledenen werd beschouwd. Ja, Tertullianus voert deOblationes pro defunctis, waarmee slechts het H . Misoffer kanbedoeld zijn 1 ), tot de apostolische tijden terug 2 ) .

Ik ga hier voorbij Lippert's beschouwingen over de aan-wezigheid ter kerke van den katafalk - de doode moetimmers bij het lijkmaal tegenwoordig zijn! - alsook descherpzinnige opmerking, dat de doode door de afscheids-woorden des priestess : sDat hij ruste in vrede" uit de ge-meenschap der levenden swieder entlassen" wordt 3), om evenbij de verhandeling over de middeleeuwsche gilden stil to staan 4 ) .Ook buiten Lippert's Christenthum enz. wisten wij reeds, dat degilden hoogst waarschijnlijk een gekerstenden vorm bieden derOud-Germaansche bloedsbroederschappen . Aan het lidmaat-schap dezer instellingen was de plicht verbonden, den gedoodeto wreken en den kultus des afgestorvenen to behartigen,bij name door een lijkmaal, het latere gildemaal op het feestvan den patroonheilige. Animistisch kan dus het gild slechtsin zooverre genoemd worden, als het aloude bloedsbroeder-schap animistisch was . Dit nu vormde eerst en vooral eenof- en defensieve rechtsbond, die den korporatiekultus kende 5 ) ;maar verre van eene esekundaire vorm" van den familie-kultus to zijn, schonk deze, zoo men wil, aan een soort vanfamiliekultus zelve het aanzijn, doordat de bondsbroederszich mettertijd als eenigermate onderling verwant begonnento beschouwen . De kosten der offermalen, het weergeld enz.werden bestreden uit de gemeenschappelijke geldelijkebijdrage, die waarschijnlijk den naam aan de instelling ge-schonken heeft s) . Dat echter de christelijke handwerkersgildender middeleeuwen zich een patroon kozen, die tot , hetambacht in betrekking stond, - hoe is het mogelijk er sporen

1) Kraus, Real- Encyklop idle der Clzristliclten Altertlziitazer (Freiburg i . B . 686)II, S . 750 .

2) De Coron . III .

3) S. 418 .

4) S. 424.5) Vgl. Karl von Atnira, Recite, in Paul's Grundriss, II, 2, S. 146 .6) Middel •Nederl, giailde, Nieuw-Hoogd . Gilde, Oud-Noorsch gildi, dat de be-

teekenissen van sinleg" en egelag" in zich vereenigt.

335

van Ahnenki ltus in to ontdekken ? In plaats van een stam-vader, zegt Lippert t . a. p., had elk gild een stamheilige .Maar in welke genetische verhouding zou dan toch eeneH. Barbara b. v. tot het gild der metselaars kunnen staan ?De christelijke kristallisatie moet toch van hetzelfde gehaltezijn als de moerloog . Dat de feestmaaltijd voortaan op densterfdag des heiligen gehouden wordt, is niet meer dannatuurlijk, daar de Kerk het feest van alle heiligen, metuitzondering van H. Joannes den Dooper, op hun sterfdagviert : het is hun ware geboortedag . Maar bij het feestmaal,zoo deelt de kultuur-historikus ons mede, werd de legendevan den heilige half episch, half dramatisch opgevoerd enaldus de eerste kiem gelegd tot de tooneelvertooningen dermysteriespelen. Is u de samenhang tusschen deze vertooningenen den Ahnenkultus niet heel helder, waarde lezer, de schuldligt niet aan mij . Lippert roept hier de analogie ter hulp derGrieksche tragedie, die, zooals bekend is, opbloeide uit dendithyrambus, zoo nauw met den kultus van Dionusos ver-want. Maar ook deze kultus is niet animistisch, want volgensde meest gehuldigde opvatting beduidt deze god >>den Saftand die Kraft des Erdelebens uberhaupt, wie es sich inBusch and Wald, in quellenden Bergen, fruchttragendenBaumen, feuchten Griinden offenbart" 1 ) . Animistische sporenzal de onbevooroordeelde dus in de heiligen-vereering dergilden kwalijk kunnen ontdekken, buiten het euhemerismealthans, dat alle heiligen-vereering eigen is, in zooverre dezenamelijk op de vereering van verheerlijkte menschen berust .

Ik kom nu tot eerie historische trouweloosheid van denergsten aard. Het jonge Christendom in de Germaanschelanden, zoo betoogt Lippert, exploiteerde zoo zelfzuchtigmogelijk bet heerschende zielengeloof en trachtte doormiddel. der zielmis rijkdommen opeen to stapelen . Daartoewas het zaak, het leven na den dood zoo smartvol mogelijkvoor to stellen . > Darin sehen wir aber auch, dass dasChristenthum bei seiner Ausbreitung unter den germanischen

1) Robert-Preller, Griechiscjae Hji1hoZogie, I, S . 659 .

Volkern den gerade entgegengesetzten We- geht, den ihmeinst das Urchristenthum gewiesen . Dieses warb seineAnhanger unter den Armen and Niedrigen and wurde vonden Grossen mit Hohn zuruckgestossen - das spatereChristenthum wurde denen annehmbar, die mit Gaben andGut ihre Seele losen konnten ; es machte glanzende Erobe-rungen unter den Hauptlingen, Fursten and Grossen derGermanen, wahrend das niedere Volk noch Jahrhunderte langwie in einer dumpfen Verschworung am Alten hing" .

Aldus het oorspronkelijke Christendom wierf zijne adeptenonder de armen en kleine luiden . Ik ga hier voorbij deprediking van Paulus voor den Areopagus, en stel de vraag,of de Senator Pudens en zijne kinderen, bij wie de H . Petruszijn intrek nam, of de HH . Perpetua, Agatha, Agnes,Barbara, Caecilia en haar bruidegom tot die klasse vanlieden kunnen gerekend worden ? Of de H. Clemens, neef vankeizer Vespasianus, de H . Flavia Domitilla de oudere, en harenicht de H. Flavia Domitilla, dochter der H. Plautilla, beidennichten van keizer Domitianus, soms tot volksklassen hoorden?

>>Wij zijn slechts van gisteren", getuigt Tertulianus zondertegenspraak to duchten, >> en reeds vullen wij uwe steden,uwe kwartieren, uwe versterkte distriktsplaatsen, uwe zelf-standige gemeenten, de hoofdplaatsen uwer landelijke kantons,de legerplaatsen zelf, de tribus, de dekuries, het paleis, densenaat, het forum" 1 ) ; en op eene andere plaats, dat >>elkekunne, leeftijd, stand en waardigheid zich reeds bij dezegemeenschap aansluit" 2 ) .

Van het begin of hoorden de Christenen >>in grootengetale tot elken leeftijd, tot elken maatschappelijken stand"') ;de nieuwe leer zocht adepten bij rijken en armen, bij mach-tigen en geringen, trachtte haar zegeningen to verspreidenoveral, waar eene onsterflijke ziel to redden, waar schuld todelgen en vrede to hergeven viel, - en van deze ge-dragslijn week de Kerk ook in de Germaansche landen

`) Ajol., XXXVII.2) lb ., I .3) Plinius . Epist, X, 97 .

33 6

337

niet af. Maar een man, die als Lippert met den staatkundigenen maatschappelijken toestand dier landen vertrouwd magheeten, moest toch inzien, dat de bekeering eene onmo-gelijkheid zou geweest zijn, hadden de eerste zendelingenzich niet op de eerste plaats tot koningen, hertogen en adelgewend . De Germaansche vorsten waren stamhoofden, ende geloofsverkondigers handelden to hunnen opzichte nietanders als de missionarissen heden ten dage, die de hoofdenvan wilde stammen door geschenken welwillend voor denieuwe leer trachten to stemmen . Dit was de methode derzendelingen van Rome en lerland, die de Angel-SaksischeKerk stichtten, van Wilfried van York, die zich naar bet hofvan koning Adgil begaf, van Willebrord, die zich naar Pepijnspoedde, zoodra hij den staat des lands had leeren kennen ;en toen hij bij de Friezen zijn zegenrijken arbeid zou begin-nen verscheen hij »geholpen door des vorsten rijksgezag" 1 ) .Zou Lippert heusch meenen, dat dit alles met bet oog opeventueele zielemissen geschiedde ?

* **

Is de ziel van het lichaam gescheiden, dan waart zij rondom bet lijk, of wordt in bet geestenheer of onder de elvesopgenomen . Een bijzondere groep dezer elven vormen deaardmannetjes alsmede de kaboutermannetjes of huisgeesten .Welig tierden zij op animistischen bodem voor de komst vanbet Christendom en naarstig stond bet gemoedelijk volkje denGermaan in zijne dagelijksche bezigheden ter zijde .

Welk was hun lot, toen hun met den val van bet heiden-dom de vaste bodem ontzonk?Vooreerst zij hier opgemerkt, dat bet heidendom nooit

heelernaal werd uitgeroeid ; maar parallel met bet Christendombleef onder den vorm van bijgeloof een zekere volkskultusvoortwoekeren, nu eens welig tierend en jeugdig uitbottend,dan weer door gezonder leer besnoeid. Dit geldt ook en zelfsin zeer ruime mate van de vereering der huisgeesten . Doch

1) Vgl. Moll, Kerl rsehiedeszu zim Nederlana', I . bl . 223 .

338

er is meer. De Kerk bond vooral den strijd aan tegen de hoogeregodheden, door de geloofsverkondigers veelal als duivels voor-gesteld. De ondergeschikte huisgoden daarentegen werden omhun meer onschuldig karakter vaak minder fel bestredenen konden op het platte land vooral een kalm en rustig levenslijten . In zoover is de voorstelling van Lippert juist, al zal hijmoeten toegeven, dat in de praktijk der Kerk ten opzichte vanmindere zoo wel als van meerdere godheden niets schuilt, dateen animistischen oorsprong zou kunnen doen veronderstellen .De kobold of huisgeest is aan het huis gebonden en ver-

toeft meestal in de daksparren, bij de deur of aan den haardevenals de rondwarende zielen . De haard is het altaar deshuizes, in den haard werpt men de offers voor de armezielen en huisgeesten beiden . Beide groepen ook komen doorhet venster of een dakopening binnen, verrichten dezelfdediensten, treden in dezelfde sagen op, hebben hetzelfde onder-aardsche wezen gemeen. Bij de komst van het Christendomnu werden de huisgeesten vaak door de behulpzame hemel-sche geesten vervangen. Hunne natuur wijkt of van die dergeesten des heidendoms, de schrijver erkent het ; maar toch,zoo meent hij, hebben de Germanen somwijlen voor denanimistischen oorsprong der engelen een open oog gehad .Let wel, geachte lezers, wij voeren hier geen twistgeding overde kerkelijke leer, maar vragen alleen, in hoeverre het folklorevan heden of eertijds voor Lippert's beweringen getuigt .Welnu, welke zijn de door hem aangehaalde feiten ? De H.Anselmus van Kantelberg uit de meening, dat de ledige plaat-sen der gevallen engelen door even zoovele zalige menschenzullen worden aangevuld . Uit deze opvatting zou dan dezelfdeidentiteit spreken tusschen geesten en menschen, die tengrondslag ligt aan het vaste vertrouwen der geloovige moeder,haar kind als engel in den hemel weer to vinden 1 ) .

Wat wordt nu hierdoor bewezen? Eene zekere gemeen-schap tusschen menschen en engelen, anders toch kon de eenaan den ander, ook niet in de volksopvatting, worden geassi-

1) S . 443 .

mileerd. Deze gemeenschap nu van den kant des menschen,die zalig wordt, bestaat vooral in het genieten van Godsaanschijn. Maar het is toch kristalhelder, dat hieruit niet deminste gevolgtrekking kan noch mag gemaakt worden tenopzichte eener gelijkheid van oorsprong . Hiervoor dient over-eenkomst van wezen, van natuur to worden aangetoond, zooalsdit voor dwerg, elf en mare eenerzijds en de van het lichaamgescheiden ziel anderzijds met het beste recht kan geschieden .Of anders dient het folklore ten minste eenige aanduidingomtrent de herkomst zelve to geven : de sagen, dat de elvenen maren uit Engeland, het overzeesche Germaansche dooden-rijk, komen, zou alleen voldoende zijn, den animistischenoorsprong dezer wezens to waarborgen .

Niet aldus staat het met het feit, dat aan verschillendegroepen van bovenmenschelijk geachte wezens door het yolkeen overeenkomstige kultus wordt gewijd . Dan zou ten slottealle verkerstening op gemeenschap van oorsprong wijzen voorheidendom en Christendom, - eene konklusie, die Lippertzelfs to breed moet lijken . Maar waartoe dan met zooveelblijkbare vergenoegdheid het bericht van v . Reinsberg-Diiringsfeld 1 ) aangehaald, dat heden ten dage de Tzechischeboerin niet verzuimt, een deel der versch gekarnde botervoor de godslamp ten offer to brengen, in de meening, dathare koeien dan rijkelijker melk zullen geven ; terwijl eldersboter in een hoek van bet vertrek wordt gespat ter eere derhuisgoden, die met de zorg van het vee belast zijn? Trouwens,de godslamp, >>die Kirchenlampe", staat niet met den kultus derheiligen 2 ) in verband. - Maar het brengen van offergavenbloeit toch in de katholieke bedevaartplaatsen? Zonder eenigentwijfel ; en de kleine offergaven, die het yolk, van bijgeloovig-heid bijwijlen niet vrij to pleiten, meebrengt, komen bier ofdaar met de veelsoortige miniatuuroffers voor de elven vrijwel overeen . Maar eenerzijds is het Joel volstrekt niet per sede zielerust van afgestorvenen, en anderzijds worden zij feite-

1) Behmischer Fes1kcaZender S . 37 8 -2) S. 452 .

339

340

lijk voor het meerendeel besteed ter versiering van het heilig-dom. Natuurlijk kan ten gevolge eener overeenkomst vanzekere attributen het offer voor een kabouter vroeg of laatdoor eene Tzechische, of, wie weet, misschien ook Hollandscheboerin aan een of ander heilige worden gebracht, - even-goed als het paard van Wodan-Odhin in de volksverbeeldingop Sinterklaas overging. Maar eene oorspronkel~ke overeen-komst valt hierdoor geenszins to bewijzen .Dat Lippert heiligenvereering en zielenafweer op eene

lijn stelt bewijst slechts dit : dat hij met onvoldoende objek-tivisme het intieme wezen der heiligenvereering heeft nage-gaan. De Kerk stelt aan de geloovigen hare heiligen nietvoor als Ahnherrn, maar als schitterende voorbeelden,,als heldhaftige geloofsbelijders, die haar goddelijk-zedelijkideaal op krachtdadige wijze hebben nagestreefd. Van deneenen kant geen goddelijk eerbetoon, van den anderen geenslaafsch animisme. „Die Theile der christlichen Kirche",schrijft prof. de

la Saussaye, awelche die Heiligenverehrung

zugelassen haben, scheiden sie scharf von der Gott alleinzukommenden Adoratio and erkennen theoretisch den Heiligenkeinen anderen Rang and keine andere Bedeutung zu, als zurtriumphirenden Abtheilung der Kiche zu gehoren and durchihre Fi rbitte and Verdienste fur die Menschen wirksam zusein" 1). -

Op twee wegen, wij zagen het, kan de mensch zich voorden toorn des afgestorvenen vrijwaren : door hem to verzoenenof hem uit zijne nabijheid verwijderd to houden . Dit ver-zoenen kan weer op veelvuldige wijze plaats grijpen : menkan het lijk verbranden, men kan den doode in meer ver-wijderde of onmiddellijke nabijheid, ja onder den drempel

1) Regilionsgeschichte, I, S . 86 . - Lippert tracht S . 453 vlg . eene verklaringto geven van het Sint Antonius-varken . De gewone verklaring, „S . Antoniushabe . . . . da ihn die Menschen nicht horten, den Fischen gepredigt, and so seier denn iiberhaupt Patron der Thiere geworden", acht hij onvoldoende. Of dewoestijnbewoner, de H . Antonius abt - deze is het immers, die met het varkenwordt voorgesteld - ook ooit voor de visschen gepredikt heeft, zooals datverhaald wordt van den H . Antonius van Padua?

34t

zijner woning zelf een graf delven, men kan hem in zijnsomber verblijf voorzien van al hetgeen tot zijn voortbestaan

gevorderd wordt, - doch wat hiervan ook zij, steeds hooptmen aldus de schim des afgestorvenen, door hare scheidingvan het lichaam vrijer en machtiger geworden, goedgunstigto zijnen opzichte to stemmen, overtuigd als men is, dat

eene goede behandeling niet onbeloond zal blijven . Men wilden geest meestal aan zijne woonstede verbinden, om hemaldus tot schutsgeest to winnen, ja, men kan een geest zelfs

tot bescherming dwingen . Gegeven nu, dat de ziel ook steedsin de nabijheid harer overgebleven lichaamsdeelen moet ver-wijlen, wordt de beteekenis der bloedige trofeeen, die bovende kegelhutten van Afrika's wildernissen uitsteken, zeer wel

begrijpelijk : het zijn op palen gestoken hoofden van overwon-nenen, wier aanwezigheid den vijand na zijn dood nog totdienstbaarheid zal dwingen 1 ) .

Op deze grondidee berust het gebruik van het toovermiddel,dat den naam van amulet of talisman draagt : een onder-pand voor de bescherming van hoogere machten, bij dendooden-kultus, van de ziel, wie eens het bewuste voorwerptoebehoorde. Een arme-zondaars-knookje in den geldbuil brengt

geld en vrijwaart den dief voor ontdekking 2).Lippert schijnt het Christendom van amuletten-kultus vrij

to pleiten : „Wo these Zauberei besteht, da ist - oft wohldem Zaubernden unbewusst - die Vorstellung von Himmeland Holle wieder negirt ; darum hat sie die Kirche mitConsequenz als schwere Schuld verfolgt" 3 ) . Maar andersstaat het met de middelen, die tot of veer der wraakgierigeschim moeten strekken, als keren, geraas maken, besproeien,enz . Bijna al deze middelen, zegt schrijver, doen zich inchristelijken vorm voor . De Kerk heeft hieromtrent hareopvatting, maar het yolk vindt er voedsel in voor zijn eigen

1) Aldus wordt ook het bericht van Xenophon (Anal. IV, 7, .s6) duidelijkover de gruwzame gewoonte der Chalyben, hun vijanden het hoofd of to snijdenen op hun tochten mede to nenzen .

2) S. 463 .3) S. 463 .CXIX, 3,

23

342

gedachtenkring . Als de priester het godshuis doorschrijdtom het yolk to zegenen, clan herinneren zijne woorden aande intentie van den psalmist ; maar wie uit het yolk denktniet veeleer aan het uitdrijven van booze geesten ? 1 )

Nu betwijfel ik sterk, of het yolk bij deze en dergelijke gele-genheden wel zoo vrij algemeen aan een proces van geesten-zuivering denkt . Ook meen ik eenige ondergeschikte bewe-ringen to durven ontkennen : o. a . bij de klokkenwijding bidt deKerk om afweer van donder en bliksem, doch daarozn nogniet om het verdrijven van booze geesten . Wel verkondigtde metalen stem der klokken de zegepraal van het Christen-dom over het heidendom 2) .

Zeker is het echter, dat de Kerk evenals het yolk hetgebruik van vuur, water en wierook als afweermiddelen tegenbooze invloeden kent. Volgt nu hieruit, dat kerkelijk- envolksgeloof beiden op animistischen grondslag staan? Ofhebben wij hier to doen met praktijken, die aan geen enkelsysteem noch vreemd, noch eigen zijn, die opbloeien uit demenschelijke natuur, die algemeen menschelijk mogen heeten?De reeds elders door mij aangehaalde belangrijke studievan Prof. de la Vallee Poussin : Des ivipuretes et des purifi-cations dans l'Inde antique toont ons de verrassende over-eenkomst der reinigingsmiddelen bij Hindoes, Grieken, Ro-meinen en Hebreeers . Kultuur- en niet-kultuurvolken, overheel de wereld verspreid, kennen water en vuur als terzuivering geschikt 1 ) . Ook de Nigritische toovenaar of medi-cijnman besproeit den zieke met water, om de booze geesten,die de kwaal veroorzaken, uit het veege lichaam to verdrij-ven . Nu zou Lippert wel kunnen beweren, dat invloeden,die men op gemelde wijze to keer gaat, steeds van animis-tischen oorsprong zijn, - niet echter, zonder zich aanhet gegronde verwijt bloot to stellen eener grove petitioprincipii .

1) S. 468 .2) VgI. Dr. H. Samson, .F wzlfus-ter Bi oschiiren, 1, X VIII, lift, 111,

3) De la Saussaye, religionsgeschichfe, I . 5, 113 .

343

Is de talisman slechts een onderpand van bescherming, defetis wordt voor langere of kortere wijl als de zetel derhoogere macht zelve beschouwd . Nochtans, en men verliezedit niet uit het oog, niet aan den steen of het stroo, waaruitfetis of idool bestaan, wordt de vereering gewijd, maar aande godheid, die daar geacht wordt to verblijven . Het meestkonsekwente fetissisme bestaat dan ook hierin, dat de fetis,zoo hij onmachtig blijkt, wordt gekastijd ; want uit de feitenacht men zich dan gerechtigd to besluiten, dat de geest erzijn intrek niet genomen heeft .

Hebben ook de Germanen het fetissisme gekend? De feitenlaten niet toe zulks to loochenen : de stroopoppen bij deoogstgebruiken alleen strekken in voldoende mate tot bewijs .Maar Lippert begaat hier de fout, zonder eenig onderscheidto waken, in den vorm dezer poppen slechts het kontoer-beeld van den stamvader, in de gebruiken zelf slechts eenrest van kinderlijk animisme to zien 1 ) .

Toch ware het hier voor zulkk een onderscheid de plaats .Het bericht van Kuhn, dat de maaiers in Pommeren, Prignitz,de Middelmark, de Ukermark enz. op den akker eene koren-schoof in mansvorm .laten staan, die men den Allen noernt 2 ),zegt zeker veel, vooral wanneer men met deze benaming hetGalicische dsjady : >voorvaderen" vergelijkt, waarmee men ookde afgestorvenen pleegt aan to duiden . Doch hiernaast staat,dat luidens de uitdrukkelijke verklaringen van Bartsch 3 ) delaatste schoof zoowel eertijds als thans tot haveroffer voorWodan bestemd blijft, getuige de uitdrukking : »Wode,Wode, hahl dinem Rosse nu Voder" ; zoo ook : >)Ho Wode,Ho Wode, du goder, hale dinem Rosse nu Voder" .

Hiernaast, of liever hiertegenover, staat verder de beslistemeening van Mannhardt, die van de Germaansche veld- enakkergebruiken een levensstudie maakte . De menschelijkefiguur bij het oogstfeest, den Allen niet uitgezonderd, be-schouwt hij als den verpersoonlijkten daemon der vruchtbaar-

1) S, 492 .2) Markisclte Sag-en, S. 341-44 .3) Sagen aus Me7lcnbury, S . 307, v1g:

344

heid 1 ) . Ook volgens deze opvatting hebben wij hier metfetissisme to doen, dat of sekundair is, of op natuurkultus berust .

Ook de boom wordt fetis - kan het wel anders bij hetgemoeds- en zieleleven van den natuur-mensch? Maar is hijhet slechts, omdat gedurende zekere perioden het stoffelijk om-hulsel der dierbare afgestorvenen in zijne schaduw aan de aardewerd toevertrouwd? Dit lijkt mij zeer wel aanneembaar voorden vlierboom b.v ., die eertijds de graven overschaduwde .Nog thans prijkt het Jodenkerkhof to Praag met eeuwenoudevlierboomen . In Tirol worden de grafkruisen bij voorkeurnit vlierhout vervaardigd . Nog eens, deze bewering schijntaannemelijk, al herinnert de etymologie van Holunder : > Baumder Holden" aan het woord van Mogk : > Der Urheber dieser[animistischen] Auffassung bedient sich philologischer Mittel,die heutzutage kein Philologe mehr anerkennt" 2) . Maar metden vlierboom stelt Lippert zich niet tevreden . In den beuk;owittert" hij animisme, omdat er de eene of andere vromeziel van tijd tot tijd bij neerknielt en een paternoster bidt ;in den hazelaar, dewijl volksliederen hem Frau Hasel noemen,en zijne twijgen een bepaalde tooverkracht bezitten . Delinde staat vaak met de vereering der Moedermaagd in ver-band : hier hebben wij dus to doen met een Ahnenmutterkultus,die zich >)so leicht in den Marienkult umsetzen liess" 1 ) 1 An-dere boomen nog worden in het kader van zijn systeem inge-lijfd, ter wille van het gebruik, deze op bepaalde tijden metstroobanden to omwinden. Dat dit gebruik geen zielengeloofverraadt, doch op bevruchting doelt, heb ik elders aangetoond 4) .

Ook planten zijn heilig en bezitten wonderbaar werkendeeigenschappen in menigte . De geurige en fleurige plantloreheeft zich zelfs een eigen terrein op het gebied der folkloreweten of to bakenen. Maar de hoogleeraar zelf schijnt in tozien, dat het niet aangaat, al deze eigenschappen tot dendoodenkultus terug to voeren. Langzamerhand, zoo meent hij,

1) Baunzkultus, S . 210.

2) Mythologies S . 993 .3) S. 482 .4) De Roos van ,7ericho, in Volkskunde, XIII, 5, bl . 89 .

345

zijn animistische hoedanigheden van enkele species op het

genus overgegaan 1 ) . Niet alleen is deze bewering geheel onge-

grond, maar ook de keuze der species vrij ongelukkig . Het

Donderkruid, Duitsch Donnerwurz, Lat. Sempervivum tectorum,zou niet met Donar in verband staan, maar zijn magischekracht ontleenen aan het feit, dat het vaak op hunnegravenwordt aangetroffen . Waaraan dankt het dan het bestanddeel

Donder en Donner in zijn naam ? > Zweifellos", zoo luidt het be-

sliste antwoord, >)zumeist ihrer Eigenthumlichkeit, in der ange-gebenen Art ohne Bodennasse fortleben zu konnen" 2) Zoudeze uitlegging ook kunnen gelden voor de vroegere bena-

ming Barba .7ovis, alsmede voor het Zwitsersche Joubarbe enons synoniem Donderbaard? Is bier volksetymologie in hetspel, dan staat het aan Lippert zulks to bewijzen .

lets beter is het met den dierkultus gesteld . Bij name het felt,dat verschillende dieren als totem door niet kultuurvolkenvereerd worden, pleit voor den animistischen oorsprong vansommige vormen dezer vereering in Australia en Amerikaalthans 8 ) . Doch ook op Germaanschen bodem . De slangen-

sagen, die vooral, waarin de slang als bewaakster van eengrafschat wordt voorgesteld, kunnen veilig tot bewijs dienen .In de Zuid-Duitsche sage verschijnt de slang vaak met eensleutelbos om den hals . Als elders begaat schrijver echter ookbier de fout, veel to sterk to generaliseeren . De groote enalgemeen erkende symbolistische en naturalistische beteekenisvan eene menigte dieren verliest hij geheel uit het oog . Ookde slangenvereering of ofiolatrie biedt bier voorbeelden to over .De vurige, vliegende draak, die in Duitschland als eene lich-tende, kronkelende gedaante door de lucht schiet, somsblauwachtig met blanken kop en vurigen staart, is zondertwijfel een meteorisch verschijnsel 4) . De Oud-Noorsche Midh-

1) S. 484 .2) Ib. Vg1. mijn opstel Plantlore in het 7aarboek van den R. K. Onderw~-

zersbond (Roermond, igoo), bl . 76 .3) Zie echter over de oneenigheid der geleerden, wat den oorsprong van het

totemisme betreft, Andrew Lang, Modern Mythology (London, 1 897) p . 8 9 .4) Bartsch, Sagen aus /IZeklenburg, I, S . 256 v1g . ; II, S . 201, 231, 294 ;

Wuttke, Volksaherglaube, Nos . 16, 24, 179, 419.

346

gardhslang is in weerwil van Lippert's spitsvondige etymo-logie niets anders dan eene verpersoonlijking der sombere,woeste natuurkrachten, althans wanneer zij geene reproduktieis van den Bijbelschen Leviathan, wat Meyer voor zeer waar-schijnlijk houdt 1 ) . Inderdaad biedt de dierkultus de meestbonte verscheidenheid van vormen, en ten voile beamen wijhet woord van de la Saussaye : „Es ist von vornherein verfehlt,dafiir einen gemeinschaftlichen Ursprung and eine einheitlicheErklarung anzunehmen" 2 ) .

Zouden ook menschelijke fetissen kunnen bestaan? Kiest degodheid somwijlen het lichaam eens menschen tot tijdelijkverblijf? Schrijver oordeelt van ja en geeft in zijn Religionenvoorbeelden van vorsten, die men als fetissen beschouwt, envan zich afstoot, aopoffert", als het blijkt, dat de geest nietof niet meer in hen huist 3 ) . Dit politiek-godsdienstig gebruikvan Afrika's Westkust, Tibet en Japan vindt men bij Ammia-nus Marcellinus aangeduid in een bericht over eene instellingbij de Burgonden. De koning of Hendinos werd door de aloudegewoonte van zijne macht beroofd, als de oogst mislukte ofde krijgskans wankelde . Gerechtigd hiertoe was slechts dehoogepriester, Sinister genoemd, die een erfelijke macht bezatop levensduur .

Met dit magere staal voor de verspreiding van genoemdgebruik op Germaanschen bodem gewapend, tracht Lippertde verhouding tusschen geestelijke en wereldlijke macht inde middeleeuwen to verklaren . Natuurlijk ligt de kiem wederin het Oer-Christendom, in de Paulinische grondstelling, datalle wereldlijke macht van God is . Ook Paus Leo schrijftaan keizer Leo, dat de H. Geest door den keizer tot heil

1) Gernzanisclze ./Wythologie, S . 96 . - Sophus Bugge heeft in zijne Studierover de nordiske Gude- og Heltesagns otrindelse (1880-1889) de theorie ver-dedigd, dat de Edda-liederen in haar huidigen vorm slechts eene heidenschebewerking zijn van christelijke stoffen, door de Vikingers op hun zwerftochtennit Ierland naar het vaderland meegebracht . Zie hierover o . a . Symon's artikelin De Gids, 1883, III, bl. i, getiteld : Eene revolntionaire tlzeorie op het gebiedder Ger7naansche mythologie.

2) ReZigionsgeschichte, I, S . 67 .3) S . 185 vlg .

347

der Kerk werkt . Wat wit dit nu anders zeggen, vraagt Lippert,dan dat God in den vorst regeert? Te meer, daar men gewoonwas, in de koninklijke zalving de mnededeeling des H. Geestesto zien 1 ) . In de Germaansche landen nu kwam de kiem totvoile rijpheid . Langzaam maar zeker won de Burgondischeinstelling veld ; en dank zij de bemoeiingen vooral van eenGregorius VII en Bonifacius VIII verkreeg de Stedehoudervan Christus ten slotte de macht, als Sinister, den koning-fetisof to zetten. Wel is hier geen spraak van hongersnood, oorlogof eenige ramp, die over het yolk komt ; maar de begrippengelukkig" en > ongelukkig" zouden eene onbeduidende wijziging

in die van >>moreel goed" en »slecht" hebben ondergaan . Deonfeilbaarheidsverklaring zette eindelijk de kroon op het werk .

Waar de overeenkomst tusschen folklore en Christendomzoo treffend, zoo in 't cog loopend is, wordt o . i . alle verderbetoog uitgesloten . Of meent de lezer wellicht, dat Lipperthet niet zoo heel mis heeft, wanneer hij in een volgend hoofd-stuk verklaart, dat hij zich daar straks op eene > schwinde-lende Hohe" beyond? 2 )

In de nu volgende bladzijden geeft schrijver nog eenigebeschouwingen over den lijkboom. Op hem zouden de Ger-manen het eerst hun plastische kunst hebben geoefend : ofwel door de exuvien to vermeerderen en tot hoogere vol-maaktheid op to voeren - en zoo ontstond de pop ; of weldoor op boom of paal eene meer menschelijke teekening aanto brengen - en zoo verkreeg men het idool . Ten gunstevan deze opvatting spreken b .v. de > heilige palen" in Afrika .>>Die mit Amuletten versehenen Stabe, denen die Herero dasOpferfleisch darbieten", zegt prof. Schneider, > vertreten dieStelle der Ahnen" 3) . Ook bij de Longobarden waren zulkepaten niet onbekend . Voor de Germaansche landen valt hetgebruik echter mdeilijk to bewijzen . Trouwens, meent Lippert,

1) S . 509, 510. Wij kursiveeren .2) S. 514.3) Die Religion de)- Afrikanischen Natm volker, S . 192 .

348

de Franken, Hessen en Thuringers werden to vroeg gekers-tend, om het tot deze ontwikkeling to brengen . 1)aarentegenzouden de steenen Rolandsbeelden to Bremen, Halberstadt,Brandenburg, Zerbst, Perleberg enz . oorspronkelijk uit hetbout van lijkboomen gesneden zijn 1 ) .

Naast deze beelden blijft de niet-gebeeldhouwde grafpaal voort-duren, niet echter zonder eene menigte vorrnveranderingento ondergaan . Schrijver viert hier zijn subjektivisme bot . Delijkboom dan werd meiboom en kerstboom - bij welke echtergeen zweem van Alinenkultus to erkennen valt 2 ) ; hij prijkt alskruis op straten en wegen, met of zonder passiewerktuigen (dealoude exuvien natuurlijk), - doch waar bier is de animistischebeteekenis, die het kruis uit het Oer-Christendom meebracht?De lijkboom veranderde verder in den staak bij het zoogen .Heidenwerfen en het vogelschieten in gebruik, ja, in denkoning bij het kegelspel. Waarlijk, de Ahnkerr kan tevredenzijn 1 Jammer maar, dat Lippert de telefoonpalen in sommigesteden van Limburg niet gekend heeft, het ware een kostbareaanwinst geweest voor zijn systeem .

Van meer belang komt mij de verhandeling voor over hetduivelsbegrip 3 ) . Slechts door het Christendom deden leer envoorstelling van een volstrekt boosaardig wezen, dat de men-schen plaagt, hare intrede in het Germanendom ; doch meerdan eene nadere bepaling ontleenden zij in de volksopvatting aande heerschende heidensche ideeen . De Germaansche duivelsvormen eene soort van monarchie, maar de zinnelijke voorstellingvan hun rijk komt geheel op rekening der volksopvatting, even-als de verdeeling der wereld tusschen God en duivel - aan-genomen, dat de tekst oorspronkelijk is - geheel voor de ver-antwoordelijkheid van Lactantius blijft 4 ) . Voor rekening vanLactantius blijft in dit geval ook de meening, dat God voor de

1) S. 533 vlg.2) Mannhardt, Baumkultus, S. 16o vlg ., 224 v1g. Zie cok Tille, Deutsche

Weihnacht, S. 256-277 .3) S. 588-564.4) Divin . Instil . 11, io. <<Die sogen . dualistischen Zusatze in des Lactantius

Schriften, Stellen, in welchen die Anschauung vertreten wird, Gott habe das

349

schepping twee zonen had, den Logos en den duivel, denjongen, die afgunst jegens den eerstgeborene voedde 1) . Erzijn Germaansche duivels, die eenige attributen van de koboldenovernemen, en evenals deze den mensch dienstbaar zijn, De

duivel moet zich somwijlen waarlijk afsloven, zooals o .a. uitKuhn's verhaal van Generaal Luxemburg met den duivelblijkt 2 ) . Hij bouwt molens, beploegt steengronden en graaftrivierbeddingen, maar komt hij om zijn loon, dan is men veelal»den duivel to slim of" . De >bedrogen duivel" of adonlme

duivel" is een gelief koosde figuur der Germaansche sagenwereld .Ook neemt de hellegeest verschillende vormen aan : nu eens

verschijnt hij als draak, dan weer als zwarte hond, kat of bok .

Vertoont hij zich als mensch, dan heeft hij hoorns en boks-pooten. Nog kent men den sgebonden duivel", vgl . hetNoorsche : sLoki er or bondum : (de god) Loki is los gebon-den" 1 ) ; doch deze figuur is niet specifiek Germaansch . Satan

zal in boeien geklonken worden, meent Lactantius, wanneer hetmillenarische rijk begint 4) . Karakteristiek is het, dat men inDuitschland en Zwitserland van eene »Teufels Mutter" of>>Grossmutter" spreekt. Mag men deze zegswijzen beschouwenals een rudiment van het Germaansche matriarchaat? 5 ) Ikdurf het betwijfelen ; tenzij men bewijze, dat soortgelijke uit-drukkingen, die wel niet meer draagkracht hebben dan : >)lediable bat sa femme" ; - »de duivel slaat zijn wijf" ; - »desiibelen tiuvels brut" ; - »der tufel . . . sin sun" enz. met hethistorische patriarchaat der Germanen onvereenigbaar zijn .

Bose gewollt and geschaffen . . . . dUrfen nicht auf Rechnung des Verfassers gesetztwerden". Aldus Prof. A. Bardenhewer : Patrologie (Freiburg i/B . 3894) S. 213 .

Wat hiervan zij, waar blijft bet oordeel van Alzog : «In der Entwicklung derchristlichen Lehre leistet er weniger, ist stets ungenau and verfallt sogar inmehrere Irrthiimer, da es ihm an tiefer Einsicht in das Dogma and pracisemAusdruck desselben fehlte ." Grundriss derPatrologie (Freiburg i/B . 1869 .) S . 183 .

1) Divin . Insti t. II, 9 vg1 . IV, 6.2) Md kische Sagen, S . 286 .3) Grimm, Deutsche Mythologie ¢, II, S . 845-4) Divin . Instil ., VII, 24. Aan bet einde van dit tijdperk wordt hij weer nit

zijne ketenen verlost, VII, 26 .5) S. 561 .

350

Wat volgt nu uit dit alles? Dat het heidendom in de volks-dzemonologie heel wat sporen heeft achtergelaten, kan kwalijkop degelijke gronden worden betwist . Alleen het materiaal,dat mij persoonlijk ter beantwoording eener vraaglijst overdit onderwerp gewerd, zou ruim voldoende zijn voor Limburgalthans deze stelling onweerlegbaar to bewijzen . Maar wilLippert tusschen deze volksvoorstellingen eene overeenkomstmet de kerkelijke leer zien, clan slaat hij den bal mis . Hijwete, dat de persoonlijke opvattingen, ook van een Origenes,Lactantius, Augustinus e. a., over de oorzaak van Satans val,over de verblijfplaats der duivelen en hunne natuur, persoonl~keopvattingen zijn en leze hieromtrent het voortreffelijk artikelvan J. Turmel : Histoire de 1'angeologie jusqu'au TIT siecleapi-es -7.C. 1 ), waarin deze o. a. schrijft : » . . . . Les renseigne-ments que fournit la Bible sur le monde angelique ne suffirentpas a contenter la curiosite . De bonne heure diverses questionsfurent soulevees auxquelles l'Ecriture ne donnait aucunereponse nette et certaine . On fut donc reduit pour les resoudrea recourir a la conjecture philosophique ou aux raisons deconvenance theologique" . Het Christendom staat buiten deindividueele voorstellingen van godgeleerden en van yolk .

* *Hiermede loopt mijne taak grootendeels ten einde . Resten

nog enkele slotbeschouwingen .Wat ik in bovenstaande regels niet heb willen bewijzen,

is de onhoudbaarheid eener theorie, die alle godsdienst totAhnenkultus herleidt . In mijn opstel Zielengeloof en Dooden-kultus bij de Germanen heb ik op blz. 189 vlg. mijnemeening hieraangaande gezegd, en voor eene meer diepgaandebespreking acht ik bestek en draagkracht van enkele tijd-schriftartikelen onvoldoende .Maar wat ik wel wilde aantoonen, is de verregaande licht-

zinnigheid en oppervlakkigheid in de beoordeeling van feitenvan een man als Lippert, die geen eenling is, maar een

1) Revue d'Hisloire et de Littirature Religieuses, III, p . 289 .

groep vertegenwoordigt, - verregaande en onverantwoordelijkvooral, waar het eerie teedere materie geldt als deze . Inder-daad, Lippert

i° . beschouwt vele gegevens van het volksgeloof alsrudimenten van animisme, waar op zijn minst genomenevengoed een andere faktor kan zijn werkzaam geweest ;

20. wijst op overeenstemming tusschen volksgeloof enkerkelijk geloof, waar die overeenstemming blijkbaar alleenaan de kracht zijner verbeelding to danken is ;

3°. spreekt van kristallisatie van het Christendom op Ger-maanschen bodem, waar de Kerk aan het Germaansche heiden-dom volstrekt geen bestanddeelen hoefde to ontleenen, diezij vond op den bodem van elk rechtschapen menschenharten geest, die zij slechts behoefde op to delven uit de rijkemijnvelden der menschelijke natuur . Geloof aan een Opper-wezen, gebed, offer, geloof van het voortbestaan der ziel,hoop op het loon der deugd, vrees voor de straf van hetkwaad zijn evenzoovele schatten, die de mensch als onver-vreemdbaar erfdeel op zijn zwerftochten over het aardrijkmedevoert, schatten, die bij de invoering van het Christendomniet verloren gingen, maar tot hoogere waarde werden opge-voerd door Hem, Die de menschelijke natuur niet wildevernietigen, maar veredelen, Die kwam, » niet om to niet todoen, maar om to vervullen" 1 ) . Z66 was de leer van denChristus, en zulk eene leer behoefde, neen kon - als kerke-lijke leer wel to verstaan - op Germaanschen bodem geengedaanteverandering meer ondergaan .

Wil Lippert zijne kristallisatie zoo opvatten, dat men meerdan een ruw, ongezuiverd, in zand en gruis bedolven gesteentevan het Germaansche folklore in het Christendom weervindtals waardevolle kristallen, die in duizend facetten geslepenhet blijde zonnelicht in schitterende kleuren naar alle zijdenheen weerkaatsen, - dan stem ik van harte met zijnezienswijze in .

4°. Bij een groot aantal voorstellingen en gebruiken zijn

1) Math. V : 17 .

35'

352

Lippert's bewijsgronden voor een animistischen oorsprongvolstrekt onvoldoende . Nimmer echter is hij bij machte aanto toonen, dat de animistische rudimenten de oudste zijn,dat alle godsdienst in den Ahnenkultus wortelt. Hebben allegodsdiensten de fase van het animisme doorloopen ? Prof.;Tiele beschouwt dit als peen vraag, waarover men een mee-ning kan hebben, doch waarop de historie geen antwoordgeeft" 1 ) . Ik voeg er bij : en de folklore evenmin .

5 ° . Op historisch en linguistisch gebied is Lippert onver-trouwbaar, op folkloristisch terrein groepeert en illdstreert hijde feiten naar eigen zienswijze ; zoodat het materiaal inderdaad,al is het 'sehr reich" toch ook vaak >>wenig zuverlassig" 2 )moet genoemd worden .

Ware de godsdienst inderdaad slechts uit Ahnenkultusontsproten, dan diende ook de meest volmaakte godsdienst,ook de Christelijke, ondanks zijn schijnbaar verheven leer enheilzamen invloed, met den wortel to worden uitgeroeid 3) .

Maar het bewijs heeft Lippert niet geleverd . De eenigebruikbare behandeling van het folklore tot dit doel zouhierin moeten bestaan hebben, den overgang van het animismetot den natuurdaemonen-kultus, tot de vereering van denmachtigen hemelgod, tot het christelijk geloof uit het wezenen de aaneenschakeling der feiten zoo mogelijk aan totoonen .Wij zeggen : zoo mogelijk. Want evenmin als de historie

der profane volken klimt de folklore tot den oorsprong vanhet menschdom op ; evenmin geeft zij antwoord op de vraagnaar den betrekkelijken ouderdom der verschillende mythischefaktoren. Bij de Huronen, o . a., de voormalige bewoners vanOntario, valt geen spoor van animisme to ontdekken 4 ) . Heeftdit yolk nooit eenige vereering der voorvaderen gekend?

1) Godsdienstwetensclaap, I, bI. 75 .2) De la Saussaye, Religionsgeschiclate, I, S. 79-3) Vgl. C . B. Sprayt, lets over feet wezen en den oorstran, van den godsdienst,

in De Gids, 1596 . II, bl . 57 .4) Spillmann, In der Nenen Welt (Freiburg) i/B 1895) S . 372 .

353

De volkskunde bewaart voor alle antwoord op deze vraageen geheimzinnig stilzwijgen .

De klove, die gaapt tusschen het ruwe fetissisme en densterrendienst, tusschen het doffe bijgeloof der natuurvolkenvan voorheen en thans en de lichtende godsvereering vanHellas, om van het Christendom zelfs niet to gewagen,kan Lippert evenmin als een zijner geestverwanten bij mogelijk-heid overbruggen. Maar ik stel bier de vraag : worden zelfsalle animistische verschijnselen - ook in den strengen zindes woords - op voldoende wijze verklaard door den faktorder vrees? Was die slaafsche aandoening van het sensitieveweerstandsvermogen - al staan de menschelijke driften bovende instinktmatige opvattingen en neigingen van het dier -inderdaad bij machte het aanzijn to schenken aan hetedelste en verhevenste produkt der menschelijke vermogens?Want hoe laag het peil der religie ook staan moge, zijis en blijft het souvereine goed des menschen. En is hetwaar, dat elke oorzaak evenredig zijn moet aan haregevolgen, dan kan magie noch tooverij ooit godsdienst hebbengeteeld .

Ook staven de feiten de beweringen der kakodaemonistenniet. Stond de primitieve mensch waarlijk op het standpuntder hedendaagsche niet-kultuurvolken, dan heeft hij de ver-schrikkingen des doods ook slechts in geringe mate gevoeld .Aan de ruwe, ongetemde natuur der Wilden beantwoordtde vrees voor den dood en de dooden niet ; slechts bijeenige half verdierlijkte stammen, die een slaafsch bestaannasleepen, zooals bij sommige Afrikaansche Negerstammen,treedt zij meer bepaald op den voorgrond 1 ) . Vandaar wel-licht, dat de Ahnenkultus der Kaffers geenszins primitief is,doch het resultaat eener langdurige ontwikkeling 2 ), en dehoogste godheid der zuidelijke Bantoe-volken ten slotte voorzielengeloof en doodenkultus heeft moeten wijken 3) . Men

1) Vgl. Gruppe, Guile and Mythen, S. 245 .2) GrUneisen, Ahnenkultus, S . 277-3) Schneider, Die Religion der afrikanischen Naturvoiker, S . ii2 .

354

ziet het, alle animisme is niet primitief, evenmin als allefetissisme 1 ) .Evenmin als de vrees kan echter o . i . de pieteit, de liefde-

rijke verpleging der dooden, waarlijk godsdienst, zij het ookniet meer dan een animistischen godsdienst, kweeken . Waarhet animisme van voorheen en thans waarlijk het karaktervan godsdienst aanneemt, hoe ruw en min verheven dan ook,daar ligt ten grondslag de diepgewortelde overtuiging, datde levensvlam bij het sterven niet uitdooft, dat de doodslechts de overgang is naar een nieuw en hooger leven . Deziel, het lichaam ontweken, wordt van het ruw-stoffelijkeaardsche leven tot een bovenmenschelijk bestaan opgevoerd,met bovenmenschelijke kracht bedeeld ; en om reden van ditbovenaardsche wezen kent het omsluierde godsbegrip haarbevoegdheden toe, slechts der godheid eigen, en schept eeneverhouding tusschen dooden en levenden, waarin slechts deSchepper staan kan ten opzichte van het schepsel. Nimmerontspruit de godsdienst uit de sensitieve vermogens des men-schen, zij is de vrucht van 's menschen redel~ken wit.

» Vorarbeiter im engsten Sinne" betreurt Lippert niet tohebben gehad 2 ) . Wij hopen in het belang der godsdienst-wetenschap, dat hij evenmin a Nacharbeiter" moge vinden,althans aim engsten Sinne" . Want, is bet waarlijk haregrootsche taak > meer licht" to ontsteken, den mensch dathoogere goed to helpen vinden, dat zij hem niet schenkenkan : ameer dan heerschappij over de stof en vermenigvul-

1) Gruneisen gaat verder en verklaart t. a . p. : » Jeder, der sich nicht vonvorn herein durch eine noch so wahrscheinlich klingende Theorie einnehmenlasst, sondern versucht, den Sinn zu ermitteln, der in den Erscheinungen selbstliegt, and die Sprache zu verstehen, die sie, wenn auch stammelnd, reden, musses bemerken, dass gerade Volker mit einer ubersattigten and sinkenden odermit einer greisenhaft erstarrten Kultur dem Totenkultus eine besonders einge-hende Pflege widmen . Das Volk des Ahnenkultus par exellence, die Chinesen,ferner die Griechen der hellenistischen Zeit, die spateren Romer, die Babylonier,Aegypter, die Inder, sie alle sind nach der einen oler anderen Richtung Beispielefiir das Gesagte" .

2) 5 . 5 .

355

diging van genotmiddelen of verf jning van vormen en zeden,meer dan heel ons beschaafd wereldleven ons gebracht heeft" -dan dient zij inderdaad > echt en ernstig" 1 ) to zijn. Wanneerhare volgelingen steeds bereid gevonden worden den konin-klijken weg der waarheid in to slaan, zal zij aan menigangstig dolende het ware pad kunnen toonen, dat heenleidtnaar de vreedzame vlakte, waar nevel en - schemering zijnweggevaagd door het voile, jubileerende zonnelicht .

Dit zij mijn wensch bij den aanvang van dezen nieuweneeuwkring 1Roermond .

Dr. Jos . SCHRIJNEN .

1) Dr. Groenewegen, Over Godsdiens1wetenschap, in De Gids, 19oo bl. 1o9 .

TWEEGEDICHTENVANZ.H.LEOXIIIINNEDERLANDSCHEVERZENVERTOLKT.I .

OP DEN HEILIGEN LEERAAR AUGUSTINUS

BIJ HET TERUGVOEREN

VAN ZIJN STOFFELIJK OVERSCHOT

UIT DE KATHEDRAAL

NAAR DE KERK VAN S . PIETRO IN CIEL D'ORO

TE PAVIA .

Wijd klinkt de faam, die door ondelgbre lofaccoordenUw leer en deugden, Groote Vader, kroont ;

Maar 't zoetst bij 't heldenvolk, waar aan Tessino's boordenInsubries trots, 't hoogwijs Pavia troont .

Uw lof schalt luider daar ; daar doet met sneller slagenEen warme liefde elk harte voor u slaan .

DE SANCTO AVGVSTINO DOCTOREOB RELIQVIAS EIVSE TEMPL O MAXIMO

IN AEDEM PETRI AP . PAPIENSEMA COELO AVREORESTITVTAS

Doctrinae laus et virtutum fama tuarumLate, Magne Pater, nec peritura sonat .

Sed wage dulce sonat Ticino in littore, fortisQua decus Insubriae docta Papia sedet.

Maior ibi auditur laudurn concentus, ibi ardensIn to vividior pectora tangit amor.

357

En gij, gij blikt die stad in blijde en droeve dagenMet minzaam oog verkwikkend, zeegnend aan .

Maar heden schijnt gij uit de hooge hemelzalen,Een met uw volk, to juublen in den Heer .

Want blijder zien we u aan den gulden kernel pralen ;En Petrus geeft ge uw heilig hulsel weer.

0 heilboo l zoo moge in Italie weer stralenDe zaalge vree, 't geloof ook van weleer!

St. Michiels-Gestel .

A. N. MUTSAERS, Pr.

Tuque urbem, laetis arctisque in rebus, amicoRespicis et recreas lumine, largus ope .

Excelsa ast hodie Superum de sede viderisSumere cum populo gaudia sancta tuo .

Visus enim coelo splendescere laetior aureo,Reddere et exuvias, ossaque sacra Petro

Auspicium felix! Italae sic reddita geniiAlma reflorescat pax et avita fides.

LEO PP. XIII.

NOTA . Pavia, de oude hoofdstad der Longobarden, sinds eeuwen beroemdom hare universiteit, heeft sedert 722, toen zij in 't bezit kwam der reliekenvan den H. Augustinus, dezen H . Kerkleeraar immer op eene bijzondere wijzevereerd. Bij de opheffing der religieuze orden tegen het einde der i8e eeuwwerden Augustinus' overblijfselen nit de kloosterkerk van S. Pietro in Cield'Oroovergevoerd naar de kathedraal.

Als nit S. Pietro in Ciel d'Oro prachtig gerestaureerd en weer ter bedieningovergegeven was aan de Eremieten van den II . Augustinus, werd op uitdruk-kelijk verlangen van Z . H. Leo XIII het eerbiedwaardig overschot den 7den Oc-tober 1900 met groote pleclitigheid van de kathedraal naar die kerk terugge-bracht. fist kunstig monument, waarin de reliel:en rusten wordt als overhuifddoor bet ronde, heerlijk beschilderde koorgewelf, waar de H. Petrns in eengolden heneel (ciel d'oro) vo6r God den Vader is afgebeeld . Hierop zinspeeltbet gedicht van Z . H .

M .

C NIX . 3 .

24

II .

EEUWDICHT.

IN HET JAAR ONZES HEEREN MDCCCC

OP DEN VOORAVOND VAN I JANUARI.

VAN JESUS CHRISTUS

VOOR DE AANBREKENDE EEUW

HET GUNSTIG BEGIN .

Eene eeuw, voor 't schoon der kunst vol edel streven,Sterft weg ; wien 't lust bezing wat zij voor 't leven

Gerieflijks vond, wat wonderkracht haar boodNatuurs ontsloten schoot .

Mij treft de schuld der zinkende eeuw het harteVeel dieper ; dies bevangt mij rouw en smarte .Ach ! wat al teekenen van schande ontwaart

Mijn oog, wen 't ommestaart !

CARMEN SAECVLARE .

AN . CHRIST. MDCCCCPRIDIE KALENDAS IANVARIAS

A IESV CHRISTOINEVNTIS SAF.CVLI

AVSPICIA

Cultrix bonarum nobilis artiumDecedit aetas : publica commoda,

Viresque naturae retectas,Quisquis avet, memoret canendo .

Saecli occidentis me vehementiusAdmissa tangunt ; haec doleo et fremo .

Pro ! quot, retrorsum conspicatus,Dedecorum monumenta cerno .

359

Zal 'k jamren om verbroken schepters, moorden,Bandloosheid, 't monster warend langs alle oorden,

Of d'ijsbren krijg, den burcht van 't VaticaanVol arglist aangedaan ?

Waar vlood de luister, die, o stad der steden,U tooide, vrij van alle dienstbaarheden,

U, wien als Petrus' zetel 't voorgeslachtDoor de eeuwen hulde bracht?

De wetten los van God : o bron van rouwe lWat zedenwet blijft overeind, wat trouwe ?

Als ondergraven, wankt en valt het recht,Eens van 't altaar onthecht .

Hoort gij 't? Een bent verdwaasde wereldwijzenDurft zelfbewust het goddelooze prijzen,

Daar ze in heur waan natuur, van geest beroofd,Als hoogste godheid looft .

Querarne caedes, sceptraque diruta,An pervagantis monstra licentiae?An dirum in arcem VaticanamMille dolis initum duellum?

Quo cessit Urbis, principis urbium,Nullo impeditum servitio decus?

Quam saecla, quam gentes avitaePontificum coluere sedem?

Vae segregatis Numine legibus!Quae lex honesti, quae superest fides?Nutant, semel submota ab aris,Atque ruunt labefacta iura .

Auditis ? effort impia consciusInsanientis grex sapientiae ;Brutaeque naturae supremumNititur asseruisse numen .

36o

Den hoogen oorsprong, ons geslacht toekomend,Verwerpt ze onzinnig ; ijdle droomen droomend,

Voegt ze in een stain - o tegenstrijdigheen 1 -Den mensch en 't dier bijeen .

Helaas ! in welk een dwarrelkolk van schandenZinkt blinde drift, zinkt hoogmoed zonder banden .

O stervling, houd u immer nauwgezetAan Gods ontzagbre wet .

Hij is alleen de onfeilbre waarheid, 't levenEn de eenge recite weg naar 's hemels dreven .

't Gewenscht geluk in 't vluchtig aardsch bestaanBrengt Hij alleenig aan .

Hij zelf deed onlangs schaar bij schaar van vromen,Om hemelgaven smeekend, samenstroomen

Bij Petrus' heilige asch . Wis ! heil genaakt,Waar godsvrucht weer ontwaakt .

Nostrae supernam gentis originemFastidit excors : dissociabilem,Umbras manes mente captans,Stirpem hominum pecudumque miscet .

Hen quam probroso gurgite volviturVis impotentis caeca superbiae .Servate, mortales, in omne

Iussa Dei metuenda tempus,

Qui vita solos, certaque veritas,Qui recta et una est ad Superos via .Is reddere ad votum fluentesTerrigenis valet onus annos .

Nuper sacratos ad cineres PetriTurbas piorum sancta petentium

Is ipse cluxit ; non inaneAuspicium pietas renascens .

0 Jesus, Gij bepaalt der toekomst wegenZend op het pad der rijzende eeuw uw zegen ;

Uw godskracht doe belgzieke volken gaanLangs beetre levensbaan .

Bevrucht Gij 't zaad van zaalgen vree ; zoo mogenWrok, troeblen, onheilzwangere oorelogen

In 't eind verdwijnen ; drijf naar 't rijk der nachtDer boozen Iogenmacht .

Aan uwe hand geleide een doel, een strevenDe vorsten : trouw uw wetten na to leven .

Een zij de Schaapstal, een de Herder, eenGeloof heersch hier beneen .

Mijn loop volbracht ik : tienmaal negen jarenBleef uw gena in 't leven mij bewaren .

Bekroon het, Heer I Ach 1 spaar uw Leo 't wee,Dat ijdel blijft zijn bee .

St. Michiels-Gestel .

A. N . MUTSAERS, Pr .

;61

IESV, futuri temporis arbiter,Surgentis aevi cursibus annue

Virtute divina rebellesCoge sequi meliora gentes .

Tu pacis almae semina provehe ;Irae, tumultus, bellaque tristiaTandem residant : improborumIn tenebrosa age regna fraudes .

Mens una reges, to duce, temperet,Tuis ut instent legibus obsequiSitque unurn Ovile et Pastor unus,Una Fides moderetur orbem .

Cursum peregi, lustraque bis novem,Te dante, vixi. Tu cumulum adiice ;Fac, quaeso, ne incassum precantis

Vota tui residant Leonis.LEO XIII .

NIEUWE UITGAVEN .

Biblische Stvdien : Band V, Heft 4 u . 5 .Baslzebrdus und seine Scholien zarrHeili,,enSclu aft von Dr. JOHANN GOTTSBERGER,

Docent der Theologie am erzbischofl .Klerikalseminar in Freising. (Freiburg,Herder, M. 4.40) .

Even als het Syrische yolk bijna geen zelfstandig bestaangekend heeft, maar als eene dienstmaagd, die van meesteresseverandert, de eene overheersching na de andere zich moestlaten welgevallen, is ook de Syrische wetenschap nimmer totzelfstandigheid gekomen maar heeft zij steeds onder vreemden,vooral Griekschen, invloed gestaan .

De Syrische geleerden waren ijverige compilatoren encommentatoren op velerlei, maar vooral op theologisch gebied .Niet hetgeen de Syrische schrijvers aan eigen werk geleverdhebben - dit is zeer weinig - maar de vreemde schattendoor hen verzameld en opgeborgen maken de hooge waardehunner letteren uit .

Met de persoonlijkheid, het leven en het werken van eender Syrische schrijvers, een der besten, Johannes (later Gre-gorius) in zijn leven Abulfarag, d . i . > Vader des troostes", enna zijn dood, wegens zijne Joodsche afstamming sBarhebraus"genoemd, wit ons Dr. Gottsberger in zijne studie bekendmaken .

Barhebraus behoorde tot de sekte der Jacobieten, werd vrijspoedig bisschop (op twintigjarigen leeftijd in het jaar 1246)en later (1264) Maphrian, d . i. eerste in waardigheid na denPatriarch .

Van zijn vader, den medicus Aaron, erfde hij behalve eene

363

onuitputtelijke werkkracht, tevens aanleg en lust voor natuur-wetenschappen ; de noodzakelijkheid om zich tusschen deveeltalige bevolking der Syrische steden to bewegen maaktevan Barhebraus een taalkundige ; de voorbereiding tot en deuitoefening van het priesterschap en later van de bisschop-pelijke waardigheid, gevoegd bij de oostersche voorliefdevoor theologische geschilpunten, maakten weldra zoowel denatuur- als de taalkennis dienstbaar aan de theologie .En zoo blijkt bet groote belang van de werken van

Barhebraeus voor de kennis niet slechts der exegetische we-tenschap maar der theologische wetenschap in ruimen zin .

J .

Na den Vloed In het steen4ietj5erk of Oudstesporen van den nzensclz in Europa, doorDr. W . H . NIEUwHuls (Leiden, D. Donner,1901) .

Het boekje van Dr. Nieuwhuis bevat een bekopt maarhelder en zaakrijk overzicht van de bewijzen voor de stellingvan Ranke : » De tertiare mensch is nog niet gevonden ; deoudste sporen van menschen reiken in Europa zoowel alsin de overige werelddeelen niet verder dan bet diluvium" .Aantoonen, dat hetgeen men voor bet bestaan van den

mensch gedurende de tertiare periode ter tafel brengt geenebewijskracht bezit, en dat de gegevens, waaruit men eenfabelachtigen ouderdom der bier en daar opgedolven men-schelijke kunstvoortbrengsels en beenderen afleidt (druipsteen-vormingen, delta's, aanslibbingen, terugwijken van den Niagara-waterval enz .) onbetrouwbaar zijn, om dan to doen zien, datzoowel de praehistorie als de geschiedenis bet menschdomniet ouder kunnen maken dan ruim vierduizend jaar en onsdus slechts tot aan den zondvloed brengen : dat is, in hoofd-zaak, de strekking van Dr . Nieuwhuis' boek.

Wij achten bet niet noodig in bijzonderheden den inhoudaan to geven, to minder wijl de lezers van De Katholiek

3 64

de meeste der feiten besproken vinden in de jaargangen1864-73 en 84 .

Wij gelooven echter, dat de bijbelsche chronologie eeneveel grootere speling toelaat dan de schrijver schijnt to ver-onderstellen, en dat de geographische algemeenheid van denzondvloed nog altijd zeer twijfelachtig is . Bij de onzekerheidder geologische tijdmeters zal 't wel nog lang moeielijkblijven uit to maken, of de sporen van geweldige overstroo-mingen, die men op zeer vele plaatsen van den aardbodemaantreft, tot een algemeenen vloed of tot verschillende localevloeden behooren . Gegeven verder de algemeenheid vanden vloed, kon men, zooals de schrijver doet, de uitbreidingder gletschers er mede in verband brengen ; maar, is dealgemeenheid twijfelachtig, dan kunnen de diluviale gletschersniet voor de algemeenheid getuigen . Ook zonder eene voor-afgaande algemeene, overstrooming is de groote uitbreidingder gletschers verklaarbaar .

Wij veroorloven ons ten slotte er nog in 't voorbijgaanop to wijzen, dat de vertaling van >4'abbe Bourgeois" nietis > de abt B." maar de Eerwaarde Heer Bourgeois" .

J . M. L . KEULLER .

IN AFWACHTING VAN NADEREVERKLARING 1).

In De Heraut van 17 Februari wijdt Dr. Kuyper onderden titel : Pluriformiteit eenige regelen aan ons vorig artikel .Op de eerste plaats brengt hij hulde aan den vorm onzercritiek en zegt ons een nadere behandeling der quaestie toe

»De heer Th. F. Bensdorp, R. K. priester, heeft in de Katholielz,deel 1rq, op blz . 205-253, een critiek geplaatst van hetgeen bijonderscheidene gelegenheden door de Heraut gezegd was over deeenheid en de pluriformiteit der institutaire kerk .De nobele vorm en ernstige toon van deze polemiek kan niet

genoeg gewaardeerd worden . In dat opzicht kan ze dienen alsmodel. En in dat opzicht zou het ons dan ook een voorrecht zijn,indien we ruimte en tijd konden vinden, om haar op den voet tovolgen, en overtuiging tegenover overtuiging, betoog tegenover betoogto plaatsen .

Voor een deel zullen we dat ter gelegener tijd dan ook stelligdoen, al zal het wellicht niet in den vorm van anticritiek zijn . Hetgeldt hier een grondovertuiging, en ook wij molten nimmer aflaten,om de gronden dezer overtuiging telkens opnieuw to toetsen, en degapingen die er nog in ons betoog zijn, a an to vullen ; iets waarbijook deze polemiek ons meer dan een plek zal kunnen aan de handdoen, waarbij nadere voorziening noodig is" .

Het was ons een ware voldoening, uit bovenstaande regelento vernemen, dat ooze critiek den Hoogleeraar op geenerleiwijs heeft gekwetst. Ook wordt de lof van zoo hoogst be-voegde zijde geschonken, ten zeerste door ons gewaardeerden bemoedigt ons, om op den ingeslagen weg voort to gaan .

1) De aflevering was reeds afgedrukt, Wen dit antwoord wend ingezonden ;vaudaar de plaatsing achteraan .

Rcn.

CXIX. 3 .

25

366

De Hoogleeraar wijdt vervolgens een enkel woord aan dequaestie zelve . Hij schrijft verder

Voor het oogenblik echter moeten we er ons toe bepalen, eendoorloopend misverstand weg to nemen .

Gedurig toch komt de geachte schrijver er op terug, dat tweedingen, die als tegenstrijdig tegenover elkander staan, niet tegelijkwaar kunnen zijn, en wij althans ontvingen den indruk alsof hij in-den waan verkeerde, dat wij daar anders over dachten .

Toch is dit niet zoo .Indien, om een door hem zelf gekozen voorbeeld to kiezen, de

,6ene kerk leert, dat een element van het Avondmaal, door transub-stantiatie, de Christus wordt ; een tweede dat in, sub et turn brooden wijn de Christus tegenwoordig is ; en een derde, dat onder het,gebruik van brood en wijn, de ziel in coclum subvecta met het lichaamen bloed des Heeren gevoed wordt ; dan sluiten deze drie voorstel-lingen elkander uit ; en kan wie het gene belijdt, met anders ver-klaren, dan dat de beide andere voorstellingen met de waarheid instrijd zijn .

Maar dit is heel iets anders dan hetgeen door ons onder de plurifor-miteit verstaan wordt . Wij bedoelen daarmede, om bij hetzelfde puntto blijven, dat in dit Sacrament de mystieke gemeenschap met denChristus wordt genoten, doch dat de wijze waarop die gemeenschaptot stand komt, niet door ons in adaequaten vorm kan worden uit-gedrukt. Dat ook hier het finitum infiniti non capax doorgaat . Tochbeproeft men de mystieke realiteit, die bier in schuilt en genotenwordt, zoo na mogelijk uit to drukken . Daarbij nu drukt de eenmeer op deze, de ander meer op die zijde . Dit hangt saam met denonderscheiden aanleg en bewustzijnsvorm . Die onderscheiden wijzevan het mystieke to bevatten, zette zich dan eenzijdig vast. En zoogeraakten ten slotte drie of meer vormen van belijdenis tegenoverelkander, die in die gepraeciseerde uitdrukking niet samen waarkunnen zijn . Maar dit neemt niet weg, dat ze alien saam eenzelfdemystieke realiteit pogen to grijpen en to begrijpen, die nooit inmenschelijke taal door eene aan het mystieke geheel adaequate om-schrijving zal kunnen worden uitgedrukt ."

De indruk, then de Hoogleeraar van ons artikel heeft ont-vangen, is volkomen juist. Met geen ander doel kwamenwij er telkens op terug, dat tegenstrijdige stellingen ') niet

1) Wij zeggen : »stellingen" ; en niet, gelijk Dr. K ., »dingen" . Want wel is%vaar zijn stellingen ook dingen, rnaar hier zou het gebruik van dit woodd tot

367

tegelijk waar kunnen zijn, dan wijl wij overtuigd waren, gelijkwe dit nog zijn, dat Dr . Kuyper daar anders over denkt ; enwel om de volgende redenen .

i ° . Wijl de Hoogleeraar verdedigt, dat tegenstrijdige be-lijdenissen tegelijk (relatief) waar kunnen zijn . Is dat nietprecies hetzelfde als beweren, dat tegenstrijdige stellingentegelijk waar kunnen wezen? De belijdenissen staan immersjuist daardoor tegenover elkander, dat zij tegenstrijdige stel-lingen verkondigen . De belijdenissen -~i stellingen.

2 ° . Wijl de Hoogleeraar in het algemeen het relatiefkarakter der waarheid verdedigt . Volgens hem kunnen tegen-strijdige opvattingen, die verschillende personen zich omtrenteenzelfde object van kennis vormen, tegelijk relatief waarzijn. M. a. w het is volgens Dr. K. mogelijk, dat van die ver-schillende tegenstrijdige opvattingen voor den eene deze, voorden ander gene de ware is .

Slechts voor denzelfden persoon kunnen tegenstrijdige stel-lingen niet to gelijk waar zijn .

Dat zulks de bedoeling van Dr . Kuyper is, blijkt nog tenovervloede uit de boven aangehaalde regelen . De Hoogleeraarmaakt daarin melding van drie tegenstrijdige voorstellingenomtrent de leer des avondmaals : 1 ° . de substantie van brooden wijn wordt veranderd in de substantie van het lichaamen bloed van Christus ; alleen de accidentia of uitwendigegedaanten van brood en wijn blijven bestaan ; 2° . de sub-stantie van brood en wijn wordt niet veranderd, maar blijft ;en Christus' lichaam en bloed komen tegenwoordig in enonder en to zamen met het brood en den wijn ; 3'. Christus'lichaam en bloed komen niel tegenwoordig in en onder ento zamen met het brood en den wijn, noch de substantievan brood en wijn wordt in de substantie van het lichaam

misverstand aanleiding kunnen geven . We kunnen nl. spreken van waarheid,inzoover ze is in de dingen (ontologisclae waarheid), en van waarheid inzooverze is in ons vesstand (logische waarheid) . Thans handelen wij bepaaldelijkover waarheid in dezen laatsten zin. Ook staan tegenovergestelde stellingen alsdingen" niet tegenover elkander .

CXIX. 3 .

25

368

en bloed van Christus veranderd ; maar de ziel van hem,die het brood en den wijn des avondmaals nuttigt, wordtten hemel opgevoerd .

Van deze drie voorstellingen zegt de Hoogleeraar, dat zijelkander »uitsluiten" . Maar hij voegt er aanstonds bij, hoehij dat »uitsluiten" verstaat . Niet objectief, niet absoluut, nietsimpliciter, maar slechts subj ectief. >> W i e h e t e e n e b e l ij d t,kan niet anders dan verklaren, dat de beide

andere voorstellingen met de waarheid ins t r ij d z ij n", d .w.z . voor hem, subjective, met de waarheidin strijd zijn ; want volgens het stelsel van Dr . Kuyper,

moet hij tevens verklaren, dat voor een ander mogelijk eender beide andere voorstellingen de ware is . Vergelijk boven-dien de plaats die wij aanhaalden in ons vorig artikel, blz.214, waar de Hoogleeraar zegt, dat > ieder o p z ij n e i g e ns t a n d p u n t niet anders kan noch mag belijden dan dat

zijn eigen belijdenis voor zijn eigen overtuiging,de hoogste, de zuiverste, de meest adequate uitdrukking isvan wat God ons in zijn Woord geopenbaard heeft" .

Ziedaar de juiste voorstelling van Dr . Kuyper s plurifor-miteitsstelsel. Zoo nu hebben we het in ons artikel preciesweergegeven . Maar in dienzelfden zin ook hebben we hetweerlegd . We hebben althans de argumenten weerlegd,welke de Hoogleeraar voor zijn stelsel heeft aangevoerd .

In hoofdzaak komen die argumenten veer op het eene,hetwelk de Hoogleeraar in de boven aangehaalde regelenopnieuw aanvoert, nl. : we zijn to beperkt om de waarheidadaequaat to kennen, m .a.w. om haar geheel to bevatten ofto omvatten. Wij zijn eindig, de waarheid is oneindig . Van-daar inadaequate, gedeeltelijke bevatting der waarheid . Nuvat de een dit, de ander een ander gedeelte ; de een deze,de ander gene zijde. Dit verschil van opvatting hangt ofvan den verschillenden aanleg en bewustzijnsvorm .

Tot zoover gaat alles goed. Alleen merken we op, datniet alle waarheid oneindig is. Men houde hier wel hetonderscheid in het oog tusschen waarheid en waarheid . Menkan de waarheid beschouwen, gelijk ze is in de dingen, voor

3 69

zoover deze beantwoorden aan Gods begrip, alsook voorzoover ze voor ons menschelijk begrip voorwerp en maatstafvan kennis kunnen zijn (ontologische waarheid) ; en men kanvan waarheid spreken voor zoover ze zich bevindt in hetgeschapen intellect, voor zoover ons begrip beantwoordt aande realiteit (logische waarheid) .

De formeele logische waarheid bestaat voor ons bepaalde-lijk in het judicium of oordeel . Immers de waarheid bestaatin de overeenkomst tusschen ons begrip, onze opvatting,onze kennis en het voorwerp der kennis : adlaequatio rei etintellectus. Maar dan eerst bezit ons verstand de waarheidformeel als waarheid, wanneer wij weten, dat onze opvattingmet het gekende voorwerp overeenkomt, m .a.w. wanneer wijweten, dat het voorwerp zoo is als wij het kennen ') . Dit nusluit noodzakelijk een judicium in Ons oordeel nu is waaren objectief waar, wanneer wij het praedicaat aan het subjecttoekennen volgens den eisch van het subject . Geheel de

1) Formeel de waarheid hebben, is dus voor ons hetzelfde als zeher zijn vande waarheid ; en dat formeele bezit, die zekerheid kunnen wij op tweevoudigewijze verkrijgen, ofwel doordat we de identiteit of niet identiteit van subject enpraedicaat, hetzij onmiddellijk, hetzij middellijk (door redeneering) zelf inzien ;ofwel doordat we die aannemen op grond van een gezag, waarvan wij devolstrekte vertrouwbaarheid zelf inzien. De Hoogleeraar echter schijnt eenander begrip to hebben van zekerheid . Volgens hem schijnen wij zeker, nietomdat wij de identiteit of niet identiteit van subject en praedicaat inzien, maaromdat wij ze blindelings gelooven ten gevolge van zekeren aprioristischen denk-vorm a la Kant, voor wien de Hoogleeraar een steeds toenemende sympathieaan den dag legt. Alleen gaat hi) veel verder dan Kant. Deze laatste kentslechts algemeene subjectieve denkvormen of categorien, geldend voor geheelhet menschelijk geslacht; maar de subjectieve denkvormen van Dr. Kuypervarieeren naargelang der individuen . Hij is in zijn stelsel niet alleen subjecti-vist, maar bovendien individualist, oin het zoo uit to drukken . Dit is nu wel eenprachtig systeem om met de verdeeldheid en tegenspraak van het Protestantismeuit den weg to kunnen. Maar een andere vraag is, of zulk systeem to verant-woorden is voor de vierschaar van cede en geloof . In betrekking tot Kantbevelen wij den Hoogleeraar ten zeerste de lezing aan der artikelen van PaterL. Regout S . J . in de laatste jaargangen der Studien, bijzonder Kants diepsteaedaclate (Deel LII), alsook Karat en het cosmolobisclr argument (LI) en Ilet wareen va/sche Formalisrne (aflevering 5 van dezen jaargang). Mogen deze voor-treffelijke studien eens in een afzonderlijk boekdeel verschijnen . Welk een nutzou dat stichten .

370

objectiviteit van ons oordeel bestaat daarin, dat het subjecten praedicaat, hetwelk wij in ons oordeel verbinden, in re

identiek zijn, en dat het subject en praedicaat, hetwelk wijdoor een ontkenning scheiden, in re niet identiek zijn . Want,gelijk de H . Thomas zegt, van iedere ware affirmatieve pro-positie zijn subject en praedicaat in re op een of anderemanier identiek, en worden alleen door het verstand onder-scheiden') . Als ik bijv. zeg : die man is bleek, zijn de manen de bleekheid hebbende of de bleek z~nde een en hetzelfde ;alleen mijn verstand scheidt ze, om er daarna de identiteitvan to constateeren en zoo in het bezit to komen van eenformeele objectieve waarheid . De Hoogleeraar ziet hieruit,dat het volstrekt niet opgaat to zeggen : alle waarheid isoneindig ; want de menschelijke judicia zijn niet oneindig enkunnen toch wel degelijk formeel objectief waar en derhalveformeele objectieve waarheid zijn .Ofschoon we nu Dr. Kuyper evenmin toegeven, dat alle

ontologische waarheid - m.a.w. de waarheid voor zoover zeidentiek is met de dingen - oneindig is 2), geven we echterwel toe, dat gees onzer oordeelen omtrent de dingen allesuitdrukt, wat er van uit to drukken valt . De logische enontologische waarheid dekken elkander in de verste verteniet. Onze oordeelen formuleeren slechts inadaequate kennisvan de dingen .

Ook geven we toe, dat dientengevolge omtrent eenzelfdeobject van kennis meerdere uiteenloopende ware judicia kun-nen gevormd worden, die natuurlijk alle inadaequaat zijn, inzooverre ze alle inadaequate kennis omtrent het to kennenvoorwerp uitdrukken .

Op de derde plaats geven we toe, dat het zonder twijfelvaak van individueele gesteltenis zal afhangen, welke ware

1) An qualibet propositione affirmative vera, oportet quod praedicatum etsubjectum significant idem secundum rein aliquo modo, et diversum secundumrationem" . (S. Th . Summa I, Q . XIII, art. 12 .)

2) Alleen als men een ding beschouwt in al zijne relaties, is zijne ontologi-sche waarheid in zekeren zin oneindig en ken alleen door God adaequaat ge-kend worden.

37 1

judicia men zich omtrent een object van kennis vormt . Totzoover gaan we met den Hoogleeraar mede . Maar nukomt de saltus mortalis, waar het gezond verstand onver-mijdelijk den hals breekt . Volgens den Hoogleeraar kunnendie ware oordeelen zich eenzijdig vastzetten en ten slottetegenover elkander komen to staan. Bier vragen we, hoekunnen ware oordeelen ooit tegenover elkander komen tostaan? Laten ze honderdmaal inadaequaat zijn, d w .z . latenze honderdmaal inadaequate kennis omtrent een of anderkenbaar object formuleeren . Zulks neemt niet weg, dat, alsze waar zijn, ze absoluut waar zijn, d .w.z. waar voor eenieder en ten alien tijde en simpliciter. Laat het honderd-maal waar zijn, dat wij de mystica unio met Christus in hetH. Avondmaal niet kunnen bevatten, feit blijft het, dat destelling : de substantie van het brood en den wijn des avond-maals verandert in de substantie van het lichaam en bloedvan Christus, absoluut waar is of valsch . Als ik zeg : Godbestaat, God is wijs, God is goed') enz ., dan geven al diejudicia een zeer indaequate kennis omtrent Gods wezen ; maarzulks neemt niet weg, dat ze alle absoluut en simpliciter enobjectief waar zijn, en de tegenovergestelde stellingen abso-luut en simpliciter en objectief valsch zijn . Of beweert

1) Al deze praedicaten worden van God in den eigenlijken zin gepraediceerd .Wel niet univoce, maar toch ook niet pour cequivoce . Zeer schoon schrijft deH. Thomas : » In nominibus, quae Deo attribuimus, est duo considerare, scilicetperfectiones ipsas significatas, ut bonitatem, vitam et hujusmodi, et modumsignificandi . Quantum igitur ad id, quod significant hujusmodi nomina,proprie competant Deo, et magis proprie quam ipsis creaturis, et per priusdicuntur de Deo. Quantum vero ad modum significandi, non proprie dicunturde Deo : habent enim modum significandi, qui creaturis competit" . God bezitdit alles eminentiori modo, en daarom worden ze slechts analog-ice van Godgepraediceerd. Nog schrijft de H . Thomas : »Dicendum, quod quaedam nominasignificant perfectiones a Deo procedentes in res creatas, hoc mode, quod ipsemodus imperfectus, quo a creatura participatur divina perfectio, in ipso nominissignificatu includitur ; sicut lapis significat aliquid materialiter ens ; et hujusmodinomina non possunt attribui Deo nisi mctaphorice . Quaedam vero nominasignificant ipsas perfectiones absolute, absque hoc quod aliquis modus partici-pandi claudatur in eorum significatione, ut ens, bonum, vivens, et hujusmodi ;et talia proprie dicuntur de Deo" . Summa I, Q. XIII, art . 3 in c orp . e t ad T .

372

Dr . Kuyper, dat die judicia slechts relatieve waarheid uit-drukken, zoodat wellicht voor een ander het contradictorischede waarheid is? Daarenboven is de mystica unio met Christus,waarvan in de boven aangehaalde regelen sprake is, nieteveneens inadaequate uitdrukking van de oneindige WaarheidGods? Is daarom de stelling : in het avondmaal heeft eenmystieke unio met Christus plaats, slechts relatief waar? Nogmeer. Christus sprak menschelijke taal . Geheel zijne open-baring, geheel zijne leer kon dus uiteraard niet anders zijndan inadaequate uitdrukking van de oneindige Waarheid Gods .Is daarom zijne leer slechts relatief waar? Kan daarom voorden een de leer van Christus, voor den ander het tegenover-gestelde van Christus' leer de waarheid zijn? Wil de Hoog-leeraar aldus zijne Christelijke belijdenis prijs geven? Zooniet, dan moet hij ook erkennen, dat het inadaequate onzerkennis volstrekt niets voor het relatief karakter der waarheidmaar hoogens voor de relativiteit onzer kennis bewijst . Ove-rigens strijdt zijn theorie, gelijk reeds uit de aangehaaldevoorbeelden blijkt, apert tegen de wetten van het gezondverstand. Het praedicaat, dat ik van een subject affirmeer,is in re met het subject identiek of niet. Of het praedicaatadaequaat hetzelfde uitdrukt als het subject, of ze beide toteen propositie vereenigd inadaequate kennis omtrent een ofandere zaak formuleeren, doet hieraan niets of of toe : zezijn in re identiek of niet . Als ze in re identiek zijn, is depropositie, welke die identiteit ontkent of waarin die ont-kenning ligt opgesloten, altijd en absoluut valsch . Hetzelfdegeldt voor de propositie, welke een identiteit affirmeert, dieniet aanwezig is. De subjectieve dispositie van den affirmansof negans, zijn aanleg of bestaansvorm, hebben hiermede nietsuitstaande ') . Nooit derhalve kunnen tegenstrijdige proposities

1) Gelijk we in ons vorig artikel reeds meermalen gezegd hebben, ontkennenwe den invloed van den subjectieven factor niet op onze kennis . We ont-kennen alleen, dat die invloed tegenslrijdige meeuingen to gelijk, zij het clanslechts relatief, waar ban maken. Een Daltonist heeft geen recht om bijv . watrood is zwart to noemen, omdat het henz aldus voorkomt. Een blinde heeftgeen recht om het bestaan van kleuren to ontkennen, omdat hij ze niet kan

373

omtrent eenzelfde zaak tegelijk waar zijn en dat niet subjec-tief gelijk Dr.simpliciter .Dr. Kuyper

opzet toont hijAlle (logische)Gereformeerde,Voor den een

Kuyper beweert, maar objectief, absoluut en

echter staat niet vast in zijn stelsel. In denzich ultra subjectivist, een andere Protagoras 1 ) .waarheid is relatief. Roomsche, Luthersche,Ethische beginselen zijn tegelijk relatief waar .zijn deze, voor den ander gene de waarheid .

Dit hangt of van ieders grondovertuiging, en ieders grondgovertuiging hangt weer samen met ieders individueele of

nationale existentie, aanleg, bewustzijnsvorm, of hoe ge hetnoemen wilt . Die grondovertuiging kan evenmin uit eenwetenschappelijk man verdwijnen als dat bijv . een koe eenpaard, een eik een beuk wordt .

Op verschillende plaatsen van zijn geschriften verzekert deHoogleeraar, dat wij in het geheel geen objectieve waarheidkennen, maar slechts onze subjectieve opvatting van de objec-

waarnemen . In zulk geval wordt iets, wat tot het object behoort, aan bet objecttoegeschreven, m. a. w. er worden in bet oordeel dingen geidentificeerd, diein re niet idem zijn . Zoo beantwoordt het oordeel niet aan de res, waaroverhet oordeel gaat, en is dus geen waarheid, geen adcequatio rei et intellectus .Een waar oordeel moet altijd beantwoorden aan de res cognita of aan hetobject van kennis en in lien zin objeclief zijn . Een subjectief oordeel, d. i .een oordeel, hetwelk iets, wat aan het subject behoort, aan bet objectum cogni-tionis toeschrijft, is altijd valsch .

1) Mercier geeft in zijn Criteriologie generate on Tlaeorie g•enerale de la certi-tude (Louvain, Institut superieur de la philosophic, i, Rue des Flamands, 1899),een werk dat wij den Hoogleeraar niet genoeg ter lezing kunnen aanbevelen,de volgende synopsis van Protagoras' stelsel, in hetwelk men Dr. Kuyper'spluriformiteits-stelsel aanstonds terugvindt : »Ou [faut-il] souscrire au relativismeavec Protagoras et conclure avec lui que )I'homme est la mesure des choses" ; quela verite pour moi est ce qui m'apparait a moi, a tel moment, clans les con-ditions actuelles de mon impressionabilite, que la verite pour mon voisin estce qui apparait a lui, clans les conditions actuelles de son impressionabilite ;qu'il n'y a done plus lieu de distinguer entre jugements vrais et jugementsfaux, attendu que tout jugement est vrai, clans la seule acception encore pos-sible du mot verite, c'est-a-dire relativement aux conditions mouvantes d'existenceet d'action de celui qui bmet le jugement" . En hij voegt er zeer terecht bijall n'y a done plus de verite au sens absolu du mot, et des lors, it n'y a pluslieu de parley de connaissance de la verite ; c'en est fait de la science" (P . 313) .

374

tieve waarheid') . De proposities : tweemaal twee is vier ;Dr. Kuyper is hoofdredacteur van De Heraut ; ik beantwoordop het oogenblik een artikel van Dr . Kuyper, schijnen dusvolgens den Hoogleeraar niet objectief waar to zijn. Maar bijde uiteenzetting van zijn argument wordt dit anders . Danwordt het gezond verstand hem allengs to machtig. Eerstheet het, dat wie een van de aangegeven voorstellingenomtrent het avondmaal belijdt, aniet anders kan dan ver-klaren, dat de beide anderen met de waarheid in strijd zijn" .Hier is de Hoogleeraar nog puur sang subjectivist . Een .weinig verder echter zegt hij, dat die drie voorstellingenvan de leer des avondmaals sin then gepraeciseerdenvorm niet salnen waar kunnen zijn" . Hier heeft het sub-jectivisme opgehouden . Hier is geen spraak meer vansubjectieve, relatieve waarheid maar van waarheid inabsoluten zin . Met die bekentenis echter slaat de Hoog-leeraar, om het eens plastisch uit to drukken, zijn eigenglazen in . Beschouwen we die woorden eens wat nader .De drie genoemde belijdenissen omtrent het avondmaal

1) oDoch herinner u - zoo schrijft de Hoogleeraar (Band aan bet Woord,bl . J4) - wat ik zoo straks opmerkte, dat onze kennis nooit een voorwerpelijkeis en nooit anders dan een onderwerpelijke zijn kan . Wat ons ile ziet, is nietde zaak zelve, maar nooit anders clan het beeld van de zaak, . dat zich afspie-gelt op fret netvlies van ons oog" . Wat de Hoogleeraar bier zegt, is totaalvalsch . Wij kennen niet alleen het beeld van de zaak, maar bovendien dezaak zelve, ,ja, op de eerste plaats de zaak, door middel van het beeld of despecies. De species zelf kennen wij meestal in bet geheel niet . Alleen doorreflexie op onze ken-act weten wij, dat ze bestaan. Maar we onderscheiden zeclan wel degelijk van het voorwerp, dat ze ons doen kennen . Een duidelijlcbewijs, dat wij oolc het voorwerp kennen. Als ik bijv. een koe zie en die nueens aan de voorzijde, dan weder rechts of links beschouw, weet ik zeer goed,dat de koe precies dezelfde blijft, ofschoon de species sensibilis voortdurendwisselt en zich tellcens een ander beeld op mijn netvlies afspiegelt. Ik onder-scheid dus de species van de koe wel degelijlc van de koe zelf. Hetzelfdegeldt vooi de species intelligibilis . De Hoogleeraar raadplege hier St . Thomaso. a . Summa I, Q. LXXXV, art. 2, waar de Heilige Leeraar de dwaling vanDr. Kuyper reeds uitvoerig bespreekt en weerlegt . Waren de philosophischefasciculi van den Warmondschen Hoogleeraar Prof. Beijsens in den handel,wij zouden Dr. Kuyper bovendien verwijzen naar diens voortreffelijke Dynanzi-

logie I, art . I, § 1, Thesis 3a, pag. 34. Moge dit spoedig mogelijk worden .

375

kunnen in then gepraeciseerden vorm niet to gelijk waar zijn .Met andere woorden de belijdenissen, zooals ze daar liggen,zooals ze in casu geformuleerd zijn, zijn niet to gelijk waar .Maar dan is ons pleidooi gewonnen. Juist dit wilden wetegenover Dr . Kuyper staande houden. Dit werpt geheel zijnpluriformiteitstelsel omver. Wel laat de Hoogleeraar hieropvolgen : »dat de belijdenissen niettemin alien saam eenzelfdemystieke realiteit pogen to grijpen en to begrijpen, die nooitin menschelijke taal door eene aan het mystieke geheeladaequate omschrijving zal kunnen worden uitgedrukt" . Maardit is buiten de quaestie . De vraag is niet, wat de belijde-nissen pogen to grijpen en to begrijpen, hoe loflijk overigensdie poging ook zij, maar wat ze in werkel~kheid grijpen envooral wat ze zeggen . Bovendien, al kan de mystieke reali-teit hier niet door een geheel adaequate omschrijving wor-den uitgedrukt, toch kan omtrent het mysterie des avondmaalsheel wat worden uitgedrukt, dat absoluut waar, en ook heelveel, dat absoluut valsch, maar niets, dat aan elkander tegen-strijdig en niettemin tegelijk relatief waar is . Als de judicia,die omtrent het geheim des avondmaals geformuleerd wor-den, inderdaad waar zijn, kunnen zij derhalve nooit tegen-over elkander komen to staan, hoezeer zij alle inadaequatekennis omtrent dit geheim uitdrukken . Alleen dan kan erspraak komen van tegenstrijdigheid, wanneer men bij deware affirmaties bovendien valsche negaties of exclusies voegt .Is bijv. de katholieke leer betreffende het Avondmaal deware, dan formuleer ik een waar en een absoluut waar judicium,als ik zeg : Het sacrament des avondmaals is een teeken vanChristus' lichaam en bloed . Eveneens, als ik zeg : Christus'lichaam en bloed is in het sacrament des avondmaals werkelijktegenwoordig. Beide judicia zijn ieder op zichzelf waar . Maarze zijn inadaequaat waar. Ze geven geen van beiden de leerbetreffende het avondmaal volledig weer . Nochtans kunnen zijals zoodanig nooit met elkander in strijd komen . Stel ik mijechter niet tevreden met deze judicia, hetzij afzonderlijk hetzijbeide to gelijk, to affirmneeren, maar ga ik bovendien exclu-

376

deeren . Zeg ik bijv . : Het geheele geheim des avondmaalsbestaat daarin, dat het een teeken is van Christus' lichaamen bloed, m.a.w. Christus is er niet werkelijk tegenwoordig,dan kom ik tegenover een waar judicium to staan, nl . datChristus er wel degelijk werkelijk tegenwoordig is . Nietechter in zoover ik een waarheid affirmeer, maar in zooverik een andere ware stelling ontken, en daardoor aan mijnware stelling een andere, onware, toevoeg . De tegenspraak zitdus niet tusschen inadaequate waarlheden, maar tusschen eenwaar judicium eenerzijds en de valsche negatie anderzijds,die ik aan mijn waar judicium toevoeg. Hetzelfde zou ge-schieden, als ik beweerde, dat de geheele unio mystica metChristus daarin bestond, dat Christus in het avondmaalrealiter tegenwoordig is. Dan zou er opnieuw tegenspraakzijn tengevolge van de valsche exciusie en niet tusschen dewaarheden zelf. Geen sprake dus, dat bier twee waarhedentegenover elkander staan, hetzij absoluut, hetzij relatief.

Ziedaar wat wij den Hoogleeraar antwoorden, als hij zichbij het objectieve standpunt houdt . Verlaat hij dat echter,en trekt hij zich weder, in tegenspraak met hetgeen hij hierzegt, op puur subjectief standpunt tern-, dan moeten wijonze bestrijding anders inrichten . In afwachting eener nadereverklaring van den Hoogleeraar stellen we ons met hetbovenstaande tevreden . Maar de Hoogleeraar moet zichdetermineeren en zich niet to gelijk op twee tegenovergesteldestandpunten plaatsen .

Nog een enkel woord tot besluit . Wanneer de Hoog-leeraar er toe overgaat ons to antwoorden, hopen we, dat hijvooral duidelijk omschreven bepalingen zal geven van hetgeenhij verstaat door waarheid, door zekerheid, door subjectief,objectief enz . wijl dit het dispuut zeer vergemakkelijkt .

Tx. F . BENSDORP, Congr. SS . Red .

HAECKEL'S OORKONDEN OVER DEAFSTAMMING VAN DEN MENSCH .

(Vervol,- en slot van bl. 66 vv .)

II .

Thans hebben wij de oorkonden, aan de palaeontologieen ontogenie ontleend, nader to onderzoeken .

Openhartig mag Haeckel's bekentenis genoemd worden,dat er in de palaeontologische oorkonden vele gapingen tovinden zijn, uit genoegzaam bekende oorzaken ontstaan . Inde primaten-reeks, zoo luidt het, zijn ze nog grooter danoveral elders . Gelukkig staan hier tot zijn niet geringentroost een aantal positieve feiten tegenover, die eene grootephylogenetische waarde bezitten en zonder twijfel de dierlijkeafstamming des menschen bewijzen . Bedoeld zijn hiermedede verschillende fossiele primaten, welke den afstand tusschenden mensch en het dier moeten overbruggen .

Op de eerste plaats rukt de > )pithecanthropus erectus Dubois"aan. Reeds meer dan eens werd hij ten grave gedragen, dochtelkens wordt hij wederom opgeroepen door de materialistischeaanhangers der apen-theorie, om zijne levensvatbaarheid opnieuw to beproeven. Wij mogen veronderstellen, dat degevonden overblijfselen en de omstandigheden der vindingden lezer genoegzaam bekend zullen wezen 1 ) . Wanneer menHaeckel's bewering leest : > dat de pithecanthropus de lang ge-zochte verbindingsschakel (missing link) is in de keten der

1) Vgl. De Iatholiek (1893) D1. CIV, bh 200 .

CXI\ . .I .

26

378

hoogststaande primaten en dat de tegenstanders der afstam-mingsleer eindelijk van hunne gewichtigste tegenwerping be-roofd zijn, alsof er namelijk geene overgangsvormen to vindenzijn", dan zou men geneigd zijn to denken, dat het geding voorgoed beslecht is en er geen twijfel over de hoedanigheid der ge-vonden overblijfselen, ja zelfs over de afstammingstheoriemeer kan overblijven 1 ) . Er is echter reden to over omHaeckel niet aanstonds op zijn woord to gelooven, zondernaar de bewijzen om to zien. Waar hij de debatten bespreektvan het Leidsche Congres van '9S zegt hij - na eerst nogzelf bekend to hebben, dat de overblijfselen to onvolledigzijn, om een definitief oordeel to kunnen vellen - dat vanongeveer twaalf erkende autoriteiten drie dezelve toeschrevenaan den mensch, drie aan een aap, terwijl zes of meer anderezoologen ze hielden voor hetgeen ze volgens Haeckel'smeening ook werkelijk zijn : fossiele deelen van den uit-gestorven overgangsvorm tusschen mensch en aap . Dezeschijnt hem, zoo luidt het verder, volgens de elementairewetten der logica, de eenig aannemelijke conclusie to zijn .Of de wetten der logica, na die bekentenis omtrent deonvolledigheid der bewijsstukken, niet eene andere gevolg-trekking zouden voorschrijven, daaraan, dunkt ons, valt nietto twijfelen .

Doch Haeckel's voorstelling van hetgeen op het Leid-sche Congres geschiedde, munt bovendien niet nit doorgetrouwheid . De Mortillet, aanhanger der evolutie en eender beste kenners der praehistorische anthropologie in Frank-rijk, geeft het volgende overzicht der meeningen vancirka 21 geleerden, die zich over den anthropopithecus uit-spraken :

1) Op gelijken toon spreekt Haeckel in zijne verleden jaar verschenenWeltrktksel, bldz. 99, een boek, dat een samenvatting is van geheel zijnnatuurwetenschappelijke en philosophische leeringen . Het bevat eene aaneen-schakeling van onbewezene stellingen, doorweven met uitdrukkingen van haattegen iederen positieven godsdienst . Wet cle afstanurring des menschen betreft,verwijst hij near zijne rede to Cambridge gehouden . De filosoof Haeckel isdoor Paulsen e . a . onder hander genomen .

379

Menschelijk . Tusschenvorm . Van apen afkomstig .Dijbeen . . 13

6

1Schedeldak . 6

8

62de maaltand

?

5

23de

>>

4

8

6Uit dit overzicht blijkt, dat er van de 2o autoriteiten

slechts 6-8 den overgangsvorm aannamen, de overigenthen verwierpen . Onder de 6 eerstgenoemden bevindenzich bovendien eenigen, die zich aan onbewezene phan-tasieen hebben overgegeven, zooals Dames en Jaeckel, tengevolge waarvan zij door anderen werden terecht gewezen,terwijl mannen als Milne Edwards to Parijs en Prof . Rosen-berg to Utrecht zich bij de bestrijders van den aap-mensch voegden. Voor Haeckel is het evenwel eene uitge-maakte zaak, dat de vier gevonden overblijfselen alien aanhetzelfde individu toebehoord hebben . Toen daaromtrenttwijfel geuit werd door Dr. Virchow, zoo verhaalt hij, werddoor alle zaakkundige palaeontologen eensluidend verklaard,dat alle onzekerheid daaromtrent onmogelijk was . Ondanksdie stellige bewering - beter ware het geweest die autori-teiten met name to noemen en hunne bewijzen mede todeelen - zal de twijfel wel blijven voortbestaan .

waren opgedolven 1 ), dat de eene tries bijna zeker niet tothetzelfde oudere individu heeft behoord als de schedel en deandere afgesleten maaltand, dat eindelijk de grond in dentijd tusschen de twee vondsten door overstroomingen is om-gewoeld, dan zal men eerder met mannen als E . Fraas enFritsch aannemen, dat de liggingsomstandigheden de moge-lijkheid, dat ze aan een individu hebben toebehoord, welniet uitsluiten, doch veel minder nog vorderen .

Wat den schedel in het bizonder aangaat : Haeckel verwerpt

1) Wilderm :rn 7ahrbueh 93-94 b1. 24S . - Neumayr . - Uhlig, L%rdhiendd,

Il, 334.

Bedenkt men, dat de beenderen afzonderlijk op eenafstand van 15 meter van elkaar verwijderd lagen, dater op datzelfde terrein nog vele andere fossiele beenderen

jSo

zijne of komst van den aap, om deze reden, dat de orbitaleinsnoering geen specifiek karakterteeken der apen is. Hijverliest echter hierbij uit het oog, dat, indien de vooruitsprin-gende oog-randen bij menschenschedels b . v. bij den Nean-derthaler, voorkomen, zij gevormd worden door holle beenderen,waarin zich de >>sinus frontales" bevinden, terwijl dezelfdebeenderen bij de anthropoIden zoo goed als massief zijn 1 ).Ook het ontbreken van de welving des achterhoofds vergrootde waarschijnlijkheid, dat men met een apenschedel to doenheeft . Haeckel spreekt hiervan niet om met des to grootersucces een anderen bewijsgrond van Virchow aan to vallennamelijk de engheid des schedels in het gedeelte der slaap-beenderen. Eenige dagen na het congres, zoo verhaalt hij,toonde Nehring een schedel van een inwoner van Santos,welke die insnoering nog in hoogere mate bezat dan deJavaansche, dan de Gorilla en Chimpanze . Inderdaad schijnenbij ongecultiveerde rassen, ja zelfs bij de Europeesche cul-tuurvolkereu, zulke gevallen van pathologischen aard voor tokomen. Doch nit den aard der zaak zullen zij bij de anthropol-den veelvuldiger zijn dan bij den mensch . Is de bewijskrachtvan dit argument derhalve ook al niet bizonder groot, het pleittoch eer voor Dr. Virchow's meening dan voor die van Haeckel .Het is voor dezen laatsten vooral van belang, dat de Javaanscheschedel veel overeenkomst vertoont met den schedel derGibbons : deze toch zijn in hooge mate generalisten, terwijide andere anthropolden meer specialisten zijn, d . w . z . nietdie algemeene karaktertrekken vertoonen, welke voor eeneevolutie kunnen dienst doen. Van de groote verschillentusschen Gibbon en Homo sapiens wordt geen woord gerept .En die verschillen zijn zoo ingrijpend, dat Haacke eenvoudigzegt : »Van den Gibbon kunnen wij den mensch niet latenafstammen" .Zonder veel to zoeken is echter reeds door Dubois

en Haeckel de afstammingslijst opgemaakt beginnend metden Gibbon om met den mensch to eindigen in dezer voege

1) Ranke, t . a . p . I, hi . 406 . Zie Studies, Jaarg. XXVIII, Dl . I, hi . 215 .

Prothylobates-Pliopithecus-Anthropopithecus of Palaeopi-thecus sivalensis-Pithecanthropus erectus-Homo sapiens .Het eerste lid is de gefingeerde stamvorm, die dan natuurlijkwel veel overeenkomst mag vertoond hebben met den Gibbon .Het tweede lid : de Pliopithecus antiquus (wellicht met denDryopithecus Font. Lart. de eenigste anthropomorphe aap,die in het Europeesch Tertiair voorkomt) gelijkt volgens vonZittel 1 ) zoozeer op den nog levenden Gibbon, dat eengenus-verschil zeer twijfelachtig is . Van het derde lid : dePalaeopithecus sivalensis - aldus gedoopt door Lijdekker,omdat hij in het Sivalik-gebergte, een gedeelte van hetHimalaja-gebergte, gevonden werd - is alleen bekend eeneonderkaak, welke zich door hare kleine afmetingen van denOrang-oetang onderscheidt . Hierop volgt dan de Pithecan-thropus erectus, opgebouwd uit skeletdeelen, wier afkomst aanzoo velerlei twijfel onderhevig is, en die bovendien zoo schaarschzijn (dijbeen, schedeldak en twee kiezen), dat aan de ver-beelding to over vrijheid gelaten is, om eenige gelijkenis opeen overgangsvorm tusschen de anthropoIden en den Homosapiens to vinden. Het wetenschappelijk resultaat van zulkeen stamboom, grootendeels aan de phantasie ontsproten, isvan zeer geringe waarde .

De eenige ernstige bedenking levert de schedelinhoud, dievolgens Prof. Dubois goo tot loon cM3 . zou bedragen. Menclient evenwel in het oog to houden, dat de berekening vanden inhoud uit een zoo onvolledig fragment - alleen het schedel-dak is gevonden zonder zijstukken en zonder basis, die toch vangrooten invloed zijn op den inhoud - veel to wenschenoverlaat . De vermelde opgave schijnt derhalve alles behalvezeker to zijn z) . De Gibbon daarenboven bezit een kleinenkop en zijn inhoud-cijfer is lager dan dat van den Chimpanze,

381

1) K . V . Zittel, Grundziige der Palaeontolocie ; bl. 928 .2) Volgens Selenka, een der beste kenners van het apenskelet, bedraagt de

inhoud slechts Sao cM3, zoodat de verhouding tot den schedel van den Euro-peaan zou wezen ale 4 : 7, d . i . ongeveer twee derden, reden to over om lien,aan een apensoort toe to wijzen (Vgl . Dr . Bumtiller : Blenseh oiler Affe? (bl . 12

en 40) en Das mensclalicke Lemur, XII, 186) .

382

welke onder de anthropoiden den kleinsten inhoud heeft, nam .gemiddeld 409 cM 3 . De Gibbon wordt door Claus 1 ) ookniet tot de eigenlijke anthropomorphen gerekend . Wat daarvanzij : het is toch moeielijk aan to nemen, dat een Gibbon-individu met een sprong een schedelinhoud zou bereikt hebben,die veel meer dan het dubbele bedraagt van de thans levendesoorten, terwijl er van het groote aantal tusschenvormen, dieeen geleidelijken overgang zouden maken, niet het geringstespoor valt to ontdekken .

Omtrent het dijbeen schijnen de gevoelens meer eensluidendto zijn. De teekenen, door Dubois aangegeven, om to bewijzendat het niet echt menschelijk kan zijn, worden door de mees-ten als onbeduidend en van geringe bewijskracht beschouwd .Niet iedere afwijking van den normalen bouw, zoo waar-schuwt Virchow terecht, mag aapachtig of pithecoid genoemdworden, vooral niet zulk eene, die slechts in de verte aanden apen-typus doet denken ; maar er moet daartoe eenepositieve overeenkomst van vorm, en dat wel niet met eengedachten aap, maar met eene bepaalde soort aanwezigzijn . Die afwijking mag ook niet toevallig optreden doorhet samenwerken van abnormale invloeden, die men kanaanwijzen : zij moet spontaan, door eene innerlijke vormings-impulsie bewerkt zijn . Dat de eigenaardigheden van hetdijbeen aan deze strenge eischen der wetenschap niet vol-doen, heeft reeds op het Congres van Leiden Prof . E. Rosen-berg ten duidelijkste bewezen 2 ) .

Haeckel's eerste bekentenis, waarin trouwens bijna alle vak-mannen met hem instemmen : dat de gevonden overblijfselenniet voldoende zijn om een oordeel in welken zin ook towettigen, komt dus klaarblijkelijk vrij wat beter met de waar-heid overeen, dan al zijne latere beweringen, dat er geentwijfel meer over kan blijven, of de pithecanthropus is delang gezochte tusschenvorm .

1) Grundziige de), Zoologie (3de uitg .) bl . 1212 . - Ranke, II, bl . 28 en 29 .2) Vgl. Dr. Biimiiller, t. a . p . Volgens dezen geleerde zou er aan de apen-

af komst niet nicer to twijfelen zijn .

383

Wij zeiden boven, dat naarmate de overblijfselen van » pithe-canthropus" onvollediger zijn, des to meer vrijheid overbleefaan de verbeelding, om door het willekeurig aanvullen vanhet ontbrekende, zich den gemisten schakel in 's menschenafstamming to verschaffen . In het tijdschrift De Natuur 1 )deelt Dr. Calkoen mede, dat Prof. Eug. Dubois dit denk-beeld reeds verwezenlijkt heeft en wel volgens Calkoen's be-wering : met -root succes . Zijn Hooggel . heeft namelijk eenmodel van gips geboetseerd, hetwelk wel wat geleek op eenmensch en ook veel had van een aap, maar noch het eenwas noch het antler. Het hoofd moest klein zijn, ofschoongrooter dan dat der anthropoIden ; aan die betrekkelijkekleinheid der hersenen moest ook de hand beantwoorden .Het dijbeen wees op een opgerichten stand, vandaar denaam serectus". » Gewapend met die gegevens [?] werd - zegtDr. Calkoen - het beeld ontworpen van dat dier, dat misschien5oo.ooo jaar geleden geleefd heeft, welk beeld in de weten-schappelijke afdeeling van de Ned . Indische Sectie op detentoonstelling van Parijs zal worden geplaatst 2 ) . Met maakteop den toeschouwer een machtigen indruk . . . . het vervuldeons tevens met bewondering voor den Hooggel., die nietdoor de werking van zijn verbeelding alleen [!] maar ook opwetenschappelijke gronden dat model zoo kon ontwerpen" .Wij laten het oordeel over aan den lezer ; slechts vragen wij,of het niet to betreuren is, dat zulk een spel in zulk eengewichtig vraagstuk gespeeld wordt ? Het eenig gevolg ervan kan slechts dit zijn : discrediet voor de wetenschap .

Haeckel beweert, dat tusschen den Pithecanthropus en deop den laagsten trap staande, thans nog levende menschen-rassen ook overgangen worden gevonden . De vroeger ont-dekte menschelijke skeletdeelen - met name worden deNeanderthalschedel, die van Spy, van Moulin-Quignon en vanLa Naulette genoemd - moeten daarvoor als bewijsstukken

1) Jaarg. XX, afl . 5, bl. 141-2) Het is daar inderdaad vertoond geworden .

384

dienen . Een menigte van getuigenissen zouden wij kunnenaanvoeren, om to bewijzen, dat Haeckel ook hier wederomeene stelling uitspreekt, waarvoor hij geen gronden kan aan-halen . Om niet to gewagen van mannen als de Quatrefages,Virchow en Ranke, wier gezag bij Haeckel gering is, al staanzij ook als de eerste anthropologen in de geleerde wereld aan-geschreven : nog vele anderen, zelfs onder diegenen, welkede evolutietheorie tot den mensch uitstrekken, bekennen toch,dat nog geen enkele vondst den Lang gezochten tusschenvormaan het licht gebracht heeft .

Slechts enkelen willen wij hier vermelden : » SammtlicheMenschenreste von verlasslichem Alter aus dem Diluvium vonEuropa - aldus von Zittel, een der eerste palaeontologen -stimmen, wie alle in Hohlen gefundenen Schadel, nach Grosse,Form and Capazitat mit dem Homo Sapiens iiberein, andsind durchaus wohl gebildet. Sic ftillen in keiner Weise dieKluft zwischen Menschen and Affen aus" 1 ) .

Niet minder duidelijk spreekt zich Koken uit : > Dass amSchadel, auch wenn die Schadel von Engis and vom Neander-thal ebenso ausgeschieden werden, wie die Reste von Cann-statt, einige Merkmale hervortreten, die an den hochgebildetenRassen der Gegenwart sich verwischt haben, scheint richtigzU sein [?] . . . aber erst muss doch noch viel mehr Materialgesammelt werden, ehe ein sicheres Urtheil moglich wird .Ubergangsformen zu dem gemeinsamen Vorfahren der anthro-po7den Affen and Menschen wird man im Quartar vergeblichsuchen" 2 ) . In gelijken zin ongeveer schrijven mannen alsQuenstedt 3 ), Neumayr-Uhlig 4 ), Laloy 5), de Lapparent 6 ) .

Oin tot een afdoend resultaat to komen, zouden wij de ge-gevens van de paleontologie des menschen moeten onder-

1) T. a. p . b1z . 933-2) Die horuzeit and dare Entzoickelunosgesckickte, b1z. 6og .3) Handbuch des Petrefactenkunde, b1z . 36 (ate Aiiflage) .4) Erdknnde, II, b1z . 335-5) Zie Vigouroux, Dictionnaire de la Bible, art. Adam, blz . i88 .6) Trade de gt'ologie, II, blz . 5234. .

385

zoeken . Ongeveer een 5o-tal vondsten zijn in den loop derj9 de eeuw gedaan, zoodat een geheel boekdeel zou gevor-derd worden, wilden wij ze alle bespreken . De aanhangersder ontwikkelings-leer vergemakkelijken ons echter den arbeid,doordien zij van al de gevonden overblijfselen slechts een to-tal ongeveer uitkiezen, enkel en alleen wijl deze aan hunnetheorie eenigen steun kunnen bijzetten . Van dat io-tal frag-menten zijn er nog eenige, wier diluviale ouderdom lang nietzeker bewezen is. Volgens von Zittel kunnen alleen devolgende daarop een onbetwistbaar recht doen gelden : r ° . deonderkaak van La Naulette in Belgie . 2° . Het kaakbeen-fragment uit het Schipkahol in Moravie . 3°. De schedel vanOlmo in Toscane . 4 ° . De schedel van Egisheim in den Elzas .0. De onderkaak van La Naulette, niet verre van Dinant

gevonden op eene diepte van 5 meter, overdekt door 7 ver-schillende lagen van stalagmieten naast beenderen van denMammouth en Rhinoceros tichorhinus, vertoonde de vol-gende teekenen van overeenkomst met de anthropoiden .a. Dc kin ontbrak, zoodat het individu een zeer sterk prog-

nathismus moet hebben gehad .b. De hoektanden waren sterk ontwikkeld, terwijl de maal-

tanden van voren naar achteren in grootte toenamen, wateveneens bij de apen het geval is .

c . Eindelijk en vooral, de spina mentalis interna - een been-achtig uitsteeksel ter plaatse, waar de twee helften derkaak zijn samengegroeid en waar een der tongbeenspierenaanzet - ontbrak, evenals bij de de apen, zoodat menmeende, dat de eigenaar nog niet de gearticuleerdespraak zou bezeten hebben (wellicht de Homo alalus vanHaeckel) .

Het verwondert derhalve niet, dat de ontdekking dier kaakmet vreugde door de evolutionisten begroet werd : de vreugdeechter was kort van duur. Een nieuw onderzoek ingestelddoor Dr. Topinard, een even bekwaam als onpartijdig rechter,bracht aan het licht : dat de genoemde spina mentalis weldegelijk werd gevonden, zoodra het fragment van de aan-klevende aarde behoorlijk gezuiverd was . Ook de kin

386

bestond, al was zij van geringen omvang, terwijl de ver-schillende grootte der maaltanden Been doorslaand bewijslevert ; bij de apen zelf komen uitzonderingen voor ; daaren-boven kon men over de grootte dier tanden alleen uit dekassen oordeelen, wijl de tanden zelf ontbraken : iets, watslechts een onzeker resultaat kon opleveren . Zoo stortte,zegt Dr. Topinard, het geheele gebouw, sinds 20 jarenstaande gehouden, ineen .

2° . De onderkaak van het Schipka-hol bevatte 3 snijtanden,i hoektand en 2 voorkiezen . Deze drie laatsten waren nogin de kaak besloten en vertoonden open wortels, hetgeenin normalen toestand wijst op een leeftijd van 8 tot iojaren, terwijl toch de afmetingen der kaak zoo groot waren,dat ze slechts aan een volwassen individu kon behoordhebben. Had, men hier dan wellicht met een reuzengeslachtto doen, dat nog op een lagen trap van beschaving stood?Wankel, Schaafhausen en anderen meenden het. DochDr. Virchow toonde door voorbeelden aan, dat men to doenhad met een pathologisch verschijnsel, zoodat alle bewijskrachtop het punt van afstamming of rasverschil moest wordenopgegeven.

3°. Ook de authenticiteit van den schedel van Olmo is ge-waarborgd . In 1865 werd hij door Cocchi op eene dieptevan 15 meter naast de beenderen van quaternaire dierengevonden. Hij vertoont een gematigd dolichocephalen vorm,zooals die heden nog veelvuldig voorkomt, en mist volgensde Mortillet alle teekenen, die de gezochte tusschenvormmoet bezitten, terwijl Vogt niet aarzelde to bekennen : > Hetis een schoone schedel" .

4 0 . De schedel van Egisheim in den Elzas op den linkerRijnoever gevonden, vertoont een vorm veel gelijkend opden Neanderthal-schedel, derhalve dolichocephaal . Hij lagop 21/2 M. diepte in »Lehm", welke ook nog overblijf-selen van dieren zooals Cervus megaceros, Elephas primi-genius omsloot . Desniettegenstaande bestaat er reden omaan zijn diluvialen ouderdom to twijfelen . Een in diezelfde laagbegraven lijk en gepolijste beitels schijnen op de historische

387

tijden to wijzen 1 ) . In geen geval zijn er teekenen voorhanden,welke aan een tusschenvorm doen denken .

Wij zouden hiermede kunnen volstaan, wijl voldoende ge-bleken is, dat de zekere documenten niet slechts Haeckel'sbewering niet staven, maar veeleer het tegendeel bewijzen .Wijl echter nog eenige andere eene groote vermaardheidverkregen hebben en met name door Haeckel worden aan-gehaald, willen wij dezelve met een enkel woord vermelden .

De Cannstatt-schedel, de oudste wel is waar, wat den vin-dingsdatum betreft, wordt door bijna alle hedendaagscheanthropologen als postdiluviaal beschouwd, zoodat de grond-slag voor het Cannstatt-ras van de Quatrefages is verdwenen 2 ) .

Beroemd is ook de Neanderthal-schedel geworden, in 1856op een diepte van o.66 M . in een leemlaag gevonden. Zijnalgemeene vorm is, gelijk genoegzaam bekend is, de chamae-cephale dolichocephalie (afgeplatte langhoofdigheid), welkegewoonlijk een betrekkelijk geringen schedelinhoud bezit .Daarenboven vertoont hij vooruitspringende oogholten, hetgeenvolgens de evolutionisten zijne overeenkomst met den apen-schedel bewijst. De diluviale ouderdom van dezen veelbe-sproken schedel is echter niet genoegzaam gewaarborgd . Inhet vorige jaar is door 0 . Routers de leemlaag op denrechter oever van de Dussel, waar zich dit Neander-holbevindt, op nieuw onderzocht 3 ) . Wel is waar zijn in dendiluvialen A loss" (de bovenste der twee lagen) menschen-beenderen gevonden, doch geen verdere schedels . In die-zelfde laag waren ook overblijfselen van Elephas en Ursusbesloten, terwijl de onderste laag, waarin genoemde Neander-schedel in de »Feldhofer Grotte" moet gevonden zijn, geenandere overblijfselen opleverde . De reden echter, waarom zijndiluviale ouderdom - volgens Koenen zou hij zelfs tertiair zijn -wordt in twijfel getrokken is deze : in diezelfde laag werden ge-polijste voorwerpen gevonden, terwijl het skelet, waartoe de

1) Vigouroux Dictionaire de la Bible, t . a . p .2) Ranke, t. a . p . II, bl . 492 .`1) Wilderman's falw•buch 59oo .

38 8

schedel behoorde, in zijn geheel zich beyond op twee voetdiepte en zoo regelmatig geplaatst, dat het op eene gewonebegrafenis wijst. Doch al is de schedel inderdaad diluviaal,het staat toch bij de onpartijdige anthropologen vast, dat hetindividu duidelijke ziekteteekenen vertoont en daarom nietals een overgangsvorm mag gelden') . De inhoud van denschedel, die 1220 cM3 . bedraagt en op normale geestvermogenswijst ; de chamae-dolichocephale vorm, welke volgens het ge-tuigenis van deskundigen heden ten dage veelvuldig voorkomt,vooral in Oost-Friesland ; de wenkbrauwbogen, die niet massiefzijn, doch de ,)sinus frontales" bezitten : dat alles spreektduidelijk van een individu, die een echte mensch is geweest .

De halve onderkaak van Moulin-Quignon, door Boucher dePerthes gevonden, gaan wij stilzwijgend voorbij, daar hetvolgens v. Zittel eene uitgemaakte zaak is, dat zij door dewerklieden is ondergeschoven, en daarenboven de ouderdomder laag door Elie de Beaumont sterk betwijfeld wordt . VoorHaeckel schijnt dit weinig ter zake to doen . Zij vertoontbovendien Been aapachtige afwijkingen .Twee (yeraamten to Spy in Belgie gevonden onder eene

breccie van tufsteen op eene diepte van 4 .50 M . tegelijk metsilex en beenderen van den Mammouth, worden beschouwdals behoorend tot een krachtig ontwikkeld ras, dat ingeenen deele op de anthropoiden gelijkt 2 ) . Eenige geleerden,zooals Collignon en Fraipont, hadden beweerd, dat de dilu-viale mensch nog niet den geheel opgerichten gang had,en wezen op de terugwijking van het vlak van het kniege-wrichtsdeel der tibia (scheenbeen), zooals bij een der skelettenvan Spy het geval was . Manouvrier toonde echter aan, datbij de moderne Parijzenaars bedoelde terugwijking grooterwas dan bij het skelet van Spy'), een bewijs to meer, welkevoorzichtigheid in acht genomen moet worden, als men vandierlijke kenteekenen aan het menschelijk lichaam spreekt .

Nog menige andere belangrijke vondst kon bier vermeld

1) Zie Dc Xatholiek, Dl. LXXXIX, hl . 121 .

2) Giubert, Les origins, hi . 321 .

3) Ranke d t . a . p ., hl. 483 .

3 89

worden, zooals die van Furfooz of » trou du Frontal", vanEngis, Engihoul, Gendron in Belgie, van Aurignac, Cro-Magnon,Bruniquel, d'Arcy sur Eure, Solutre, Laugerie Basse, Mentonin Frankrijk enz. Doch overal is het resultant hetzelfde : derassen zijn sedert het diluvium onveranderd blijven voortbestaan .

Haeckel tracht echter niet alleen de naaste vooroudersdes menschen op to sporen : zijne verbeelding, die zich zoogaarne in allerlei hypothesen verliest, daalt nog verder af,om onder de overige gewervelde dieren de stamvaders vanden tegenwoordigen Homo sapiens aan het licht to brengen .Wijl echter, gelijk wij zagen, de allernaaste schakels in hetdierenrijk nog niet zijn aangewezen, schijnt het een overtol-lige arbeid, professors beweringen nog verder to onderzoeken .Slechts enkele kantteekeningen mogen hier eene plaats vinden .

Scherpzinnig voorwaar en belangrijk zijn de onderzoekingender palwontologen en zoologen, die in de laatste 5 0 jarenomtrent den samenhang der verschillende familien en ordenvan het dierenrijk zijn ingesteld ; verrassend de resultaten, diezij hebben opgeleverd. En toch zoo veelvuldig zijn de onver-klaarbare feiten, welke men ontmoet, zoo talrijk de hypo-thesen, welke men zonder grondige bewijzen moet aannemen,zoo uiteenloopend en tegenstrijdig de meeningen, dat de con-clusie zich opdringt : de genetische ontwikkeling is alles be-halve bewezen 1 ) .

Tot staving diene een vluchtige blik op de primatenreeks .Het is voor Haeckel een historisch feit, dat er van de Lemu-ren of half-apen tot den mensch eenheid van stam bestaat .Dat de laatste schakel, die den anthropomorph met denmensch verbindt, tot heden toe ontbreekt, wordt, zooals wijhierboven bespraken, door bijna alle pals ontologen erkend .Doch er zijn nog andere gapingen . De echte apen moetenafstammen van eene type, welke den vorm der voorkiezenen der hersenen van de klauw-apen bezat, doch in de formule

1) Of de nieuwe mutatie-theorie van Prof . H. de Vries het licht in de duis-ternis zal verspreiden, zullen latere onderzoekingen moeten Ieeren .

1) Eidlurnde, II, Ul . 333 .2) Zittel, t . a . P . U1 . 923 .

Mder tanden met de breedneuzigen overeen kwam . Die vormwelke de onderste schakel der apen met de Lemuren verbindtzoekt men tevergeefs. Letterlijk schrijft Neumayr : > In dejongere helft van het Tertiair in Europa en Amerika ontbre-ken de Lemuren geheel en al, en zijn ook in de eerste helftzeldzaam. Hunne nakomelingen, de echte apen - waarvan eenrepraesentant, Homunculus Ameghino, ook reeds in het oudereTertiair van Patagonia voorkomt - worden slechts zeer spaar-zaam in fossielen toestand gevonden . . . . Een fossiele tus-schenvorm tusschen apen en Lemuren is nog niet gevonden,en de thans levende klauw-apen komen den Lemuren naderbijdan welke fossiele apenvorm ook ; toch is zulks wegens dezeldzaamheid van tertiaire overblijfselen dezer afdeeling geens-zins to verwonderen. Er bestaat geen grond om de afstam-ming der apen van de Lemuren to betwijfelen"'). Ditlaatste geldt natuurlijk alleen bij diegenen, voor wie Darwin'sdescendentie-leer een dogma is geworden .> Haeckel evenals vele anderen baseert de geheele opvolgingvoornamelijk op de formule van het gebit : eene vergelijkings-methode, welke onzekere resultaten oplevert . De oudsteLemuren (Pachylemuren) bezitten in sommige exemplarennog al de 44 tanden van den fictieven stamvorm en komenonder anderen voor in het Eoceen van Noord-Amerika . Dochin diezelfde onderste Eoceenlaag komen voor de vormen, dieslechts 36 of nog minder tanden bezaten °) . De morpholo-gische volgorde wordt dus bier, gelijk in zoovele anderegevallen, niet door de chronologische gesteund : wat toch eeneisch der ontwikkelingstheorie moet zijn . Men denkt hieronwillekeurig aan de reeks van een soort waterslak uit hetbekken van Steinheim (Valvata multiformis) door Hilgendorfopgesteld. De reeks vangt aan met een geheel vlakke species,volkomen gelijkend op die, waarvan zij volgens Hilgendorf,afstamt. De voortzetting der reeks geschiedt door langzaamvarieerende vormen, I9 in aantal, en komt eindelijk tot de

uiterste, geheel gewijzigde, species der bovenste lagers . Bijeen nader onderzoek, door Sandberger ingesteld, bleek echter,dat in het Steinheimer bekken de uiterste vormen naastelkaar lagers : derhalve is geheel die reeks slechts kunstmatigsamengesteld en levert alzoo niet het minste bewijs voor dechronologisch-genetische opvolging . > Hoeveel typen - zegtKoken') - die men ina Drange der Darwinistische Ideeenvan elkander liet afstammen, werden bevonden lange tijdruim-ten naast elkaar to hebben geleefd" . Zulke feiten brengende schoonste palaeontologische reeksen, die als een onom-stootelijk argument voor de evolutie-theorie moeten gelden,wel een weinig in discrediet . Het wil ons althans voorkomen,dat men het wat licht neemt met de eischen der strengewetenschap in dit punt . Zulke reeksen worden samengestelduit individu's, die in twee tegenover elkander liggendewereldstreken zijn opgedolven, wanneer zij slechts kunnendienst doen om de overgangen geleidelijk to maken. Nuis het toch eene bekende zaak, hoe moeielijk het is, degelijktijdige vorming van lager op verschillende plaatsen deraarde vast to stellen . Gewoonlijk wordt zij berekend uitde zee fauna, welke op eene bepaalde, voor iedere soortverschillende, diepte leeft . Doch de lagen wijzen daarenbovensinds het tertiaire tijdperk grootendeels op locale formaties,zoodat Neumayr bekennen moet : >' Wir mussen berucksich-tigen, dass wir noch nicht im Stande sind, junge Tertiair-ablagerungen von weft von einander entlegenen Punktengenau untereinander zu parallelisieren" . Daarbij komt noghet onloochenbaar feit, dat eenzelfde typus zich herhaaldemalen vertoont, zooals Koken 2 ) bewijst van de Paludina,welke in het oud-krijttijdperk optreedt in eigenaardig ver-sierde vormen, waarvoor men cen bizonder geslacht Tulotomavaststelde ; maar op dezelfde wijze ontstond dit geslacht Tulo-toma nog eens, veel later in de binnenzeeen van het jongstekrijttijdperk en het tertiair . Is het ook wel eene uitgemaakte

1) T. a. p . NI . 620 .

2) T . L, p. bl . 623 .

39'

392

zaak, dat zulke kleine veranderingen niet vallen binnen degrens der individueele variaties ? In alle geval : de paloconto-logische reeksen, welke hunne waarde dan ook moge zijn voorde afstammelingsleer'), behooren nog tot de uitzonderingenEs sind Mutations-reihen beschrieben - zegt Koken 2) -- wel-

che die berUhmte der Paludina multiformis an Sicherheit andBedeutung weit tibertreffen . Dennoch fehlen zwischen den weitausmeisten Arten die verbindenden Zwischenglieder". Hoeveelminder reden bestaat er dus, om overgangen tusschen ge-slachten, familien, orden en afdeelingen aan to nemen, althansindien men door reden verstaat bewijsgronden uit daadzakengeput en niet de vooropgestelde, overal met geweld door-gedreven toepassing eener theorie .

Let men alleen op de zoogdieren, welk eene onzekerheidtreft men niet aan ! In den Trias, in het Jura- en krijttijdperktreden slechts weinige overblijfselen van zoogdieren op (insec-ten-eters, buideldieren en andere aplacentale) : dat zijn devoorloopers van de rijke en hoog ontwikkelde fauna, die reedsin de oudste lagen van het Eoceen (b.v . van Nieuw-Mexiko)op het tooneel verschijnt . In de Laramie-lagen echter, welkeden overgang moesten vormen, vond men slechts eenigekaakfragmenten en tanden van dieren, die reeds in de Jura-Periode over bijna geheel de aarde waren verspreid .Een der voornaamste takken der zoogdieren vormen de

een-, twee- of veelhoevigen . Als algemeene verbindingsvormneemt men een geslacht aan (de fossiele Condylarthra),waarvan de uiterste ledematen met 5 teenen voorzien waren ;welk geslacht reeds een tiental jaren door den Amerikaanschengeoloog Cope voorzegd was en door hem zelf gevondenwerd . Dat was een feit, hetwelk door de vakgeleerden opeene lijn wordt gesteld met de ontdekking van Neptunus doorLeverrier's vernuft . Die Condylarthra worden wederom inverband gebracht met de andere grondvormen van den stamder zoogdieren . Zij zijn echter geenszins de stamvorm zelf

1) Zie Revue thomisle, 1899, bl . 474 .2) T . a. p, 6z1 .

393

van alle mammalia : deze moeten namelijk van een nog verderafgelegen vorm komen, die reeds in het krijttijdperk bestaanmoat hebben, doch vruchteloos is gezocht . Als criteria bijhet rangschikken der vormen neemt men kenmerkende ver-anderingen, die in den skeletbouw en vooral in de uiteindender lichaamsdeelen optreden. De vijjf teenen reduceeren zichtot twee (paarhoevigen) of tot een (eenhoevigen), terwijl bij dedikhuiden alle vijf bewaard zijn gebleven . Der vermeldingwaard is, hetgeen Koken hieromtrent bemerkt : » Ook deanthropoiden wijzen door de Lemuren-achtige voorouders optypen, die dicht bij de Condylarthra gestaan hebben . Deveranderingen in skeletbouw zijn bij deze groepen [der anthro-poIden] geringer dan bij de anderen . De mensch komt metzijn plantigraden [op de glen en niet op de teenen tredenden],van vijf phalangen teen-geledingenj voorzienen voet en anderekenteekenen den typus van de > Urzeit" nog zeer nabij, ende geringheid der veranderingen valt bij een oogslag op deeoceen-apen van Patagonia bizonder op . De energie van denwasdom of de ontwikkeling werd aan de vermeerdering derhersenen besteed" . De mensch staat dus in ontwikkeling bijverreweg de meeste dieren ten achter : en wel alleen, omdathij zijne hersenen bizonder to ontwikkelen had ! Zou het wel-licht thans tijd worden, nu de hersenen reeds zoover ge-vorderd zijn, ook eens aan de omvorming van den vijf-teenigen voet to denken? I

Ook nog zoo menige andere verschijning in den zoogdieren-stam blijft onverklaard : het optreden der zoogdieren in denTrias v66r de vogels op het einde van den Jura ; de afkomst derTandeloozen, Proboscidiers, Walvischachtigen enz . Hoeveelto meer onzekerheden, wanneer er sprake is van de grooteafdeelingen des dierenrijks. De Ascidien, de Archaeopteryxde Ichtyosaurus wijzen op niet al to gelukkige pogingen . Zelfsaan den beroemden Amphioxus lanceolatus wordt door ver-schillende zoologen, waaronder Haeckel zelf, de eer van denstamvader der werveldieren to zijn ontzegd 1 ) .

1) Claus, t . a . P . (derde uitg .) hi, 947 in de uoot .

CXIX. 4 .

27

3 94

Toch schrikt dit alles Haeckel niet af, nog verder to gaanen zelfs onder de ongewervelde dieren den stamboom desmenschen to vervolgen . Wijl echter hier de palaeonto-logische documenten ontbreken - de weekdeelen immerszijn vergaan - blijft hem niets anders over dan de ver-gelijkende ontogenie to raadplegen, de derde der grooteoorkonden .

De ontogenie is de ontwikkelingsgeschiedenis, welke deei-cel doorloopt om tot den blijvenden vorm van het individuto geraken . Zij is op zich genomen, voorzooverre zij uitnauwkeurig waargenomen feiten bestaat, onvoldoende om deherkomst der soorten aan to wijzen . Daarom werd reeds spoedigeene wet opgesteld, welke zou veroorloven meer licht enzekerheid uit de ontwikkeling der kiem-cel to verkrijgen . Diewet is de biogenetische hoofdwet : > De ontogenie [ontwikke-ling van het individul is eene snelle herhaling der phylogenie[ontwikkeling van den stam]" . Waar echter zijn de bewijzenvoor deze stelling? De feiten toch noodzaken geenszins totzulk eene gewichtige gevolgtrekking, terwijl van den anderenkant een onafzienbaar veld open staat voor de voortbreng-selen der phantasie, waarbij zich tendenties van velerleiaard komen voegen . Haeckel was dan ook spoedig gereedom een soort van amendement in to dienen, opdat de wetalthans niet alle waarde mocht verliezen . In vele gevallen,zoo leerde hij, geeft de ontogenie slechts een vervalscht beeldvan de ware ontwikkeling des stams . In zulke gevallen moetmen het beeld verbeteren volgens de eischen der phylogenie .>> Het palingenetische beeld der ontogenie - zoo vat Haeckelalle abnormale gevallen samen - is cenogenetisch veranderden misvormd" : m. a. w. het herhalingsbeeld van den stam,dat bij de ontwikkeling van het individu moest aan den dagtreden, is bij die nieuwe ontwikkeling vaak veranderd enmisvormd 1 Het behoeft ternauwernood gezegd, dat zulkeene vergelijkende anatomie, welke de feiten volgens eenevoorop gestelde theorie geweld aandoet, geen wetenschappe-

3 9 5

lijke resultaten kan opleveren 1 ) . Gegenbaur, de meester dervergelijkende methode, erkent zelf, dat de waarde der onto-genie slechts eene betrekkelijke is, to meer daar zelfs bijverwante vormen eenzelfde orgaan een verschillenden ont-wikkelingsmodus bezit, en wijl overal gapingen voorkomen,die de taak der phylogenie ten zeerste bemoeielijken 2) . Tochwordt zij daardoor niet >>illusorisch", zoo meent Gegenbaur,wijl het critische onderzoek der ontogenetische feiten diegapingen vermag aan to vullen, doordat zij de noodzakelijk-heid bewijst [?] om toestanden in vroegere perioden aan tonemen, ook al zouden ze in het tegenwoordige niet meer waarto nemen zijn. Is dit niet met andere woorden zeggen, dat,waar de feiten ontbreken, welke de theorie moeten be-wijzen, men die feiten om wille der theorie moet veronder-stellen ? En waarlijk men kan in Gegenbaur's werk verschil-lende voorbeelden van zulk eene handelwijze aantoonen .

In den laatsten tijd zijn echter in het kamp der evolutionistenzoovele bestrijders der biogenetische wet opgestaan, dat wijhare waarde voor het wetenschappelijk onderzoek eerdereen negatieve dan een positieve durven noemen . Wij wijzenslechts op Vogt, His, Delage 3 ), Spitzer, Haacke, Driesch 4) .De verklaring door laatstgenoemden gegeven schijnt veelredelijker to zijn 1 ) .Haeckel vermeldt ook nog als een hulpmiddel om de af-

stamming uit de eencellige protozoen op to diepen, zijnegastraea-theorie, volgens welke de meercellige wezens inden aanvang eenzelfden toestand (de gastrula-vorm) zoudenherhalen, overgeerfd van een hypothetisch wezen door hem>>gastraea" genoemd . H. Driesch verwaardigt zich niet, meerwoorden aan die theorie to wijden dan deze weinige : »DieSache mit der Gastraea is doch unmoglich ernst zu nehmen" .Hij beschouwt het met His niet als een probleem, maar als

1) Nat. it. Offenb . Bd. XLV, bl. 186 .2) Gegenbaur, t . a . p . bl . 17 vv .3) Structure du protopZastne e tc . b i . 1 59-4) T. a. p . bl. 48 .5) lie Studien, Dl . XLVI, bl . 248 .

396

eene mathematische noodzakelijkheid, dat, waar een organismeopgebouwd wordt uit eene cel door celdeeling, er een stadiummoet zijn, waarin het embryo uit eene dubbele cellenlaagbestaat. Ziet men, hoe Gegenbaur 1 ), Schultze °) en anderende feiten moeten wringen, om de algemeenheid van dengastrula-toestand to redden, dan valt het niet zwaar, debewijskracht van zulk eene theorie op hare objectieve waardeto schatten, eene theorie, die reeds voor 20 jaren door Wigandafdoende werd weerlegd 3 ) .

Ziedaar dan hetgeen de groote oorkonden ons over deafstamming des menschen vermelden I Ziedaar, hoe zij dealgemeene conclusie rechtvaardigen, waarmede Haeckel besluit>)De afstamming van den mensch van eene uitgestorventertiaire primaten-reeks is geene vage hypothese meer, zij iseen historisch feit, evenals het bestaan van een Aristoteles" .Na' of klinkt het, wanneer er onmiddelijk op volgt : » Natuurlijklaat zich dit feit niet exact bewijzen" . Wanneer echter dehistorische feiten geen grootere zekerheid hadden dan deze,dan bleef ons slechts de afgrond van het scepticisme over .

Als vanzelf doet zich hier de vraag voor, hoe verhoudtzich de openbaring en inzonderheid het geinspireerde bijbel-woord tot dit zoo gewichtige vraagstuk der afstamming desmenschen? Het antwoord op deze vraag is echter reedsgegeven in het voortreffelijke artikel over Evolutie van Prof.J. M. L. Keuller, in een vorige aflevering verschenen . Metde aldaar uiteengezette gevoelens kunnen wij ons zonderaarzelen vereenigen. Dat er geen gegronde bewijzen doorde natuurwetenschap tot nu toe zijn aangebracht, om eene,hoe dan ook beperkte, lichamelijke afstamming waarschijnlijkto maken, wordt door de meeste katholieke geleerden en ookdoor de meeste andersdenkenden, die de openbaring erkennen,toegegeven .

1) T. a. p. bl . 49.") Grundriss der Eirtze ie1 htlzgs ;'esn5ii lel<', hl . 36 .,) T . 2, P . III, hl . 250.

3 97

Wat de teksten der H. Schrift betreft, vrij kan men o . i .zeggen, dat de woorden van Genes . II, 7 : > God blies inhem den levensadem, en de mensch werd tot een levendwezen", alsook de andere plaatsen hierop betrekking hebbend,strikt genomen de mogelijkheid eener indirecte vorming toe-laten . Maar het grootste aantal der godgeleerden en exe-geten ziet in de bedoelde plaatsen woorden, welke, in hunnatuurlijken zin genomen, voor de traditioneele opvattinggetuigen, al mogen zij dan voor eene andere verklaringvatbaar zijn 1 ) .

In den laatste tijd zijn verschillende katholieke schrijversopgestaan, welke de afstamming uit een dierlijk of sensitieforganisme met de H . Schriftuur vereenigbaar hebben geacht,althans niet absoluut durven verwerpen . De eerste schijnt deEngelsche zooloog Mivart geweest to zijn, wiens levenseindeeen treurige vermaardheid heeft gekregen . Onder degenen,die haar niet volstrekt veroordeelen, verdienen vermeldingKardinaal Gonzales, Duilhe de Saint Projet, Mgr. D'Hulst,P. Zahm, Schanz. Volgens Guibert 2 ) zou de afkeuring, welkehet werk van P . Leroy, waarin die hypothese werd verdedigd,to Rome ondervond, niet die bepaalde meening betreffen,doch hare reden daarin vinden, dat de schrijver niet duidelijkgenoeg de onmiddellijke schepping der ziel deed uitkomen .Leest men echter den schrijver zelf, dan is men geneigd eenander besluit to trekken : > J'apprends aujoud'hui, que ma theseexaminee ici a Rome, par l'autorite competente, a etc jugeeinsoutenable, surtout en ce qui concerne le corps de l'homme,incompatible quelle est taut avec les textes de la SainteEcriture, qu'avec les principes d'une same philosophic" 3) .De H. Thomas schijnt zich omtrent het eigenlijke vraag-

punt niet duidelijk uit to spreken. In II Sentent. waar hijde meening van den H. Aug. aanhaalt - die op deze

1) Zie Pesch, Prael. Do,-w. nos. 100-103 . - Hummelauer, In Genes .bl . 129 . - Knabenbauer, Stnnnren arcs 117. L . B. XIII, bl . 121 . - Schanz,Ueber nerve Versuche der .4pologetil, bl . 3 1 4-

2) Les on'., zees, bl . 202,

3) E. Dubois, De exeurpl. rlivino, T . III, bl . 33 .

398

plaats, niettegenstaande hij op andere plaatsen de gewoneopvatting schijnt voor to staan, de schepping der levendewezens in de rationes seminales (derhalve niet in actu maarcausaliter) aanneemt en dit ook tot den mensch uitstrekt -bevalt hem Augustinus' leer beter (magis placet) . In deSumma theol. geeft hij telkens de beide gevoelens aanzonder zich ten gunste van een van beide uit to spreken 1 ) .Dat echter die schepping van het menschelijk lichaam secun-dum rationes seminales (een duistere spreekwijze overigens) nietop to vatten is in den zin der afstammings-hypothese, waaralles geschiedt volgens de gewone thans nog vigeerende natuur-wetten, blijkt duidelijk genoeg uit het antwoord van deH. Thomas op laatstgenoemde plaats 2 ) .

Wat er van zij : wij gelooven, dat men de toegevendheidom wille der apologie wel wat ver drijft, indien men, zonderwezenlijk dringende bewijzen, aanstonds naar eenen uitlegzoekt, die het geinspireerde bijbelwoord met een of anderenieuwe hypothese der natuurwetenschap in overeenstemmingkan brengen .

E. M . ERElvs, Congr. SS . Red .

1) Summa I, Q. LXIX, Art. i c ; Q. LXXIV, Art. 2 C ; Q. XCI, Art. 2 ad 4 .2) Ziehier de woorden : »Ad quarturn dicendum, quod secursdtun rationes

causales in creaturis dicitur aliquid praeexistere dupliciter, Uno modo, secundumpotentiam activam et passivanz : ut non solum ex materia praeexistenti fieripossit, sed etiam ut aligua declare hoc facere possit. Alio modo secundumpotentiam tassivam tantum, tit scilicet ex materia praeexistenti fieri possit a Deo .Et hoc modo secundum Aug. corpus hominis praeexistit in operibus productissecundum causales rationes" .

HET WETENSCHAPPELIJK SOCIALISMEVAN KARL MARX .

(Vervolg en slot van blz . -Tq5 vv

IV. CRITIEK DER PHILOSOPHISCHE GRONDSLAGEN

Zooals wij in ons vorig artikel hebben uiteengezet, laatzich de philosophie van Marx gemakkelijk in drie deelensplitsen : het materialisme van Feuerbach vormt de basis vanhet Marxistisch leergebouw, de dialectiek van Hegel vormtde muren, de materialistische geschiedenis-opvatting is hetreuzendak, dat het geheel overdekt . Wij verdeelen dus onzewederlegging ook in drie hoofdstukken .

I . Het materialisme van Feuerbach .

Het ligt niet in ons plan eene volledige weerlegging togeven van de materialistische wijsbegeerte . Wij oordeelendit voor de lezers van De Katholiek overbodig. De absurditeitvan het materialisme springt to zeer in het oog, dan dat eeneweerlegging in den breede zou kunnen geeischt worden . Tebewijzen dat er een God bestaat, die het heelal heeft geschapenen met oneindige wijsheid bestuurt, dat er werkelijk onder-scheid is tusschen stof en geest, dat het leven van denmensch nog iets meer is dan » der Chemismus des Eiweiszes"wij noemen het uilen naar Athene dragen .

Wat wij echter betreffende dit punt der Marxistische wijs-begeerte willen uiteenzetten, is het volgende . Hoewel opzeer vele plaatsen van hun werken het materialisme vanFeuerbach als het eenig ware systeem verheerlijkende, heb-

ben de vaders van het wetenschappelijk socialisme toch -natuurlijk zonder het zelf to weten - het materialisme vooronmogelijk verklaard ; niet door hunne uitspraken, maar doorhunne daden. Wat toch is het geval ?

Ofschoon luide verkondigend, dat alle idealistische wijs-begeerte niets anders is dan »wahnwiszige Traumphilosophie",dat alleen de > Erfahrungsphilosophie", die zich met nietsanders bezig houdt dan met de feiten, aan het werkelijkleven, aan de ervaring ontleend, recht heeft op den naamvan wetenschappelijk systeem - bouwden zij in de werke-l~kheid een systeem op, dat ten eerste zijne gegevens vol-strekt niet aan de ervaring ontleende, en dat ten tweedejuist daardoor het materialisme verloochende, doordat hetzich als wetenschappelijk systeem op den voorgrond drong .Krachtiger kon wel de veroordeeling van het materialismeniet zijn l - Doch het bewijs .

Ik heb gezegd, dat het socialistisch systeem - de mate-rialistische geschiedenisopvatting -- zijne gegevens volstrektniet aan de ervaring ontleent . Hoe immers weet Fr . Engelsons zooveel mede to deelen omtrent den > Urzustand" vanhet menschdom? Hij weet precies, dat onze voorvaderenin hunne wouden leefden op boomen, en zich met vruchten,noten en wortelen voedden, terwijl zij zich tevens onledighielden met het ontwikkelen van hunne ongearticuleerdegeluiden tot een gearticuleerde spraak . Hij praat daarbijgetrouw na, hetgeen Mac Lennan, Lewis Morgan en Bachofenals de vrucht van hun >>wetenschappelijk" onderzoek haddenbekend gemaakt. Hij weet zelfs, dat in die » sehr fruheZeit" de menschen in volslagen onwetendheid verkeerdenomtrent den bouw van hun eigen lichaam ; en gekwelddoor droomverschijningen, kwamen zij op het, naar zijnoordeel verkeerde, denkbeeld, dat hun denken niet eenwerking des lichaams was, maar de werking van eeneziel, die in dat lichaam woonde 1 ) . Maar nu vraag ikhoe weet doctor Enels dat alles? Uit de ervaring? Welg

1) Engels : L . Feuerbach, S . 15 .

400

4.01

neen, antwoordt hij zelf, >>aus directen Zeugnissen wis-sen wir fiber diesen Urzustand allerdings nichts" 1 ) . » Wan-neer wij echter de afstamming van den mensch uit het die-renrijk aannemen, dan is die langzame ontwikkeling eeneonomstootelijke waarheid" . Nu vraag ik u : is dat » Erfah-rungsphilosophie" ? is dat > Wirklichkeitsphilosophie" ? Eerstwordt geeischt, dat men de Darwinistische lzypothese a priorials waar aanneemt ; dan wordt geconcludeerd, dat de > Ur-zustand" van het menschdom wel zoo zal geweest zijn, alszooeven beschreven is .

Het verdere verloop hunner materialistische geschiedenisis al even weinig gebouwd op de gegevens der ervaring .De tegenspraak, waaraan zij zich schuldig maken bij hetaangeven der feiten, bewijst dit voldoende . Zoo schrevenMarx en Engels in 1847 in het Communistisch Manifest 2 )Vrijen en slaven, patriciers en plebeers, baronnen en lijf-

eigenen, gildemeesters en gezellen, kortom onderdrukkers enonderdrukten stonden in voortdurenden strijd met elkander,een strijd, die telkens met een revolutionaire verandering dergeheele gemeenschap eindigde of met den gemeenschappe-lijken ondergang der strijdende klassen" . En ziet, in 1852zegt Marx geheel iets anders . >)In Rome - zoo schrijft hij 1 ) -werd de klassenstrijd alleen gevoerd tusschen een bevoor-rechte minderheid, nl. tusschen de vrije rijken en de vrijearmen, terwijl de groote productieve massa der bevolking,de slaven, alleen het passieve voetstuk voor den strijdleverde". flier is flagrante tegenspraak, die niet anders is toverklaren dan door het feit, dat Marx en Engels hunne ge-gevens niet aan de ervaring, aan de werkelijkheid, ontleen-den, maar zelf uit hun eigen brein fantaseerden . De bestraf-fing dus, die zij Hegel toedienden, omdat hij een idealistwas en derhalve de zaken niet beschouwde zooals ze inwerkelijkheid waren, valt op hen zelve terug .Ik heb ten tweede beweerd, dat Marx en Engels juist

1) Engels : Ursy5rung, 5 . 7, 8 .2) Coznnz . Man. S . 5 .j) K . Mare : Aclztwehnten Brnzna?re (horzoorf, S . V) .

daardoor het materialisme verloochenden, doordat hun stelselzich als wetenschappelijk systeem op den voorgrond drong .Door het feit, dat zij er aan dachten een wetenschappel~k systeemop to bouwen, door de omstandigheid, dat zij eene geschie-denis-opvatting mogelijk oordeelden, veroordeelden zij hetmaterialisme . Immers, wie zich bezig houdt met het verza-melen van feiten uit vroegere tijden, en den samenhang ende ontwikkeling van het een uit het ander wil navorschen,wie den determineerenden factor van die historische ontwikke-ling tracht op to sporen, negeert daardoor het toeval, datniets anders is dan de naam der indeterminatie van de materie .Welnu, wie het toeval negeert, laat het voornaamste dogmavan het materialisme varen .

2 . De dial'ectische methode .

lets langer dan bij het materialisme willen wij stilstaan bijde dialectiek. En niet zonder reden . Want, zooals Engelsuitdrukkelijk erkent 1 ), de dialectiek is voor de socialistensinds jaren hun beste arbeidsmiddel en hun scherpste wapengeweest.

Wij kennen de hoofdthesis van de Hegeliaansche dialec-tische methode. De geheele wereld is een groot ontwikke-lingsproces, waarbij het minder volmaakte immer wijken moetvoor het hoogere. Absolute waarheden bestaan dus niet, uit-genomen enkele in de exacte wetenschappen. Wat de his-torie betreft, alleen > einige Plattheiten and Gemeinplatze derargsten Art" worden door hen als vaststaand aangenomen,b .v. dat de menschen in het algerneen zonder arbeid nietleven kunnen, dat zij zich tot nu toe verdeeld hebben in over-heerschers en verdrukten, dat Napoleon den 5den Mei 1821 ge-storven is. Overigens is alles >>im ewigen Werden begriffen" .

Zooals H. Pesch terecht doet opmerken, bevat de dialec-tische denkwijze een gezonden kern . Zij herinnert ons aande voortdurende veranderlijkheid en vergankelijkheid van het

1) Engels : L . Peuerbacl4 S . 45 .

402

403

aardsche 1 ) . »Erscheinen and verschwinden, das ist der Schau-platz des menschlichen Daseins ; das ist eine offenkundigeThatsache" 2) . De H. Schrift zelf heeft die gedachte opverschillende plaatsen geuit in betrekking tot het levee dermenschen . Nu eens wordt het vergeleken bij een schaduw,dan weer bij een rook of bij het schuim der zee, dat weldravervluchtigt . En de H. Paulus verbindt aan die waarheideene ernstige vermaning, die in de Kerk voortdurend is ge-predikt : »Die deze wereld gebruiken [moeten zijn] alsgebruikten zij haar niet ; want de gedaante van de wereldgaat voorbij" 3 ) . Ook is bet waar, dat de wereldgeschiedenisvolstrekt niet is eene opeenvolging van onsamenhangendefeiten, van uitingen van het spel des noodlots . In het alge-meen genomen, bezit de tegenwoordige tijd de kiem voorden volgenden . De menschen zijn wel is waar begaafd meteen vrijen wil ; maar toch houden zij natuurlijkerwijze bij hetgebruiken van hun vrijheid rekening met feiten en toestanden,en staan zij bloot aan indrukken zoowel van binnen als vanbuiten. Zoo hebben zich bepaalde stroomingen gevormd, of han-kelijk van psychologische wetten en natuurwetten ; stroomingen,welke aan de voortdurende verandering een bepaalde richtinggeven, zoodat men in werkelijkheid spreken kan vaneene snort van ontwihkeling. Want er zijn in de historiewetten, volgens welke op bepaalde oorzaken bepaalde effectenvolgen . Ook spreekt men van een voort;ang in die ontwik-keling, van een voortgang tot hoogere volmaaktheid 4) .

Maar is hiermede nu gezegd, dat er in het geheel geenabsolute waarheden bestaan? Volstrekt niet . Daar is weldegelijk een geheele reeks van waarheden, die eeuwig enonveranderlijk zijn. Beginnen wij met de bovennatuurlijkeorde . Immer zal het waar blijven, dat er een God bestaat,die de schepper, de bestuurder en het einddoel is van al het

1) Slimmen aees iWaria-Laach, YLI, 492 .2) Tillmann Pesch : Die grosser Weltrathsel > II, 23 .3) I Cor. VII, 3 1 -4) In hoeverre wij die ontwikkeling en then voortgang kunnen aannemen,

zulleu wij zieu bij de bespreking van het derde punt : het bistorisch materialisme .

404

geschapene ; dat de mensch geschapen is oni in dit levenGod to dienen en Hem hiernamaals eeuwig to aanschouwen ;eeuwig zal het woord van Christus waar blijven : > Mijnewoorden zullen niet voorbijgaan" .

Wij behoeven echter niet eens op to klimmen tot de boven-natuurlijke orde . Ook in de natuurlijke orde bestaan eeuwige,onveranderlijke waarheden . De algemeene begrippen omtrentgodsdienst, zedelijkheid, recht, kennis en wetenschap, zijn tenalien tijde dezelfde geweest en zullen ook immer dezelfdeblijven. Al hebben zich in den loop der eeuwen de inzichtenveelvuldig en grootelijks gewijzigd, de algemeene begrippenbleven toch . Wat godsdienst was, wat zedelijkheid, wat recht,wat wetenschap, hebben alle volkeren geweten .

Gaan wij verder, dan komen wij aan een reeks van nietminder onomstootbare princiepen : o .a. dat al wat wordt eenoorzaak moet hebben, en dat het effect niet grooter kan zijndan de oorzaak ; dat het geheel grooter moet zijn dan hetdeel ; dat twee zaken, die aan een derde gelijk zijn, ookonderling aan elkander gelijk moeten zijn ; dat twee takenonder eenzelfde opzicht niet tegelijk kunnen zijn en niet zijn .

Marx en Engels maken er hunne zaak niet beter op, door-dat zij voor bepaalde wetenschappen -, de exacte - eenigeonveranderlijke waarheden aannemen . Door van hun hoopstandpunt uit die concessie to doen, stooten zij zonder hetto weten hun gansche ontwikkelingstheorie omver . De mathe-matische wetenschappen immers bevatten zeer vele stellingen,die ook aan andere takken van wetenschap gemeen zijn enhet eigenlijke gebied der philosophie vormen . De begrippenvan : zijn, substantie, wezen, qualiteit, quantiteit, beweging,kracht, oorzaak, gevolg, wet, noodzakelijkheid, tijd, eeuwig-heid, verhouding, gelijkheid, behooren niet alleen tot de exactewetenschappen, maar ook tot het gebied der wijsbegeerte .Zijn dus die begrippen waar in de exacte wetenschap, danzijn zij niet minder waar - in welken zin men de waarheiddan ook mope opvatten - in de philosophie, en is dus in dephilosophie ook niet alles >> im ewigen Werden begriffen" .

Wat nog erger is voor de socialisten : vie een aanhanger

405

wil zijn van de dialectische methode, maakt daardoor reedsalleen alle wetenschap vlakweg onmogelijk . Wat toch iswetenschap ? Wetenschap is niet de kennis van feiten, maarzij zoekt naar algemeene oorzaken en wetten en tracht daar-uit gevolgtrekkingen of to leiden ; zij houdt zich niet bezigmet de uitwendige verschijningen, maar met het wezen derdingen . Wat echter, indien er niets algemeens bestaat, in-then er geen onveranderlijke begrippen op aarde gevondenworden? Dan is het gedaan met alle wetenschap, om deeenvoudige reden, dat er dan geen gebied voor wetenschapmeer bestaat .

Zietdaar, hoe ongerijmd de dialectische stelling is, dat allesim ewigen Werden" is begrepen . Zouden de vaders van

het moderne socialisme van dit alles niets begrepen hebben?Wat hiervan zij. dit is zeker, dat zij ook in dit punt wederompractisch hunne leer hebben verloochend . Evenals zij hunmaterialistisch standpunt in de practijk verlieten door aan hunfantasie vrij spel to geven, zoo verloochenden zij ook dedialectische methode, door in de practijk verschillende on-veranderlijke waarheden aan to nemen . Welke zijn dan diewaarheden, die zij zelve als dogmata verkondigen?

Ten eerste : dat het materialisme het eenig ware philoso-phische systeem is . Terwijl zij het van de daken uitroepen,dat er geen onveranderlijke waarheden bestaan, verklarenzij van den anderen kant, dat het idealisme een voor goedoverwonnen stelsel is, en dat de materialistische wereldbe-schouwing als het eenig ware systeem moet worden beschouwd .Is dat niet een practische verloochening van hun eerstenopzet?

Ten tweede nemen zij aan als een onvergankelijke waarheid,dat de dialectische denkwijze de ware is . De metaphysischedenkwijze wordt van de baan geschoven ; daartegenoverwordt de dialectiek als de eenige methode voor het verledene,voor het tegenwoordige en voor de toekomst geproclameerd .

Ten derde : de socialisten weten ons de ontwikkeling vande maatschappij in het verledene en in de toekomst haarfijnto schilderen. Daardoor wordt echter bet begrip van ont-

wikkeling als een constant begrip, dat voor alle eeuwen het-zelfde is geweest en blijven zal, aangenomen . Maar hoeweten zij, dat er vroeger eene ontwikkeling heeft plaatsgehad? Hoe bewijzen zij, dat er in de toekomst eene ont-wikkeling volgen zal ? Want : misschien heeft vroeger hetbegrip van ontwikkeling wel niet bestaan, en misschien zalhet later ook wel weer verdwijnen .

Ten vierde : zij verklaren, dat godsdienst, privaateigendomvan productiemiddelen, het monogamisch huwelijk van zelfzullen ophouden . Doch vanwaar hebben zij die zekerheid?Zij weten immers niet, of de menschen die na ons zullenkomen, over die zaken eveneens zullen denken als zij .

Ten vijfde : het staat voor hen vast - en wee dengenen,die het durven tegenspreken - dat de gezamenlijke levens-voorwaarden der menschen, de maatschappelijke toestanden,de rechtsbegrippen, de staatsinrichting, in een woord de ge-heele >)ideate Ueberbau" van philosophie, godsdienst, kunstenz. in laatste instantie bepaald worden en zullen bepaaldworden door de veranderlijke oeconomische onderlaag, doorde veranderingen in productiemiddelen en productieverhou-dingen .

Ten zesde : De uitbuiting van een gedeelte der maatschappijdoor een ander gedeelte is volgens hen eveneens eeneonloochenbare waarheid. >>Die Ausbeutung des einen Theilsder Gesellschaft durch den andern ist eine allen vergangenenJahrhunderten -emeinsame Thatsache . Kein Wunder daher,dasz das gesellschaftliche Bewustsein alter jahrhunderte, alterMannigfaltigkeit and Verschiedenheit zum Trotz, in gewissengemeinsarnen Formen sich bewegt, Formen, Bewustseinsformen,die nur mit dem volligen Verschwinden des Klassengegen-saszes sich ganzlich auflosen. Die communistische Revolutionist das radikalste Brechen mit den uberlieferten Eigenthums-verhaltnissen ; kein Wunder, dasz in ihrem Entwicklungsgangeam radikalsten mit den Uberlieferten Ideen gebrochen wird" ') .Duidelijk is het, dat Marx en Engels bier zelf vaststaande

1) Comm. Manifest, S. 17 .

406

407

factoren aannemen in de reeele oljectieve toestanden buitende denkwetten om, waarheden, die door alle eeuwen, volgenshun eigen oordeel ten minste, als waarheden hebben gegolden .

Ten slotte - wij zullen eindigen, want wij kwamen nietlicht aan het einde, als wij alle ongerijmdheden van het > weten-schappelijk" socialisme wilden opnoemen - ten slotte bewerenzij, dat de revolutie, die een einde zal maken aan onze kapi-talistische maatschappij en het morgenrood zal doen dagenvan de communistische, de laatste revolutie zijn zal . Een noghoogere en volmaaktere produktiewijze, zoo zeggen zij, isonmogelijk, want in de communistische maatschappij heeft alleklassenverschil reeds opgehouden to bestaan, >>alle Wider-sprtichen sind beseitigt" . De communistische toekomststaatwordt dus voorgesteld als het einddoel van alle oeconomischeontwikkeling . Welnu, indien dit waar zou zijn, dan is al hunredeneeren over een > ewiges Werden" en eene »ewige Ent-wicklung" niets anders dan eene holle phrase . Immers, indiendie toekomststaat een einde maakt aan de ontwikkeling, jazelfs niet meer voor ontwikkeling vatbaar is, en wel om dewezenl~ke elementen van het communisme zelf, dan bestaat erbijgevolg geen > ewige Entwicklung". Bijzondere scherpzinnig-heid kunnen wij den vaders van het moderne socialisme niettoekennen. Zij verweten aan Hegel, dat hij in lijnrechte tegen-spraak handelde met zijne dialectiek, doordat hij zijne absoluteidee tot werkelijkheid liet komen in den staat van FrederikWilhelm III, > in derjenigen standischen Monarchie, die Fried-rich Wilhelm III semen Unterthanen so hartnackig versprach" .Zij op hunne beurt maken zich schuldig aan dezelfde inconse-quentie . Het eenig verschil is hierin gelegen, dat zij in plaatsvan eene > standische Monarchic" de communistische gemeen-schap zonder standen en zonder klasschenverschil als hoogsteeinddoel plaatsen .

Zietdaar, hoe de socialisten zelve de dialectische methodein de practijk verwerpen . En wee dengenen, die hunne dog-mata durven aanranden . Dat ondervond Proudhon, tegen wienMarx zijn Misere de la philosophic richtte ; dat ondervondLassalle, wiens theorie over de ijzeren loonwet door Marx

408

zoo scherp mogelijk werd aangevallen ; dat ondervonden deLassalleanen, die in 1875 het program van Gotha opstelden ;de vinnige artikelen in de Neue Zeit tegen hen gerichtbewijzen dat de Marxisten geen tegenspraak dulden ; datondervond Duhring, tegen wien Engels zijn Anti-Dithrin,,schreef met bitteren spot .

Nog eens dus : de dialectische methode is eene absurditeit,en de vaders van het socialisme hebben haar in de practijkzelf verloochend .

3 . Het historisch materialisme .

Komen wij thans aan het derde punt der Marxistische phi-losophie : de materialistische geschiedenis-opvatting . Zooalswij bij de uiteenzetting dezer leer in ons vorig artikelhebben gezien, kunnen wij hierbij twee verschillende stellingenonderscheiden : ten eerste, dat de geheele geschiedenis dermenschheid tot nog toe niets anders is geweest dan degeschiedenis van klassenstrijd, ontstaan tengevolge van ver-keerde productieverhoudingen ; ten tweede, dat de begrippenomtrent godsdienst, recht, zedelijkheid, wijsbegeerte, kunsten politick niets anders zijn dan eene afspiegeling van deoeconomische toestanden .

Wij splitsen dus onze wederlegging in twee deelen .

A . De geschiedenis is niet een geschiedenis van klassen-strijd, ontstaan tengevolge van verkeerde productieverhou-dingen. Van katholiek standpunt is het historisch materialismegeheel to verwerpen. Geen katholiek kan beweren, dat deoeconomische verhoudingen de eenige determineerende factorzijn geweest bij de ontwikkeling der wereldgeschiedenis . Dekatholiek immers weet door het geloof, dat God in Zijneoneindige wijsheid de wereld bestuurt, dat Hij de geschiedenisder volkeren leidt, en dat wij ieder oogenblik in Zijne handzijn. Talrijk zijn de plaatsen der H . Schrift, zoo van het Oudals van het Nieuw Verbond, waarin dit dogma ons wordtvoorgehouden . De katholiek stelt zich bijgevolg de geschiedenis

409

der wereld voor niet als een spel, dat met ijzeren noodzake-lijkheid wordt afgspeeld, dat in laatste instantie geregeldwordt door oeconomische toestanden ; maar hij erkent in allesde leiding van God, die regelt en bestuurt volgens de plan-nen van zijn welbehagen .

Beschouwen wij echter de materialistische geschiedenis .opvatting van bloot natuurlijk, zuiver wetenschappelijk stand-punt, ook dan nog is zij om meer dan een reden totaalonaannemelijk. Bij nadere beschouwing zien wij, dat zij inbotsing komt met de wetten eener gezonde logica, en dat zijin lijnrechte tegenspraak staat met de feiten der historie .

De wetten der gezonde logical De socialisten schijnen zeniet to kennen. Reeds meermalen hebben wij gelegenheidgehad er op to wijzen. Wij zullen het thans opnieuw aan-toonen . De mensch bestaat niet alleen uit een lichaam, maaruit een lichaam en eene ziel . De socialisten zelve geven dittoe, wel niet met woorden, maar toch door hunne daden .Uit het feit immers, dat zij er naar trachten het verband tus-schen de feiten der geschiedenis op to sporen en to verklaren,bewijzen zij, gelijk wij boven reeds hebben aangetoond, dater jets geestelijks in hen bestaat, dat ver boven alle materieis verheven. Welnu, hoe is het dan mogelijk, dat de materieelebelangen van den mensch de eenige zouden zijn, die degeschiedenis van het menschdom regelen? Indien de menschnog iets hoogers bezit dan alleen materie, indien hij ook ietsgeestelijks in zich draagt, dan volgen daaruit met logischeconsequentie twee onaantastbare waarheden : vooreerst, datde stoffelijke belangen niet de eenige determineerende kunnenzijn, maar dat ook rekening dient gehouden met de geeste-lijke belangen ; en ten tweede, dat de geestelijke belangen,die zooveel hooger staan dan de materieele, zelfs een veelgrooteren invloed op de geschiedenis van het menschdommoeten gehad hebben. Aan deze conclusies is niet to ont-komen, al trachten ook de socialisten door ontkenning zichvan de zaak of to maken .

Een gezonde philosophie, een gezonde logica, zal dus voorde ontwikkelings-geschiedenis van het menschdom de volgende

28

4 1 0

tegelen vaststellen, die zij afleidt uit de natuur van denmensch .

Daar de mensch een lichaam heeft, en dus stoffelijkebelangen heeft to verzorgen, is het zeer natuurlijk, dat deoeconomische toestanden een grooten invloed in de geschiedenisgehad hebben . Daar hij echter niet leeft bij brood alleen,maar ook nog veel hoogere, geestelijke, belangen heeft, is hetook even natuurlijk, dat die hoogere belangen, meer nog dande stoffelijke, bij de ontwikkelings-geschiedenis een voornamerol zullen gespeeld hebben .

Beschouwen wij deze stellingen een weinig nader .Het is boven alien twijfel zeker, dat de oeconornische ver-

houdingen wel degelijk invloed hebben op de geschiedenisvan een yolk . Zoowel de inwendige bloei als de uitwendigemacht eener natie wordt niet weinig bevorderd door eengezonden oeconomischen toestand . Wanneer immers de stoffe-lijke belangen niet meer alle zorgen vereischen, dan eerstkan de mensch en ook geheel een yolk zich aan hoogerebelangen wijden . Een gezonde oeconomische toestand is dusde onontbeerlijke basis voor het geheele volksleven zoowelnaar buiten als van binnen . Eene verandering alzoo in deoeconomische verhoudingen, hetzij door de uitvinding van eennieuw productiemiddel, hetzij door de ontdekking van eennieuw werktuig, kan in de geschiedenis van een yolk eengeheelen omkeer teweegbrengen . Terloops zij opgemerkt,dat het geen geringe verdienste is van de moderne weten-schap, dat zij hierop de aandacht heeft gevestigd . De ge-schiedenis der wereld is niet alleen een aaneenschakeling vanveldsiagen en zeeoorlogen tusschen de verschillende vorsten ;ook het yolk heeft zijne geschiedenis, en de kennis van deoeconomische toestanden, waarin het yolk heeft geleefd, isvan groot gewicht voor de kennis der geheele ontwikkeling .

Doch van den anderen kant zegt ons het gezond verstandook, dat de oeconomische verhoudingen onmogelijk alleende determineerende factor in de wereldgeschiedenis kunnenzijn, want de mensch is niet alleen vleesch maar ook geest .De geestelijke belangen van een yolk moeten derhalve nood-

4 1 1

zakelijk hebben medegewerkt en zelfs een voornamere rolhebben gespeeld dan de stoffelijke . De godsdienst moet dusop de eerste plaats op de geheele ontwikkeling een buiten-gewonen invloed gehad hebben. Hoe edeler en heiliger degodsdienst van een yolk, des to meer moet dat yolk op allegebied zijn vooruitgegaan . Niet minder geldt dit van dezedelijkheid . Hoe hooger en reiner moraal een yolk bezit,des to krachtiger zal dat yolk zich op stoffelijk gebied kunnenontwikkelen ; hoe losser en slapper de moraal, des to meerzal dat yolk ook op stoffelijk gebied verzwakken .

Dat alles zegt ons het gezond verstand ; doch Marx enEngels gevoelden Been behoefte daarmede rekening to houden,wanneer het gold hunne dogmata op to zetten .

Hun leer staat dan ook in lijnrechte tegenspraak met de feitenz

der historie . > Alle bisherige Geschichte - zegt Engels 1 ) -war die Geschichte von Klassenk impfen and Klassengegen-saszen" .

Raadplegen wij nu eens de geschiedenis . Denken wij onsterug in de tijden van het oude heidendom . Wij lezen daarwe], zegt pater Cathrein -), van nationale oorlogen tusschenAssyriers, Egyptenaren, Meden, Perzen enz . Wij lezen vanpolitieke en maatschappelijke omwentelingen, die door grooteveldheeren werden tot stand gebracht, maar van klassenstrijdlezen wij niets . De groote volksmassa was en bleef gedurendede geheele oudheid de onderdrukte stand, die zijn juk instomme gelatenheid droeg. En toch, welk een ontwikkelingbij die volken ! Welk een hooge trap van beschaving werdreeds door hen bereikt, niettegenstaande dat de oeconomischeontwikkeling bij hen zeer laag stond en van klassenstrijd geensprake was . Later lezen wij van nationale oorlogen tusschenGrieken en Perzen, tusschen de volkeren van Griekenlandonderling, tusschen Grieken en Macedoniers, tusschen Griekenen Romeinen, tusschen Rome en de omliggende volkeren,vooral Carthago. De invloed der Grieksche en Romeinsche

1) Fr. Engels : .$nti-Diihring, S. II.2) Cathrein : Moralphilosophie, II, 152 .

4 1 2

beschaving door geheel Europa is onberekenbaar, en tochzegt de geschiedenis nergens, dat die beschaving door klas-senstrijd is ontstaan. Ook de Germaansche volken bereikteneene ontwikkeling, die nog de verbazing afdwingt der historici ;en toch, die ontwikkeling kwarn tot stand zonder klassenstrijd .

Het is niet to ontkennen, dat van tijd tot tijd, zooals wijdat uit de geschiedenis van de Grieken en de Romeinenweten, ook bij hen wel eens een klassenstrijd ontstond . Maardie strijd bleef beperkt tot enkele steden of staten, en hadvolstrekt niet then invloed op de ontwikkeling, die b .v. doorgroote veldheeren of uitstekende staatsmannen werd uitgeoefend .Na de antieke wereld kwam het feodale tijdvak . Maar

hoe had die overgang plaats ? Was het tengevolge van deeen of andere oeconomische ontdekking? Ontstond het feu-dalisme tengevolge van een klassenstrijd? Niets is hiervanin de geschiedenis bekend . Wel vermeldt zij, dat woestevolken, gedreven door veroveringszucht, zich hebben neer-gezet op de puinen van Rome, dat reeds geruimen tijd kwij-nende was door het diepe zedenbederf, dat er heerschte . Hetleenstelsel, dat zich in de volgende eeuwen in Europa vestigde,vond dan ook zijn oorsprong in de vereeniging van Romeinscheen Germaansche elementen. Het nude kolonisatie-begrip derRomeinen was nog niet geheel verloren gegaan. Welnu datRomeinsche kolonisatie-begrip, verbonden met de voorstellingder Germanen, dat de staat in hierarchische geledingen moestgesplitst zijn, werkte krachtig mede aan het tot stand komenvan het feudalisme .

Dat dus alle geschiedenis, van het begin der menschheidof tot nu toe niets anders zou zijn dan een aaneenschakelingvan klassenstrijd, ontstaan ten gevolge van verkeerde produc-tiewijzen, is derhalve eene stelling, in strijd met de gegevensder historie zelve .

Wel leert ons de geschiedenis, dat het dikw~ls een grooteinvloed is geweest, die door de oeconomische toestanden opden loop der ontwikkeling is uitgeoefend, dat de occonomischebloei van een yolk dikwijls een belangrijken stoot heeft ge-geven aan de inwendige forschheid en aan de uitwendige

4 1 3

kracht van een yolk . Ons vaderland bloeide in de zeven-tiende eeuw, en telde mee in de rij der mogendheden, tengevolge van de gezonde oeconomische verhoudingen . Nietminder geldt dit van Portugal, Spanje en Engeland . En datde Grieken en de Romeinen zoo machtig geweest zijn, isvoor een niet gering gedeelte toe to schrijven aan den gezondenoeconomischen toestand, die in den goeden tiid bij hen heerschte .Het ontdekken van nieuwe productiemiddelen, of welk soort vanvooruitgang op oeconomisch gebied ook, heeft wei degelijkdikwijls ingrijpende veranderingen in de geheele maatschap-pelijke orde noodig gemaakt. Door de opkomst van hetstedenwezen en van het geld in de dertiende eeuw ontstondennieuwe eischen voor de wetgeving ; niet alsof nieuwe rechts-princiepen noodig waren ; maar toch werd een nieuwe toe-passing van de oude princiepen in nieuwe rechtsvormen eenenoodzakelijkheid . Eveneens hebben ongezonde oeconomischetoestanden dikwijls een nadeeligen invloed op de maatschappijuitgeoefend . Het is niet to loochenen, dat de verzwakkingvan het Romeinsche rijk voor een groot gedeelte is voort-gekomen uit de slechte oeconomische verhoudingen . Opge-hoopte rijkdommen aan den eenen kant stonden tegenoverschreeuwende armoede aan de andere zijde . En zoowel doorhet een als door het antler wies de zedeloosheid verschrikkelijkaan ; dat was de kiern des verderfs, die aanhoudend voort-woekerde . Zoo ook ten tijde der Fransche revolutie . Deoeconomische toestand van vele arbeiders was hopeloos ; en hunhartstocht, tot het uiterste geprikkeld, leende natuurlijkerwijzeeen gewillig oor aan de uitspraken der gelijktijdig opkomendeatheistische wetenschap en moraal, en sloeg uit tot revolutie .

De geschiedenis zegt ons dus, dat de oeconomische ver-houdingen wel voor een groot gedeelte tot de ontwikkelingder geschiedenis hebben bijgedragen . Maar de geschiedeniszegt ons meer, nl. dat er nog vele andere oorzaken waren,die nog een veel grooteren invloed hebben doen gelden .

Op de eerste plaats de godsdienst . Alle volkeren, ook demeest onbeschaafde, hebben ten minste een flauw begripgehad van een Wezen, dat boven de natuur uit stood .

4 1 4

De ziel, die in den mensch woont, kwam noodzakelijkdoor eenvoudig nadenken tot de erkenning van een levenhiernamaals, waarin eene vergelding zal plants hebben vangoed en van kwaad. Is het niet duidelijk, dat die gedachteneen machtigen invloed op de handelingen der menschenuitoefenden, onafhankelijk van alle oeconomische toestanden?Wel het krachtigst heeft het Christendom zijn invloed doengelden . > De inwerking van liet Christendom - schrijft paterPesch 1 ) - was het, die tot een volledige omwenteling drongder sociale en oeconomische verhoudingen . Terwijl de Kerknaast en boven de uitsluitend materialistische zinnelijk-egoIs-tische richting van het heidendom voor ieder in het bijzon-der en voor alien gezamenlijk een hooger levensdoel plaatste,moest het heidendom ook op oeconomisch gebied een ge-voeligen knak krijgen . Alleen reeds de stelling, dat de ma-terieele orde niet alleen de heerschende is, voerde noodwen-dig tot eene sociale organisatie der productieve verhoudingen .Maar ook Joel en inhoud dezer organisatie was met hetChristendom gegeven . De leer, dat alle menschen gelijkewaarde hebben, omdat alien geschapen zijn voor eenzelfdebovennatuurlijke bestemming, de eisch der naastenliefde, deverzachting van het absolute eigendomsbegrip, de achtingvoor den arbeid, leidden noodzakelijk tot eene oeconomischeorde, waarin de belangen van alle standen met elkanderverzoend, recht en eer van den arbeid gewaarborgd, destoffelijke welvaart van alien door eene gezonde verdeelingvan het inkomen krachtdadig beschermd, het ontstaan vanschrille klassentegenstellingen onmogelijk gemaakt werd" .Wie den invloed van den godsdienst en vooral van hetChristendom durft loochenen, sluit dan ook willens en wetensde oogen voor de historische feiten, die door de grootstegeleerden van alle richtingen volmondig worden erkend. Enterecht mocht dan ook Tillmann Pesch schrijven 1 ) : s Im

1) Stimneen aus Maria-Laach, XLI, S . 5 01 -2) Tillmann Pesch : Die grosson Weltrathsel. II, 26 . - Vgl. A. Nicolas :

Etudes philosophiques sar le Clzrislianisme, 3e partie, Chap . VII .

4 1 5

Centrum der Geschichte steht das Christenthum ; Laid dadurchward es zur weltumwalzenden Macht, class es hoch fiber diemateriellen Interessen ein i bernattirliches Ziel hinstellte,welches alle berechtigten Interessen, niedrige wie hohere,geistige wie materielle, in sich aufnahm" .

Niet minder heeft zich de invloed getoond van de zede-lijkheid . Gansche volken en geslachten zijn ten onder gegaanten gevolge van den wellust . Is het van den eenen kant eenfeit, dat ongezonde oeconomische toestanden de onzedelijk-heid in de hand werken - al to groote weelde prikkelt totwellust, en diepe armoede gaat ook menigwerf met onzede-lijkheid gepaard - niet minder waar is het, dat volkeren engeslachten, die hun lusten den vrijen teugel lieten, geestelijken stoffelijk zoodanig verzwakten, dat zij zich nimmer tot eenhoogen trap van ontwikkeling konden opheffen, ja zelfs datzij als zelfstandige volken van het wereldtooneel verdwenen .

Na deze oorzaken van zuiver geestelijken aard komen ooknog andere factoren in aanmerking om den loop der ge-schiedenis to verklaren. Wij hebben namelijk rekening tohouden met het maatschappelijk karakter van den mensch .Zoowel op geestelijk als op stoffelijk gebied is de menschvan nature hulpbehoevend ; en dientengevolge zien wij in degeschiedenis van de vroegste tijden af, dat de menschen zichvereenigen in maatschappijen en staten, om gemeenschappe-lijk des to gemakkelijker hetzelfde doel na to streven . Diemaatschappelijke band nu, waarmede de burgers van een-zelfden staat vereenigd zijn, heeft eveneens, zooals de ge-schiedenis getuigt, een grooten invloed op de ontwikkelingvan een yolk gehad . Immers, in vereeniging met elkanderkonden de burgers eerst de productie uitbreiden en hoogeropvoeren dan wanneer ieder aan zich zelven was overgelaten .De uitvinding van nieuwe productiemiddelen geschiedde ineen geordende maatschappij des to gemakkelijker, omdat mensteunde op de gegevens van medeburgers, die gelijktijdigleefden of reeds vroeger zich verdienstelijk hadden gemaakt .Het is dus eene dwaasheid, alle ontwikkeling to willen ver-klaren uit oeconomische toestanden ; want juist de oecono-

416

mische verhoudingen veronderstellen reeds een maatschappij,waarin een gezamenlijke band de burgers vereenigt en diejuist ten doel heeft de oeconomische belangen to be-vorderen .

Eindelijk toont de geschiedenis ons nog een onafzienbarereeks van feiten, die volstrekt niet uit oeconomische toestan-den zijn to verklaren, en die toch een onberekenbaren invloedop de ontwikkeling hebben uitgeoefend . Wij noemen slechtsenkele. De uitvinding van de boekdrukkunst, van het bus-kruit, van de stoom en de electriciteit hebben ontzettendeveranderingen in de maatschappij teweeggebracht . Waren dieuitvindingen het gevolg van verkeerde oeconomische toestan-den, of het gevolg van klassenstrijd' Niemand zal zoodwaas zijn dit to beweren ; en toch zijn zij keerpunten in degeschiedenis der volken. Wie zal berekenen, welk een invloedde leer van Mohammed op de geschiedenis van Europagehad heeft, welk een stoot aan de ontwikkeling is gegevendoor de kruistochten en door de ontdekking van Amerika?Welk een veranderingen zijn niet teweeg gebracht door deoorlogen, die in den loop der eeuwen gevoerd zijn?

De socialisten trachten wel alle oorlogen aan oeconomi-sche oorzaken toe to schrijven, doch dit is vlakweg eeneonmogelijkheid . Wie immers zal zoo dwaas zijn onzen tach-tigjarigen oorlog uit oeconomische oorzaken to willen verkla-ren? Wie zal de aanleiding van de Europeesche oorlogen inj866 en i 87o willen zoeken in een klassenstrijd? En omeen voorbeeld to nemen uit onze dagen : is het niet duidelijkdat de oorlog tegen de Zuid-Afrikaansche republieken alleenzijne verklaring vindt in een verregaand imperialisme, dat destrijd in China volstrekt niet is een klassenstrijd? Toch ishet mogelijk, dat de gevolgen van die oorlogen voor degeheele wereld niet to overzien zijn .

Zietdaar een reeks van feiten, die een ontzaglijken invloedop de wereldgeschiedenis gehad hebben . Doch niet alleendergelijke groote geschiedenisfeiten, ook enkele personenhebben dikwijls de ontwikkeling in geheel andere banen ge-leid. Wordt niet de eeuw, waarin Pericles leefde, naar hem

4 1 7

genoemd ? Wat beteekent dat anders dan dat hij als hetware de richting zijner eeuw heeft aangegeven en beheerscht ?Zou de geschiedenis van Europa dezelfde geweest zijn, alser geen Alexander de Groote, geen keizer Constantijn, geenKarel de Groote, geen Czaar Peter, geen Napoleon warengeweest? Wat hebben een H. Franciscus van Assisie, eenH. Ignatius v. Loyola voor Europa gedaan?

Nog eens : wij loochenen volstrekt niet, dat oeconomischetoestanden, en ten gevolge daarvan klassenstrijd, dikwijls diepingrijpende hervormingen hebben teweeg gebracht ; doch dat»alle bisherige Geschichte die Geschichte von Klassenkampfe"zou geweest zijn, is eene onwaarheid van de grofste soort .Naast oeconomische oorzaken hebben andere motieven min-stens evenveel, ja zelfs nog veel meer invloed op de geschie-denis uitgeoefend .

B . De materialistische geschiedenis-opvatting ontkent nietalleen den invloed van alle andere factoren, behalve van deoeconomische, op den ontwikkelingsgang der menschheid ; zijgaat nog verder, en beweert, dat alle begrippen omtrentgodsdienst, moraal en recht, omtrent den staat en de philo-sophie niets anders zijn dan eene afspiegeling, een productvan de oeconomische structuur der maatschappij . > Die oeco-nomische Structur bildet die reale Grundlage, aus welcherder gesammte Ueberbau aller Einrichtungen jedes Zeitab-schnittes in letzter Instanz zu erklaren sind" . Verandert zichde oeconomische toestand van een land, dan verdwijnen ookde oude ideeen orntrent den godsdienst, men krijgt een nieuwemoraal, nieuwe rechtsbegrippen enz . Het zal niet moeielijkzijn dit laatste punt der Marxistische dogmatiek als valschaan de kaak to stellen .

Vooreerst wat den godsdienst betreft . Indien het waar was,dat de godsdienst ontstaan zou zijn uit oeconomische ver-houdingen, uit de Inaterieele behoeften van den mensch, hoeis het dan to verklaren, dat verschillende volkeren, die inhetzelfde stadium van productiewijze verkeerden, verschillendegoden hebben gehad ? Indien immers de godsdienst niets

41$

anders is dan het noodzakelijk product van oeconomische toe-standen, dan moeten dezelfde toestanden hetzelfde effect voort-brengen. En toch zien wij bij de verschillende volkeren deroudheid, dat zij geheel verschillende godsdiensten bezaten,niettegenstaande dat zij zich op denzelfden trap van oecono-mische ontwikkeling bevonden . Neen, niet de lnaterieele be-hoeften, maar de natuurlijke drang van het hart heeft denmensch tot God gevoerd . In zijn onverzadigbare zucht naarkennis drong de mensch van zelf door tot het hoe en hetwaarom der dingen, en kwam hij ten slotte van zelf tot denoorsprong en het einddoel van alles, tot God . De menschzag, hoe na een kortstondig bestaan hier op aarde het leveein het lichaam wordt uitgedoofd ; en in zijn verlangen omvolmaakt gelukkig to zijn kwam hij door nadenken tot hetbegrip van een leven hiernamaals') . Het geloof is dan ookhet gemeengoed geweest van alle volken door alle eeuwen,hoewel de vorm van den godsdienst verschillend was, voor-namelijk tengevolge van de afdwalingen van het menschelijkhart. Verder is het een tastbare leugen van de Marxisten,dat het Christendom zou ontstaan zijn nit de oeconomischewanverhoudingen, die in het begin van onze jaartelling inRome bestonden . Want vooreerst is het eene onwaarheid tobeweren, dat het Christendom op Romeinschen bodem zouontstaan zijn. Een ieder, die eenigszins bekend is met dehistorie, weet dat de eerste Christenen to Jerusalem hebbengeleefd, en dat vandaar uit eerst door Judea, en daarna overandere plaatsen van de wereld het zaad van het Christendomverspreid is. Vervolgens is het eene onbegrijpelijke zaak, dat,zooals Karl Kautsky beweert, uit oeconomische toestandende behoefte kan geboren worden om zich to doen martelenen door de wilde dieren to laten verscheuren, zooals tochmet duizenden van de eerste Christenen het geval is geweest.Bovendien zou, eveneens volgens Kautsky, een buitengewoneafkeer van al het aardsche en een buitengewoon verlangenom to sterven, de eerste Christenen gekenmerkt hebben, en

t) Fr. Hettinger : Apa/ogie ties Clerisleirf/units, Bd. T, 5 . 493

4 1 9

dat wel juist tengevolge van de materieele wanverhoudingenvan dat tijdvak. Doch wat bedoelt Kautsky met >>die Abkehrvom Irdischen and die Todessehnsucht", die den eerstenChristenen bijzonder eigen zou zijn geweest? Het is waar, datzij liet aardsche leven verre achter stelden bij den hemel, endat zij liever de wreedste pijnigingen en den gruwzaamsten doodondergingen dan then hemel to willen verliezen . Doch ook deheidensche godsdiensten spreken van een gelukzalig goden-verblijf, waar degenen, die den goden tijdens hun levee heb-ben gediend, na den dood worden toegelaten ; ook de heidenenstelden het leven bij de goden hooger dan het leven hier opaarde. Het Christendom gaf alleen in zuiverder vorm, watde heidenen in hunne dwaling voor waar hielden. Van eenbijzondere »Todessehnsucht" of van een bijzondere » Abkehrvom Irdischen" is echter niets to bespeuren . Dat later hetChristendom zich zou hebben geplooid naar de verschillendeproductieverhoudingen en zich in de middeleeuwen zou heb-ben gevormd tot een godsdienst met een feudale hierarchie,is eveneens eene onwaarheid, die niet meer behoeft weerlegdto worden ; want het staat bij vriend en vijand met historischezekerheid vast, dat de kerkelijke hierarchie lang voor thentijd tot ontwikkeling is gekomen . Zoo is dus de beweringder Marxisten, dat de godsdienst zou ontstaan zijn uit oeco-nomische toestanden, en met de oeconomische verhoudingenzou zijn veranderd, een valsche stelling . Wij behoeven dusook niet bevreesd to zijn voor de gevolgtrekking, die zijmaken, dat n .l. de godsdienst, wanneer eenmaal alle klassen-verschil zal zijn opgeheven, zijn natuurlijken dood zal sterven .» Zie ik ben met u tot de voleinding der eeuwen", dat woordis onze kracht tegen de ongerijmde hypothese van het modernesocialisme .

Wat de zedenleer en de begrippen omtrent recht aangaat,wij willen niet loochenen, dat daarin ontwikkeling heeft plaatsgehad. Doch waaruit is dit feit to verklaren? Niet uit deproductieverhoudingen, zooals de socialisten beweren, maarvoornamelijk uit de meerdere of mindere klaarheid, waarmedede eeuwige waarheden worden ingezien . De begrippen om-

420

trent recht en zedelijkheid kunnen verduisterd worden ofhelderder voor 's menschen geest komen to staan . Zelfs kun-nen wij hierbij de productieverhoudingen eenigermate als mede-werkende factoren aannemen . Maar dat moraal en recht eenproduct zou zijn louter en alleen van oeconomische toestan-den, is eene dwaling, die tegen het gezond verstand indruischt .Zedelijkheid en recht hebben vaste grondslagen, onschokbarehoofdprinciepen, die hoog boven alle menschelijke verhoudingenuit staan. En al molten in den loop der tijden de begrippendaaromtrent verduisterd zijn, al mogen de practische toepas-singen van de hoofdprinciepen zijn veranderd, de grondideeenzelve waren niet voor verandering vatbaar. En het is derhalveeene absurditeit to spreken van een klassenmoraal of eenklassenrecht ; wat heden zedelijk goed en rechtvaardig is, kanmorgen niet slecht of onrechtvaardig zijn .

Ook de staat is in de oogen der Marxisten niets dan eenhistorisch begrip . Hij trad op, toen het klassenverschil zichbegon to vertoonen, als repraesentant van de heerschende partijen naarmate die heerschende partij tengevolge van de wisselingder productiewijzen veranderde, naar-die mate wijzigde zich ookhet begrip van den staat ; daarom, wanneer alle klassenverschilzal verdwenen zijn van de aarde, zal de staat niet meer noodigzijn, en weldra zal dan ook het begrip van staat niets andersmeer zijn dan een begrip uit Lang vervlogen tijden . De Marxistenbegrijpen niet, dat zij bij doze redeneering een kolossale onjuist-heid begaan. Zij vergeten namelijk, dat, wanneer men spreektvan het ontstaan van klassenverschil, het bestaan van eenstaat reeds implicite wordt aangenomen ; er moet reeds eenmaatschappij, eene verbinding van menschen bestaan, alvorensmen spreken kan van een vigeerende productiewijze . Boven-dien spreekt de historie het tegen, dat de staat zich zouhebben gevoegd naar de verschillende productieverhoudingen .Daar zijn meerdere staten geweest, die bij de veranderingenop oeconomisch gebied een zelfden staatsvorm en een zelfdestaatsregeling hebben behouden . Men begrijpe de zaak echtergoed. Wij willen niet ontkennen, dat bepaalde oeconomischeverhoudingen. dikwijls invloed hebben gehad op staatsinstel-

42 1

lingen ; doch, geleid aan de hand der historic, komen wijtot het besluit dat de staat niet is het voortbrengsel van eenof ander productiesysteem .

Ten slotte, wat onze kennis aangaat, ook deze wijzigt zich,volgens Marx, geheel en al naar de oeconomische verhou-dingen. Ons antwoord kan, na hetgeen is voorafgegaan, kortzijn. Wij nemen ook een ontwikkeling en een vooruitgang inde wetenschap aan. Wie is er, die dit zou durven ontkennen ?Oude dwalingen worden door nieuwe ontdekkingen en navor-schingen verdrongen . Het veld van onze kennis breidt zichvoortdurend uit . Daar is dus vooruitgang op het gebied vande wetenschap. Maar is daarom de waarheid aan veranderingonderhevig? Omdat wij eenige waarheden meer weten danvroeger, omdat wij eenige dwalingen ontmaskerd hebben, isis daarom de waarheid iets anders dan vroeger de waarheidwas? Dwaze bewering, dat de waarheid of hankelijk zou zijnvan een of andere productiewijze. Waarlijk, de ouden haddengelijk, toen zij zeiden : > Niets is zoo ongerijmd, of 't is dooreen of ander wijsgeer beweerd" .

Hiermede zijn wij gekomen aan het einde van onze be-schouwingen over de Marxistische leer, eene leer, die in onzedagen hare aanhangers telt onder alle rangen der maatschappij .Wel is waar heeft die leer een gevoeligen knak gekregendoor de verpletterende critiek, die Eduard Bernstein, weleereen harer vurigste belijders, in zijne brochure : Die Voraus-set,rungen des Socialism us and die Aufgaben der Socialdesnmcratie (Stuttgart 1899) op haar heeft uitgeoefend ; wel is waargeldt zij sinds then tijd niet meer voor alle sociaal-democratenals het alleen zaligmakend dogma . Maar toch is zij tot nogtoe de banier, waaronder de groote meerderheid der sociaal-democratie zich schaart . Teen dan ook op den partijdag toHannover (in het najaar van 1899) Bernstein zijue critiektegen het Marxisme uiteenzette en verdedigde, wisten zijnetegenstanders eene resolutie door to drijven, waarbij bepaaldwerd, dat het program van Erfurt - zooals wij weten : hetzuiver Marxistisch program - zou bewaard blijven . De aanhangvan Bernstein groeit echter aan . Mocht het waar zijn, dat

42 2

de wonde, door hem aan het Marxisme toegebracht, eenedoodelijke wonde blijke . Wij voor ons zien met bezorgd-heid de toekomst tegemoet, indien het grove Marxistischematerialisme blijft doorgaan zich uit to breiden, zooals hetin de laatste helft der j9de eeuw gedaan heeft .

Quod Deus avertat

Hageveld .

J . D. J. AENGENENT, Pr .

DE HEDENDAAGSCHE VLAAMSCHEBEWEGING.

Er is in het jonge Vlaamsche kamp een dubbel leger, datschijnbaar denzelfden vijand bestrijdt, maar inderdaad eengeheel verschillende overwinning beoogt . Zoo wijkt niet enkelhun krijgstaktiek, maar ook hun strijddoel van elkaar af.

Men heeft eerst het leger der zoogenaamde Flaminganten .Dit zijn vooral de mannen van gong lllaanderen . Hun doelis een s>bijzonder Vlaamsche beschaving, die niets gemeensmet de Fransche hebben zou, en afwerend, vijandig zelf over-eind zou staan tegenover alle vreemde invloeden" 1 ) .

Deze partij is de partij, die vasthoudt aan het verleden, deconservatieve. Zij is het romantisme in de Vlaamsche bewe-ging . Voor haar is de Guldensporenslag de kern harergeestdrift . Zij is de rationale partij . Het Vlaamsch wil zijbehouden om wille van het Vlaamsch, en uitsluitend hetVlaamsch : Vlaamsche zeden, Vlaamsche woorden, Vlaamschebegrippen, al is alles ook eeuwen oud, wil die partij bewarenen handhaven als erfdeel van glorierijke vaderen .

't Is de partij van volksmeetings, van monumenten, vancongresses, studentenclubs, van rumoerige artikelen in couran-ten. 't Is de partij met banieren talloos voorop, en met hetkruis in top. Met de brullende Vlaamsche leeuwen, met degoedendag-zwaaiende helden .

Het andere leger gruwt van al dat aklatergoud", naar zehet noemen. Het is bedaard, ingetogen, schreeuwt niet, isdeftig, geeft zeer nette en artistieke tijdschriften nit, en isnooit opgewonden van den Vlaamschen jubelgeest . Hun doelis immers geen bijzonder »Vlaamsche" beschaving, maar een

1) August Vermeylen : Vlaamsche en Europeesche Beueging in Van nu enstraks (lgoo, Nov. bL 301) . De verschillende toespelingen hier en daar in dezebijdrage zijn ontleend van eenige laatst-veschenen dichtbundels . - Yon,,,

T77aantleren is een maandblaadje, waarvan nu de tweede jaargang loopende is .

424

Europeesche beschaving . Zij > willen Vlamingen zijn, omEuropeers to worden". Zij spreken alleen maar bij geval vanVlaanderen : Groot-Nederland ware beter . Doch zij weten,dat Vlaanderen niet kan komen tot Europeesche beschaving,indien het niet eerst zijn eigen beschaving bezitte . En daaromis een eigen taal noodig, die heersche. De Franschen doenin Vlaanderen » dien natuurlijken grondslag eener eigen be-schaving onder onze voeten zinken ; zij zijn het, die ons nietalles laten worden, wat we zijn kunnen" - tegen die Fran-schen dus is hun strijd voor het Vlaamsch. Maar niet tegenhet Fransch als Fransch : indien inderdaad het Fransch hetyolk zelfstandig ontwikkelen kon, dan kozen zij desnoods dietaal en lieten het Vlaamsch sterven . - Daarom ook nietuitsluitend Vlaamsch . Waar geen gevaar bestaat, dat Vlaamschverloren ga, leze en verspreide men Fransch, zooveel men wil .

Deze partij is de vooruitstrevende, steunt niet op het ver-leden, staat in het heden, vast en krachtig uitziend naar watkomt. Niet meer een nationale letterkunde zoeken ze to ver-krijgen : de toekomst moet zijn een internationale geestes-hoogtij tusschen alle wereldlanden . Neen : Been vaderlandbindt hun zoo, dat ze het vaderland liefhebben boven allesboven alles staat de menschheid. Zij aanvaarden het erfdeelder vaderen alleen onder beneficie van inventaris .

De Vlaamsche leeuw is voor deze menschen een dood ding ;de Vlaamsche boom ligt reeds lang geknot : ze zitten veelliever to droomen onder allerlei uitheemsche gewassen . Hetoude Vlaamsche strijdlied doet hen maar matigjes aan : zeluisteren met veel meer ontroering naar de zoete melodieenuit Duitsche en Noordsche toovertuinen . Het »Heilig Vlaan-deren" bestaat inderdaad niet meer voor hen . Vlaamsche taalis niet meer hun eigenaardigheid : ze schrijven zuiver Hol-landsch ; Vlaamsche zeden en begrippen zijn voor hen ver-ouderd en verweerd : wat deert hen de Guldensporenslag?Zelfs als symbool van het nationaal bewustzijn kan hijniet meer dienen . Zij hebben geen behoefte aan beeldenmaar noodig hebben ze daden .

42 5

Dat de tweede partij naast de eerste zich moest ontwik-kelen was to voorzien en to voorspellen . De Vlaamschebeweging van de eerste soort is vaak to oppervlakkig ge-weest. Er was geestdrift, maar men zag meestal opwinding ;er was geloof, men zag vaak dweeperij ; er was gevoel, menzag dikwijls gevoeligheid . Er was bijna nooit maat, nooitorde, nooit regel . Men trok op tegen den vijand, als deParijsche citoyens in den Franschen tijd naar Soissons met>) La patrie est en danger". Vol gloeienden moed, met vaandel-gewuif en trompetten-geklank maar zonder krijgstucht, zondercommando . 01 wie willen overwinnen, moeten optrekkenvastberaden, aaneengesloten, met een gansch hun ziel door-zengend ideaal ; moeten weten, wat ze willen, hoe ze willen ;moeten nooit twijfelen en uit vrije keus gehoorzamen denvrij gekozen aanvoerder . Hun geestdrift zal verdelgend zijn ;hun krijgslied, dat niet enkel echo was van hartstocht, maarvertolking van heel hun wezen, hoofd en hart to saam, zalonsterfelijk blijven .De echte Flaminganten zijn niet gedisciplineerd. Wel

vuurpijl-schitterend en gadeloos moedig ; dadelijk uittrek-kend, zonder verwijl, maar ook zonder juist geweten doel ;met elkaar vereenigd, en toch altoos gescheiden ; nietvijandig, en toch niet vriendschappelijk . Een meest jubelendeschare, vaak afgemat van het gebazuin der immer klin-kende trompetten, altoos toch weer gereed om luide aan toheffen . . . .

Dat van deze partij zich een andere of moest scheiden, bijwie meer wijsheid en bezadigheid heerschten, was noodzakelijk .En dat ook deze jongere generatie to ver gaat, en met oudegebruiken en misbruiken ook het oude ideaal verloochent, iseveneens to verklaren . Dat volgt uit de omstandigheden .Dat houdt niemand tegen.

Wij betreuren dit . De idee »vaderland" verdwijnt bij dezenieuwe partij . En dat vindt ik nooit mooi . Als deze jongerenhun vaderland zouden haten, zou ik het wel betreuren, maartoch aanvaarden : nu zij het noch haten noch liefhebben,vindt ik hen laf en lauw. Een dichter moet zijn warm,

CXIX . q, .

29

42 6

gloeiend liefst : in haat of in liefde. Ik mag niet toornentegen zijn voorkeur, wel toornen, als hij geen voorkeur heeft .

*

**Wat we echter veel meer van de mannen dezer partij be-

treuren, is de vaagheid van al hun zoogenaamde idealen.Weten ze wat ze willen, en willen ze wat ze weten? Zejagen schimmen na, die ze zelfs niet grijpen kunnen bij deslippen van het kleed . Hun vaderland is de wereld, hunliefde wereldliefde, hun smart wereldsmart, hun ziel wereldziel,hun geloof . . . ja wat gelooven ze eigenlijk? Zijn ze nogkatholiek ? Uit hun gedichten zou men vaak besluiten, datze volgelingen zijn van de geloofsbelijdenis, die helaas l deFaust onsterfelijk heeft gemaakt

»Wer darf ihn nennen?Und wer bekennenIch glaub' ihn?Wer empfinden ?Und sich unterwindenZu sagen : ich glaub' ihn nicht ?"

Arm Gretchen, dat zich door dezen modernsten allermoderne dominees laat verleiden l

Arm Vlaanderen, zou ik durven zeggen, dat door zulkedichters Europeesch zult worden beschaafd 1

*

Dit niet-katholieke, dit feitelijk-ongodsdienstige is echterniet enkel het gebrek van de Vlaamsche richting, die Gust .Vermeylen voorstaat, maar het is, mijns inziens, het innerlijkgebrek der gansche beweging . Daar is bij de andere partijwel vaak veel vertoon van katholiciteit, vooral bij gelegen-heden, als het niet to pas komt . Maar de voile rijpe krachtvan het Roomsche Geloof is niet doorgedrongen in de hartender jongeren, en doet dan ook hun woord en hun lied nietleven. Hoe weinig echo's klinken hier van het diepe, wijdekatholieke zieleleven . Echo's tallooze van > ruischend koren",

427

van stemmen der natuur, stemmen van heide en weide, vanzon en storm . Echo's tallooze van schoone menschen-dingen,van liefde, van vreugde, van hoop, van reizen en weerzien,van klare muziek en meisjeszang . Echo's tallooze uit hetverre verleden, met zijn mooie sagen en zijn teedere herinne-ringen van groote en schoone dagen en feesten !

Maar echo's van dat machtige en onsterfelijke credo, datnatuur, menschenleven, liefde, hoop, vreugde, heden en ver-leden moet bezielen en inderdaad heerlijk maken, hooren weheel zelden . De poezie van deze Flaminganten is de poezievan een zuiver natuurmensch, over wiens hoofd wel het waterdes Doopsels heeft gevloeid, maar zonder dat het merkteeken,onuitwischbaar, zich in de zielsontboezemingen vertoont .

*Dit alles zijn vluchtige, luchtige omtrekken van iets, wat

een afgewerkte karakterschets moest worden . Maar ik twijfelniet, of ieder, die de Vlaamsche dichters van de laatste jarenleest, in zal stemmen met den wensch, dat de groote geestvan den echt-Vlaamschen en diep-katholieken Gezelle inVlaanderen niet enkel geloofd worde met den mond, maarliever doorleefd in het hart').

A. M. J . I . BINNEWIERTZ, Pr .

1) Men lette bij de lezing van dit artikeltje er wel op, dat ik hier in hetbijzonder spreek van de jongsten onder de Vlaamsche dichters en schrijvers.Zbbdat ik dos zeer verdienstelijke ouderen, die echter volstrekt nog niet oudzijn, als b .v . Mej. Belpaire, Cuppens geheel van mijn beschouwingen uitsluit.Die van de eerste haar Liedeke van Scheidcn, van den laatsten zijn Maagde-beeld lezen mocht (om bij de twee genoemden to blijven) voor hem is dezeaanteekening overbodig.

Ik zou echter wel durven wenschen, dat sommigen van die ouderen zich watscherper uitspreken mochten . Nu zien wij immers het zeer vreemde verschijnsel,dat b .v . een Hugo Verriest, wiens prachtige Regenboog iedereen verrukt doorde warmte van echt katholiek gevoel, schrijft in dezelfde aflevering van VanNu en Straks, waar een zekere Jac Mesmil een allesbehalf katholiek artikelover het »vrij huwelijk" plaatst. Ik acht zulke medewerking niet zeer kieschtegenover de R . K. Kerk, Zulke dingen worden racer gevonden in Vlaanderendan ten onzent, waar de naam van een katholiek onder de medewerkers vaneen zeer ongodsdienstig tijdschrift zich als uitzondering afteekent .

GETHSEMANI.

Dat was geen vrees voor felle geeselslagen,Voor 't wonden van den scherpen doornenkroon

Die U ter aarde wierp, Gods eengeboren Zoon ;Dat was geen angst om 't zware kruis to dragen,

Eenzaam to sterven onder smaad en hoon 1Het was de stoet van schimmen, die kwam dagenKomende eeuwen, die in welbehagen

U tegengilden haren lastertoon .

O goede Herder, die met liefde Uw levenVoor de verdoolde kudde wildet geven,

Ge zaagt Uw schapen zwerven heinde en veer,

Zoo velen, die Uw stem niet wilden hooren,Door wolven wreed verscheurd, in de woestijn verloren . . . .

Dat wierp in doodsangst U ter aarde veer .

KRUISDRAGING.

En toen Hij, onder 't zware kruis gebogen,Misvormd, gewond, Zijn smartenweg betrad,Terwijl het yolk dat Hem bezongen had

Wreedaardig spottend met Hem kwam getogen,

Ontmoette Hij op 't smalle steile pad

Zijn Moeder. En het innig mededoogen,De droeve troost der zachte moederoogen

Heeft hem een wijl vol teederheid omvat .

Zijn hooge schoonheid moet zij thans aanschouwen,

Verduisterd door der wereld zondeschuld .Wat bitter leed komt hare ziel benauwen 1

Hoe wordt het woord van Simeon vervuldNu doodsbedroefd, de zaligste der vrouwen

't Beschreid gelaat in haren sluier hult .

Goede Vrijdag I90I .

ALSERTINE SMULDERS .

LIEFDE'S KLACHT .

Zonne was ik, maar geen menschkindWilde wand'len in mijn dag ;

Palmboom was ik, maar geen pelgrimKwam, die in mijn schaduw lag .

Bron-ne was ik, maar geen magedHeeft bij mij heur dorst gestild ;

Leidsman was ik, maar geen jong'lingHeeft mijn wegen op gewild .

Herder was ik, maar geen kuddeHuppelde om mijn herderstaf ;

Wijnstok was ik, maar niet iemandPlukte mijne druiven of . . . .

Zegt, wat anders moet ik wezen,Dat een hart zich mijner wij ? -

Zegt, wat moet mijn liefde vinden,Dat ik allen alles zij? -

Zonder brood geen aardsche leven,Zonder God een eeuw'ge dood ; . . .

Laat ik clan de menschen spijzen,Spijzen onder schijn van brood!

Naar Sarbiewski .

H. J. M. DONDERS .

NIEUWE UITGAVEN .

P . J . J . BERTHIER, Tabulae systenzaticae et synop.ticae totius » Sunznzae contra Genies" . -- Parisiis,P. Lethielleux .

Tabellen aankondigen is niet bijzonder dichterlijk. Maarde Tabellen, door den Eerw. Pater Berthier vervaardigd,hebben toch hare aantrekkelijkheid .

Want, in de eerste plaats, zij betreffen een der hoofdwerkenvan den H. Thomas van Aquino. Raymundus van Penaforthad voor zich en zijne medearbeiders, bij de geloofspredikingaan de wijsgeerig-gevormde Mohammedanen in Spanje, eenwetenschappelijk Handboek over de waarheid des katholiekengeloofs gevraagd . Tot dezen liefdedienst verklaarde Thomaszich bereid . Toen hij in 1261 uit Parijs naar Rome vertrok,was het beloofde geschrift reeds begonnen ; tegen 1264 washet voltooid en schreef de Heilige in zijn boek, aanvangendemet : > Veritatem meditabitur gad tur meuan", den blijden laatstenregel : >> Gaudebitis et exultabitis in sempiternum" .De Summa contra Genies werd welhaast een studiebron

ook voor manner, die niet tegen Spaansche Saracenen tostrijden hadden. En het schijnt volstrekt geen overdrijving,als iemand beweert, dat deze schoone Summa na ruim zeseeuwen veel moderner is dan vele modernen .

't Is menigen vriend van thomistische studien waarschijnlijkaangenaam, den logischen gedachtengang en den rijken in-houd van zulk een uitmuntend geschrift als met een blik tokunnen overzien . Pater Berthier, de bekende professor derkatholieke universiteit van het Zwitsersche Freiburg, voldoet

432

aan then wensch, gelijk hij reeds in 1893 zijne Tabulaesystematicae et synopticae totius Summae Theologicae tot ver-spreiding der thomistische wetenschap uitgaf.De Tabulae zijn een formeel-logische zaak-index .Systematisch was de Aquinaat bij uitstek . Berthier laat

ons zien, hoe alle deelen der Summa contra Gentes zijn op-gegroeid . Hij gunt u, een eigen oordeel to vormen omtrentde redelijkheid van het plan des Meesters, en veraanschou-welijkt, hoe de bouwstoffen zijn samengevoegd met ordenendewijsheid en tot een schoon geheel . Wij kunnen hier moeielijkvoorbeelden aanhalen, doch vertrouwen wel, dat iedereen, dieLatijn leest, door Berthier's schetsen een helder inzicht kanverkrijgen in Thomas' logisch gedachtensysteem . Tegelijkertijdworden wij aan een synopsis en kort begrip van den inhoudder wijsgeerige Summa geholpen. En dit is een nieuwe ver-dienste der Tabulae. Vier boeken, die respectievelijk 102,101, 163 en 97 hoofdstukken bevatten, zijn niet zoo lichtto overzien . Dit bezwaar zouden sommigen misschien nit denweg willen ruimen, door het leveren van groote bladen enkaarten, die, gelijk plattegronden van steden, samengevouwenop reis zijn mede to nemen . Vrij wat meer practisch zijnde acht en twintig tabellen van Berthier ingericht . Zij gevenons elk een hoofdgedachte der Summa weer, met alle onder-deelen en vertakkingen. Alles duidelijk en klaar. Kortom,de regeling dezer Tabulae is oordeelkundig en het formaathandig .

Moge het overzicht der inhoudrijke Summa contra Gentesvelen eene aanleiding en eene inleiding zijn tot het bestudeerenvan den Doctor Angelicus zelven .

p. J . V. DE GROaT, 0. p .

433

L'Origine de l'Episcopat. - Etude sur la fon-dation de l'Eglise, l ceuvre des Apdtres et ledeveloppement de l'Episcopat aux deux premierssiecles . . . par ANDRE MICHIELS, Docteur entheologie, Professeur de dogme an Seminairede Malines. 80 . 431 pag. Louvain, Jos . van Lint-hout, 1900 .

Een proefschrift van de Leuvensche hoogeschool gewijdaan een zeer belangrijk onderwerp, dat geenszins nieuw, maarin hooge mate actueel is. Nooit immers is het vraagstuk naarden oorsprong van het bisschopsambt of, algemeener enjuister, naar de eerste organisatie der Christen-kerken zoo drukbesproken als in de laatste twintig jaren . Van rationalistischezijde waren Hatch-Harnack 1 ), Sohm 2 ), Reville 0 ), Loofs 4) devoornaamste woordvoerders ; onder de katholieke schrijversnoemen we Duchesne 5), de Smedt 0), Batiffol 7 ), Cabrol A),

Douais 9), Gobet 10), Ermoni ") . Zoo talrijk waren overigensde pogingen om in deze tot klaarheid to komen, zoo ver-schillend, ten minste bij onkatholieken, de grondslagen waaropen de methoden volgens welke men zijn systeem bouwde, datp. von Dunin-Borkowski 12 ) met zijn historisch-critisch over-zicht van al die uiteenloopende meeningen en stelsels, derwetenschap een waren dienst bewezen heeft .

1) Gesellschaftsvezfassung der Chrisll . Kirchen inn Altertum, Uebersetzt vonHarnack, 1883 .

2) Kirclzenreclzt I; Die Geschichtlichen Grundlagen, 1892 .3) Les Origins de l'Episcopat, 1894 .4) Die Urchristliche Genzeindeverfassung, u. s. w. 1890 (in Theol. Stuc'ien u .

Kritiken) .5) Les Origines Chretiennes (Lithographie) .6) L'Organisation des Eglises Clzretiennes jusqu'au milieu du 3 siecle (Congres

scientifique international des Catholiques 1888).7) L'Eglise naissante : les institutions hierarchiques (in Revue Biblique), 18 95-8) Les Origines de ZEpiscopat, 1895 .9) Origines de l'Episcopat (in Melanges de Littirature et d'Histoire rilig .), 1899 .10) De l'Origine divine de l'Episcopat, 1898 . (Academisch proefschrift) .11) Les Origines Izistoriques de l'Episcopat nzonorchique (in Revue des questions

historiques), 1900.12) Die neuezen Foechiuznen iiber die Anffizzgge des L,piseopats, I9oo . -

Erganzungsheft zu den Stiznnzczz a. Maria-Laaclz, 77 .

434

Maar, zoo vraagt misschien iemand mijner lezers, ligt clande oorsprong van het bisschopsambt zoo in het duister, vormthet een zoo moeilijk, haast niet to ontwarren vraagstuk? Hetligt er aan, vooreerst op welk standpunt men staat, en vooralwat men eigenlijk met zijn vraag bedoelt.

Theologisch is de hoofdvraag : vanwaar komt in de Kerkhet bischoppelijk ambt, een uitgemaakte zaak . De kerkelijkeoverlevering is duidelijk en beslist : het bisschopsambt is eengoddelijk-apostolische instelling . Het was de wil van dengoddelijken Stichter der Kerk, dat in normale omstandighedenhet bestuur over de afzonderlijke kerken berusten zou bijeenen persoon, die tevens met de volheid der priesterlijkewijdingsmacht zou zijn toegerust, m . a. w. bij een Bisschop') .En de apostelen hebben voor hunnen dood de noodige maat-regelen tot verwerkelijking van dit goddelijk bevel genomen .Theologisch is dus het antwoord, zoolang men zich uitslui-tend tot de hoofdvraag bepaalt, geenszins twijfelachtig .

Zuiver historisch intusschen is ook deze hoofdzaak reeds nietzoo heel eenvoudig. Ongetwijfeld, niet-historische overwegingenbenevelen in deze quxstie den blik van menigen onkatho-

1) Hiermede is tevens de zin bepaald, waarin wij in deze bladzijden hetwoord bisschop uitsluitend zullen gebruiken . Bisschop noemen we alleen den-gene, die en de wijdingsmacht - potestas ordinis - in haar gansche volheidbezit, en tevens uit eigen hoofde (d . i . niet als delegaat) bestuur voert overeen bepaald kerkelijk gebied - potestas jurisdictionis ordinaria . - Personendie alleen de voile wijdingsmacht bezitten, zonder eigen bestuursmacht, zullenwe nooit den naam van bisschop, wel then van opperpriester, geven ; immershet vraagstuk naar den oorsprong van het bisschopsambt geldt in hoofdzaalcde bisschoppelijke bestutrsmacht . - Tegenwoordig spreken onkatholieke ge-leerden dikwerf van nzonarchzisch episcopaat, monarchzische bissclzop-pen (ook wel :ivegues unitaires), ten einde daarmee uit to drukken, dat de vraag : wanneeren hoe is hot bisschopsambt ontstaan, voor hen eensluidend is met de vraagwanneer en hoe is het bestuur over de afzonderlijke kerken iinlzoofdif gewor-den, in de hand van eenen man gekomen . Ook katholieken gebruiken somsden term nzonarchische bisschoJ, en niet geheel ten onrechte : elke bisschop isde monarch van zijn bisdom . Toch kan het woord aanleiding geven totmisverstand, immers monarch is volgens het spraakgebruik slechts hij, diegeen hoogere boven zich heeft . En cut is bij de bisschoppen niet het geval .Zoover ik echter weet, wordt de uitclrukking ozonarchisclze bissclzoppen feitelijkook door onkatholieken niet gebruikt om het primaat des Pausen nit to sluiten .

lieken geschiedvorscher. Evolutionistische theorieen, die nietsminder dan bewezen zijn, beheerschen en vervalschen dikwerfvan meet of aan het geschiedkundig onderzoek. En de onver-mijdelijke consequenties op godsdienstig gebied van een doorde apostelen ingesteld episcopaat, maken dat het voor iederenChristen, die niet katholiek wil zijn, zaak is den aposto-lischen oorsprong van het bisschopsambt to loochenen . Maarerkend moet toch worden, dat er inderdaad niet to onder-schatten moeilijkheden zijn . Afgezien nog van een paar plaatsenuit de werken van St . Hieronymus'), leveren inzonderheidde geschriften, die uit de eerste eeuw van het Christendomtot ons gekomen zijn, ten deze eigenaardige bezwaren op .Men versta mij goed ; ik beweer niet, dat de apostolischeoorsprong van het episcopaat voor den geschiedvorscher, alszoodanig, onzeker of onbewijsbaar is, ik zeg alleen, dat erduistere punten overblijven .

Veel ingewikkelder echter wordt het vraagstuk, wanneermen zich niet louter tot de hoofdzaak beperkt, maar ookb~zonderheden en b~vragen in zijn onderzoek betrekt. Danwordt de vraag ongeveer aldus . Hoe hebben de apostelende kerken, die zij stichtten, van den beginne of ingericht ;hebben zij reeds dadelijk het beheer aan alleen-besturendebisschoppen toevertrouwd? Zoo ja, hoe is dan to verklaren,dat de oudste schriften daaromtrent of zwijgen of zichalthans tot onklare uitdrukkingen beperken? Zoo neen, wan-neer en hoe heeft dan het eenhoofdig-bisschoppelijk be-stuur zijn beslag gekregen, en hoedanig heeft men zich deallervroegste, nog onvoltooide, organisatie der gemeentento denken. Ziedaar punten, die van de eigenlijke hoofdvraagwel onderscheiden zijn, maar toch allerinnigst met haarsamenhangen ; punten, die zoolang zij zelve niet tot klaar-heid gebracht zijn, ook de hoofdvraag in een zekere duis-ternis wikkelen ; punten eindelijk, waarop de kerkleer geenantwoord geeft en wier oplossing derhalve, 66k voor denKatholiek, slechts langs wetenschappelijken weg, door his-

435

1) Pp. rrl6 Ad Evangelux, 1 ; en vooral In lid . ad Titum I, 5 .

436

torisch onderzoek kan verkregen worden. Laat me er terstondbijvoegen, dat een werkelijk afdoende, volkomen bevredigendeoplossing dezer bijvragen, volgens het eenparig gevoelen allerrichtingen, tot heden nog niet gevonden is .

Welnu, zij, die den oorsprong van het episcopaat tot onder-werp hunner studien maken, betrekken natuurlijkerwijze ook diebijvragen in het geding . Zijn zij niet-katholiek, dan beheerschenveelal de nevenquxsties gansch de hoofdzaak, dan tuurt hunblik dikwerf zoo lang en zoo uitsluitend in het duister dervroegste gegevens, dat hij ongeschikt wordt om het lichtwaar to nemen, dat de latere geschiedenis op de hoofdquaestiewerpt. Zijn zij daarentegen katholiek, dan geldt hun eigenlijkgezegd onderzoek gewoonlijk schier uitsluitend de bijvragen .Immers de apostolische oorsprong van het bisschopsambt opzichzelf genomen, afgezien van het hoe en het wanneer, isvoor de katholieke wetenschap sedert lang vaststaand resul-taat, eene zaak, die wel telkens opnieuw verdedigd moetworden en bier en daar nadere toelichting vraagt, maar dietoch in den eigenlijken zin des woords geen vraagstuk is .Ziedaar in welken zin en om welke reden de oorsprong vanhet episcopaat ook voor ons een belangwekkende en, althansten deele, duistere quwstie is .Het is zaak, eer we tot de behandeling van Dr. Michiels

studie overgaan, zoo beknopt mogelijk aan to geven, vanwaarin deze het licht straalt, en wat de duisternis veroorzaakt .

De Evangelien leeren duidelijk, dat Christus zijne apostelen,wien hij de prediking zijner leer en de vestiging zijner Kerkopdroeg, bekleedde met een waar en echt gezag over degenen,die het geloof zouden aannemen ; een gezag, dat moest blijvenvoortbestaan, evenals de Kerk zelve, tot aan het einde dertijden . En uit de overige Schriften des N . T. blijkt met volleklaarheid, dat de apostelen dat gezag over de kerken, die zijstichtten, niet slechs zelve hebben uitgeoefend, rnaar het ook inverschillende mate aan andere personen hebben overgedragen .

Ziedaar een lichtbaak, de andere is deze .De kerkelijke geschiedenis kan rechtstreeks nawijzen, dat

in het begin der tweede eeuw althans de kerken van Klein-

437

Azie, en omstreeks het midden dierzelfde eeuw alle kerken,waarvar. men eenig bericht heeft, beheerd werden door alleen-besturende bisschoppen, bijgestaan door priesters en diakens,

die hun ondergeschikt waren . Tevens blijkt, dat dit een-hoofdig bisschoppelijk bestuur, destijds niet een pas ingevoerdenieuwigheid was . Reeds dit feit zegt zeer veel ; immers hoewil men verklaren, dat vijftig jaren ongeveer na den doodvan den laatsten apostel, overal eenzelfde vorm van kerkelijkbestuur onbetwist burgerrecht had, indien hij niet door ennamens de apostelen ware ingevoerd . Doch er is meer .Overal waar in de tweede, derde, vierde eeuw de oorsprong

van het episcopaat ter sprake komt, wordt de instellingervan aan de apostelen toegeschreven . Nog geruimen tijdvoor het einde der tweede eeuw konden Hegesippus en

Irenaeus voor sommige zetels bisschopslijsten opmaken, reikendetot de apostelen toe . Eindelijk, reeds de H. Ignatius vanAntiochie ziet in de hierarchic : bisschop, priesters, diakens,onmiskenbaar den wil van Christus en een goddelijk bestel, en kan

zich blijkbaar geen kerk voorstellen zonder zulk een hierarchie') .Tusschen deze twee lichtbaken ligt het donkere terrein

de tweede helft der eerste eeuw . Ziehier, waaruit de moei-

lijkheden voortspruiten .In de geschriften, die ouder zijn dan de brieven van

Ignatius, - het Nieuwe Testament, de Brief van Clemensvan Rome aan de Corinthiers `) en de Didache - blijkt

1) De H. Ignatius stierf volgens het meer gewone gevoelen in 107, volgensanderen tusschen uo-uq ; zijne brieven zijn zeer kort voor zijn dood ge-schreven. In bet opschrift van den brief aan de kerk van Philadelphia luidthet : scum episcopo et presbyteris ejus et diaconis juxta sententiam Christidesignatis, quos secundum propriam voluntatem suam firmavit in stabilitate perSanctum suum Spiritum". Dus : dat personen voor bisschop-, priester-, ofdiaken.ambt worden aangewezen, geschiedt overeenkomstig bet bevel van Christus,en Christus zelf snaakt lien door den H . Geest onwrikbaar vast in hunne bedie-ning (door de sacramenteele wijding) . In den brief aan de kerk van Tralleszegt Ignatius : »Cuncti similiter revereantur diaconos ut Jesum Christum, sicut etepiscopum qui est typus Patris, presbyteros autem tit senatum Dei et conciliumapostolorum . Sine his ecclesia non vocatur" (c. 3) .

2) Deze grief aan de Corintltiers dateert volgens het gewone gevoe-len der geleerden van de jaren 93-95 ; uiterlijlc 96-97, -- Het is noodig

438

wel dat in alle kerken een wettig gezag bestond, maar nergenswordt gezegd, dat dit gezag bij eenen persoon, een bisschop,berustte, ja hier en daar heeft het minstens den schijn, alsofhet bestuur door een groep van personen gezamenlijk werduitgeoefend . Waar kerkelijke overheidspersonen ter sprakekomen, worden ze, behalve met meer algemeene namen (alsleidslieden, overheden) herhaaldelijk aangeduid met de termenopzieners, oudsten 1), diakens, maar of die opzieners en oudstentwee verschillende categorieen van personen zijn, dan weltwee namen voor dezelfde klasse van mannen, valt niet ge-makkelijk uit to maken. Zeker is, dat men nergens dedrieledige optelling aantreft : »opzieners, oudsten en diakens",ook niet de tweeledige : »opzieners en oudsten" of »oudstenen diakens", wel daarentegen deze : »opzieners en diakens" .Bovendien leest men nog van profeten, evangelisten, herdersen leeraars ; maar in welke verhouding deze staan en totelkander en tot de vroeger genoemden, ligt wederom in hetduister .

Genoeg dunkt me, om ook den niet-theoloog to doen inzien,dat het vraagstuk naar de eerste inrichting der kerkenwerkelijk ingewikkeld is, en we niet zonder reden van eendonker terrein gesproken hebben .

Een paar vingerwijzingen ter voorloopige orienteering dienenreeds hier gegeven . Vooreerst is bekend, dat tot de eerstevestiging en opbouw der Kerk, behalve de gewone geestelijke

hier even to vermelden, dat de woorden : >>Slunmo sacerdoti [cepxeepe7] sua

munia tributa sunt, sacerdotibus [iepev"o•e v] locus proprius adsignatus est etlevitis [Aevfraeg] sua ministeria incumbunt ; homo laicus praeceptis laicisconstringitur" (Clem . Ep. ad Coy-. XL, 5), blijkens den bijtekst, niet rechtstreeksvan de Christelijke maar van de Joodsche hierarchie, die het voorbeeld derChristelijke was, bedoeld zijn .

Over de Didache zie hierboven blz . 267 .1) Ten gerieve van den lezer vertaal ik hier en in het vervolg den naam

s7ria•xoToe geregeld met opzieners en den naam 7rpeo-3vrepot met oudsten . Waarhet juist de vraag geldt, of zij, die in de oude bronnen aaria•xo'roe genoemdworden, wet nbisschoppen" waren, of degenen, die daar 9rpoo- Gropot heeten,dikwerf niet meer waren dan »priestess", veroorzaakt het gebruik der woordenbissclzoppen en pi iesters een hopelooze verwarring.

439

bedienaren, tal van personen hebben meegewerkt, die doorGod met wonderbare genadegaven waren toegerust . Vervolgensligt het voor de hand, dat in den beginne de verschillendebedieningen in de Kerk nog geen vaststaande benamingenhadden, zoodat het geenszins verwondering behoeft to wekken,zoo hetzelfde ambt nu eens met dezen, dan met genennaam wordt aangeduid .

x

Na deze lange inleiding, maar die ik meende niet to kunnenweglaten, komen we eindelijk tot het werk van Dr . Michiels .Een opzettelijke beoordeeling van zijn boek to geven, ligtniet in mijn plan ; een beknopte uiteenzetting zijner meeningenover de vroegste organisatie der kerken is voor den lezervan meer belang, en zal, naar ik vertrouw, tevens den schrijverovertuigen, dat we zijn ernstigen, degelijken arbeid waardeeren .Wel zal zoodoende een aanzienlijk deel van zijn werk, allesongeveer wat rechtstreeks alleen de vaststaande hoofdquaestieraakt, onbesproken blijven, maar de verslaggever, die belangstel-ling voor een boek opwekt, door op de meest interessante ge-deelten ervan de aandacht to vestigen, mag toch wel gerekendworden zijn taak behoorlijk volbracht to hebben') .

i Wie z~n degenen, die in de oudste schriften met denamen van diakens, oudsten, opzieners worden aangeduid ?Over de diakens bestaat geen ernstig meeningsverschil .

1) Ziehier overigens hoe Michiels zelf den ganschen inhoud van zijn werksamenvat. »En guise d'introduction nous nous sommes demande, si J . C, amanifesto sa volonte touchant l'Episcopat . En tout cas Jesus a du subordonnerla creation de 1'episcopat a la fondation d'une Eglise hierarchiquement consti-tuee. De la, LIVRE I . 7esus Christ fondatear de l'Eglise d'apres les Evangiles :l'organisation, en principe, existe done de droit divin .

Ensuite se pose la question de fait : comment 1'Eglise a-t-elle ete constituee?LIVRE II . Premier itablissement de i'Eglise' a 7irusalem par les Apotres .

Bientot, des la dispersion des Apotres apparaissent des r peo-purEpol et deserio'aoao ; : quels sont-ils? . . . LIVRE III. Les rpss-f3Lmepoi et les E7lo•x orroi dupremier siecle .

Quelle a ete 1'oeuvre der Apotres? Ont-ils organise les communautes qu'ils

440

Zij zijn ondergeschikte geestelijke bedienaren, die de apostelenen hunne voorname medewerkers overal pleegden aan to

stellen . De zeven mannen, wier keuze en wijding in Act .VI verhaald wordt, maar voor wier bediening men toennog geen eigen naam had, zijn feitelijk de eerste diakens .Den naam diakens hebben ze zeer spoedig gekregen en later

in de Katholieke Kerk alle eeuwen door behouden .Personen, die den naam van oudsten dragen, vindt men in

de vroegste tijden, zoover men kan nagaan, in alle gemeenten

in de kerk van Jerusalem 1 ), in de Joodsch Christelijke ge-meenten, tot wie de Brief van Jacobus gericht is'), in dekerken door Paulus en Barnabas op hun eerste evangelie-

reis gesticht 3), in Ephese "), op Creta 5 ), in de kerken vanKlein-Azie 6), eindelijk to Corinthe') . En overal wordt vanhen in het meervoud gesproken, overal vindt men een zeker(niet nader bepaald) aantal van oudsten 0) .Wat zijn nu die oudsten ? Zeker niet eenvoudig menschen

van hoogen leeftijd, grijsaards zonder meer . Immers zij wordenaangesteld 0), oefenen gezag nit 10), treden op als leeraars "),

fondaient et comment? Y a-t-il eu des le debut unite d'organisation? LIVRE IV .L'Organisation des Eglises a l'ipoque apestolique .A cette organisation faite par les Apotres se rattachent : LIVRE V. Les listes

ipiscopales de Rome, Antioche, Alexandrie et ,7erusalem, qui remontent jusqu'auxapotres .LIVRE VI . L'Episcopat au second siecle.Enfin comme synthese generale et en confirmation des faits, le LIVRE VII

expose la doctrine de La succession apostolique et de i'origine divine de t'ipiscapat.1) Act. XI, 30 ; XV ; XVI, 4 ; XXI, IS .2) Jac . V, 14-') Act . XIV, 22 .4) Act. XX, 17 ; I Tim. V, 17-19-5) Tit . I, 5-6) I Petr . V, 1 .7) Clem. Rom . Ep. ad Cor . XLIV, 5 ; XLVII, 6 ; LIV, 2 ; LVII, i .8) Alleen Tit. I, 5 zou in then zin verstaan kunnen worden, dat in iedere

stad een oudste meet worden aangesteld .8) Act . XIV, 22 ; Tit . I, 5 .10) Act. XV, 6 ; I Petr. V, 1--2 ; I Tim . V, 17 .11) 1 Tim. V, 17 .

441

dienen het H. Oliesel toe'), ja nemen deel aan de hand-

oplegging, die genade geeft 2 ) . De oudsten bekleeden dus eenkerkelijk ambt 3 ) . Op welke wijze zij worden aangesteld,wordt nergens uitdrukkelijk gezegd, maar uit I Tim . V, 22

in verband met v. 17-19 mag men opmaken, dat het doorhandoplegging geschiedt .En nu de opzieners . Opzieners of personen, die opzicht uit-

oefenen, waren er to Ephese'), to Philippi 3), in de kerkenvan Klein-Azie s ), in de gemeenten, tot welke de Didache zichricht 7), to Corinthe ten tijde van Clemens Romanus 8) . Boven-dien vermeldt Clemens uitdrukkelijk, dat de apostelen »doorlandstreken en steden het woord predikend, . . . opzieners endiakens, voor hen die gelooven zouden, aanstelden" ; en dat»aanzienlijke manner" later hetzelfde deden 9 ) . Ook van deopzieners wordt geregeld in het meervoud gesproken ; alleywijst er op, dat in iedere kerk meerdere opzieners waren ;althans de schriften uit de eerste eeuw leveren geen enkelengrond om aan to nemen, dat men in deze of gene kerkslechts een opziener zou gehad hebben . Dat de opzienerseen kerkelijk ambt bekleeden, is boven alien twijfel verhevenzij worden door den H. Geest gesteld om de kerle to besturen ln) ,

1) Jac . V, 14-2) I Tim . IV, 1 4-') De meaning van Batiffol, dat men onderscheid zoo moeten maken tusscherl

oudsten zonder meer = aanzienlijke gemeenteleden, maar die geen ambtbekleeden, en aangestelde oudsten = ambtsdragers, bij voorkeur nit die aan-zienlijken gekozen, wordt door Michiels bestreden . Toch is het m . i . nietvolkomen duidelijk, dat de term oudsten altoos ambtsdragers aanduidt ; vgl . IPetr . V, 5 ; I Tim . V, i ; Clem. Rom. Ep . ad Cor. I, 3 ; III, 3 ; XXI, 6 . Zeker is,en Michiels zeif wijst daarop, dat in den kring van den H . Joannes de naamoudste een andere beteekenis had. Vgl. II Joan. i ; III Joan . i ; Papias bijEusebius : H. E. III, 40 ; Irenaeus, Adv. lacer . IV, 26, 2 .

4) Act. XX, 28.5) Philipp . I, 1 .6) I Petr . V, 2 : sTro•XOTQ5VTeg .

7) Didache, XV, i .

8) Clem. Rom . Ep. ad Car. XLIV, 4,9) L.c. XLII, 4 ; XLIV, 1-4-10) Act. XX, 28.

CXIX. 4,

36

442

weiden de kudde Gods ), leeren en vermanon met gezag 2)en dragen het H. Offer op') .

2°. In welke verhouding staan oudsten en opzieners tot elkander ?Als men op de woorden zelf let, is opziener meer ambts-

naam, oudste meer eerenaam . Maar de groote vraag luidtis zakelijk het ambt der oudsten een ander dan het ambtder opzieners, of duiden beide namen een en dezelfde klassevan waardigheidsbekleeders aan? Het antwoord op deze quxstie,die eigenlijk de kern van het gansche vraagstuk is, luidt oakonder katholieke geleerden zeer verschillend . Enkelen meenen,dat ook in de schriften der eerste eeuw de naam opzienerden bisschop aanduidt, en de naam oudste den priester, datdus aan ieder der beide namen een onderscheiden waardigheid beantwoordt. Anderen beweren, dat beide termen des-tijds door elkaar gebruikt werden, nu eens voor een bisschop,dan weer voor een priester, zoodat men uit den bijtekstmoet opmaken, welk ambt in ieder bijzonder geval bedoeldis. Nog anderen gelooven, dat opziener altoos een bisschopbeteekent, maar dat de naam oudste aan bisschoppen enpriesters gemeen was . Michiels verwerpt al deze gevoelens,en beweert met groote beslistheid : de naam oudste en opzienerzijn zakelijk gelijkwaardig, en wel zoo, dat de beide benamingenslechts eene, niet verder gesplitste, klasse van waardigheids-bekleeders, slechts een ambt, eene vaste bediening aanduiden .

Ge vraagt bewijzen? Ga de bronnen slechts na, antwoordtMichiels, niets pleit voor onderscheiding of ongelijkheid, allesgetuigt voor identiteit en onderlinge gelijkheid .

Niets wijst op onderscheiding of tweeheid van ambt . Nooitworden oudsten en opzieners naast of tegenover elkandergeplaatst . Nergens vindt ge van een opziener een ambtsver-richting of bevoegdheid vermeld, waarvan blijkt, dat ze bovende bevoegdheden der oudsten uitgaat .

1) I Petr . V, 2 .2) Act. I, 7-I I .3) Clem. Rom . Ep. ad Car . XLIV, 4, Vg1 . Didache, XIV ; XV, I : aConsti-

tuite igifur' . . .

443

Bovendien alles wijst op onderlinge gelijkheid en eenheidvan bediening. Paulus roept de »oudsten der kerk" van Ephesenaar Milete, en zegt tot dezen, dat de >>H . Geest hen gesteldheeft tot opzieners om de kerk Gods to besturen"') . DezelfdePaulus gelast aan Titus op Creta van stad tot stad oudstenaan stellen, en laat daar onmiddellijk op volgen, welke eigen-schappen iemand hebben moet om gevoegelijk tot opziener

to worden aangesteld -) . St. Petrus smeekt de oudsten : > weidtde kudde Gods, die bij u is, opziclit voerende niet uit nood-zaak, maar gewillig 3 ) . Clemens van Rome berispt de Corin-thiers, dat zij gehoorzaamheid weigeren aan de oudsten, jasommigen dezer uit hun bediening verjaagd hebben, en omto bewijzen, hoe misdadig dit is, zegt hij, dat de apostelenkrachtens goddelijke zending overal opzieners en diakens aan-stelden . 5 Het is - zoo zegt hij - geen geringe misdaad, hendie heilig en onberispelijk de offers hebben opgedragen, vanhun opzienersambt to ontzetten ; zalig dan de oudsten", diereeds overleden zijn, en dus geen gevaar meer loopen zooonrechtvaardig behandeld to worden ') . Eindelijk, als St . Paulus,schrijvende aan Timotheus, de eigenschappen voor een goedopziener heeft opgeteld, laat hij daar onmiddellijk op volgen,wat voor een goed diaken gevorderd wordt 5 ) . Geen woordover de eischen, die aan een oudste gesteld dienen to wor-den. Had Timotheus soms met oudsten niet to doen? Hettegendeel blijkt 6 ) . Maar oudste en opz ziener is een en hetzelfde .Zoo alleen is verklaarbaar, dat Paulus en Barnabas in degemeenten, die zij stichten, »oudsten en diakens" aanstellen 7 ),terwijl volgens Clemens de Apostelen overal »opzieners endiakens" aanstelden S), wat wederom volkomen in overeen-

Act. XX, 57 en 28 .Tit . I, 5-11 .I Petr. V, I-2.Clem. Rom . Ep . ad Cor. XLIV, 4-5 .I. Tim . III .L. c . V, 17-19 .Act. XIV, 22 .Clem. Rom, Ep, ad Cor. XLII, 4 .

444

stemming is met Philipp. I, i, waar ook slechts >>opzieners endiakens" genoemd worden . Het schijnt onbetwistbaar : metde namen liep het door elkaar : die oudste heet, is opziener,en omgekeerd .En is er nu grond, om binnen den kring der personen,

die beurtelings oudsten en opzieners heeten, een zakelijkonderscheid, verschil van bevoegdheid, verschil van ambt aanto nemen? Velen beweren het ; Michiels oordeelt van niet .

Waren slechts soinmigen der oudsten, die Paulus to Miletebijeen riep »door den H. Geest tot opzieners gesteld" 1)?Menigeen zegt het, maar uit den tekst kan 't niet wordenopgemaakt. Oefenden niet alle oudsten, tot wie Petrus sprak,het opzienersambt ")? De tekst levert volstrekt geen grondtot onderscheiding . Zeker er waren in de gemeenten vaste>)oversten" en sleidslieden" 3), en het ligt voor de hand aanto nemen, dat zij, die aldus genoemd worden, oudsten waren,maar niets hoegenaamd duidt aan, dat slechts enkelenonder de oudsten, en niet alle oudsten, recht op die titelsgehad zouden hebben . Evenmin geeft Clemens Rom . to ken-nen, dat er onder de opzieners-oudsten van Corinthe onder-scheid in rang bestond .

't Is waar, St . Paulus schrijft aan Timotheus, dat > de oudstendie goed besturen, dubbele eer waard geacht moeten worden,vooral zij die zich afmatten in woord en leering" 4 ) . Maarmet welk recht wil men uit dezen tekst afleiden, dat slechtssommige en niet alle oudsten bestuur voerden? Er staat niet :s oudsten, die besturen", maar : »oudsten, die goed besturen",d. w. z. die hunne bediening naar behooren waarnemen . Volgtdaaruit, dat er onder de oudsten verschil in rang was? »vooralzij, die zich afmatten in woord en leering" : daarmee geeftSt. Paulus to kennen, dat vooral die oudsten hun ambt opverdienstelijke wijze waarnemen, die zich bijzonder veel moeite

1) Act. XX, 17-28 .2) I Petr. V, 1-2 .3) I Thess . V, 12 : 7rpo7o-z°apasvoi ; Hebr. XIII, 7, 17 : ityou/cevo~ .4) I Tim. V, 17 . Titj,4 beteekent bier blijkbaar » honoraritmi" = onderhoud ;

vgl . v . i8, Een edubbele eer" is dus een ruim ondcrhoud .

445

geven voor de prediking . Overigens doen deze laatste woordenbier weinig ter zake . Katholieke geleerden, die onderscheidvan rang tusschen de oudsten aannemen, beweren niet, datslechts enkelen de bevoegdheid hadden om to prediken, maar datslechts enkelen werkelijk bestuurders waren . En dit, men zal hetMichiels moeten toegeven, is uit onzen tekst zeker niet to halen .

Conclusie van Dr. Michiels. Oudsten en opzieners zijn een,en verschil van rang bestaat onder hen niet ; alien hebbenzonder uitzondering dezelfde waardigheid, hetzelfde ambt .Zij zijn de gewone bestuurders en herders der afzonderlijkegemeenten, en ze zijn dat gezamenlijk : als groep ; want steedswordt van hen in het meervoud gesproken . Overal, zoovermen kan nagaan, berust de gewone, dagelijksche leiding dergeloovigen bij een groep van oudsten = opzieners . Redenom aan to nemen, dat een uit die groep, een van de oudsten =opzieners boven de anderen zou hebben uitgestaan, ligt er inde teksten niet .

3 ° . Welken hierarchischen graad bekleeden nu deze oudsten =opzieners, welke mate van w~dingsmacht bezitten zij ?

Dat zij meer waren dan de diakens, wordt algemeen toe-gegeven, en bovendien, we hebben reeds gezien, dat zij hetH . Oliesel toedienen en het H . Offer opdragen . Zij bezittendus het priesterschap . De vraag is derhalve alleen, zijn zijgewone priesters of opperpriesters ; bezitten zij de wijdings-macht in haar gansche volheid, ja dan neen? Michiels ver-dedigt het laatste : alle oudsten = opzieners zijn volgens hemgewone priesters, zonder bisschoppelijke wijdingsmacht.

Voor dit gevoelen geeft hij de volgende gronden . Menhad overal een zeker aantal oudsten = opzieners, en gelijkgezegd is, onderscheid in rang bestond er tusschen hen niet .Welnu dan kunnen zij Been opperpriesters geweest zijn, wantune caracteristique traditionelle de 1'episcopat c'est l'unite . . . .

Il n'y a pas un seul exemple d'eglise ayant a son tete deuxeveques exercant le pouvoir souverain au meme titre" ') .

1) L'0rigine (le l'1LIisropat, p . 220 .

446

Vervolgens, de oudsten - opzieners, konden hunne priester-lijke macht niet overdragen, geen priesters wijden . Michielsmeent dit to kunnen bewijzen uit Clemens Romanus, dievolgens hem getuigt, dat de macht om kerkelijke bedienarenaan to stellen uitsluitend berustte eerst bij de apostelen enlater bij andere >beproefde" en > aanzienlijke mannen", dievan de opzieners = oudsten onderscheiden zijn') . Ook inde schriften van het N . T. ziet men nergens opzieners ofoudsten het vormsel toedienen of wijdingen verrichten. Depersonen die, behalve de apostelen, in het N . T. wijdingentoedienen - we zullen hen weldra noemen -- worden nooitmet den naam van oudsten of opzieners aangeduid .

Eene Schriftuurplaats levert bezwaar . Paulus schrijft aanTimotheus : > Verwaarloos de genade niet, die in u is, welkeu gegeven is door profetie bij oplegging van de handender priesterschap [d .i . van het oudsten-collegium]" 2 ) . Maar,zegt Michiels, vergelijk dezen tekst met II Tim . I, 6 : >>Ikvermaan u op to wekken de genade Gods, die in u is, doorde oplegging mijner handen", en gij zult zien, dat de oudstenniet wijdden in den eigenlijken zin, maar slechts aan de wijding,die essentialiter door een ander verricht werd, een ceremo-nieel aandeel namen, juist zooals ook nu nog gewone priestersmee de handen opleggen bij een priesterwijding, ja soms zelfsbij een bisschopswijding. Paulus heeft Timotheus gewijddoor - 47' - de oplegging z~ner handen is de genadegegeven ; maar de oudsten hebben mee de handen opgelegd,zoodat het volkomen juist is to zeggen : Timotheus heeft degenade ontvangen met of bij - gs'rd - de handopleggingder oudsten, maar door de handoplegging van Paulus .

4 ° . Waren er in het allervroegste tijdperk des Christendoms,buiten de apostelen, ook opperpriesters, mannen, die bisschoppe-lijke wijdingsmacht bezaten?

1) .p. ad Co'. XLIV, 1-3 . We komen op dezen tekst later terug enzullen hem dan in zijn geheel mededeelen (zie hieronder bi . 457) •

2) 1 Tim. IV, 14.

447

Ongetwijfeld ; maar niet onder degenen, die met de namenvan oudsten en opzieners worden aangeduid . Zulke mannenwaren b.v. Timotheus en Titus, een of meer onder de »profetenen leeraars", van wie Act . XIII, 1-3 gesproken wordt, enBarnabas . Immers van deze alien blijkt, dat zij de handenkonden opleggen, d . i. wijdingen verrichten') .

Deze opperpriesters hadden echter in den allervroegstentijd geen vasten zetel, zij waren niet blijvend aan een bepaaldekerk verbonden, maar leidden even als de apostelen eenmissie-leven . Zij ware de meest vertrouwde leerlingen envoornaamste medehelpers der apostelen, begeleidden deze ophunne reizen of werden door hen uitgezonden, hetzij omreeds gestichte kerken to bevestigen en uit to breiden, hetzijom nieuwe kerken to stichten . Maar bij dit alles handeldenzij niet uit eigen hoofde, maar als helpers en afgezanten derapostelen - jurisdictione delegata . - Een vasten naam hadmen in de eerste eeuw voor deze klasse van waardigheids-bekleeders nog niet. Tegenover de door hen gestichte kerkenheeten ze wel eens apostelen '), soms worden ze aangeduidmet den naam van evangelisten'), soms met then vanprofeten 4 ) ; Clemens van Rome noemt hen sbeproefde enaanzienlijke mannen" 5 ) .De naam evangelist vindt zijne verklaring in den werkkring

en het zwervend leven der betrokken personen, en werdvolgens Michiels' gissing gegeven aan opperpriesters, dieniet met wonderbare genade-gaven waren toegerust .Wat den naam profeet aangaat, maakt onze schrijver de

volgende onderstelling . Het ligt voor de hand, dat de apos-

1) I Tim . V, 22 ; Tit . I, 5 seq . ; Act . XIII, 1-3 ; XIV, 22 .2) Philipp . II, 2 5-3) II Tim. IV, 5 ; Act. XXI, 8 . Michiels meent to mogen onderstellen,

dat Philippus, een der eerste (liakene, later de volheid der priesterlijke machtzal ontvangen hebben .

4) Act. XIII, i ; E,ph . II, 20 ; DhE,c/o, XIII, 3 : »aiTOI [I-P . 7rpo4' as] yapeiovv of apXispE7g 61,42" . Hiermee komt zeer goed overeen, dat volgens Didachi'X, 7, alleen »profeten" bij bet H . Offer van de vaste formulier-gebeclenmogen afwijken : zrdg Ii 7rpocprTalg e7r{TpE7reTe evxapio-Teiv, oo•a SFnovo•w " .

5) Ep. ad Cor. XLIV, 2-4 .

448

telen dikwerf door handoplegging de wijdingsmacht mededeel-den aan personen, die blijvend met bovennatuurlijke, wonderbarekennis waren toegerust . Welnu dergelijke charismatici, diede volheid der wijdingsmacht ontvangen hadden, noemdenmen profeten') .

5" . Hoedanig was nu de organisatie der kerken ten tijdeder apostelen .Aanvankel~k over het algemeen deze . Overal waar een

Christen-gemeente kon opgericht worden, stelden de aposteleneenige diakens en priesters aan . Deze priesters (oudsten-opzieners) verzorgden en bestuurden gezamenlijk de huntoevertrouwde kudden, zoo ongeveer als tegenwoordig depastoors hunne parochien, maar met dit onderscheid, dathet beheer niet door eenen persoon, maar door de ganschegroep van priesters gemeenschappelijk gevoerd werd . Daarbijbleef het gewoonlijk ; want de meer algemeene leiding, hethoogere bestuur behielden de apostelen aan zich zelven 2 ),

en zij oefenden dit uit door persoonlijke bezoeken, doorbrieven, door afgezanten, die in hunnen naam optraden .

1) Hadden zulke clzarismatici slechts de priesterwijding ontvangen, danheeten zij Zeeraars (araaa-saAoz). De Zeeraars stonden dus, quantum ad ordinem,gelijk met de oudsten-opzieners, maar zij leidden een missieleven en warenniet aan vaste gemeenten verbonden, zooals de oudsten-opzieners.

Uitgaande van deze hypothese aangaande het hoogepriestelijk of priesterlijkkarakter van profeten en leeraars, kan men, zegt Dr . Michiels, verklaren :

I . Dat de profeten en leeraars, die to Antiochie vertoefden, het H . Offeropdragen en aan Paulus en Barnabas de handen opleggen ter bisschopswij cling(Act. XIII, 1- 3)-

II . Dat Paulus vier malen de profeten onmiddellijk na de apostelen noemt :I Cor. XII, 28 ; Ephes . II, 20 ; III, 5 ; IV, ii . - De optelling I Cor. XII, 28

is clan deze : lo. apostelen ; 20. charismatische opperpriesters ; 30. charismatischepriesters . De optelling Ephes . IV, ii is aldus to verstaan : 0. apostelen ; 20.

opperpriesters : a . charismatische ; b. niet-charismatische ; 30. priesters : a . niet-charismatische, b . charismatische. - Want de herders (stoz(2€vs ;) van Ephes .IV, it zijn wel dezelfde klasse van mannen als degenen, dievolgens Act . XX,28 (Grieksch) en I Petr . V, 2, de kerk of kudde weMen (oroqcalveav) .

III . Wat Didac,h, X, 7 en XIII, 3 van de pi'ofeten gezegd wordt ; vgl_ hoot4 op de vorige bladzij .

2) II Cor . XI, 28 .

449

Deze afgezanten bezaten in den regel de volheid van hetpriesterschap, rnaar eigen bestuursmacht (jurisdictio ordinaria)pleegden zij niet to hebben ; zij handelden als apostolischedelegaten, en hunne zending voor bepaalde kerken of land-streken was slechts een tijdelijke') . Een gewoon bisschop-pelijk bestuur bestond derhalve gedurende deze allervroegsteperiode over het algemeen niet. We zeggen : over hetalgemeen . Want de kerk van Jerusalem stond sedert deverspreiding der apostelen onder het bisschoppelijk bestuurvan Jacobus »den broeder des Heeren", die werd opgevolgddoor Simeon °) ; Antiochie had, volgens Eusebius, reeds in44 Evodius tot bisschop, en misschien had ook de kerk vanColosse reeds tijdens het levee van Paulus een eigen bisschop 3) .

Maar dit waren uitzonderingen .Weldra echter werd de toestand anders . De apostelen moe-

sten, eer zij stierven, de mannen aanwijzen op wie hun be-stuursmacht zou overgaan . Wat was natuurlijker, dan dat zijdaartoe hun meest vertrouwde leerlingen uitkozen, degenen,aan wie zij to voren reeds de volheid der wijdingsmachthadden toevertrouwd, die sedert lang hun voornaamste mede-werkers en, bij tal van gelegenheden, hun plaatsvervangers

1) Volgens het gevoelen van Michiels waren ook Timotheus en Titus nietbisschoppen, deze van Creta, gene van Ephese, maar slechts delegaten vanSt . Paulus . De apostel, zegt Michiels, roept (II Tim . IV, 8, II-12, 21) .

Timotheus uit Ephese terug en zendt Tychicus in diens plaats . Ook Tituszal op bevel van Paulus Creta weer verlaten (Tit . III, 12) ; later is hij inDalmatie werkzaam (II Tim. IV, 20) . De traditie, dat Timotheus de eerstebisschop van Ephese, en Titus de eerste bisschop van Creta zou geweest zijn,steunt op Eusebius, die bet echter slechts met een ))men verhaalt" (is-rape7Taa)meedeelt ($. E . III, 4) . Ook Ermoni zegt : >qu'il nest par absolument certain,que Timothee et Tite aient ete des eveques proprement clits", maar voegt ertoch bij : anous sommes oblige de faire une observation contre ceux qui ontexagere clans un sens oppose . De ce que S. Paul rapelle a lui Timothee etTite, certains auteurs ont conclu avec certitude que Timothee et Tite n'etaientpas eveques . Conclusion outree" .

2) Michiels verdedigt met alle kracht de gewone opvatting, dat deze Jacobuseen der twaalf apostelen was ; anderen betwijfelen dit, of houden bet zelfsvoor niet waarschijnlijk (Ermoni, Duchesne) . Hoe dit zij, Simeon was zekergeen apostel, maar een bisschop in den gewonen zin des woords .

~) L'Ongine de i'Episcopat, P • 338, p . 2 7 8 .

4 5 0

geweest waren . Dat de apostelen, na eerst overal opzienersen diakens to hebben aangesteld, later werkelijk hun ambtvan bestuurders der kerken aan andere personen hebben over-gedragen, leest Michiels in Clemens Romanus, wiens woordenhij aldus weergeeft : > Ainsi nos apotres connurent par N . S.Jesus Christ, que des divisions eclateraient au sujet de ladignite de la surveillance . Cest pourquoi doues d'une pre-science parfaite, ils instituerent les susdits [les surveillants etles diacres], et ensuite etablirent en regle que, quand euxmesnesmnourraient, d'autres hommes eprouves leur succedassent Bansleur fonction" ') .

Wat Clemens, zoo vervolgt Michiels, over de beschikkingder apostelen aangaande hun opvolgers meedeelt, geldt vanalle apostelen, al ligt het ook voor de hand, dat Clemensvan Rome, schrijvende aan de Corinthiers, met > onze aposte-len" in de eerste plaats Petrus en Paulus bedoeld zal hebben .De kerk van Rome (en daarmede het opperherderschap overde gansche Christenheid) heeft Petrus aan Linus toevertrouwd ') ;hoe overigens de apostelen hun erfenis geregeld hebben, ligtvrij wel in het duister . Waarschijnlijk is, dat in het bijzonderSt. Paulus het bestuur over verschillende kerken of land-streken aan verschillende personen zal hebben toevertrouwd .Van dezen hebben sommigen zich weldra een vasten zetelgekozen, zoo b.v. Dionysius de Areopagiet to Athene, Cajusto Thessalonica; anderen bleven een missieleven leiden 3) ;maar met of zonder vasten zetel, zij waren in elk geval bis-schoppen in den strengen zin des woords, toegerust met deopperpriesterlijke wijdingsmacht en volgerechtigde bestuurdersder hun toevertrouwde kerken : in voile waarheid opvol-gers der apostelen, maar voor een min of meer beperktgebied.

Bijzondere aandacht verdienen ten deze de schriften en degeschiedenis van den h . apostel Joannes . Zijn Apocalyps en

1) Ep. ad Cor . XLIV, 1-z .s) Irenaeus, Adv . haer. III, 3, 3-3) Eusebius, H. E . III, 38 (ed. Hammer) .

45 1

waarschijnlijk ook zijn derde Brief') getuigen voor bet bestaanvan alleen-besturende bisschoppen in verschillende steden vanKlein-Azie. De engelen der zeven kerken, aan wie, volgensApoc. I-III, brieven gericht worden, kunnen niet anders zijndan de bisschoppen dier gemeenten, en Diotrephes, diemacht genoeg bezat om een brief van den apostel, zoo dieaan de gemeente gericht werd, achter to houden en om per-sonen buiten de kerk to sluiten '), was hoogst waarschijnlijkook een alleen-besturende bisschop . Dat men in beide gevallenmet werkelijke bisschoppen en niet met delegaten to doenheeft, kan daarom to gereeder worden aangenomen, wijl vanelders vast staat, dat St. Jan in de laatste periode zijns levensbisschoppen heeft aangesteld . Irenaeus verhaalt, dat Poly-carpus tot bisschop van Smyrna is aangesteld door >> de apos-telen" 5) ; Tertulliaan bepaalt dit nader en zegt uitdrukkelijk,dat het door den apostel Joannes geschied is') . Elders ge-tuigt dezelfde Tertulliaan, dat, moge ook Marcion de Apocalypsverwerpen, toch de kerken, die door Joannes onderwezen zijn,de lijst harer bisschoppen tot Joannes opvoeren '). Eindelijkhebben we nog het getuigenis van Clemens Alexandrinus(t 215), die verhaalt, hoe de H . Joannes, na zijn terugkeervan Patmos, zich nu en dan uit Ephese naar de omliggendestreken begaf om bisschoppen aan to stellen e ), terwijl boven-dien het Fragrnentu?n Muratorianum (c . i 8o) meedeelt, flatJoannes zijn Evangelie schreef op aandringen > zijner bis-schoppen" .

Het schijnt redelijk uit deze gegevens of to leiden, datJoannes meer dan de andere apostelen zich met het oprichtenvan vaste bisschopszetels heeft bezig gehouden . Zeker, ookde andere apostelen hebben opvolgers, die werkelijk bis-

1) Wanneer de II . Joannes zijne Apocalybs en zijne drie Brieven geschrevenheeft, is nict met juistheid to bepalen ; zeker nd den flood van Petrus enPaulus, hoogst waarschijnlijh eerst tusschen de jaren 9o-roo .

2) III Joan. 9-io .2) Ado. haer . III, 3, 4 .4) De praescript. 32 .5) Adv. Marc . IV, 5-(") Quis dives salvehur, 42 ; cfr. Euseb. H. E. III, 2q .

45 2

schop waren aangesteld, mannen, op wie zij behalve hetopperpriesterschap ook hun bestuursmacht voor bepaalde land-streken overdroegen, maar terwijl deze voor het meerendeeleen missieleven bleven leiden en dus nog geen vasten zetelpleegden to hebben, heeft Joannes in den laatsten tijd zijnslevens tal van bisschoppen aangesteld, die blijvend aan eenbepaalde kerk verbonden, persoonlijk het gewone, dagelijkschebestuur over hunne kudden uitoefenden .

Dat St. Jan ten deze deed, wat de andere apostelen in demeeste gevallen nog niet gedaan hadden, behoeft geen ver-wondering to baren. Hij, die zooveel langer leefde dan deoverige apostelen, die dus den groei en de ontwikkeling dernog jeugdige kerken zooveel langer medemaakte, was juistdaardoor meer dan de anderen in staat aan zijne kerken dedefinitieve organisatie to schenken, die weldra overal de ge-wone worden moest en worden zou .

Met de oprichting van vaste bisschopszetels werd van zelfde positie der oudsten = opzieners een andere, niet rechtensmaar feitelijk .

Niet rechtens, want gelijk de oudsten thans bij de uitoefeningvan hun ambt en het beheer hunner gemeenten onderworpenwaren aan den in hun midden zetelenden bisschop, evenzoowaren ze het vroeger geweest aan de apostelen en c.q . aandezer nu hier dan daar vertoevende opvolgers .

Feitelijk echter kwam hun ondergeschiktheid thans veelmeer uit . Immers terwijl de apostelen en hun overal rond-trekkende opvolgers, wijl ze meest altoos afwezig waren, degewone leiding schier geheel aan het oudsten-college moestenoverlaten, voerden natuurlijk de resideerende bisschoppenpersoonlijk de teugels van het dagelijksch bestuur . En zoowerden de oudsten feitelijk van zelf, wat ze bij Ignatius blijkento wezen, de ondergeschikte medehelpers van den alleen-besturenden bisschop, zijn raad, maar die hem in alles onder-worpen is .

We hebben vroeger opgemerkt, dat men aanvankelijk geenvasten naam had voor degenen, aan wie de apostelen devoiheid der wijdingsmacht meedeelden . Deze toestand duurde

45 3

nog voort, toen dezelfde personen later, hetzij met, hetzijzonder vasten zetel, ook de bestuursmacht der apostelengeerfd hadden. Noch bij St. Jan, noch bij Clemens Romanusvindt men een eigen ambtsnaam voor de opvolgers der apostelenin bet bestuur der kerken . Daar staat tegenover, dat menfeitelijk twee namen had voor de geestelijke bedienaren vanden tweeden rang ; immers deze heetten beurtelings oudstenen opzieners . Welnu toen, na de vestiging van resideerendebisschoppen, duidelijker dan to voren uitkwam, dat bet eigenlijkebestuur der kerken niet bij bet oudsten-college, maar bij deneenen hoogergeplaatsten waardigheidsbekleeder berustte, werdbet weldra gebruik, den naam die meer bijzonder bet bestuurs-ambt uitdrukte : fricuoro6 = oftiener = bisscdzop voor denbesturenden opperpriester to reserveeren, en de geestelijkenvan den tweeden rang nog slechts met den naam z-pFrF3'Tspol =oudsten = priesters aan to duiden .

Ziedaar in groote trekken de geschiedenis van de eersteorganisatie der kerken, zooals deze zich volgens den wil vanChristus en onder de leiding der apostelen ontwikkeld heeft ;ziedaar de oorsprong van bet bisschopsambt .

Mijn taak van verslaggever is ten einde . Ik heb bet systeemvan Dr. Michiels, dat natuurlijk niet in al zijn onderdeelen,zelfs niet in zijn hoofdlijnen vonkelnieuw is, zoo trouw mogelijkweergegeven en, waar bet zonder al to uitvoerig to wordenmogelijk was, zijn voornaamste bewijsgronden aangestipt .

Gelijk gezegd is, een gezette beoordeeling ligt niet in mijnplan . Een paar opmerkingen slechts, die echter uitsluitendde theorie in haar geheel, of althans haar kernpunt betreffen ;want van waardeering of bestrijding der talrijke bijzonder-heden kan Been spraak zijn .

leder begrijpt, dat bet door Michiels voorgedragen stelsel,voor bet groote gedeelte, slechts de waarde eener weten-schappelijke hypothese heeft . Als zoodanig echter heeft betm.i. twee groote voordeelen .

Vooreerst, dat bet de hierarchische organisatie der kerken

4 54

op geleidelijke en daarom natuurlijke wijze tot stand laatkomen . Zeker de Katholieke Kerk is een goddelijke stichting,maar daarmee is geenszins gezegd, dat alles bij haar van deneersten dag of in optima forma kant en klaar is geweest.De Zaligmaker zelf vergeleek zijne Kerk, gelijk Hij die stichtte,niet bij een volwassen boom, maar bij een mosterdzaad') ;en die vergelijking zegt nog iets meer, dan dat de Kerk inden aanvang klein was in ledental . Wat onze zaak betreft,is het, alles goed beschouwd, waarschijnlijk, dat de apostelenzoodra ze ergens een kerk stichtten, er ook reeds dadelijkeen bisschop zouden hebben aangesteld? Noodig was dit niet .Priesters moesten uit den aard der zaak overal dadelijk wordenaangesteld, dat kon niet wachten ; maar eigen bisschoppenkonden voorloopig nog gemist worden . En was het, rede-lijkerwijze gesproken, wel mogelijk in de pas gestichtekerken reeds aanstonds een bisschoppelijk bestuur to vestigen ?Kon men aan pas bekeerden gevoegelijk het voile bisschoppelijkgezag toevertrouwen? Was het althans niet veel natuurlijker,dat de apostelen aanvankelijk zelf de eenige bisschoppenbleven der kerken, die zij stichtten? Daarbij, het is een vaste,algemeen gangbare uitdrukking, dat de bisschoppen de opvolaerszijn der apostelen. Geeft men aan die uitdrukking niet danhaar volsten zin, indien men aanneemt dat, over het algemeengesproken, bisschoppen eerst bij of tegen den dood derapostelen zijn opgetreden?

Een ander voordeel is, dat in het stelsel van Michiels,zoover ik zie, alle teksten zoowel der H . Schrift als derandere oude bronnen op eenvoudige, ongedwongen en vol-komen harmonische wijze verklaard worden . Dat is waarlijkgeen geringe zaak .

De verklaring van eenen tekst levert een eigenaardig be-zwaar, niet van uitlegkundigen, maar van leerstelligen aard .De Vaders van Trente hebben Act . XX, 28 blijkbaar verstaanvan bisschoppen °). Volgens de theorie van Michiels echter

1) Matth ., XIII, 31 .-') Sess . XXIII, De Ord. cap, 4 ; cfr . Sass . VI, De Ref, cap . 1,

45 5

zijn die woorden door St . Paulus niet tot bisschoppen, maaruitsluitend tot met zielzorg belaste priesters gesproken . Zie-hier, hoe Dr. Michiels, zijn betoog resumeerende, zich zelvenop dit punt verantwoordt : »A 1'autorite des eveques deTrente qu'on oppose a notre these, nous croyons doncpouvoir donner cette reponse principale, a la suite de laplupart des theologiens catholiques, que le concile n'a pasvoulu dormer une interpretation authentigi:e, definitivementimposee par l'infallibilite du magistere . Ensuite cc n'est pastemerairement et a la legere, que nous nous ecartons dusens, qu'il semble attacher a cc verset ; mais nous y sommesd(termines par les motifs les plus graves : 1° . le sens obviedu texte ; 2 ° . 1'etude de tous les endroits paralleles ; 3 ° . l'exem-ple de plusieurs theologiens de valeur qui ont enseigne depuisle concile ; 4°. l'enseignement explicite de plusieurs Peres etde S. Thomas" [Summa tia . 11 11, Q . 184, a. 6 ad i] 1 ) .

Afgezien hiervan heb ik bezwaar tegen het gebruik, datMichiels ten gunste zijner theorie maakt van Clemens Rom .Ep. ad Cor . Wie Michiels leest, krijgt herhaaldelijk den indruk,alsof Clemens zeker en duidelijk onderscheid maakte tusschende opzieners - oudsten eenerzijds, en de aanzienl~ke mannen,op wie de bediening der apostelen is overgegaan = debisschoppen, andererzijds ; alsof het volkomen vast stond,dat volgens Clemens niemand van de opzieners, die deapostelen overal aanstelden, de bevoegdheid bezat geestelijkebedienaren to wijden, m. a. w. dat de opzieners = oatdsten

1) L'Origine de l'Lpiscopat. p . 227 . - S. Thomas - en cut geldt ook vande meeste andere door Michiels bedoelde autoriteiten - zegt intusschen niet,dat Paulus uitsluitend tot priesters, maar tot bisschoppen (of 6611 bisschop) enpriesters to zamen gesproken heeft . Onder degenen, die met Michiels vanoordeel zijn, dat Paulus alleen tot priesters sprak, behoort Beelen. Dat Ze

seas obvie en tons les endroits paralleles tot deze laatste opvatting zoudendwingen, is to veel gezegd . Maar van den anderen kant is de meening, datde toegesprokene personen alien bisschoppen zouden geweest zijn, exegetischmoeilijk to verdedigen . Niets bewijst overigens, dat de Vaders van Trentedeze meening zouden gehuldigd hebben. Zij gebruiken onzen tekst wel omaan to geven, wat in hoofdzaak de bediening der bisschoppen is, maar nietuitdrukkelijk om de superioriteit der bisschoppen boven de priesters er nit tobewijzen .

van Clemens, alien zonder onderscheid, gewone priesters, geenbisschoppen waren. Ware dit zoo, maakte de Corintherbriefonbetwistbaar zeker dit onderscheid, dan zou daarin een zeerbelangrijk positief bew j's gelegen zijn voor de hoofdstellingvan Michiels : de personen die in de oudste schriften beurte-lings oudsten en opzieners genoemd worden, zijn uitsluitendgewone priesters, nooit en in Been geval bisschoppen . Immersstaat het eenmaal vast, dat Clemens, »die de zalige apostelengezien en zich met hen onderhouden had, in wiens ooren deprediking der apostelen nog naklonk" '), met den naamopziener - oudste uitsluitend gewone priesters aanduidt, danwordt het daardoor op zijn minst hoogst waarschijnlijk, datdie namen in de schriften van het N . T . dezelfde beperktebeteekenis hebben . En daarmede was Michiels' theorie eengoede schrede gevorderd op den weg ter zekerheid .

De zaak ligt intusschen anders . Het is niet zeker, datClemens de eigenlijke opvolgers der apostelen, d . i . de bis-schoppen, onderscheidt van de opzieners = oudsten ; menkan zijne woorden in then zin verstaan, dat geef ik gaarnetoe, en daarom heb ik boven gezegd, dat in de theorie vanMichiels alle teksten een ongedwongen verklaring vinden ;maar men kan Clemens dok anders verstaan, en feitelijkworden zijne woorden door Cotelier, Lightfoot, Hefele, Funkin anderen zin genomen .

Ziehier. De Corinthiers weigerden gehoorzaamheid aande oudsten - opzieners en hadden zelfs sommigen dezer uithunne bediening uitgestooten . Of onder die oudsten - op-zieners alleen priesters to verstaan zijn, of dat er ook eenbisschop onder hen was, blijkt niet. Doch hoe dit zij, som-migen der Corinthische opzieners, tegen wie het yolk zichverzette, waren niet meer onmiddellijk door de apostelen zelf,maar reeds door dezer opvolgers aangesteld . Om dus aande Corinthiers het misdadige hunner handelwijze onder hetoog to brengen, moest Clemens aantoonen, dat het gezag vanalle oudsten --= opzieners, onverschillig of zij door de apostelen,

1) Irenaeus, Adv. haer. III, 3, 3 .

45 6

Ep . ad Co ;'. NLII-XLIV .Oi aar6a'TOAOI i 1a7V ELr7YeAia'-

Ss(o av ia7ro Tov xupiov 'Ir7crov"Xpla'rat, 'Iya•o ti o X pla'Tdg acrdTav" SEOV E E TE(c~,Sr( . `O X piT-

Tdg Ovv a,rd rat Sear" xai ofliT60-TOTOI a7rd TOV XplrTOV -s/EvovTO oSv a(ZC dTEpca 5vTax-Twe Ex aEAZOTOC SEOV . 1 0-

pccg eAIac otv Aa(3osToc xai5 Ar7PO4~ opr(Ssvaac ala Ti75 avao'-Taa •Ewg Tov" xvplot" 4(Zv '1 :10-05"

X pIO'TOV xal 7rI?TwS£vTEg £V Tw

r6yw TOV SEOr", (baTa 7ras7po-¢oplac 7rv£U(O!TOc aytou ssitASav£LayyeAI'O(.eevol, Tyv f3aa-IAeicavTov" SEOV (iAAEly FpZEO •S al .KcOTa XCapac ovv xai 7roAElcx tpvva oaTEc xaSla'Tavav Tccc

a7rap ;6ac aLTw"V, aoxl(tiao •oavTEcTW 7rYEU(aaTI, £lc £7rla'x07rougxal feax6vouc To":v (OEAA6VTWV7rla'TEUEI11 ..

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.Kai ai a7r6aa-aTal rJzc"ov Fyvw-

o •a v Ma Tov" xrpfoV 4rz&V 'BIG- 06Xpla•TOV, `6TI Fplg Faa-al £7rl Tov"av6(eaaac THg e7rlo •xo7ric, . DlaTatTyv 0511 TItV aiTAXV 7rp6yvw-a'IV Ela1jqOT£g Te7IEIKY, xaa-fs- -a-i s-av T06C Tpo£Ip7(bEVOV xai(LETaSv erlvo(l4v Eawxav,y olrK5 .faV x 0l (a 11 SW T I V, alaaEZwVTalFTEpoI S£aOxl(aaT(bfval favSpEcTov TEITaupyhev arr a . Tovgovv xaraa'TaSavTac u7r' fx£Ivcavi; (bETK~u vq' ETgpwv ETaayi(ewvavapciiv a'uv£VaoxV(caav(g T:,c ex-

x~taiug 7raa'r(c, xai AsITOVpv4-o•a vTac i(Z9( .7rTwc Too 7ro1(4VfleTOV Xpla'TOV . . TOUTOV5 OV

alxafwc 110(cii;o(zEVa7ra(3aTh£o-SalTyc TEITOVpyiag . 2)

457

dan wel door anderen waren aangesteld, even wettig enonbetwistbaar was . Daartoe nu redeneert Clemens aldus :

d. i. vol;ens lificIuels

De apostelen hebben onebet evangelic verkondigd na-mens 0 . H . J . C., J. C . isgezonden door God . Christusdus van God en de apostelenvan Christus ; beide zendingenzijn dus regelmatig geschiedin gevolge den wil Gods . Naderhalve hun bevelen ontvan-gen to hebben, hebben deapostelen. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .in de verschillende landstrekenen steden priesters en diakens,voor hen die gelooven zouden,aangesteld. . . . . . . . . . . . . . . . . .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

0. H. J. C. wisten dat betgezag der priesters betwist zouworden, hebben zij niet slechts,gelijk gezegd is, priesters endiakens aangesteld, maar laterook bepaald, dat wanneer zijZELVE zouden sterven, beproef-de mannen HUN EtGEN bedie-ning zouden overnemen. Puskunnen de priesters, onver-schillig of zij door de aposte-len zelf, dan wel door die andereaanzienlijke mannen zijn aan-gesteld, niet worden afgezet(want in beide gevallen hebbenzij hun aanstelling, hetzij on-middellijk, hetzij middellijk vande apostelen, en door de apos-telen van Christus en God) .

vol gens anderen :

De apostelen hebben onsbet evangelic verkondigd na-mens 0. H. J. C ., J . C. isgezonden door God . Christusdus van God en de apostelenvan Christus ; beide zendingenzijn dus regelmatig geschiedin gevolge den wil Gods . Naderhalve hun bevelen ontvan-gen to hebben, hebben deapostelen.

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .in de verschillende streken ensteden opzieners [d. i . bisschop-pen en priesters, of althansbisschoppen] en dickens aan-gesteld, 1 ). . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .Daar nu onze apostelen

wisten, dat twist zou ontstaanover bet opzieners-ambt, heb-ben zij niet slechts, gelijk ge-zegd is, bisschoppen (en pries-ters?) en diakens aangesteld,maar later ook bepaald, datwanneer DEZE zouden sterven,beproefde mannen HUNNE be-diening zouden overnemen .Dus kunnen de opzieners [d . i .bisschoppen en priesters], on-verschillig of zij door deapostelen zelf, dan wel doorandere aanzienlijke opzienerszijn aangesteld, niet wordenafgezet (want) .

1) Men houde in bet oog, dat volgens zeer velen de naarn opziener oudtijdsscan bisschoppen en priesters gemeen was . Sommigen nu verklaren den tekstzoo, dat de eene naam bier beide klassen van bedienaren zou aanduiden ;anderen meenen, dat de apostelen in den beginne in vele kerken slechts eenbisschop en eenige diakens, geen priesters, zouden hebben aangesteld .2) Verfaling van Funk . »Apostoli nobis evangelii praedicatores facti stmt

a domino Jesu Christo, Jesus Christus missus est a Deo . Christus igitur aCXIX. 4 .

31

458

Men ziet, alles hangt of van de vr4ag, wie men beschouwtals onderwerp van uowv~& iv, en naar wie men, in verbanddaarmee, het voornaamwoord a67-wv laat terugwijzen . Wie beidewoorden van de apostelen neemt, heeft alle recht om to be-sluiten : zij die de bediening der apostelen overnamen en nade apostelen opzieners aanstelden, waren meer dan opzieners ;bijgevolg waren de z .g. opzieners geen bisschoppen, dochuitsluitend priesters .

Neemt men daarentegen aan, dat onder uoip.4awo-iv en ar6Twv

bedoeld zijn de opzieners, die door de apostelen waren aan-gesteld, dan kan men uit den tekst niet afleiden, dat die op-zieners geen van alien bisschoppen waren, integendeel danwaren er onder de opzieners wel mannen, die zelfweer geestelijkebedienaren konden wijden, dus wel bisschoppen .

Welnu Michiels, en voor hem Rothe en Brull, beweren datmen uolp-;I&wcty en GuTvv van de apostelen verstaan moet :Ce sens est indique par la construction de la phrase et

reclame par le contexte" t ) . Funk verwerpt intusschen deze

Deo et apostoli a Christo ; et factum est utrumque ordinatim ex voluntate Dei .Itaque acceptis mandatis et per resurrectionem domini nostri jesu Christiplena certitudine imbuti Deique verbo confirmati, cum certa Spiritus Sanctitiducia egressi sunt adnuntiantes regni Dei adventurn . Per regiones igitur eturbes verbum praedicantes primitias earum spiritu cum probassent, constitueruntepiscopos et diaconos eorunr, qui credituri erant

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Apostoli quoque nostri per Jesum Christum dominum nostrum cognoverunt,

contentionem de notaine episcopatus oborituram ; ob earn ergo causarn, perfectapraescientia praediti, constiluerunt praedictos ac deinceps ordinationem dederunt,ut cum rt.5a decessissent, ministeriu n eorum alii viri probati exciperent . Itaquequi constituti sunt ab illis vet deinceps ab aliis viris eximiis consentienteuniversa ecclesia, quique inculpate gregi Christi deservierunt . . . hos judicamusmunere suo non juste dejici" . - Ongetwijfeld behoorde bij een streng letter-lijke vertaling het woordje illi to vervallen ; Funk schuift, door illi bij tovoegen, zijne opvatting in den tekst . De oud-latijnsche overzetting, enkele jarengeleden, door G. Morin 0 . S. B. gevonden en uitgegeven, en die waarschijnlijkuit de 3e, misschien nog nit de 2e eeuw afkornstig is, heeft : >Et postmodumlegem dederunt, tit si dormierint, suscipiant viri alii probati, min .isteriutneorum" .

1) L'Origine ale l'Episcopat, p . 597 . Ook V igouroux verstaat x oi1411 . rw"awvan de apostelen . Diet. tie la Bible, II, p . 2124 .

tekstverklaring ; spraakkunstig, meent hij, is zij geoorloofd,maar de bijtekst maakt haar onwaarschijnlijk 1 ) .

Indien niet al to onbescheiden geacht wordt, in deze eeneigen opinie to hebben, zou ik willen zeggen : spraakkunstigzijn beide verklaringen even goed mogelijk en ook de bijtekstlaat beide toe ; alles hangt ten slotte of van de meening, diemen zich eenmaal gevormd heeft over de beteekenis dernamen oudsten = opzieners in de Christelijke oudheid . Dochdaarmee is dan tevens gezegd, dat de Brief van ClemensRomanus, alhoewel hij met de opvatting van Michiels geens-zins in strijd is, toch zonder petilio priucipii niet als eigenlijkgezegd bewijs voor die opvatting gelden kan .

Overigens herhaal ik, het proefschrift van Dr . Michiels iseen zeer verdienstelijke arbeid, die getuigt van ernstige, zorg-vuldige studie en niet geringe kennis der oud-Christelijkeliteratuur. De schrijver had m . i. beter gedaan, het terreinzijner onderzoekingen binnen enger grenzen to beperken, hijhad hier en daar scherper kunnen onderscheiden, soms watvoorzichtiger kunnen zijn in het maken van zijn gevolgtrekkingen,een enkele maal wat meer methodisch dienen to werk togaan ; maar men kan redelijkerwijze van een doctorandus nietverwachten, dat hij in de hoogste mate voldoen zal aan alleeischen, die menigen grijzen geleerde to zwaar vallen . Ieder,wien het behandelde vraagstuk ter harte gaat, zal de studievan Michiels met onverminderde belangstelling ten einde toedoorlezen ; vooral ook omdat ze niet in zwaren, moeilijkverduwbaren geleerden stijl, maar in klaar en vloeiend Franschgeschreven is .

En afgezien van bijzaken en onderdeelen, geloof ik, datde door Michiels voorgedragen theorie aangaande de oudsteorganisatie der kerken, meer dan eenige andere, de waarheidnabij komt .

G. VAN NOORT .

1) > Grammatica huic interpretationi non obstat, sed contextus minus favet')Opera Patrun Apostol. I, p . 116 (Ed. 1881) .

45 9

CXIX. 4.

3 1'"

460

P. A . SHEEHAN, 51on swoziveau r'icai2e . (LibrairieCharles Amat., Paris .) Prix : 4 francs . 448 P .gr. 8o .

Voor alles moet de bekentenis mij van het hart, dat ik inlangen tijd, ter verpoozing, geen enkel zoo mooi en frisch,zoo voor geest en gemoed weldadig boek heb gelezen alshet bovengenoemde. En daar volgens den Aquiner het goedeuitteraard mededeelzaam is, voel ik mij gedrongen, van hetgenotene een en ander bier mede to deelen .

Het boek heet, behalve naar zijn titel : >Journal humoris-tique d'un vieux cure" . Van begin tot einde blijft dan ookeen bejaarde Iersche pastoor aan het woord, die twaalf maan-den achtereen getrouw aanteekeningen maakte over de >>faitset gestes" van zijn nieuwen kapelaan. Beiden zijn de hoofd-personen van het romantisch verhaal, dat speelt onder dendienstdoenden clerus onzer dagen . Kon de auteur wel actueeleren interessanter onderwerp kiezen voor een boek, dat zijnlezers voornamelijk zoekt onder katholieke geestelijken ?

De twee typen zijn voortreffelijk geslaagd . Het zijn geendorre allegorische figuren, louter dienende om de ideeen enbedoelingen van den auteur to vertegenwoordigen ; maar het zijnvolop levende persoonlijkheden, die we voor ons zien staanen die we onwillekeurig lief krijgen als vertrouwde vrienden .Zeker het hoogste resultaat, dat de romanschrijver door zijnuitbeeldingsgave bereiken kan .

Laat ik in korte trekken deze twee hoofdpersonen schetsenen den loop weergeven van het boeiend verhaal .

Pastoor Daniel Hanrahah - in de wandeling genaamd>>papa Dan" - is reeds 70 jaar oud en zit nog op zijn eerstepromotie : a un village preadamite perdu comme Kilronan", zooalshijzelf het teekenachtig noemt (p . 357), wanneer hij zijn dag-boek begint op to stellen. Aan vaardigheid met de penontbreekt het hem geenszins. Want in zijn jonge jaren deedhij veel aan letterkunde en poezie, maar tot schrijven voorde openbaarheid is hem, niettegenstaande zooveel stellige

46 1

voornemens, de lust mettertijd vergaan . Langzamerhandraakte hij > versumpft" in den sleur van het practische, alle-daagsche leven . Teleurstelling en ontmoediging droegen er-toe bij, om hem van aspiraties, verder reikende dan zijn eigenstille parochie, geheel to spenen, en wanneer hij nog ooit denaandrift voelt opkomen, om iets nieuws to ondernemen, danwint het toch spoedig zijn echt-Iersche onverschilligheid, diestereotiep de twijfelzieke vraag opwerpt : > Cui bono" : waarzou het voor dienen?Maar de grijsaard heeft toch een jeugdig hart weten to

bewaren . Hij behield lust voor ernstige en mooie boeken .Gaarne slaat hij zijn klassieken weer eens na . Hij geldt nogaltijd voor een der knapste Hellenisten van zijn land . Bijgewichtige quaesties raadpleegt hij telkens zijn theologischenboekenschat, en hij blijft de vraagbaak zijner confraters inde omgeving .

Deze nooit geheel uitgedoofde zin voor idealen zoekt nochtanseenzijdig bij de wetenschap en fraaie letteren heil . Zijn pasto-reele bediening vervult hij wel is waar tamelijk ernstig ennauwgezet, maar zonder >> feu sacre", zonder de kracht desgeloofs, die bergen kan verzetten, zonder de geestdrift derliefde, die alles overwint Hij laat zijn parochie eenvoudig,zooals hij ze vond, en hoopt ze in denzelfden toestand eensaan zijn opvolger na to laten. Met ironische berusting stemt>>papa Dan" glimlachend in, wanneer zijn oude kapelaan engeestverwant, abbe Laverty, op den schoorsteen het mottolaat schrijven : ))Over honderd jaar zal alles nog precies zoozijn als tegenwoordig" .

Zoo had pastoor Hanrahah een genoegelijk en rustig leventje .Het werd maar korten tijd gestoord door bekoringen vanambitie, wanneer hij jongere priesters, die bij hem misdienaarwaren geweest, tot hooger rang en waardigheid zag opklim-men. Doch ook hierover zette hij zich doorgaans heen, metphilosophische opvatting van de ijdelheden dezer wereld, nietgeheel vrij van satire . Zijn nogal ondeugende humor even-wel, die hem zelden of nooit verliet, zou op zekeren dagdeze rust verstoren .

462

De oude heer kon zijn tong niet goed bedwingen en haaldezich door een ondoordacht woord een nieuwen kapelaan opden hals, die een volslagen omkeer zou brengen in de rustigerust zoowel van den bejaarden herder als van het dorpjeKilronan .

Het wondermensch heet Eduard Letheby en is ruim 30jaar oud . De eerste zes jaren na zijn priesterwijding brachthij door als kapelaan in Manchester, waar zijn gezondheidechter niet bestand bleek tegen de overstelpende drukte dergrootestadspractijk en dus overplaatsing naar het stille platte-land wenschelijk maakte . In den vreemde had kapelaanLetheby natuurlijkerwijze sommige eigenaardigheden en ge-woonten opgedaan, die hem van zijn medepriesters in hetdiocees onderscheidden .

Hij presenteert zich bij pastoor Hanrahah, zoo correct enbeleefd mogelijk, onberispelijk in zijn toilet van clergyman ;hij drinkt bij voorkeur thee, en de huishoudster Hannahkan nauwelijks gelooven, dat zulk een gedistingeerd jong-mensch de nieuwe kapelaan is, doch ziet hem voor een . . .gentleman aan . >Papa Dan" houdt zich, bij de eerste ont-vangst, gereserveerd en legt zich toe op waardigheid vanspreektoon en manieren . Doch al spoedig komt zijn geestig-heid weer boven, en vooral zijn aangeboren goedhartigheid,zoodat hij den nieuwgekomene een gastvrij onderdak aan-biedt, totdat de kapelaanswoning in orde zal zijn .

De nieuwe kapelaan gaat, kalm en bedaard, zijn eigen weg,zonder evenwel ook maar een duimbreed of to wijken vande strengste plichtsbetrachting . Hij merkt veel op in de ge-meente, in de kerk, in de sacristie, wat eigenlijk andersbehoorde to zijn ; maar hij oefent geen critiek, noch tegen-over zijn pastoor, noch tegenover anderen . Hij wacht .

Maar als hij genoegzaam het vertrouwen van > papa Dan"gewonnen heeft, vraagt hij van dezen machtiging, om watop to ruimen en schoonmaak to doen houden in de sacristie,waar een oude kosteres op haar manier jarenlang huis-gehouden had . Die kosteres - juffrouw Darcy - was eenautoriteit in het dorp. Niemand dorst haar gezag aan to

463

tasten . Doch hoe de zindelijkheid in kerk en sacristie onderhaar bewind eraan toe was, blijkt afdoende uit de spotternij,welke - achter den rug natuurlijk - de dorpsjeugd zich overjuffrouw Darcy veroorloofde : > dat men op haar gezicht welaardappels poten kon"

La mer y passerait sans laver la souillure" .

Kapelaan Letheby waagt het, na verkregen verlof van denpastoor, in then Augias-stal orde to brengen . De kosteres,diep verontwaardigd, stelt de kabinetsquaestie en neemt haarontslag. Maar de pastoor, nu eerst goed ingelicht, houdt voet bijstuk. Als juffrouw Darcy begrijpt, dat er niets overblijft dan»se soumettre ou se demettre", kiest ze toch definitief heteerste, en zij onderwerpt zich aan de hervormingsplannen vanMijnheer Kapelaan . Zij komt zoover, dat zij voortaan bij functiesin de kerk, haar ongedekt hoofd met een hagelwitte muts ver-siert, tot stomme verbazing der brave inwoners van Kilronan .

Bij godsdienstplechtigheden en bij alle verrichtingen derzielzorg is kapelaan Letheby een voorbeeld van stiptheid, ijveren toewijding. Het aanvankelijk wantrouwen der parochianenmaakt plaats voor sympathie en bewondering . Zelfs de nietzoo tamme huishoudster Hannah wordt door hem ingepalmd .Als de winter komt, met zijn lange avonden van nietsdoenen verveling, dan organiseert de kapelaan een liefdadigheids-concert, waartoe hijzelf de muzikale krachten van het dorpvoorbereidt en dat, tegen alle verwachting, een schitterendsucces heeft. Op Sacramentsdag laat hij - in Kilronan eenongehoorde vertooning - openbare processie met het Aller-heiligste houden, waaraan door het gansche dorp, de notabelenincluis, zoo schitterend mogelijk wordt deelgenomen .

> Papa Dan" laat hem begaan en moet na eenige maandenbekennen, dat er op het gedrag van zijn kapelaan niets hoe-genaamd valt aan to merken : »In alles is hij een volmaaktexempel van priesterlijk leven ; en alles wat hij sedert zijnekomst in de parochie gedaan heeft, strekt tot stichting vanonze menschen en tot bevordering van den godsdienstzin"(p. zoo) .

464

Anderen zeiden we], dat het zoo niet langer kon en rnocht ;dat de pastoor geen baas meer was ; dat zulk een jeugdigeijver op den duur in vier slooten tegelijk zou belanden ; dathet wel scheen, alsof tot dusverre de practijk niet behoorlijkwaargenomen was ; dat het op revolutie begon to gelijkenenz. Maar de edelaardige, zoo innig-vrome herder dorst tochden apostolischen ijver van zijn medehelper niet tegen tostreven. Telkens meende hij een stem to hooren, die hem vermaande : >> Wacht u wel, het werk der rechterhand van denAllerhoogste to belemmeren" .

Ongehinderd kan dus kapelaan Letheby zijn hervormings-werk voortzetten . Bij zijn bejaarden pastoor, then hij steedsvooraf raadpleegde, ontmoet hij geen zweem van zelotypie,maar ondervindt hij integendeel alle mogelijke tegemoet-koming en steun. Hij leert de school kinderen, in plaats vanstraatdeuntjes, schoone Marialiederen zingen en laat ze iederendag gezamenlijk den Rozenkrans bidden. Op Kerstmisricht hij een stalletje van Bethlehem in, waarbij toepasselijkgezongen wordt en waarover oud en jong opgetogen is vanstichting. In de Meimaand versiert hij het Mariabeeld enweld hij de godsvrucht der parochianen op tot ongekendedevotie. Hij bevordert het geregeld biechten en communiceeren,zoodat verschillenden, die anders maar enkele malen 's jaarstot de H. Tafel naderden, het nu een of twee keer maande-lijks doen . Een geheime samenscholing van fenians drukt hijdoor zijn beslist en moedig optreden den kop in, waardoorhij niet weinig jongelieden uit het dorp voor gevangenis enschande behoedt .

En hiermee nog geenszins tevreden, denkt de kapelaan, inzijn onuitputtelijken ijver en geestdrift, ook nog ernstig aanpogingen om het stoffel~k welzijn der gemeentenaren to ver-beteren . Kilronan is grootendeels arm, maar vele krachtigehanden zijn er werkeloos. Waarom hier geen fabriekje in hetleven geroepen, dat aan al die behoeftige gezinnen werk enbrood kan verschaffen? In de nabijheid van Kilronan golftde zee, met een overvloed van visch in haar peilloozen schoot .Waarom bier geen schip aangeschaft, dat zijn bemanning werft

46 5

under de jonge, stevige dorpelingen en na een rijke vangsthuiswaarts keerend, algemeene welvaart verspreiden kan?

De eene zoowel als de andere onderneming is een waag-stuk, dat pastoor Hanrahah in vroegere jaren weleens over-wogen, maar wegens de moeilijkheden nooit aangedurfd had .De kapelaan echter schrikt voor niets terug . Na lange onder-handelingen met dezen en genen, met inspanning van allekrachten slaagt hij eindelijk : op denzelfden dag wordt defabriek plechtig geopend, en loopt het schip Ster der see,feestelijk van stapel .

De oude »papa Dan" is, niet minder dan de geestelijkenen leeken in den omtrek, verbaasd over dit ongehoordsucces . Maar hij juicht het van harte toe . Het maakt zijnvertrouwen in den kapelaan zoo goed als onbegrensd . »Alles,wat gij tot dusverre zijt begomien, is geslaagd . Ook ditmaalzal het lukken", zegt hij tot den kapelaan, wanneer dezesoms aarzelt (p . 3 5 3) .Het woord : onmogelijk staat niet in zijn woordenboek .

>)Ce fut un immense succes, sans exemple jusqu' alors" (p . 357) .Maar voor den priester, zoo heeft gravin Ida Hahn-Hahn

ergens gezegd, ligt Thabor dicht bij den hof van Gethsemanee .Niet anders was het ook hier . Op denzelfden dag, dat hetschip Ster der see to water gelaten werd, bij de eerste reis,werd het door een stoomboot aangevaren en in den grondgeboord . De bemanning ontkwam ternauwernood, en destuurman, nogwel de kasteelheer van het dorp, die vrijwillighet roer in handen genomen had, vond zijn dood in de golven .Dit tragisch ongeluk kwam niet alleen . Op de fabriek

wilde het evenmin vlotten . De gemaakte berekeningen faalden .Welhaast ontstond er, niet zonder kwaadwillige stokerij, onderde arbeiders ontevredenheid, welke door werkstaking ensluiting der fabriek werd gevolgd .

De parochianen van Kilronan, die hun kapelaan tot dus-verre hadden bewonderd en ten hemel verheven, keerdenhem, zoodra het fiasco intrad, den rug toe . Vrienden enbekenden in de buurt gaven zich nu meesmuilend over aan>, propheties apres-coup" . Men had zoo iets wel voorzien . --

466

De kruik gaat zoolang to water, tot ze berst . - Te veelijver schaadt. - Straf voor jeugdigen overmoed . - En meerzulke, aan de liefde evenredige, wijsheid 1

Maar > papa Dan" blijft zijn lieveling trouw . Hij scheldtniet, terwijl anderen den gevallene met steenen gooien, dochbeurt hem op en bemoedigt hem . Alice, een door vreeselijklijden bezocht, maar door God hoog begenadigd meisje inde parochie, sterkt den neergeslagen kapelaan door haarvoorbeeld van heldhaftig geduld en voorzegt hem de zege-praal, na en door het kruis .

Zoo doorstaat kapelaan Letheby met Gods genade, die hijvoortdurend afsmeekt in gebed en overweging, moedig dezevuurproef van tegenspoed. Wanneer de nood het hoogstgestegen en zijn huis namens de schuldeischers zelfs in beslaggenomen is, wanneer het naderend failliet met gevangenisen schande dreigt, wanneer de jeugdige priester zich over dagniet meer op straat durft vertoonen en des nachts elders eenschuilplaats zoeken moet, dan komt ook onverwacht de redding .

Door vriendschappelijke tusschenkomst worden de schuldeneervol vereffend . Mgr. de bisschop wil aan den eminentenpriester, niettegenstaande het geleden, maar volstrekt onver-diende fiasco, een openbaar bewijs van vertrouwen geven enbenoemt hem tot een aanzienlijken post aan de kathedraal .Nogmaals keert de publieke meening zich geheel ten gunstevan kapelaan Letheby . De held, die voor de goede zaakniet alleen gestreden, maar nu ook als martelaar geledenheeft, wordt met een dubbelen lauwer der overwinning getooid .

En > papa Dan"? Hij schreit van vreugde over zijn in eeren aanzien herstelden kapelaan, wiens vertrek hem echterook tot tranen van droefheid zou kunnen bewegen .

S'avonds na het afscheid wordt de pastoor verrast door eenambtelijk schrijven van Mgr. den bisschop, die hem uiterstwelwillend de aanbieding doet van het zoolang gewenschtekanonikaat . » Il arrivait donc enfin, cc rove d'une moitie devie . Dieu me pardonne, que nous sommes enfants 1 Vieuxou jeunes, c'est toujours la meme chose . Je suppose quec'est pour cela que Dieu nous aime tant" (p . 446) .

467

Maar na rijp overleg antwoordt de pastoor aan Mgr ., dathij eerbiedig dankt voor de aangeboden onderscheiding . Hijwenscht liever, tot aan zijn dood, niets anders to blijven daneenvoudig > papa Dan" . En de insignia der kanonikalewaardigheid, die hem reeds van bevriende zijde waren ver-eerd, bindt hij eigenhandig samen tot een paket, dat hijvermaakt aan zijn oud-kapelaan Letheby, met het veelbetee-kenend citaat tot opschrift

>Amico, io vivendo cercava confortoNel Monte ParnassoTu, meglio consigliato, cercaloNel Calvario" 1 ) .

Dit was het testament van >,papa Dan", juist twaalf maan-den, nadat de >nieuwe kapelaan" zijn intree deed in deparochie Kilronan.

Kortheidshalve schetste ik den loop van het romantisch ver-haal uitsluitend, voor zooverre het de twee hoofdpersonen betreft.

Nog andere aantrekkelijke figuren komen erin voor . Deeven schatrijke als pieuze en zielssterke >miss Bittra", die hetpractische, en de Lidwina-figuur van Alice, die het contem-platieve leven eener Christenvrouw verpersoonlijkt . Met eerst-genoemde treedt de edelman Ormsby, na een wonderlijkebekeeringsgeschiedenis, in een alleszins gelukkigen echt . Haarstoere vader, de kasteelheer Campion, wordt door kapelaanLetheby van zijn vooroordeelen en onverschilligheid genezenjuist beloofde hij weer een goed katholiek to worden, toenhem die noodlottige schipbreuk het leven benam . De nietminder geleerde dan grootmoedige vriend van Letheby, kapelaanCharles Duff, is nauwelijks van nabij door ons gekend, of stor-menderhand verovert hij ooze sympathie. Jem Deady, diesnaaksche kwant, is een echt type van Iersche luiheid en

1) >>Vriend, ik zocht in mijn levee kracht op den berg Parnassus : maar gij,beter van zin, zoek gij ze op Calvarie" .

468

lichtzinnigheid, maar in dagen van nood vol edelmoedigetoewijding tevens .

Nog verschillende anderen konden we er zoo aanwijzen .Maar genoeg, om hiermede althans eenige voorstelling togeven van het milieu, waarin de hoofdpersonen van onsverhaal zich bewegen .

Onnoodig op to merken, dat het bezield wordt door denvollen, warmen adem van het katholieke leven en dat er uitbijna iedere bladzijde een seine, hartverheffende geest utegemoetstroomt .

Wat een teere en nobele ziel, een echte priesterziel, is diegoede, beminnelijke >>papa Dan" I Waarlijk, een oude manom voor to knielen . - En wat een gloeiende zielenijver, wateen heerlijke zelfverloochening, wat een heilige geestdrift inkapelaan Letheby ! Hij is iemand van het bout, waar menHeiligen van maakt . - Wat een naieve en roerende godsvruchtin de eenvoudige dorpsbewoners van Kilronan, die zich bij alhun gebreken toch waardige kinderen toonen van het > eilandder Heiligen" . - Wat een rijkdom van leerzame en stichtendegedachten, welke >>papa Dan" zonder eenig vertoon, haastongemerkt, steeds ten beste geeft over allerlei onderwerpen,die in het priesterlijke leven en in de zielzorg van grootebeteekenis zijn . Een schat van pastorale theologie ligt daarinopgesloten . - Eindelijk, wat een fijne en gezonde humor, dieals kostbare specerij geheel deze gekruide zielespijs doorgeurt .Grof keukenzout vindt men hier nergens, maar alleen echtAttisch zout van de fijnste en ecielste soort . - Wat een natuur-lijke, toch zoo verheven en aandoenlijke poezie in menigebladzijde ! Telkens komt zij er ons levendig aan herinneren,dat ware schoonheid en echte levensvreugde nergens zoo bloeienals onder den koesterenden zonneschijn van het Katholicisme .

Kortom, ik geloof niet to overdrijven, wanneer ik dit boekeen meesterstuk noem in zijne soort, en na deze beknopteanalyse verdere aanbeveling geheel overbodig acht . Zulkelectuur biedt evenzeer rein genot als leerrijke stichting. Dewoorden van levenswijsheid, die > papa Dan", met zijn origi-neele toepassing van het : >>ridendo dicere verum", overvloedig

469

ten beste geeft, mogen zwekken tot meedoogenlooze zelfcritiek, nog krachtiger trekken tot navolging - altijd > mutatismutandis" en >>consideratis considerandis" - de voorbeeldenvan hooge, priesterlijke deugd, die hier den lezer in helderenlichtglans tegenstralen .

Een boek, dat eenmaal gelezen zijnde, niet meer vergetenwordt, maar als een vriendelijke wegwijzer bijblijft door geheelhet leven .

Wij zouden ons weinig dankbaar en belangstellend toonenjegens den schrijver, indien wij geen nadere inlichtingenwenschten omtrent zijn persoon en zijn arbeid. Te theneinde richtte ik mij tot den Parijschen uitgever, door wien ikin briefwisseling kwam met den vertaler, abbe George Ardant,to Limoges .Want ik verzuimde nog mee to deelen, dat ik alleen de

keurige Fransche vertaling ken, die alleszins voortreffelijkmag heeten en het kerkelijk Imprimatur draagt. Zij zag eersthet licht in de Senaaine religieuse van Limoges, onder redactievan abbe Ardant . Onlangs in boekvorm verschenen, werdzij opgedragen aan Yves de Querdec, onder welken »nom deplume", naar men algemeen weet, zich George Fonsegriveverbergt, de zoo verdienstelijke directeur van La Quinzaine,tegenwoorgdig een der beste katholieke tijdschriften in Frankrijk ') .Grooten opgang maakten, onder denzelfden schuilnaam, zijnnogal durvende boeken : Le journal d'un Eveque (I-Il), Lettresd'un cure de campagne en Lettres d'un cure de canton, terwijihij onder zijn eigenlijken naam eenige meesterlijke geschriftenuitgaf van christelijk-democratische en vooruitstrevende richting .

Tot zijne school mag dan ook Mon nouveau vicaire - enniet onwaardig - gerekend worden . De eigenlijke auteur,H. P. A. Sheehan, is daarom niet ten onrechte genoemd : > unYves de Querdec irlandais."Pastoor Sheehan - naar verluidt, een zeer bescheiden en

betrekkelijk nog jeugdig man - oefent de practijk uit in het

1) Verschijnt tweemaal per maand (Paris, rue Vanneau 45), Prijs : 25 francs .

470

eenvoudige Doneraile, een dorp in het Iersche graafschapCork. Zijn boek verscheen eerst feuilletonsgewijze, doch zondernaamteekening, in de American Ecclesiastical Review (1898),en werd toen door de N . Amerikaansche geestelijkheid alshet ware verslonden . Zoolang het feuilleton liep, zag de Reviewzijn debiet meer dan verdubbelen . Op dringenden wensch derlezers werd het nogmaals in boekvorm uitgegeven, onder dentitel : >>My new curate, a story gathered from the stray leavesof an old diary" 1 ) .

Vroegere werken van denzelfden auteur, oorspronkelijkeveneens in het Engelsch geschreven, heeten volgens de, mijalleen bekende, Fransche overzetting : Che,z les Anglo-Saxons,

quelques annees du ministere ; Geoffrey Austin, un etudiantirlandais (de geschiedenis van een student, die het geloof ver-liest door zijne al to eenzijdige beoefening der klassiekeletteren en der Duitsche wijsbegeerte) ; Le sauces Bans l'echec(The triumph of failure) . Maar hun aanvankelijk niet zooaanzienlijk succes werd ten zeerste bevorderd door My newcurate, dat verreweg de kroon moet spannen .

Wie dit hier werkelijk con amore aangekondigd boek leest,zal ongetwijfeld gaarne instemmen met de betuiging mijnerpersoonlijke, oprechte dankbaarheid jegens een der eminentstepriesters in ons vaderland, op wiens raad ik tot de kennis-making besloot. En wat den auteur betreft van Mon nouveauvicaire, pastoor Sheehan, geen enkel onbevooroordeeld lezerzal aarzelen to erkennen, dat hem zeker van bevoegde zijdeen volkomen terecht de hooge lofspraak werd toegekendC'est evidemment un styliste de premiere force, un ecrivam

merveilleux, un f n psychologue, un artiste" .Maar vooral ook : s une ame sacerdotale et apostolique" 2 ) .

Dr. G . BROM .

1) Boston, Marlier Callanan and Co., 1899 .2) Bulletin ttnestriel des anciens e1ivcs de St . Sulpice . Vine annee, p . 262 .

(Limoges, 15 Mai 1900) .

47 1

La proplzetie des Pales attribuee 2 S. Malaclde .Etude critique par l'abbe JOSEPH MAITRE,doct . en phil . e t en theol . licencie es se .math. Avec plus de So vignettes daps le texte .Paris, P . Lethielleux ; Beaune, G . Lorreau .igoi . Prix : 6 fr .

Verleden jaar schreef ik in dit maandschrift, dat in dejongste jaren opzichtens Malachias' zienersgave eenzelfde stroo-ming onder de geleerden niet to miskennen viel. En nietzonder reden. Want over bet onprofetische der profetie hadden,om slechts enkele namen to noemen, in Duitschland Wein-garten en Harnack, in Frankrijk Vassiliv en Maurivert, inItalie de Civilh Cattolica, in Engeland 0. Brien en Thurstonop meerendeels wetenschappelijke wijze de tans gebroken . Teonzent echter was, naar sommige uitlatingen to oordeelen, metde onwaarde der profetie bereids afgerekend . Hoe dit zij, aanalwie in de Malachias' profetie nog belang stelt, wordt de lezingvan bovengenoemd boek om meer dan eene reden aanbevolen .

Eerstens, het is geschreven door J . Maitre, wiens dubbeledoktors-titel benevens bet licentiaat in de mathematische weten-schappen als getuigenis van 's mans ernstig weten nog over-troffen worden door de 85o bladzijden, die hij met wonder-volle belezenheid en scherpzinnigheid ter verdediging van deechtheid der profetie bier ten beste geeft . Aan dat doel heeft hijmeerdere jaren besteed, de meest beroemde bibliotheken derwereld (p . XI) dagen achtereen doorsnuffeld . Zoo diep iszijne ziel van het goddelijke dezer godspraak overtuigd, dathem moed en kracht niet ontbreken, om nog een ander werk,in verband met deze profetie, onder den titel Les Papes etla Papaute ter perse to zenden . Ge vindt dus iemand aanhet woord, die recht heeft van gehoord to worden, en diebovendien met alle hoffelijkheid zijn pleidooi voordraagt . Dentegenstander wordt, wel is waar, een enkele maal ai'espritmoderne" of » l'esprit de rationalisme" verweten, maar datweegt nog maar half op tegen bet ))delirium" en gebrek aan))sound judgment", waarvan de andere partij niet aarzelt togewagen .

Tweedens heeft de schrijver getracht klaar en ordelijk weer

47 2

to geven alwat hij to zeggen had . Te then einde is het werkin drieen gesmaldeeld . Het eerste gedeelte bevat o . a. eenlevensschets van den H. Malachias en zet de draagkracht derkerkelijke wetten uiteen nopens het bestudeeren en bekend

maken van profetieen, die niet in de H . Schriften besloten zijn

(P . 3-33). In het tweede gedeelte komt de tekst zelve derprofetie ter sprake, en wordt aan diens gezag echtheid, uitleg-ging en doel een breedvoerige bespreking gewijd (p . 33-466) .Het derde gedeelte behandelt achtereenvolgens de tegenwer-pingen, naar gelang ze of met het gezag, de echtheid, de

uitlegging, of met het doel in strijd worden geacht (p . 467

- 834) . In dat gedeelte heeft de auteur zelf den profeten-mantel omgeslagen en tracht, met behulp der Apocalyps enmet sommige gegevens uit het H . Evangelie, het besluit to

wettigen, dat, zooals de Malachias' profetie werkelijk ver-wachten laat, slechts weinige jaren ons van den grootenoordeelsdag verwijderd houden .

Derdens is dit boek een repertorium generale van alles, wat

ooit sinds den dag der verschijning (1590) tot het jaar 1898zoo ten voordeele als ten nadeele der profetie op het papieris gebracht. En de schrijver -- zoover ik kon nagaan - isin de korte resume's met inderdaad prijzenswaardige onpar-tijdigheid to werk gegaan .

Vraagt men ten slotte naar de steekhoudendheid of de

draagkracht der aangebrachte argumenten, die de echtheidder profetie moeten bepleiten of verdedigen, dan zal hetoordeel den invloed ondergaan van de meening, welke men zichten deze reeds vooraf gevormd heeft (p . 140) . Zoo zalhet gebeuren, dat dezelfde argumentatie door den een helder,door den ander duister geheeten wordt (p . 2 34-231 ; p . 627) ;waar de een klaagt over den regen vanpeat-etre's en sesnble-t-il's,(p. 560 ; p. 604), zal de ander zich verheugen in het zonnelicht ;wat voor den een eenvoudig bespottelijk is (p . 308 ; P . 559 ;p. 604 ; p . 606), zal de ander als hooge ernst beschouwen ; watde een al doorslaande vindt (p, 517-522 ; p. 566), zal den ander

»simple" en »superficiel" voorkomen : Quisque judicat prowest affectus.

473

Wie echter onbevooroordeeld geluisterd heeft naar het betoogvan den hoogleeraar Harnack 1 ), welks weerlegging (p. 594-595), naar Joseph Maitre zelf erkent, sommigen >>incertaineet arbitraire" zal toeschijuen ; wie het positieve argument nietvergeten is van Thurston 2), die de makelij der profetie inde beide werken -- folio- 3 ) of quarto-uitgave - van OnufriusPanvinius heeft aangewezen, hij moge hulde brengen aan deeruditie van den schrijver, volgaarne erkennen, dat veel opbevredigende wijze is opgelost, maar zijn eindconclusie kan,ons inziens, geen andere zijn, dan dat dit boek een bevue isen dat de schaal der critiek nog immer naar den kant dertegenstanders doorslaat.

Zoeterwoude .

J. C. V. D . Loos .

Fransclz en Germaansch of lijst van Fransehewoorden uit het Germaansch, door EUGEEN

ULRIx, Doctor in de Romaansche taalkunde.Hasselt, 1900 . Prijs : 2 fr. 20 .

De Fransche taal noemt men met voile recht »een rijkebedelares". Meer dan welke andere taal ook bezit zij het ver-mogen, bestanddeelen uit den vreemde met haar woordenschatinnig to versmelten, of althans door eenig omkleedsel eenvrij goed inheemsch uiterlijk to schenken . Hierin biedt deFransche taal eene scherpe tegenstelling met de onze . Ter-wijl de Germaansche talen, en bij name het Nederlandsch,met naijverige angstvalligheid hare grenzen bewaken, vindthet uitheemsche woord op Franschen bodem steeds eengastvrij onthaal . Waarlijk, het Nederlandsche yolk is meer

1) Zeitschrift fiir Kirclzengesclzichte, 1879 .2) The Month, a catholic magazine, 1899 .3) De titel der folio-uitgave luidt : Epitome pontificum Romanozum a S. Petro

usgzee ad Paulum III gestorum (videlicet) electionisgzze singulorunz elconclaviwiecompendiaria nainatio, ONUFxIO PANVIN10 Veronensi F. Augustiniano authore.Venetiis, impensis Jacobi Strad-ze Mantuani . M.D.LVII .

474

vrijhandelaar in zijne politick dan in zijne taal . Natuurlijkkunnen niet alle bastaardwoorden worden geweerd, tenzij menhet land met een Chineeschen muur zou willen omgevende modes vooral bezorgen ons vrij wat Fransche en Engelscheingezetenen. Maar in vergelijking met de Franschen zijn wijop ende op puristen, wat ooze Vlaamsche taal- en stam-broeders ons ook ten laste mogen leggen .

Met welke losse bevalligheid weet de Fransche taal Griekscheen Latijnsche woorden van een passenden uitgang to voorzien lHoe lenig voegen zich uitdrukkingen uit de verwante Ro-maansche talen naast de hare I Het Celtisch maakt een zeker- hoewel klein -- gedeelte van haar taalschat nit . HetArabisch is haar in niet geringe mate schatplichtig . Maarwellicht is het minder bekend, dat de rassenveete niet bijmachte geweest is, eene ontleening op groote schaal aan deGermaansche dialekten to verhinderen .

Het bovenstaande werk nu bevat gene alphabetische lijstvan Fransche woorden, waaraan eene Germaansche afkomstwordt toegekend . De uitdrukking : >> Germaansche wortels,die zich in het Fransch ingedrongen en aldaar nieuwe woor-den gevormd hebben" (blz. 5), acht ik minder juist . Eenwoord, een groep van woorden, kan men tot bepaalde wortelsterugvoeren, maar nimmer dringt een woord als wortel eenevreemde taal binnen . - Veel oorspronkelijks bevatten, naarde getuigenis des schrijvers zelf, deze lijsten niet ; verschillendeRomanisten en Germanisten van naam hebben in de laatstejaren de sporen van het Germaansch op Franschen bodemonderzocht ; doch het mag eene verdienste des schrijversheeten, de uitkomsten hunner onderzoekingen ter kennis vanhet Nederlandsche publiek to hebben gebracht .

Dr. Ulrix heeft zijn boek in drieen verdeeld . Het eerstedeel geeft de hedendaagsche Fransche woorden, het tweedede oud-Fransche woorden, het derde de Fransche persoons-namen . Achter elk woord staat het overeenkomstige Ger-maansche, meestal van een beknopte bespreking vergezeld .Jammer maar, dat Ulrix getracht heeft, »zoo volledig mogelijkto zijn" (blz . 12) . Bedriegen wij ons niet, dan zou het boek,

slat bepaald van degelijken arbeid en kundig oordeel getuigt,meer praktisch nut stichten en een betrouwbaarder raadsmanzijn, als die woorden waren weggelaten, welke slechts opGermaanschen oorsprong »zouden kunnen 1 ) aanspraak maken"(ib .) . Zoo ware b.v . aller, waarvan »wel tien oorsprongen"zijn voorgesteld, waarvan »geen enkel ten voile voldoet"(blz. 17), evenals bafrer, elaguer, gamin, heraut, mauvais, rate. a. beter achterwege gebleven - tenzij de schrijver zeonder eene rubriek : > Twijfelachtige woordafleiding" had willenrangschikken, zooals men die in Stappers' synoptisch woor-denboek vindt .

Dit vooral met het oog op bet twijfelachtige, dat dezesoort van woordafleiding uiteraard aankleeft . Immers, wijhebben bier to doen met leenwoorden, die, evenals de uit betLatijn overgenomen woorden de formation savante (b .v . quadragesime, vgl. carcnae), buiten de strikte taalgemeenschapstaan en bijgevolg niet aan de algemeene, vaste taalwettenonderworpen zijn, maar veelal bloot staan aan al de griilender volksetymologie .

Het onderzoek dient bier meestal historisch to zijn. Reedsvddr de Ve eeuw voerden de Germanen, die in de Romein-sche legioenen dienden - zooals Ulrix (biz . 7 vv .) uiteenzet -een groot aantal Germaansche woorden in Gallie binnen ; deFranken, Gothen en Burgonden brachten den grooten toe-vloed ; en in de Xe eeuw kwamen de Noormannen over zeemet hun termen, aan het zeewezen ontleend . De meesteeigenaardige Fransche scheepstermen zijn Germaansche leen-woorden. Voor hunne nieuwe staatsregeling brachten de Ger-manen op Gallischen bodem hun eigen benamingen mee, alsalleu, fief, chasnbellan, echez'in . Eindelijk, sedert de XVIe heb-ben ten gevolge der godsdienstoorlogen, van den dertigjarigenoorlog en de Duitsche oorlogen der XVIIIe eeuw eene menigteuitheemsche woorden, die op het krijgswezen betrekkinghebben, in Frankrijk burgerrecht verkregen .

Sommige woorden bereikten Frankrijk niet dan Tangs een

1) De kursiveering is niet van ons .

47 5

476

ornweg. Escarpin, arquebuse, estramacon ontleenden de Fran-schen rechtstreeks aan het Italiaansch, bedeau en beffroi aanhet latere Latijn . Eigenaardig zijn de lotgevallen van onsbalkon . Van Germaansche afkomst (oud-Hoogd . balco, Nederl .balk), zwierf het over Italie en Frankrijk als balcone en balconrond, om gestoken in een uitheemsch kleed zijn vaderlandweer to bereiken . Flibustier leidt Ulrix van vr~buiter af; vol-gens anderen werd het door tusschenkomst van het Spaanscheflibote aan ons woord vlieboot ontleend, en keerde het navolksetymologische vervorming als vr~buiter terug . HetTurksche leenwoord cravache - zij het dan ook niet recht-streeks - had de schrijver niet als Germaansch leenwoordmogen aangeven .Jammer dat het werk in ongenietbaar Nederlandsch ge-

schreven is . Had Ulrix zich een zuiver Nederlandschen zin-bouw en de geijkte wetenschappelijke termen weten eigen tomaken door het bestudeeren van Hollandsche vakwerken, dewaarde van zijn nuttig en degelijk boekje zou er aanmerkelijkdoor geklommen zijn .

Roermond .

Dr. JOS . SCHRIJNEN.

HISTORISCHE PORTRETTEN UIT HETTIJDVAK DER RENAISSANCE

IN ITALIE.

HET HUMANISME EN DE OPVOEDING .

In welke richting de mannen der renaissance zelfstandig voort-gingen of zich, om welke beweegreden ook, lieten medevoeren,alien kwamen hierin overeen, dat zij in het opnemen van debeschaving der oudheid in het voile leven, een hoogere volma-king zagen van den mensch . Die hoogere volmaking beschouwenen beminnen ze, zonder onderscheid, als een groote schat . Dieaan anderen mede to deelen, zoodat zoo groot getal mogelijkdaarvan geniete, is hun innigst verlangen . In het bezit van thenschat beschouwen zij de bron van alle geluk en welvaart, hetvoorname middel om in de wereld vooruit to komen, zijnlevensvreugde to verhoogen, het lijden to balsemen .

De gezellige omgang vorderde reeds een hoogere ontwikke-ling. De gewone conversatie eischte kennis der oudheid ; ookbij de beschaafde vrouwen .

Hoe ver de beschaving der vrouwen toen ging, hopen wijlater nog in 't bijzonder to zien vooral in vrouwen als debewonderenswaardige, schier heilige Vittoria Colonna . Voor't oogenblik zouden wij, door de zich opdringende gedachteaan de tegenwoordige emancipatie- en feministen-kwestie, degoede opvatting der zaak eenigszins bederven . Er was toengeen kwestie ; maar, dank zij de hooge ontwikkeling, was dezaak er, zoover het oorbaar is, van zelve ; de vrouw stondin hoog aanzien. Met het voorbehoud om later hierop terugto konien, zij dan hier eenvoudig het feit vermeld, dat men

CXIX. 5 .

32

478

ook de meisjes niet onttrok aan den invloed van de her-leefde oudheid, ofschoon toch een eigenlijke, uitsluitend weten-

schappelijke vorming tot de uitzonderingen behoorde .Zoo kunnen wij ons gemakkelijk voorstellen, hoe de zaak der

opvoeding in die dagen meer dan ooit een bijzondere, alge-meene behartiging vond. Het ideale streven immers was naarde hoogste en uitgebreidste ontwikkeling van den geheelen

mensch. Met dit grootsch werk moest van kindsbeen ofbegonnen worden ; 't moest later met groote zorg wordenvoortgezet ; die zorg moest alles omvatten en wel op de eerste

plaats het huisgezin, de familie . Daartoe bracht, to Florencevooral, een zeer ontwikkelde economische kennis en praktijk,een zeer rationeele bouwwijze der woningen veel bij, en voor-namelijk een ijverige studie van alle vragen, die de samen-leving, de opvoeding, de inrichting, de bediening betroffen .Het echt humanistisch ideaal schildert ons de groote, veel-zijdige Leo Battista Alberti (dien wij later als den bouw-

meester van San Francesco to Rimini nog zullen leeren ken-nen) in zijn Trattato del governo della famiglia, een der velegeschriften, welke vooral in die eeuw over dit onderwerp in't licht verschenen . We zullen slechts van enkele dier ver-handelingen gewagen. In 't algemeen, mag gezegd worden,is geen dezer paedogogische geschriften heidensch of hetchristendom vijandig. Het antieke voorkomen, dat Alberti aan

zijn geschrift weet to geven, kan Been grond bieden tot eenverwijt 'van heidenschen geest of van onverschilligheid tenopzichte van de christelijke beginselen . In den grond zijn diebeginselen gezond, door en door christelijk, geheel in over-eenstemming met de zedeleer der Kerk .

Voor al deze schrijvers is de heiligheid des huwelijks dezekerste waarborg voor een goede opvoeding. Het gezag des

vaders wordt hooggehouden en op den, met zorg gekozen,leermeester later overgedragen . De allereerste opvoeding komtvooral de moeder toe . Een eenzijdige verstandsontwikkelingkennen zij niet ; het hoofddoel is immer het vormen van nut-tige en zelfstandige menschen . Zonder onderscheid sprekenalien van eene evenredige ontwikkeling van geest en lichaam .

479

De ziel der opvoeding is de godsdienst. Het voorname mid-del om den grondslag to leggen van een hoogere beschavingis de studie der klassieke talen .

Een studie over de opvoeding in die dagen is daarom zoobelangrijk, omdat wij thans ook het groote vraagstuk dier eeuwweer levendig op den voorgrond zien treden, eenigszins in

dezelfde richtingen en schakeeringen. Opmerkelijk, hoe spoedigwij daar een goede oplossing gevonden zien . Het pleit welvoor den diep godsdienstigen geest der vijftiende eeuw in

Italie, dat met de humanistische beweging de christelijke grond-beginselen der opvoeding zoo snel harmonisch vereenigdwerden. Doch dit geschiedde niet geheel zonder voorafgaan-den strijd .

Een der strengste, of liever de allerstrengste op dit puntis wel de Dominicaan Giovanni Dominici, met wien wij reedseven kennis maakten als de schrijver van de Lucula noctis.Zijn heftig optreden is overigens juist wel een krachtig bewijstegen de bewering, als zou van kerkelijke zijde het gevaarlijkeelement der renaissance-beweging niet tijdig genoeg zijn op-gemerkt. Hij was een der eersten en der heftigsten, die tegen

het dreigend gevaar, vooral wat de opvoeding der jeugdbetrof, optrad .

Een eerbiedwaardig man, van groote verdienste ten op-zichte der hervorming zijner orde en van de Kerk in 't alge-meen ; uitmuntend in vurigen, vasthoudenden ijver voor hetheil der zielen ; door zijn welsprekendheid, waarvan eerstVenetie, later vooral Florence genoot, als een voorlooper vanSavonarola aan to merken . Hij genoot de gunst van PausInnocentius VII, later ook van Martinus V, toeri hij reedsdoor Gregorius XII tot de waardigheid van het kardinalaatverheven was .

Hij was een man van buitengewone geestkracht ; maar, harts-tochtelijk van aard, was hij niet vrij van de gebreken zijnerdeugden. Op een hoog ascetisch standpunt geplaatst, liet hij

zich door zijn ijver wel eens to ver medeslepen . Hij miste

de noodige kalmte van oordeel, zoodat hij de waarde derklassieke studien to veel onderschatte en zich herhaaldelijk

480

in dwaze paradoxen verloor . Zulke overdrijvingen verbitter-den de tegenpartij en werden met gelijke overdrijvingenbeantwoord . De kwestie werd daarmede niet opgelost maarnog ingewikkelder, zoo niet een goede oplossing als onmoge-lijk gemaakt. Dit is ook het oordeel van Pastor, terwijl Rosierer een goeden kant aan weet to vinden en dit element ooknoodzakelijk acht om de machtige beweging in het rechtespoor to houden .

Maar 't was de vrees, die hem zoo eenzijdig maakte . Het mis-bruik, dat hij voor oogen had, trok zoozeer zijn aandacht, dat debedenking, hoe uit deze beweging ook veel goeds en schoons konvoortkomen, door den angst voor gevaren geheel overstemd werd .

Maar geven wij hem zelf het woord . In zijn brief aan Bar-tolommea, de vrome echtgenoote van den verbannen AntonioAlberti, schrijft Dominici in dezer voege . Bartolommea had hemvoorschriften gevraagd betreffende de opvoeding harer kinderen .

Nu moet men - zegt hij - bij de vraag, waar de knaapzal onderwezen worden, de wereld nemen gelijk zij is . Wiltgij hem naar een kloosterschool zenden of met de clericilaten opvoeden, dan zult ge hem aan groot gevaar blootstellen . Heden ten dage is het zoo daarmede gesteld, dathij daar weinig zal leeren. Zeker, weleer kwamen uit dezenomgang brave kinderen, die zich tot degelijke menschenontwikkelden. Heden daarentegen is dat zoo niet meer . Wiltge uw zoon de gemeentescholen laten bezoeken, dan vreesik, dat hij in een jaar de vrucht van een zevenjarige zorgverliest ; want daar •komt een menigte bijeen, die bandeloos,boos, ten kwade geneigd en die het goede vijandig gezindis of moeilijk aanneemt .

>>Ook tegen het nemen van een eigen leermeester zijn beden-kingen to maken . Laat het u daarom niet aan zorg ontbrekenen vermaan de kinderen, als zij thuis komen en zoo vaakgij met hen to zamen kunt wezen . Als zij het vergif, dathun wordt voorgezet, niet kunnen ontvluchten, dan moet hettoch door uw zorg niet bij hen kunnen blijven, hoezeer ookde bedorven natuur, tengevolge der uit de erfzonde voort-gekomen neiging ten kwade, daarnaar verlangt .

48 1

Hoe verlicht - gaat hij voort - waren onze vaderen bijhet onderwijs der jeugd 1 De nieuwe tijd is verblind en voedtde kinderen op zonder geloof. Vroeger begon men met dekinderen het Psalterium en de gewijde geschiedenis to leeren .Vervolgens gebruikte men dan de zedespreuken van Cato,Aesopus' fabelen, de geschriften van Boetius, uittreksels uitden H. Augustinus, de dichtstukken Eva columba of Treslea natural, tegelijk met een dichterlijke bewerking der H . Schriftin het boek Aethiopuln terras . In deze en dergelijke boekenschuilt geen gevaar. Maar tegenwoordig wordt de jeugdmodern opgevoed en de weerbarstige natuur wordt weer oud-heidensch in den omgang met de ongeloovigen, to middenvan oneerbare dingen, die al to vroegtijdig tot zonde prikkelenen alle kwaad leeren, dat maar to denken is . Daar bestudeertmen den geheelen Ovidius, zijn brieven, de minnekunst enzijne overige onzedelijke en zinnelijke geschriften . Dan komtVirgilius aan de beurt, de tragedies en andere werken, dieveeleer de zinnelijke liefde dan de goede zeden in de handwerken. Maar het ergste is, dat het zoo teeder gemoed derjeugd met een soort van vereering en hoogschatting voor devalsche goden vervuld wordt, waar zij hun valsche wonderenen gedaanteverwisselingen vernemen . Zij worden dan eerheidenen dan christenen, en noemen voor den Vader, denZoon en den H. Geest, Jupiter of Saturnus, Venus of Kybele,God. Ten gevolge hiervan wordt dan het ware geloof gemin-acht, God niet vereerd, blijft de waarheid onbekend en wordtde zonde ingeplant" .Zoo wordt de vrome moeder wel erg in 't nauw gedreven .

Wat moet zij doen ? En nu werkt het wel wat ontnuchterendna deze invective, als wij aanvankelijk hooren zeggen : >)Menmoet de wereld nemen gelijk zij is" en : >,Laat het u niet aanzorg ontbreken om" enz. Na het voorafgaande moest menverwachten : >Laat onze jongens liever den akker gaan be-bouwen" . Men heeft moeite om de bekoring to verdrijven,alsof de schrijver wetens en willens, bij wijze van oratorischewending, de gevaren overdrijft om des to sterker of to schrik-ken. Immers waren die gevaren zoo groot, dan had hij moeten

482

raden of het noodzakelijke mindere kwaad to kiezen in privaat .onderwijs, of in 't geheel niets to leeren dan Eva columba,en Tres leo naturas enz. Maar in alle geval blijkt hier deonverwinbare macht der beweging tegelijk met de gevaren,en hoe een man als Dominici, voor het groote vraagstukgeplaatst, nog Been andere oplossing weet to vinden . Inbeginsel, gelijk nit zijne andere geschriften blijkt, vindt hij destudie der oudheid wel niet geheel onvereenigbaar met hetchristendom, maar toch praktisch wel ; 't is > vergif innemen" .Hij accepteert het groote vraagstuk, omdat hij het niet meerkan ontwijken, maar met een zeer bedenkelijk gezicht ; een-zijdig en inkonsekwent en daarom onvoldoende, onbevredigendis de oplossing, die hij beproeft . Hij stierf in 1419 .

Een meer verzoenende richting is die van zijne ordebroederen leerling den H . Antoninus (1389-1452), den zachtzinnigen,beminnelijken aartsbisschop van Florence, den vredestichterto midden van veel haat en twist der altoos oneenige burgers,den vader der armen en verlatenen, den stillen weldoenervooral der schamele armoede, den man, die zich steeds buitenalle polemiek hield en van wien men zeide, dat hij geenhartstocht kende.

Hoewel niet van genialen aanleg, was hij een geleerdtheoloog, en liet hij werken na van grooten omvang en uit-gebreide encyklopedische kennis . Zijn stijl is eenvoudig enongekunsteld gelijk zijn leven . De klassieke letteren zijn hemgeenszins onbekend ; hij laat zich niet door hun heidenscheafkomst afschrikken en luistert zijn innemende brieven vaakmet een passend vers nit Ovidius' metamorphosen op . Dochdeze dingen zijn hem geen levenszaak . Zelf zich verblijdendin 't licht des geloofs, ziet hij met zachtheid neer op deheidenen, voor wie dit licht nog niet was opgegaan . De leerder Epicuristen, die 't hoogste geluk in 't zingenot vonden,wil hij niet weerleggen, nadat immers de heidensche wijs-geeren zelve ze reeds weerlegd hadden . Ook deze, zei hijelders, hebben cene zedeleer onderwezen, over deugden enzonden geschreven ; doch van de ware deugden, waardoorChristus in ons leeft en wij hopen eenmaal met Hem ver-

483

eenigd to worden, vermochten zij niet naar waarde to spreken .Wij kennen, zegt Voigt, die ook niets dan lof voor hem heeft,niemand onder de humanisten, die van dezen vromen aarts-bisschop ooit anders dan met hooge vereering heeft gespro-ken. Zelfs de grijze Poggio, anders een model-humanist inden kwaden zin, wijdde hem een schoon epistel ter nage-dachtenis ; Pius II, die bij zijn verscheiden juist to Florencetoefde, gedenkt hem in zijne commentarien met een paartrekken, welsprekender dan lange lofredenen . Ook de Medici,vooral de oude Cosimo, waren hem zeer genegen .Als leerling van Dominici moet Antoninus toch zeker

diens heftige polemiek tegen de humanisten gekend hebben ;doch hierin volgde hij zijn leermeester niet, ofschoon ookvoor hem de gevaren der nieuwe beweging, to midden waarvanhij leefde, niet verborgen konden zijn . Hij voor zich steldezich tevreden met het goede voorbeeld to geven voor dehoogere standen en hij stichtte scholen voor de armen .De scherpe tegenstelling tusschen deze twee eerbiedwaardige

en met elkaar zoo nauw verbonden mannen zal misschienbeter verklaard kunnen worden, als wij over den invloed vanhet humanisme op de opvoeding en het onderwijs dier dagennog beter zijn ingelicht ; meer licht is hier zeker wel gewenscht .

Gelukkiger wijze is ons bewaard gebleven een geschrift vaneen trouwen toehoorder en vereerder van Giovanni Dominici,die onder den invloed zijner predikaties, juist in den bestentijd van diens roem (1403), eene geheel eigenaardige paeda-gogiek op het papier bracht .

Deze Giovanni Morelli (geb . 1371) is een man uit hetyolk, een echt Florentijn in den besten zin, het toonbeeldvan een waar christelijk vader des . huisgezins, voor het tijde-lijk en eeuwig heil zijner kinderen, van hun prilste jeugd totaan de overzijde des grafs, bezorgd ; een man van degelijkegodsvrucht, vol teedere liefde tot de Moedermaagd, in ditalles een echt Florentijn, gelijk er in zijne dagen zeer velenleefden . Wat hem bijzonder kenmerkt, is een zeer hoog-gaande vereering der klassieke schrijvers . Autodidakt, diemet groote inspanning zich zijne eigen vorming verwierf,

484

bekent hij zich met innemende bescheidenheid en naIveteittoch zeer onwetend . En naarmate hij zelf, door tegenspoedvoortdurend getroffen, zijne eerste opvoeding wat verwaar-loosd zag, dringt hij bij zijn zonen aan op de studie derklassieken . Want zijn geschrift is niet anders dan een diervele merkwaardige familieboeken, cronaca of livres de raison,waarvan onze inleiding gewaagde . Voor ons onderwerp isvooral van belang het zeer leerzame hoofdstuk, waarinMorelli zijn zoon over de opvoeding zijner kinderen onder-houdt .

De plicht des vaders vat hij saam in deze twee woordende vader moot het kind of houden van de zonde en opkwee-ken tot de deugd . Zijns inziens geschiedt dit niet zoozeerdoor leerzaam onderricht als wel door den voortdurendenomgang des vaders met zijn kind. Hij stelt zich voor, hoehet kind ziet en opmerkt wat zijn vader doet, en hoort waten hoe hij spreekt. Bij de verschillende voorvallen van hetdagelijksch leven verneemt het de opvatting en hot oordeelzijns vaders . Wat de vader zelf beleefd, gehoord of >)in deboeken der Romeinsche schrijvers en dichters gelezen heeft",verhaalt hij aan zijn kind . Zoo neemt de zoon in velezaken een voorbeeld aan zijn vader, v on het voordeell vanzulk een omgang, zoolang de vader leeft, is onbeschrijfelijkgroot" .

Hot kind moot al zeer vroeg leeren lezen en schrijven enzich de noodige kennis der Latijnsche grammatica verwervenom de schriften der klassieken en de openbare officieelestukken to verstaan, zelf ook een good gestelden brief tokunnen schrijven . In en buiten de school moot hij zich bijfatsoenlijke en brave knapen aansluiten, met hen 's avondsna schooltijd en op vrije dagen in levendig en vroolijk ver-keer en spel zich ontspannen ; hiertoe rekent hij ook demuziek en hot schermen . Alle overige tijd moot aan vlijtigeen bereidwillige studie gewijd . Als de leertijd op school om is,moot hij dagelijks minstens een uur besteden aan hot lezenvan Virgilius, Boetius, Seneca en andere klassieke schrijvers .

Wat Morelli van dusdanige opvoeding verwacht en hoe hij

485

deze nog aangevuld en voltooid wenscht, blijkt uit zijn vol-gende woorden : >>Zoo zult gij u een groote ontwikkeling vanden geest verwerven, en als gij over de leering dezer schrij-vers nadenkt, zult gij uwe plichten in dit leven zoowel totheil uwer ziel als tot nut en goede gesteldheid des lichaamsleeren inzien . Als u dit alles in uw jonge jaren wat harden lastig voorkomt, zult ge toch op rijperen leeftijd zooveelvoldoening, genoegen, troost daarin vinden, dat ge rijkdom,kinderzegen, stand en eere niet zoo hoog zult waardeerenals de wetenschap, waaraan gij het besef van uwe mensche-lijke waardigheid to danken hebt .

> De wetenschap zal u tot de hoogste eereplaatsen voort-helpen ; zonder dat ge er naar zoekt, zal de deugd en dekennis u daartoe brengen. Naar welgevallen zult ge dan metalle groote mannen kunnen omgaan . Zoolang gij verkiestkunt ge in uw studie met Virgilius verkeeren, en nooit zalhij u teleurstellen maar op iedere vraag antwoord geven, umet raad en onderricht bijstaan, zonder [en dit is de echteFlorentijn, die den penning telt] zonder dat gij geld of ietsanders daarvoor hebt to geven .

>)Zoo zult ge ook met Boetius, met Dante en de anderedichters u kunnen bezig houden . Van Tullius zult ge hetwel spreken leeren, Aristoteles zal u in de wijsbegeerteonderwijzen ; gij zult de laatste oorzaak der dingen leerenkennen, en, hoewel dit ook slechts gedeeltelijk kan zijn, zalu toch de geringste dusdanige kennis de hoogste vreugdebereiden .

Gij zult u ook vertrouwd maken met de profeten in deI-i . Schrift, den bijbel lezen en bestudeeren en de grooteheilige werken leeren kennen, die God de Heer ons doorzijne profeten getoond heeft . Daardoor zult ge volkomenomtrent het geloof en de komst van den Zoon Gods onder-richt wezen . Tengevolge van den grooten troost, de grootevreugde en zoetheid, waarvan dan uw ziel ziel zal vervuldworden, zult ge deze wereld verachten, u door tegenspoedenniet laten ter veer slaan, maar vol moed en goed begrip deware en echte heilmiddelen daartegen vinden" .

486

Als laatste vrucht dezer wetenschappelijke vorming noemtMorelli de zelfstandigheid, die hem tegen den nood van hulpto moeten zoeken bij anderen bewaart .

Hoe duidelijk spreekt dit alles van den machtigen invloed,die de humanistische beweging toen reeds tot in de burger-lijke kringen verkregen had! Maar wij willen het beeldvoltooien .

Nadat hij in zijn kronijk op aandoenlijke wijze beschrevenheeft, hoe hij het eerste jaargetij van zijn eersten zoon, vooreen kruisbeeld, in gebed en boete herdacht, besluit hij meteen lang gebed voor den overledene, dat aldus eindigt> Moge 't U behagen mijn gebed aan to nemen door uwe goed-heid en het to verhooren in uwe barmhartigheid tot heil, totlicht, tot lafenis en zaligheid der afgestorven ziel van mijnzoete kind! Veel Never wensch ik het in 't bezit van heteeuwig leven dan, zoo 't wezen kon, het levend in mijnbezit to hebben op aarde" . Dan wendt hij zich tot deMoeder Gods, bidt het liturgisch gebed der Salve Regina enstort dan nog eens zijn vaderlijk gemoed voor Maria uit :>>Allerzoetste Moeder, welriekende woonplaats van Gods Zoon,laat mij, smeek ik u, deel hebben in uwe smarten en droefe-nissen, opdat ik, volkomen gerechtvaardigd door deze deel-name in uwe smarten, het onderpand van het groot gelukverdiene, dat door uw Zoon aan het kruis voor ons isteruggekocht . Maak mij de genade waardig, die ik van uwallergenadigsten Zoon heb afgesmeekt, door mij en de zielvan mijn kind aan de bron der gerechtigheid aan to bevelen .Tot deze bede, o Koningin des hemels, word ik genoodigddoor dat woord, wat ik to voren in de Salve Regina tot uwlof en eere gesproken heb, waarin gij genoemd wordt onzevoorspreekster bij onzen Schepper" .

Wij hebben ons wat langer met dezen eenvoudigen burger-man en zijn, nooit voor openbaarmaking bestemde, cronacabeziggehouden, omdat wij in hem een type zien van duizendenin die dagen . De beweging der renaissance sleept hen medein haar machtige vaart, maar de diep godsdienstige geest,waarvan zij bezield zijn, bewaart hen tegen de gevaren, die

487

overigens door niemand geloochend werden . Wij zien bierhet groote vraagstuk der vijftiende eeuw praktisch in betyolk meer of min volkomen reeds opgelost.

*

*

Een korte uitweiding, naar aanleiding van bovenstaandinnig gebed tot de Moedermaagd, zij mij bier geoorloofd,terwijl wij niet to ver buiten ons onderwerp gaan . Deze inniggodsdienstige geest verklaart ons de teedere godsvrucht, die

ons zoo aangenaam in menig geschilderd tafereeltje of sculp-tuurwerk uit die dagen aandoet . Deze artisten waren meestook mannen uit bet yolk, die hun kunst ook uitoefendenvoor bet yolk, steun en begrip vonden bij dit zelfde zeerontwikkeld en artistiek gezind yolk . En niet bij bet yolkalleen. 't Is opmerkelijk, hoe ook de geestelijkheid algemeendeze kunst met verstand, kennis en fijnen smaak bevorderde .Onze Giovanni Dominici neemt de kunst ook in dienst van

de opvoeding. In zijn raadgevingen aan Bartolommea Albertischrijft hij : »Zorg er voor om in uw huis voorstellingen to

hebben van heilige knapen en jonge maagden . Daaraan

moet uw kind, reeds in de windselen, zou ik haast zeggen,vermaak vinden als aan zijn gelijken, daar bet in deze voor-stellingen de uitdrukking van zijn eigen leven vinden zal .Die voorstelling moet geheel met then kinderlijken leeftijdovereenkomen en behaaglijk zijn . Wat ik hier zeg van deprenten geldt eveneens van beelden en ander snijwerk . Zeerpassend zou dan kunnen zijn de H . Maagd Maria met hetkindje op den arm, dat een vogel of een appel in de handheeft. Evenzoo is geschikt de voorstelling van bet kindjeJesus aan de moederborst of slapend in haar schoot, verder

hoe Jesus aardig en gehoorzaam voor de Moeder staat, hoeJesus teekent, terwijl de Moeder zelve naar die teekeningborduurt" . Verder vermeldt Dominici den H. Joannes alskind met bet ruwe kemelharen kleed in de woestijn, spelend

met de vogelen, honing etend van de bladeren of sluimerendop den grond, of spelend met bet goddelijk kind . Om vanjongsaf de kinderen of to schrikken van de bloedige gevech-

488

ten en burgertwisten, in then tijd zoo veelvuldig, prijst hijaan : de voorstelling van den moord der onnoozele kinderenof van de elfduizend maagden in samenspraak, in gebed, inden strijd ; beveelt aan : de H. Agnes met het lam, Caeciliamet rozen gekroond, het rozenwonder der H . Elisabeth,Catharina met het rad .Zou deze bemoeiing van Dominici met de kunst ook niet

van invloed zijn geweest op zijn novice en leerling FraAngelico ?Van Savonarola weten wij, dat hij meermalen in zijne

predikaties zich met de kunst bemoeit, zoodat wij een kleineaesthetica er uit konden overschrijven, maar vooral ook alsopvoedingsmiddel voor het christenvolk. » Ouders - zegthij ergens -- voedt uwe kinderen eenvoudig op . Stelt hunde dingen van God levendig voor oogen, bijv . tafereelen, diede liel en den hemel voorstellen . En als gij hun de heltoont, zegt hun dan : zietdaar nu degenen, die veroordeeldzijn, omdat zij in hun jeugd ongehoorzaam waren aan vaderen moeder, ziet daar die gestolen hebben enz. Gewent hunalzoo God en de hel to vreezen, zoolang zij nog heel kleinzijn. Toont hun ook den hemel en zegt : dezen zijn met deengelen, omdat zij aan vader en moeder gehoorzaam zijn ge-weest, omdat zij nooit onbetamelijke woorden spraken, omdatzij goed en godvruchtig waren. Zoo gij op deze eenvoudigewijze handelt, dan zult ge zien, dat, als ze tot de jarenvan verstand zijn gekomen, hun eerste doen verstandig zalzijn, met het oog op God, die hun bestemming is" .

Hij kende de kracht, die vooral op de Florentijnen dekunst pleegde uit to oefenen . Daarom wekte hij in zijneadventspredikaties (van 1496) zijne toehoorders op om zijneindrukwekkende rede van den tweeden November van ditzelfde jaar over de kunst van sterven - l'arte di ben morire -te laten drukken met prenten, opdat alien in Florence zichdiep zouden doordringen van de waarheden door hem in't licht gesteld . Zijn woord vond gereedelijk ingang ; meer-deren uitgaven verschenen, alle met verschillende illustraties,die wij wel tot de schoonste mogen rekenen van alle geillu-

489

streerde godsdienstige werkjes uit then tijd. Hier zijn ookde oorspronkelijke teekeningen, die altoos de meesterhandverraden, met racer zorg en bekwaamheid in het bout uit-gevoerd .Wie deze meesters geweest zijn? Antwoorden wij met

Gustave Gruyer : > Resignons-nous donc a ne point savoirce que 1'on n'a pas tenu a nous apprendre, et contentons-nous d'admirer l'abnegation des artistes d'autrefois, quimettaient tout leur talent et toute leur ame daps leurscreations les plus modestes, sans la moindre preoccupationd'amour-propre, sans le moindre souci de la posterite" . Enelders : > Les artistes suivent les memes traditions, s'inspirentdes memes modeles . On s'appercoit qu'ils obeissent a desconvictions semblables, que le sentiment religieux a deprofondes racines dans leur ame, et qu'ils sont en memetemps des hommes de la Renaissance, des hommes qui respi-rent dans 1'atmosphere ou ils vivent les principes du gout,de 1'elegance et de la mesure" .Bij de reeds genoemden moeten we ook den beroemden

kardinaal Domenico Caprara tellen, die (in 1452) eveneenseen werkje in de volkstaal over de kunst van sterven uitgafmet talrijke schoone houtgravuren . Hij beveelt daar aan, omvoor de oogen van den stervenden het kruisbeeld to plaatsen,voorstellingen van de H. Maagd en andere heiligen, doorden zieke bijzonder vereerd . »Wie zou niet - zegt hij -tot hoop en vertrouwen worden opgewekt als hij met gods-vrucht Christus aan het kruis beschouwt? Zijn hoofd neigtter veer als om u met zijn lippen aan to raken ; zijn armenwillen u zacht omhelzen ; zijn doorboorde handen willen wel-daden uitstrooien ; zijn zijde is geopend uit liefde tot u .Geheel zijn lichaam heeft Hij uitgestrekt aan het kruis omhet aan u to schenken" . Zulke woorden konden den teeke-naar inderdaad wel inspireeren

Men ziet, hoe al deze mannen overtuigd zijn van de ge-wichtige beteekenis der schoone kunsten, hoe zij deze nietbeschouwen als overtollige dingen en weeldeliefhebberij, maarals behoorende tot de edelste goederen der maatschappij .

490

't Is alsof zij ons willen zeggen : >'Sans les arts 1'homme leplus parfait et le plus juste ne pourrait eprouver qu'unepartie des plaisirs dont son excellence le rend susceptible, etdu bonheur que lui destinait la nature" (Jaubert) . En daaromwas hun het beste nog haast niet genoeg voor het christen-volk . Zij waren alien overtuigd van de heerlijkheid dezergaven Gods en van de opvoedende kracht der kunst voorjong en oud . Savonarola bijv . wil niet slechts alle onpassendevoorstellingen uit de kerk geweerd hebben ; dit is dikwijlsgenoeg aangehaald ; maar, wat vaak vergeten wordt en tochzoo behartigenswaardig is, hij wilde ook alle middelmatigheiduit de kerken geweerd zien . >> Men moest - zegt hij - niet alleende onpassende voorstellingen weren, maar ook die door hunmiddelmatigheid den lachlust wekken . Men moest in dekerken alleen de eerste meesters laten werken" . Maar genoeg,wij zouden al to ver afdwalen .

*

*

Zoo gestrenge mannen als Giovanni Dominici vinden wijin het vervolg niet meer . We hebben reeds gezien, hoe eenH. Antoninus meer verzoeningsgezind was, en in den leekMorelli, hoe een diepe godsdienstzin met een schier dwee-pende vereering der klassieken kon samengaan . Maar hetgroote vraagstuk opgelost zagen wij nog niet . Kiezen wij uitde verscheidene geschriften, die minder of meer een goedeoplossing nabij komen, een paar der belangrijkste .Een tijdgenoot van den H. Antoninus (14o6-1458) was

Maffeo Vegio . Zijn veel gelezen verhandeling De educationeliberorum et eorum claris moribus heeft bijzonders, dat dithet eenigste onder de humanistische geschriften van thenaard is, dat in breeder aanleg een systematisch geheel wilzijn ; en eigenaardigs, dat de schrijver eerst in 2 n eigen levende twee groote richtingen, de heidensche en de zuiver christe-lijke, heeft weten to verzoenen .

Als aanhanger der eerste toonde hij zich vooral to Milaanin zijn elegische verzen tegen het afschuwelijkste schandboekder eeuw, dat in een afgrond doet blikken van het verschrik-

491

kelijkst zedebederf der heidensche wereld, bier met de sier-lijkste bloemen der verskunst omkransd, de Hermaphroditesvan Beccadelli ; een boek, dat de verontwaardiging wektevan geheel Italie . In zijn elegische verzen wedijverde Vegioin obsceniteit met Beccadelli . Nu moge dit feit alleen denonpartijdigen levensbeschrijver wel niet het recht geven omover het bijzondere leven beider dichters eene even strengeveroordeeling uit to spreken, het werk op zich zelf blijft toch

altoos een doemwaardige daad . Maar in hun dagen maaktemen streng onderscheid tusschen des dichters bijzonder levenen diens gedichten . Verscheidene humanisten hielden denstelregel, dat de dichter, die zedelooze onderwerpen behan-

delde, daarom zelf nog niet als een zedeloos mensch to be-schouwen was . Sommigen, door valsche ijdelheid verblind,stelden er (wel droevige) eer in van zich in de klassieke talenzoo meester to toonen, dat ze in alles, ook zelfs hierin, hunvoorbeelden uit de oudheid op zij konden streven . 't Isbillijk, dat wij, zonder evenwel iets to willen vergoelijken, bij

de strengste veroordeeling dit voor 't minst niet geheel enal uit het oog verliezen .

Van Vegio's bijzonder leven is ons overigens ook to weinig

bekend . Uit de geschiedenis zijner bekeering tot betere ge-dachten blijkt, dat er altoos nog een goede kiem diep in zijnhart verborgen was gebleven . Dat was een vrucht van deboetepredikaties in die dagen . Als twaalfjarige knaap hadhij de predikaties van Bernardinus van Siena gehoord, enofschoon hij den zin der boetepreeken nauwelijks verstond,bleef toch het indrukwekkend beeld van dezen heiligen pre-diker hem immer voor den geest . Doch, hoe wist hij zelfniet to verklaren, hij vatte, door den algemeenen stroom

meegesleept een gloeiende bewondering op voor de oudedichters. Virgilius was hem »een tweede god op aarde", demuzen zijn eenigste liefde .

Zoo ging hij een tijd lang in de valsche richting voort.De groote omkeer echter kwam bij de kennismaking met deConfessiones van den H. Augustinus . Dit »welsprekend eninnig zoet boek" was door den vader van het humanisme,

492

Petrarca, hoog vereerd en geprezen ; door zijn Augustinuswerd Petrarca ook tot andere kerkvaders gevoerd, Ambro-sius, Hieronymus, Gregorius . Aan Augustinus schreef hij hettoe, dat hij het heil zijner ziel hooger had leeren schatten dande welsprekendheid, en hij heeft niet weinig er toe bijgedragen,dat aan zijn H . Augustinus in de hoogachting der laterehumanisten de eerste rang verzekerd bleef. Voor Vegio washet lezen van de Confessiones de aanleiding en het begin vaneen geheelen omkeer in denken en doen . Nu werd Augustinusvoor hem wat weleer Virgilius was . Aan diens hand werdhij in den vollen ernst der kerkelijke litteratuur en het god-vruchtig leven ingevoerd . Na eerst nog secretaris der breven,dan datarius en domheer van Sint Pieter geweest to zijn,trad hij in de Orde der Augustijnen . Zijne vereering vanden grooten bekeerling en diens heilige moeder Monica waszoo groot, dat hij hen herhaaldelijk met zijn pen verheerlijkteen, na zijn dood, in San Agostino to Rome, in de kapel,waar bet gebeente dezer heilige vrouw rustte, wilde bijgezetworden. Zelfs Voigt, zoo moeielijk in het aannemen vanden ernst eener bekeering, ziet zich toch gedrongen om vanMaffeo Vegio to getuigen : »Dass der einst sorglose andselbst lascive Dichter ein Mann wahrhafter and tiefer From-migkeit wurde, ist kein Zweifel . Sein reiner W'andel, seineKeuschheit and Religiositat werden auch ausserhalb seinesOrdens geriihmt . Seine Schriften sind von jedem unreinenand gehassigen Beigeschmack frei, auch da wo er auf seineVergangenheit zuriickblickt" .

Later, bij de humanisten, komen wij op Vegio terug . Hierhebben wij alleen zijn voortreffelijk geschrift to bespreken,dat hem in de geschiedenis der opvoedingsleer voor alletijden een eereplaats heeft verzekerd .

In zijn verhandeling De educatione liberorum et eorumclaris moribus, laat hij niet alleen de klassieke schrijversPlutarchus en Quintilianus aan het woord komen, waarmedeverscheiden anderen zich tevreden stelden, maar ook deH. Schrift en de Kerkvaders . Het lezen en bestudeeren derklassieke schrijvers wordt als middel van hoogere beschaving

493

warm aanbevolen : Sallustius, de treurspelen wegens haarzedenreinheid, boven alles Virgilius wegens zijn elegantie enwijl de Aeneis de hoogste geheimen der wijsheid onder hetgewaad van dichterlijke vinding in zich bergt. Zeer ernstigwaarschuwt hij voor de elegie-dichters ; de blijspeldichtersworden voor den rijperen, mannelijken leeftijd bewaard . Alstegenwicht beveelt hij aan een gedeeltelijke lezing der H . Schrift,vooral het Psalterium en de leerzame boeken van het OudeTestament, het tweede deel der Machabeen, dat de romeinscheeloquentie het meest nabij komt . Zijn geheele geschrift spreektvan den verzoenenden geest, aan de goede, de vruchtbarerichting in de beweging der renaissance eigen . Op zijn wijzedrukt Voigt dit uit : >)So ist sein Buch das Erzeugniss einesmild gesinnten and verstandigen Kopfes, der dem heidnischenwie dem monchischen Fanatismus gleich fern steht" .Een ander tijdgenoot van den H. Antoninus, Pier Paolo

Vergerio (1350-1445?), niet to verwarren met diens naam-en landgenoot den lateren apostaat Pierpaolo Vergerio (± 1565),is eveneens van een zeer verzoenende richting . Zijn boekDe ingenuis moribus et liberalibus studiis ad Ubertum Carra-riensem werd in zijn tijd veel gelezen en is in een reeks vanuitgaven tot in de zeventiende eeuw verbreid . Het behoorttot de eerste, die in echt humanistischen geest geschreven zijn .

Vergerio was leerling van den wandelleeraar GiovanniMalpaghini to Florence. Van Malpaghini's talent zei laterLionardo Bruni, dat hij > als door een bijzondere genade Gods,zijn toehoorders voor de beoefening der schoone letteren wistto doen ontvlammen" . Uit die school kwam een geheeleschaar van uitstekende mannen, die op verschillende wijzeen in verschillende richting in Kerk en Staat de nieuwe be-weging met groote geestdrift bevorderden, zooals uit denFlorentijnschen adel Palla Strozzi, Giacomo d'Angelo da Scar-paria, Roberto de' Rossi ; drie staatskanselieren LionardoBruni, Carlo Marsuppini en Poggio Bracciolini ; mannen alsFrancesco Barbaro en de beroemde Ambrosio Traversari, vanwelke wij verscheidenen later nog zullen ontmoeten .Vergerio was nog uit den eersten tijd ; hij had PetrarcaCXIX. 5 .

33

494

nog gekend, en voor niemand deed hij onder in bewonderingen vereering van den vader van 't humanisme, die - zegthij ergens - na zooveel eeuwen weer als de eenige zanger(vates) is opgestaan" . Een volbloed humanist was hij echterniet, evenrnin als een echt geleerde, meent Voigt. Het schijnt,dat hij zijn kracht to veel verdeelde door to groote verschei-denheid van studie ; want niet alleen behaalde hij den doctors-graad in de beide rechten, maar ook in de philosophie ende medicijnen. Dag en nacht studeerde hij met hardnekkigentoeleg. Toen later Chrysoloras, naar Florence beroepen, daarvoor het eerst het Grieksch doceerde, plaatste Vergerio, opvijftigjarigen leeftijd, zich nog bij hem op de schoolbanken,om zich in zijne nog to geringe kennis van die taal to vol-maken (1397--1400) .

Maar moge Vergerio dan noch een volbloed humanist nocheen echt geleerde geweest zijn, aan zijn uitgebreide rechts-kennis en wellicht nog meer aan zijn humanistische vormingtegelijk met de begunstiging en aanbeveling van den be-roemden canonist Zabarella, zijn vroegeren professor, danktehij toch een voorname plaats aan het pauselijk hof, als secre-taris van Pans Innocentius VII. Want het humanisme hadtoen reeds een groote politieke beteekenis verkregen . Reedswas de tijd begonnen, waarin politieke redevoeringen en ge-schriften in den welluidenden vorm van Ciceroniaansch Latijneen onweerstaanbare macht op lezers en toehoorders uit-oefende . De humanisten hadden zich meer en meer als dedragers en woordvoerders der publieke opinie opgewerkt,gedroegen zich vaak met het zelfbewustzijn eener wereld-macht. Hun steun was lang niet to versmaden, hun vijandigepen wel degelijk to vreezen. De Pausen, van alle kantendoor vijanden omringd, moesten met dezen toestand rekeninghouden, meer nog dan de overige vorsten van Italie . Nietalleen ter handhaving hunner aanspraken, ter verdediginghunner rechten en verhooging van hun aanzien en invloed,maar zelfs tot opluistering van openbare en bijzondere plechtig-heden en het gewicht der gezantschappen . Voor dit alleswaren toen fraai gestyleerde redevoeringen noodzakelijk en

495

voor al dit werk waren de humanisten de eenige geschikte,de onmisbare mannen. Zelfs rijke familien behoorden zichde weelde to verschaffen van er een officieelen redevoerderop na to houden .

't Zou zeker voor de Pausen onverantwoord ziin geweest,zoo zij deze ontzaglijke macht in het staats- en maatschappelijkleven ongebruikt hadden gelaten . Dit verklaart ons ook deaanwezigheid aan het pauselijk hof van mannen als de ellendige,frivole Poggio en zijns gelijken . Gelukkig, dat er ook nogbeteren waren ! Zoo zien wij onder Innocentius VII o .a. mannengekozen als Lionardi Bruni en onzen Vergerio .

In welk aanzien tevens reeds deze mannen stonden, bewijstwel het feit, dat na den dood van Paus Innocentius aanVergerio werd opgedragen om bij de opening van het conclaafvoor de pauskeuze eene redevoering voor de kardinalen tohouden, ten einde hen aan to sporen tot het bewerken dereenheid in de Kerk . Want het was toen de tijd van hetwestersche schisma, dat negen en dertig jaren duurde . DeKerk onderging toen een der ergste beproevingen, die zij ooitdoorstond. >,Ieder wereldlijk rijk - getuigt Gregorovius -zou daarin zijn ten ondergegaan ; doch zoo wonderbaar bleekde organisatie van het geestelijk rijk en zoo onverwoestbaarhet idee van het Pausdom zelf, dat deze grootste der scheu-ringen niets anders dan deszelfs ondeelbaarheid bewees" .

Vergerio beleefde then geheelen tijd tot aan het einde .Zijne houding schijnt, voor zooveel hij er deel in had, altooscorrect to zijn geweest, wat van zijn leermeester Zabarelliniet kan gezegd worden . Dit pleit voor Vergerio's stand-vastigheid van karakter.

Door zijne houding in deze geschiedenis, getuigt hij zelflater, haalde hij zich toch den haat van velen op den hals .Zijn vriendschap met zijn vroegeren leermeester leed er even-wel niet onder, ofschoon deze aan het hof van den tegenpausJoannes XXIII bleef vertoeven. Vergerio maakte ook hetConcilie van Constans mede, waarop het ongelukkig schisma,bij 't juichen der geheele christenheid, tot een gelukkig eindegebracht werd . Daarna vinden wij hem in Bohemen werk-

496

zaam tegen de beroeringen door Jan Hus verwekt. Te Praagverdedigde hij (1420) tegen de Hussieten op treffende wijzede rechtzinnige leer der Kerk . Maar met dit al had hij denweg tot eenige winstgevende wereldlijke of kerkelijke betrek-king niet gevonden . In een zijner laatste brieven zegt hij,dat van jongs of de armoede zijn pleegmoeder geweest wasen hij reeds lang geleerd had haar als zijn blijvende levens-gezellin to beschouwen . Hij was clericus en had geen hoogerewijding ontvangen. Op zijn ouden dag vond hij gastvrijheiden liefderijke verpleging bij den bisschop van Grosswardein,Joannes Vitez, den man, die, na zijn veelzijdige opleiding inItalie, de klassieke studien in Hongarije, zijn vaderland, grond-vestte en ook nog buiten de grenzen van zijn geboortegrondmet rusteloozen ijver en vorstelijke milddadigheid bevorderde .Geleerden en dichters, wien de fortuin niet gunstig geweestwas, vonden bij hem steeds een gastvrij onderdak ; tot hemgingen zij > veluti ad confugium bonorum omnium ac literarumasylum, quoties calamitas aliqua congruisset" .

Vergerio was de eerste der Italiaansche humanisten, diein buitenlandsche betrekking ging, eenigen tijd namelijk bijKoning Sigismond, en ook zijn leven onder de »barbaren"eindigde . >> Gewiss - zegt Voigt - hat er das als einbitteres Brod and als ein hartes Verhangniss angesehen" .Men onderstelt, dat hij daar in Hongarije gestorven is ; inden laatsten tijd was hij geheel afgeleefd en versuft . InItalie had men hem al lang vergeten.

Lang evenwel overleefde den schrijver zijn paedagogischeverhandeling ; veel gelezen en verspreid als dit belangrijkgeschrift was, heeft het grooten invloed uitgeoefend in geheelItalie . De grootste paedagogen vormden zich naar deze,voor then tijd in menig opzicht zeker nieuwe, grondbeginselen .Daarom is, om den geest der renaissance beter to leerenkennen, een korte bespreking voor ons van belang . Te meerdaar wij straks in den prins der paedagogen een praktischuitvoerder zullen zien optreden van deze gezonde en heil-zame leer.

Vergerio gaat nit van deze grondstelling : daar de mensch

497

bestaat uit lichaam en ziel, is het hoogste doel, het ideaalder opvoeding, to zorgen, al naar den verschillenden aanleg,zoowel voor een krachtig lichaam als voor een krachtigengeest. Het oude : Mens sana in corpore sano .

Daarom is het op de eerste plaats van het hoogste belang,den natuurlijken aanleg der kinderen to leeren kennen . Voorde kinderen zelf is op jeugdigen leeftijd de zelfkennis nog tomoeilijk . Ouders en opvoeders moeten met groote zorg hunaanleg en hun neigingen bestudeeren ; daarnaar immers moethun bestemming bepaald, geheel hun opvoeding ingerichtworden .

Hij geeft aan, waaraan een edele, voor hooger opvoedingontvankelijke geest (liberale ingeniur) to kennen is . Hetzijn de volgende teekenen . Een natuurlijke eerzucht, waaruiteen zekere edele naijver ontstaat (generosa quaedam invidia) ;een gewillige geest van volgzaamheid ten opzichte van ouderemenschen, waardoor de kinderen gemakkelijk eenige verma-ning verdragen ; een trek naar werkzaamheid en afkeer vanledigheid . Zulke jongelingen zullen bijv . na uitspanningstijdgretig de gewone ernstige bezigheden weer aanpakken zondereen bijzondere aanmaning daartoe noodig to hebben . Devrees vervolgens voor bedreiging en straf en nog meer voorbeschaming en schande . Hieruit komt een der gunstigstekenteekenen op then leeftijd voort, namelijk de verecundia.Als zij bijv. bij berisping kleuren, na een of andere strafzich verbeteren, en toch tegelijk hun leermeesters liefhebben,dan is het in orde . Jeugdige knapen, die van nature goed-hartig en gemakkelijk to verzoenen zijn, geven goede ver-wachting van veelzijdige, degelijke ontwikkeling ; want het iseen teeken van een goeden aard, als men niemand haat ofminacht en alles ten beste uitlegt .

Voor teekenen uit lichamelijke gesteltenis stelt Vergeriozich tevreden met een verwijzing naar Aristoteles, volgenswien een teederder huid en lichaamsvorming op grooterbegaafdheid des geestes zou duiden. Zeker is het, dat recht-geaarde knapen zich zoowel door de uitdrukking van hungelaat als door de houding des lichaams laten kennen .

498

Bijzonderen nadruk legt. de schrijver, zeer terecht, hierop,dat jeugdige knapen en jongelingen altoos vol ontzag enbescheidenheid moeten zijn ten opzichte van ouderen . Want,

zegt hij, de jeugdige leeftijd is tot zonde geneigd, en alszij niet door het ontzag der volwassenen beteugeld wordt,stort zij zich gemakkelijk dieper in 't verderf : >>Iuvenum

enim actas prona est ad peccandum ac, nisi maiorum exem-

plis auctoritateque contineatur, facile semper in deterioraprolabitur" .

Hoever zijn wij hier van de nieuwste vinding van den laterentijd verwijderd, van de verderfelijke, met godsdienstleer en

ervaring zoozeer strijdende stelling van de zuiverheid enonbedorvenheid der menschelijke natuur, alsof er geen erf-zonde, geen gevolgen der erfzonde zouden bestaan 1 ) . Vergerio,

geheel in overeenstemming met de leer der Kerk, het gezondverstand en de ervaring, gaat, op deze paedagogische grond-

stelling steunend, over tot het bespreken van de goede enslechte eigenschappen, die den jeugdigen leeftijd eigen zijn,en beschouwt het als de taak der opvoeders om de eerstento ontwikkelen en to bevestigen, de andere, die of uit denatuur of uit gebrek aan ondervinding voortkomen, to ver-beteren. Hier blijkt wel duidelijk de waarheid, dat opvoedenlang niet ieders werk kan zijn ; want hier wordt een grootesom psychologische kennis en ervaring gevorderd. Hoe licht

1) Zoo ergens dan blijkt hier duidelijk, van wells groot sociaal belang het isde leer der Perk to volgen en in dit licht de dingen des levens to beschouwen .Hot ontkennen van het leerstuk der erfzonde brengt de grootste verwoestingento weeg . F. Le Play schrijft daarover het volgende, wet ik niet kan nalatenop doze pleats to citeeren .

>>Plus je cherche la cause de nos revolutions et des maux qu'elles entrainent,plus je la trouve dans les sophismes qui oat infecte notre nation a la fin duXVIIIe siecle. Le plus dangereux de ces sophismes a ete repandu par J . J.Rousseau. L'auteur 1'a resume lui-meme dans les termes suivants : »Leprincipefondamental de toute morale, sur lequel j'ai raisonne dans tous mes ecrits . . .est que l'homme est un etre naturellement bon, aimant la justice et l'ordre ; qu' itn'y a point de perversite originelle dans le coeur humain, et que les premiersmouvements de la nature sont toujours droits" (La Reforme sociale, 2 III) .Des que cette erreur se fut emparee des esprits, les coeurs ardents furentamenes a s'ecarter de la methode pacifique, qui avait ete le point de depart

499

toch kunnen zelfvertrouwen, dapperheid en fierheid, der jeugdveelal eigen, en waaruit veel goeds kan ontwikkeld worden,in aanmatiging, driestheid en zelfverheffing ontaarden . Metwelk een zorg moet hun onervarenheid voorgelicht, hun licht-geloovigheid, hun vurigheid, hun vaardig medelijden met denvaak schijnbaar onschuldige, hun neiging tot vriendschap ensamengaan geleid worden . Toch moet de opvoeder voor aldeze eigenschappen en neigingen zijne maatregelen weten tokiezen, opdat de goede zeden hun eigen worden en de slechtegewijzigd of geheel worden uitgeroeid .

Onder de voorschriften tot vorming en ontwikkeling vanden natuurlijken aanleg spreekt hij op de eerste plaats overde gevaren, die verwijderd moeten worden voor de onschulden de onbedorvenheid . Men drage de grootste zorg oni dejongelingen, zoolang het mogelijk is, onbedorven to bewaren .Want de to vroeg ontwaakte zinnelijkheid, zegt hij, ontzenuwtgelijkelijk ziel en lichaam . » Curandum est igitur, ut iuvenesquam maxime diu integri serventur. Immatura namque Venuset animi et corporis vires enervat" . En hier is hij zeer gestreng .Dansen en dergelijke spelen, ja ieder verkeer met vrouwenmoet hun verboden zijn ; zij moeten er zelfs niet van hoorenof spreken . Want daar zij zelf door den gloed der jeugdgemakkelijk tot zinlijkheid overslaan, zoo is alle hoop ver-

du systeme . La logique conseilla, is la fin, de renverser par la force lespouvoirs publics qui, mime apres les enseignements du Contrat Social, conti-nuaient a pervertir le peuple. Cette revolution decisive fut accomplice le 14juillet 1789" (Les Ouvriers Ruropiens, I.) .

Men ziet, hoezeer de beginselen dezer invloedrijke mannen der renaisancein tegenstelling waren met die, waaruit de revolutie voortkwam, en wederom,hoe hier tusschen Renaisance, Reformatie, Revolutie geen ander verband isdan dat die woorden met dezelfde Idler beginnen . 't Is duidelijk, dat dezegrondbeginselen van de renaissance-mannen geheel in overeenstemming zijnmet de leer der Katholieke Kerk . Hoe zij hit ook met de ervaring waren,leert ons Le Play, waar hij de dwaling omtrent de erfzonde laat weerleggendoor de huisvaders en zelfs de bakers : »Les peres de famille trouvent dans1'experience journalieres du foyer domestique la confirmation de cette verite"(Ref. so, .). - Napoleon I drukt zijne ervaring op dit punt aldus uit : »Je mesuis surtout degoute de Rousseau, depuis que j'ai vu l'Orient : l'homme sauvageest un chieu" (Taine, lee',-hue moderne, p . 72) .

500

loren als daar nog een erger raadgever bijkomt . >>Nam, cum

ipsi per se aetatis fervore ad veneria rapiantur, mdla exitspes reliqua, si malignus quoque consilio comes accesserit" .

Verder wijst hij op de gevaren der ledigheid en der een-zaamheid, prijst de matigheid in eten en drinken en slapenaan en waarschuwt tegen het gebruik van wijn ; beter, zegthij, dan wijn met water is water met een weinig wijn .

Boven alles moet een welopgevoed jongmensch zijn gods-dienstoefeningen trouw verrichten en deze van jongs of hoogleeren waardeeren . Want, zegt hij, wat van de menschelijkeinrichtingen zal hem heilig zijn, die de Godheid veracht?Toch waarschuwt hij hier, zeer menschkundig, tegen over-drijving, die op dezen leeftijd licht den spotlust welt .Na ten slotte nogmaals gesproken to hebben van den

eerbied jegens de ouderen, waarbij gewezen wordt op hetvoorbeeld der romeinsche jeugd ten opzichte der senatoren,en nog bijzondere aandacht gevestigd to hebben op beschaaf-den toon en omgang, besluit Vergerio zijn verhandeling overde zedelijke opvoeding in 't algemeen : De ingenuis moribus,om over to gaan tot de wetenschappelijke vorming, die daar-mede samengaat, de >liberalia studia" . Wij stippen slechtskort eenige voorname punten aan .

Een der eerste voorwaarden van welslagen is, dat menzoo spoedig mogelijk beginne . Vroegrijpe kinderen echtermislukken soms later geheel . De opvoeder moet zijn zorgook aan de middelmatigen besteden, ja, wegens hun zwakkervermogen, nog meer zorg dan aan de talentvollen .

't Is opmerkelijk, hoe hij geheel het onderwijs en de op-voeding zooveel mogelijk individueel wil hebben . ledereknaap moet geheel naar zijn eigen talent, aanleg, eigen-aardigen inborst behandeld worden . Ook de middelen, waar-mede men hun list voor de studie inboezemt, zijn daarnaarverscheiden . De eenen worden door lof en vooruitzicht oponderscheiding, anderen door kleine geschenken en liefkozingen,anderen wederom door bedreiging en straf aangeprikkeld .Deze middelen moeten gezamenlijk en zelfs bij een endenzelfden al naar ornstandigheden verschillend aangewend

501

worden. Te groote zachtheid vernietigt den goeden aanleg,to groote gestrengheid dooft het opvlammend vuur in deknapen uit ; zij durven dan niets meer, daar ze alles vreezen .De cholerische temperamenten behooren met de grootsteomzichtigheid behandeld to worden ; onder hen zijn de meesttalentvollen .

Maar niet slechts talent en aanleg en inborst maar voor-namelijk ook de bestemming van den knaap moet in aan-merking genomen . Dit staat nauw met elkander in verband ;naar het eerste moet het laatste bepaald worden . Al naarbij den eenen bijv. het speculatieve verstand, de zin voorhet afgetrokkene, of bij den anderen het praktische, de zinvoor het concreete, meer overwegend is, heeft hij zich zijnloopbaan to kiezen . Zelfs die meer bekrompen zijn van geest,kunnen toch in eenig vak, niettegenstaande hun zwakheidin de andere, tot iets degelijks worden opgeleid .

Wetenschappelijke ontwikkeling overigens zonder zedelijkengrondslag heeft geen waarde, kan zelfs voor de maatschappijdes to gevaarlijker worden. De wetenschap heeft niet haardoel in zich zelve ; zij is slechts middel .

Onder de bijzondere wetenschappen noemt Vergerio op deeerste plaats de geschiedenis . Wij hebben gezien, hoe ookde eenvoudige Morelli hier veel gewicht aan hechtte . Vergeriobespreekt uitvoerig de opvoedende kracht der geschiedenis .Maar daarnaast komt de moraal-philosophie voor dit doel inaanmerking. Hij verstaat hieronder meer den wetenschappe-lijken vorm der christelijke zedeleer . Deze gaat met degeschiedenis hand in hand ; de eene behelst de voorschriftenvoor het zedelijk leven ; de andere geeft de voorbeelden .Hiertoe rekent hij ook de welsprekendheid, daar zij leert omwat de wijsbegeerte vervat in een schoon gewaad to steken .

De poetiek heeft, evenals de welsprekendheid, grooteninvloed op het leven ; haar hoofddoel is genot van den geest .Nauw verbonden met haar is de muziek, begeerenswaardigwegens haar macht om de hartstochten to bedaren en dengeest to verfrisschen . Arithmetiek en geometrie verschaffenwegens hun evidentie, den geest een bijzonder genot . En

502

daarom vooral is de astronomie bijzonder schoon, omdat zijons uit deze duisternis en dichte atmosfeer in die hoogere,geheel lichte en met zooveel sterren getooide gewelven metoog en hart doet opgaan .

Bijzonderen lof heeft hij voor de natuurwetenschap, »die's menschen kenvermogen het eigenaardigst is, en waardoorwij de grondwetten en de toedracht der dingen in de bezieldeen onbezielde natuur, en de oorzaken en krachten der wer-kingen en veranderingen in het heelal leeren kennen, zoodatwij van veel dingen de oorzaken kunnen aangeven, wat deonbeschaafde menigte als wonder pleegt to aanschouwen" .Boven alles staat bij hem de scientia divina, de godge-

leerdheid .'t Is evenwel zijn bedoeling niet, dat ieder en alien deze

wetenschappen bestudeeren . Ieder afzonderlijk zou het ge-heele leven eens menschen in beslag kunnen nemen . Maaral behoort nu wel ieder voor zich die wetenschap in 'tbijzonder to beoefenen, waarvoor hij den besten aanleg in zichheeft ontdekt, zoo moet men toch bedenken, hoe alle weten-schappen zoo nauw met elkander in verband staan, dat Beenenkele op uitstekende wijze kan opgevat worden, wanneermen met de andere volslagen onbekend is : > Quamquann itaBunt conjunctae doctrinae omnes, ut nulla quaevis, ignoratisprorsus aliis, egregie percipi possit" . Behartigingswaardigewaarheid !

Om meer bepaald bij ons onderwerp to blijven, hebbenwe ons nu met deze voornaamste punten tevreden to stellen .Ook voor de andere paedagogische geschriften verwijs ik denbelangstellenden lezer naar de uitgave der Bibliothek derkatholischen Padagogie . Daar kan men ook het treffendbewijs vinden, dat in de Katholieke Kerk door alle eeuwenheen de zaak der opvoeding een zaak is geweest van degrootste en zeer verlichte zorg, en dat niet eerst met deReformatie, gelijk wel eens beweerd wordt, de ware paedagogieis geboren . De kennismaking met deze geschiedenis deropvoedingsleer zou menig paedagogisch held der latere dagenmisschien met meer bescheidenheid doen optreden . Maar

503

ter zake . Men ziet, dat wij geenszins, om den renaissance-tijd to verheerlijken, uitsluiten wat in de middeleeuwen envroeger voor de opvoeding gedaan is . Juist de traditioneelekracht dezer echt katholieke paedagogie komt zeer duidelijkuit in het feit, dat bij de machtige, in zooveel opzichten ge-vaarlijke, beweging der renaissance het eerst op dit terreinde verzoenende richting verwon en de meest harmonischeoplossing gevonden werd .

Dit merkwaardig feit kunnen we illustreeren met hetportret van een persoon vooral, then wij met zijn tijdgenootenals den prins der paedagogen mogen begroeten, namelijk dengrooten Vittorino da Feltre . Deze heerlijke verschijning in't begin der vijftiende eeuw (1378-1446) levert een schoonbewijs, dat, om met Rosier to spreken, > das wiederbelebteStudium des klassischen Alterthums trotz grossen Misbrauchesseitens vieler Humanisten sich mit dem Christlichen im Lehreand Ubung sehr wohl verbinden liesz" .

Vittorino dan was een man van edele, algeheele toewijdingaan een levenstaak, waarvoor natuur en genade hem scheento hebben voorbestemd . Ongetwijfeld moet hij tot de grootehumanisten gerekend worden . Niet om zijn geschriften ; wijkennen niets van hem dan een enkelen brief aan AmbrogioTraversari. Hij was geen man van de pen maar van dedaad ; hij was paedagoog in den edelsten zin, omnis kumani-tatis paten, gelijk het opschrift luidde op de schoone gedenk-penning door den beroemden medailleur Pisanello aan hemgewij d .

Het edelste streven van zijn tijd, vereenigd met wat devoortijd goeds en heiligs had, nam hij in zijn voile leven op,bracht hij tot de meest voikomene uitdrukking en deed hijin het leven zijner leerlingen, voor zoover zij daarvoor bevat-telijk waren, overgaan . Vittorino was een open, doorzichtig,harmonisch karakter . Wie Burckhardt's opvatting deelt, die

504

in alles van then tijd het streven naar hooge kunst wil zien,zou dit levend kunstwerk kunnen karakteriseeren met to zeggenom de zuivere, rustige, hooge idealiteit een Ghiberti, om deeenvoudigheid en klaarheid van compositie een Luca dellaRobbia. Zijn geheele verschijning immers maakt op ons eenzelfden weldadigen, rustigen, liefelijken, onvermengden indrukals de sculptuur-werken van deze beide meesters .

De eenvoudigste levensschets verheft zich hier onwillekeurigtot een lofrede . Ook tot een apologie ; want Vittorino'sleven en streven bewijst op treffende wijze, hoe het Christen-dom de alzijdigste ontwikkeling van den geheelen mensch nietalleen niet verhindert maar eerst recht goed mogelijk maakt .Het pleit ook voor zijn tijdgenooten, voor den heerschendengeest van dit tijdvak, dat een man als hij door alien zonderonderscheid hoog geacht en oprecht gewaardeerd werd. Menreisde naar Mantua, alleen om hem to zien . Ver buitenItalie verbreidde zich zijn roem, en leerlingen uit voornameen rijke familien, zelfs uit Duitschland, stroomden van wijden zijd toe .Aan Giovan Francesco Gonzaga to Mantua (hij regeerde

1407-1 444) komt de eer toe van dezen edelsten der huma-nisten zijner dagen als den opvoeder zijner kinderen tohebben uitverkoren . Zeker zal zijn gemalin, de even vromeals hoog ontwikkelde Poala Malatesta (nicht van Carlo Mala-testa van Rimini), in deze keuze wel de hand gehad hebben ;want meer nog dan de vader schijnt zij zich met de opvoe-ding der kinderen bemoeid to hebben en met Vittorinovoortdurend in verbinding to hebben gestaan. Hoe hoogdeze zijn taak opnam, blijkt wel duidelijk uit de voorwaarden,waarop alleen hij zijn gewichtig ambt wilde aanvaarden .Terwijl hij de vraag naar het inkomen geheel onaangeroerdliet, verlangde hij uitdrukkelijk van den vorst, dat deze ingrondbeginselen en levenswijze met hem moest overeenstem-men ; alleen onder deze voorwaarde kon hij de opvoederzijner kinderen wezen . Ook vorderde hij het volkomen gezagover zijne kweekelingen. Door zijn kennis en karakter heeftVittorino den onderwijzersstand in zijn dagen hooger verheven .

505

Petrarca had niets dan medelijden met zulke menschen enzag zeer uit de hoogte op hen veer . Poggio, toen hij inEngeland vertoefde zonder eenig ambt of inkomen, verkoosliever armoede to lijden dan onderwijzer der jeugd to zijn .Maar onze Vittorino verschilt bijna in alles met de grootehumanisten .

Zijn afkomst heeft hij met de meesten van lien gemeen ;ook hij was een man uit het yolk; zijne ouders leefden in hetkleine Feltre in behoeftige omstandigheden ; alleen waren zijrijk in echt christelijke deugd. Zoo nam hij twee grootedingen uit het ouderlijk huis mede, die den gronslag legdenvoor zijn latere grootheid, de gewoonte namelijk van ontbe-ring en een echt degelijke godsvrucht .

Zijn eerste hooger onderricht genoot hij to Padua, waar hijdoor lesgeven bij eenige burgerfamilies in zijn levensonder-houd voorzag . Petrarca's leerling, Giovanni Malpaghini daRavenna en diens opvolger Casparo Barzizza waren zijnleermeesters in de grammatica en de rhetorica. Wat Petrarcain zijn Giovanni roemt, vinden wij in verhoogde mate inVittorino terug . Rosmini stelt in zijn levensbeschrijving vanVittorino deze twee mannen naast elkaar en doet uitkomen,hoezeer beiden onthecht waren van geld en goed en instudieijver gelijkelijk uitmuntten . De leerling overtrof tenlaatste zijn meester . De geest van den vader van het huma-nisme ging van Malpaghini op Vittorino over . In zijn eerstenstudietijd schreef hij zelfs gedichten in den geest van Petrarca'ssonnetten aan Laura, even ideaal opgevat . Doch, ofschoonin niets berispelijk, wilde Vittorino daar later niet meer vanhooren . Ze zijn ons niet bewaard gebleven .

Zijn lievelingsvak was de mathesis . Deze werd toen ge-doceerd door den beroemden Blasius Pelakane . Onze studentwas evenwel niet bij machte het hooge leergeld aan theninhaligen meester to betalen . Na hem to vergeefs een plaatsjeonder zijn gehoor to hebben afgesmeekt, biedt Vittorino hemzijn diensten aan als knecht in de hoop van op deze wijzetot zijn doel to geraken . Pelakane neemt de nederigstediensten kosteloos van hem aan, maar blijft doof voor zijn

506

verzoek om eenig onderricht . De hebzuchtige professorvreesde mettertijd een mededinger . Zes maanden lang hieldde leergierige jongeling zijn dienst vol ; maar toen hij einde-lijk zag, dat de man toch onvermurwbaar bleef, ging hij, opeigen kracht steunend, zelf aan de studie . Spoedig werktehij de tien boeken van Euclides door en wekte dra doorzijn kennis de bewondering der geleerde kringen to Padua,tot niet gering verdriet natuurlijk van onzen Pelakane, diezijn aanzien en inkomen zag verminderen. Bij het omnishumanitatis eater staat Vittorino op Pisanello's gedenkpen-ning ook verheerlijkt als summus mathematicus.

Te Padua behaalde hij zijn akademische graden ; droegechter uit groote bescheidenheid nooit ring en baret, deteekenen zijner waardigheid. Zijn bestemming vond hij toMantua, waar hij tot aan 't einde zijns levees zijn voorbeeldigepaedagogische werkzaamheid kon ontvouwen . Hier schiephij de inrichting, die als A et eerste moderne gymnasium"zoo beroemd zou worden.

Bij zijn komst to Mantua vond Vittorino daar een prachtiggebouw, heerlijk gelegen aan het eind der stad, in de nabij-heid van een klein meer, op een uitgestrekt terras, metliefelijke omgeving . Het was de casa -iocosa : het vroolijkehuis . Maar deze al to groote heerlijkheid strookte niet metden geest van den eenvoudigen, ernstigen paedagoog . Desvorsten kinderen en hun speelmakkers gingen daar in kostbarekleedij, geurend van welriekende zalven ; de geheele inrichtingwas weelderig en de tafel van uitgezochte spijzen voorzien .De jongelui voerden weinig uit . Vittorino stond op het puntom op staande voet Mantua to verlaten . Doch vertrouwendop de volmacht van den markgraaf bleef hij, vast beslotenalles geheel naar zijn inzicht in orde to brengen .

Met groote voorzichtigheid bereidde hij den omkeer voor.Een tijdlang sloeg hij alles gade en, eenmaal zeker van zijnzaak, koos hij uit de knapen, die tegelijk met des vorstenzonen werden opgevoed, degenen uit, die de gunstigste ver-wachtingen gaven ; de anderen liet hij gaan . Het getal derdienstknechten werd verminderd, kost, kleedij, de geheele

inrichting op eenvoudiger voet gebracht . De poorten werdenonder bewaking gesteld van een vertrouwd persoon, dieniemand uit- of inliet zonder Vittorino's verlof . Later maaktehij nog eens een schifting onder de leerlingen, wier getal,niettegenstaande zijn gestrengheid in bet aannemen, voort-durend toenam . De besten behield hij bij de vorstelijkeknapen in bet nude huis, waar hij zelf ook bleef wonen, deanderen verhuisden naar een nieuw ingerichte woning in deonmiddellijke nabijheid . Alles bleef onder zijn toezicht. EnGonzaga, getrouw aan zijn belofte, liet hem den vrijen wilen ondersteunde hem met zijn hoog gezag .Naar ziel en lichaam gezonde, degelijke menschen en

christenen to vormen, die voor tijd en eeuwigheid gelukkigkonden zijn, een algeheele en individueele ontwikkeling vanalle krachten en vermogens van den mensch en den christen,zietdaar bet ideaal van Vittorino's opvoedingssysteem . Zijnschool moest als een groot huisgezin wezen, waar de leeraar,in gestadig verkeer met zijne leerlingen, bet eerbied afdwingendgezag des vaders met de liefdevolle zorgen der moeder inzich wist to vereenigen .

Boven alles stond de godsdienstig-zedelijke vorming . Alsgrondslag van alle deugd en zedelijkheid beschouwde hij degodvreezendheid .

Voor zich zelf wedijverde hij in bet beoefenen van allerleideugden en godvuchtige oefeningen met de vroomsten vanzijn tijd. Zoo was hij zelf bet voorbeeld van alles, wat hij vanzijn leerlingen vorderde . Dagelijks geleidde hij hen naar dekerk om de H. Mis bij to wonen . ledere maand - en dit iszeer merkwaardig, voor then tijd - zond hij hen to biechten 1 ) .

Ook hier gaf hij zelf bet goede voorbeeld. Wie nalatig waswerd tot driemaal toe in 't geheim vermaand ; baatte dit niet,dan volgde er een openbare terechtwijzing ; was ook dezetevergeefs, dan werd hij weggezonden als iemand, die nietsbij hem kon leeren. Want de studie der wetenschap, placht

507

1) Lie over het weinig communiceeren in de middeleeuwen, zelfs in delaoosters : Der Katholik (Februari 1862) .

508

hij to zeggen, is iets reins, is godsdienstig en heilig, en slechtsonbedorvenen mochten ze plegen . God alleen geeft aan demenschen de wijsheid, en geeft die slechts aan zijn vrien-den. Vloeken, godslasterlijke of ontuchtige taal was hem zulkeen gruwel, dat hij den een of ander, die hij daar meer daneens op betrapte, haast niet meer zien kon . Dan spaardehij zelfs een kastijding aan den lijve niet, ofschoon hij zegeenszins als regel gedoogde . En dat zonder aanzien vanpersoon . Toen een der reeds opgewassen zonen van denvorst bij het balspel zich eens een smaadwoord tegen deheiligen liet ontvallen, vloog Vittorino op hem toe, gaf hemeen slag in 't aangezicht, greep hem in tegenwoordigheid vanallen in de haren, hem toeroepend : >> Hoe gij goddelooze,gij hebt God niet lief, den vader, geleider en beschermer vanalien? Gij vreest Hem niet, die de opperste Heer is van dezestad en van de heele aarde? Durft gij als vijand van onzengodsdienst, als vijand van God het nog wagen om deze uwebrave medeburgers aan to zien en uw christelijke ouders onderden oogen to komen ?" >) Met gelatenheid onderging de knaapdeze strenge terechtwijzing en, naar Vittorino's voorschrift,vroeg hij, op den grond geknield, vergiffenis voor zijn fout,waarop Vittorino, die zeer teeder van gemoed was, met tranenin de oogen tot de omstanders zeide, dat hij God dankte,die hem zulk een leerling gegeven had" .

Dezelfde Prendilacqua, een leerling van hem, nit wienslevensbeschrijving wij deze bijzonderheden weten, verhaalt ons,hoe hij zijn leermeester vaak met bijzonderen nadruk had hoorenzeggen, dat er voor staat en maatschappij geen grooter rampkan bestaan dan geleerde ontwikkeling zonder rechtschapen-heid . Daar immers de wetenschap en de welsprekendheidgeduchte machten zijn, kunnen zij in het bezit van slechtemenschen allicht groote beroeringen verwekken in den staaten de goede zeden der burgers bederven .

Er is van de humanisten veel kwaad gezegd en van velen ookterecht, maar hoe was deze humanist bezorgd voor de goedezeden zijner leerlingen ! Hoe voorzichtig in de keuze vanhun lectuur ! Kwam soms bij de klassieke dichters een aan-

509

stootelijke uitdrukking voor, dan wist hij bij de uitlegging vanzulk een plaats dat woord op bijzondere wijze to verzachtenen als geheel van zijn onpassende beteekenis to ontdoen .En dan verhief hij dra zijn stein tegen de zonde in 't alge-meen, opdat in de zoo ontvankelijke gemoederen geenaanloksel mocht ontstaan ; en met zulk een kracht en ernsten gloed van taal, dat hij geen woorden maar pijien enbliksemschichten in de harten zijner jeugdige toehoordersscheen uit to slingeren .

Naastenliefde en eendrachtszin trachte hij hun diep in toprenten . Daarom moesten ook alle oefeningen zooveelmogelijk in gemeenschap plaats hebben . De eenzaamheidbeschouwde hij als gevaarlijk en duldde niet, dat men zichvan de anderen afzonderde of in stilte zich met elkaar onderhield .

De groote zachtmoedigheid en liefde, waarmede hij voort-durend zijne leerlingen bejegende, verhinderde toch niet, dathij onverbiddelijk streng was, waar het ging om zijn gezagen de verschuldigde gehoorzaamheid . De groote genegenheidder zijnen was daardoor, in plaats van tot oogendienarij toleiden, met een heilzame vrees en ontzag gemengd, zoodatook zijn afwezigheid geen gelegenheid werd tot ongeregeldheden .

Geheel zijn opvoedigssysteem berustte op de degelijke, ge-zonde en heilzame grondbeginselen van de geloofs- en zedeleerder Kerk . En dat dit zeer goed kan samengaan met vol-maakte ontwikkeling van hart en geest, of liever, dat dezejuist daardoor krachtig bevorderd werd, leeren wij duidelijkuit hetgeen hij van zijn leerlingen vorderde en maakte .

De wetenschappelijke vorming leed bij hem geenszins aaneenzijdigheid . Hoe vurig vereerder hij als humanist ook vande klassieke schrijvers mocht wezen, toch was de studie enhet genot van hun geschriften geenszins het eenige doel, maarwel voornamelijk het groote middel tot degelijke en veel-zijdige ontwikkeling van geest en hart. Zeker, ook hij be-klaagde het al to veel veronachtzamen van den vorm enkeurde de gebreken af, die tegen het einde der veertiendeeeuw de wetenschappelijke ontwikkeling aankleefden, maarde geheele middeleeuwsche beschaving to verwerpen, daar

CXIX . 5 .

34

510

dacht hij niet aan ; hij trachte de studien zooveel mogelijkto hervormen en to verbeteren . Ook verloor hij zich niet indweeperij of eenzijdige vooringenomenheid met een of anderbijzonder vak ; hij was een zeer praktisch man, die zijne leer-lingen uitgebreide kennis wist bij to brengen en tegelijkertijdtot praktische mannen to vormen .

Zijne inrichting omvatte eenigszins onze tegenwoordigegymnasiale en universitaire ontwikkeling . Eene juiste verge-lijking is, om verschillende redenen, niet gemakkelijk . Alleende studie van het recht, waarvoor hij Been, voor hem ge-schikt leeraar schijnt to hebben kunnen vinden, was nietvertegenwoordigd . De studie der medicijnen was toen geheelanders . Ontdekte hij evenwel in een zijner leerlingen eenigeneiging tot deze studien, dan verschafte hij hem, soms opeigen kosten, aan eene andere inrichting daartoe de gelegen-heid . Een groot aantal leeraren werkte onder zijn opper-toezicht ; soms had hij, alleen voor het grieksch, vier leeraren .Men begon met de latijnsche en grieksche grammatica . Inlien tijd werden alleen Cicero en Demosthenes, Virgilius enHomerus gegeven. Onder de andere klassieken, die hij toe-liet, prees hij bijzonder Sallustius, Caesar en Livius aan, welkenlaatsten hij, een der eerste zijner tijdgenooten, bijzonder be-studeerd had . Onder de dichters trok vooral Ovidius omzijn schoone taal hem aan ; maar diens onzedelijkheid ergerdehem. Juvenalis bleef geheel buitengesloten, Horatius en Persiusom uit to zoeken. Terentius' geestigheid en Plautus' natuur-lijkheid was hem een lust . Voor het grieksch kwamen, naastHomerus, ook Hesiodus, Theocritus, Pindarus en Aristophanesin aanmerking .

De geheele inrichting der studien stond overigens nog opden middeleeuwschen grondslag van het Trivium (grammatiek,dialectiek, rhetorica) en het Ouadrivium (arithmetiek, geometrie,astronomie en muziek). Na deze voorbereidende studien kwamde philosophie naar Aristoteles en Plato . Eerst daarna stondde weg tot de theologie, het recht en de medicijnenopen .

Het geheel eigenaardig karakter van Vittorino's opvoedings-

511

en leermethode bestond in de bijzondere inachtneming vande individualiteit der leerlingen .

Drie dingen, zeide hij, worden bij de studeerende jonge-lingen gevorderd, talent, oefening, kennis . Het talent is gelijkaan den akker ; het bebouwen van den akker is de oefening ; devrucht is de kennis. Maar gelijk de akkergrond niet overaldezelfde is, zoo is het ook met den aanleg ; en gelijk de land-man verkeerd zou handelen, zoo hij den wijnstok zou plantenop een grond, die meer voor graanbouw geschikt is, en omge-keerd, zoo is het ook met den verschillenden aanleg derstudenten. Ook is ieder talent verscheiden in kracht .Ieder mensch evenwel met gezond lichaamsgestel heeftook de kracht en het vermogen om in dat vak, waarvoor hijbestemd schijnt, eene zekere ontwikkeling to verkrijgen . Uitieder mensch is daarom iets to maken, evenals men vaniederen grond eenige vrucht kan trekken al is 't dan ookniet altoos het edele graan . Hoofden voor geen enkeleontwikkeling vatbaar achtte hij zeldzame uitzonderingen .Daarom gaf hij degenen, die moeilijk leeren konden, nietprijs maar gaf hun gemakkelijker werk ; want geen enkelezijner leerlingen mocht van de liefderijke zorgen des meestersverstoken zijn . Juist de zwakkeren, zoo ze slechts hun plichtdeden, ondersteunde hij met lof en waardeering, opdat zeniet ontmoedigd zouden worden . Hij ontzag geen moeite enopoffering om ieder zijner leerlingen in 't bijzonder door endoor to leeren kennen. Daarom leefde hij geheel met hen mede,woonde met hen onder hetzelfde dak, at aan dezelfde tafel enwas ook voortdurend bij hun ontspanningen tegenwoordig .

Werken, werken, werken was zijn leus, zoowel voor zichzelf als voor zijn leerlingen . 't Was een gemeenschappelijkearbeid . Hoewel hij zich op zijn ervaring en voortdurendeoefening had kunnen verlaten, bereidde hij zich toch altoosmet zorg voor . Is men, placht hij to zeggen, van de kennisdoor en door doordrongen, dan behoeft men nooit naarwoorden to zoeken en bereikt men wat wel het voornaamsteis bij het onderwijs : juistheid en helderheid, zoodat alle leer-lingen zonder uitzondering, de lessen met vrucht kunnen volgen .

5 12

Steeds drong hij, vooral bij de eerste oefeningen, op stipt-heid en nauwkeurigheid aan . Om to zien, of zijne leerlingenmoeilijke plaatsen bij dichters of wijsgeeren goed haddenbegrepen, liet hij ze die luid voorlezen en maakte dan uithouding en voordracht op, of 't begrepen was . Zoo gaf hijdagelijks zes tot acht uren les en vond dan in den vroegenmorgen nog tijd om aan hen, die van buitengewonen aanlegen werklust blijk gaven, nog geheel bijzondere zorgen towijden . En bij al deze groote inspanning was hij altoosvroolijk en blij gestemd ; een innemende glimlach week nooitvan zijn gelaat . Allerlei middelen wist hij uit to denken om,vooral bij den aanvang, de studie licht en aangenaam tomaken . Vooral poogde hij, bij alle strenge tucht, toch huneigen zelfstandigheid to ontwikkelen, hen zelf to leeren denkenen werken.

Wat de lichamelijke straffen betreft - een punt in depaedagogie, waarover al veel geschreven en gewreven is -hij was in 't algemeen daar geen vriend van. Maar to prak-tisch en to ervaren om ook hier absoluut to zijn, erkendehij toch bij uitzondering het nut . Maar dan was hij zeerzacht en zeer spaarzaam in de toepassing . Liever werktehij op het eergevoel . Bij alle terechtwijzing of straf vermeedhij zorgvuldig om met een onpassende uitdrukking toorn ofminachting to toonen . In den regel strafte hij nooit terstond,maar liet eenigen tijd tusschen fout en straf verloopen omhet karakter van den leerling na to gaan en niet overijld tohandelen. In alles kortom was hij verstandig, voorzichtig enliefderijk .

Bij al deze zorg voor de ontwikkeling van geest en hart,de vorming van het geheele karakter, verloor deze wijzepaedagoog ook de ontwikkeling van het lichaam niet uit hetoog . Den geheelen mensch to ontwikkelen was immers zijnideaal . Daarom nam hij verstandige maatregelen omtrenteten en drinken en slapen ; maar ook bier wederom geenalgemeene toepassingen voor alien zonder onderscheid, ookhier zooveel mogelijk alles met inachtneming der individuali-teit . Hier kan men zien, dat ook de zorg voor vturnen" en

513

de gymnastiek niet van de allernieuwste toepassing is . Ooklegde hij er zich bijzonder op toe, dat alien in geheel hunhouding en optreden zich door fijn beschaafde en hoffelijkevormen zouden onderscheiden . In dit alles, ook in de lichaams-oefeningen, gaf hij zelf het uitmuntend voorbeeld .

Inderdaad de groote kracht en de machtige uitwerking vanzijn opvoedkunst was vooral gelegen in het voorbeeld, dathij zelf gaf. Dit voorbeeld geven was bij hem niet een ge-speelde rol, niet een uiterlijk vertoon, het kwam voort oprecht,ongedwongen, natuurlijk uit het innig godsdienstig wezen, dathem bezielde . Deze degelijke godsdienstigheid was het eenigemaar boven alles verhevene erfdeel, wat zijne behoeftigeouders, vooral zijne zoo echt vrome en zoo hartelijk geliefdemoeder, hem op zijn tocht door het leven hadden meegegeven .

Hij leefde inderdaad als een kloosterling . En, opdatniemand hier een verkeerd denkbeeld voor den geest kome,zij hier bijgevoegd, dat de geschiedschrijver Voigt in dezenhumanist niets » miincleisches" heeft kunnen ontdekken. Zijnonbevlekte levenswandel werd door al zijn tijdgenooten be-wonderd en geprezen 1 ) .

Prendilacqua verhaalt, dat hij, zijn vurigen aard in aan-merking genomen, tot zinnelijkheid en grammoedigheid geneigdwas ; door vlucht voor de gevaren en zelfbeheersching hadhij beide overwonnen en geheel onder bedwang. Van jongsof ontberingen gewend, bleef hij geheel zijn leven door aandie gewoonte gehecht en nam in alles voor zich slechts hetnoodzakelijke ; niets meer. Hij was een vijand van alle weeklijkheid . In den winter zag men hem nooit zich warmen bijhet vuur maar door lichaamsbeweging de kou verdrijven .Aan deze veelzijdige verharding, door godsdienstige beweeg_redenen geheiligd, schreef hij het toe, dat hij tot op zijnacht en zestigste jaar, trots zijn voortdurend ingespannenleven, steeds een volkomen gezondheid mocht genieten . Nog

1) De meer geciteerde Vespasiano da Bisticci zegt : »Era da lui opinione oltrealla continenza the not abbiamo detto, the fusse vergine" ; en Prendilacqua :vita impetum corporis compressit atque continuit, ut facile non dicarn pudi-citiam, sed virginitatens conservasse hand obscura fama fuerit" .

5 1 4

kort voor zijn dood gaf hij, naar gewoonte, zes ureadaags les met dezelfde levendigheid en krachtige stem ; nietsvan ziekelijke overspanning of zenuwachtigheid was ooit aanhem to bemerken . Maar ook dagelijks was hij gewoonzich to ontspannen door bet balspel en andere oefeningen ;van zijn jongen tijd of had hij zich geoefend in loopen,springen en paardrijden ; ook placht hij veel luidop to lezenour een krachtige stem to behouden .

Nooit, hoe druk hij 't mocht hebben, liet hij zijne oefe-ningen van godsvrucht achter. Hij begon den dag met eenelezing der H. Schrift en psalmgebed, zegt zijn levensbe-schrijver, en hiermee zal wel een gedeelte der breviergebedenbedoeld zijn, en woonde dagelijks knielend de H . Mis bij .Het gebruik der discipline was hem niet vreemd . lederemaand ging hij to biechten en ter communie. Op vasten-dagen en den geheelen vastentijd verdubbelde hij zijn gods-dienstijver . Dan bezocht hij kerken, gevangenissen, ziekenin ziekenhuizen en in bun woningen our troost en onderstandto brengen . Vooral de schamele armen genoten zijn bijzonderezorg.Hij was volkomen onthecht van de aarsche dingen. Be-

weerde men, dat zij, die geen geld bezaten, noodzakelijkongelukkig moesten zijn, dan antwoordde Vittorino : geenszins,maar hij is ongelukkig, die door zijn geld bezeten wordt .Vijand van alle overtolligheid vergenoegde hij zich met eenenkel stel kleederen. Toen hij eens aan een arm studentzijn kleed had weggeschonken, moest hij in zijn nachtgewaadto huis blijven, tot er een nieuw voor hem gemaakt was .Het getal der leerlingen, die hij geheel kosteloos onderwijsgaf, bedroeg gewoonlijk een veertig, ging sours wel bovende zeventig . Maar bet toppunt van zijn onthechting mogenwij wel zien in de gemakkelijkheid, waarmede hij zijn zoodierbare boeken uitleende . Ofschoon hij door de Gonzaga'sruim gehonoreerd werd en voor zijn goede werken altoos bijhen mocht aankloppen, stierf hij toch arm. 't Behoeft nietgezegd to worden, dat hij voor zijne ouders steeds de grootstezorg had gedragen .

5 1 5

Bij al deze ware voornaamheid muntte hij uit door eenebeminnelijke bescheidenheid, die aller harten won . Terwijlvelen der voorname humanisten elkander vaak op de erger-lijkste wijze scholden en belasterden (altoos natuurlijk inonberispelijk latijn), hadden zij voor Vittorino niets danoprechte waardeering . En dit mag in hun voordeel pleiten .De heftige Poggio, de altoos kritiseerende Niccoli en denijdige Vilelfo hadden slechts een stem om Vittorino toprijzen en gingen trotsch op zijn vriendschap .

Tot in de hoogste kringen stond onze vrome humanist inaanzien . Zoo bij Paus Eugenius IV, »in dessen Zelle derhumanistische Lufthauch nicht gedrungen war", zegt Voigt ;maar niet terecht . Teen een regulier kanunnik, die Vittorino'sinrichting wilde bezoeken, dezen Paus om dispensatie verzochtvan den regel, waarnaar reguliere geestelijken alleen in geeste-lijke huizen hun intrek mochten nemen, en de kerkvorstVittorino's naam vernam, zeide hij : > Ga, mijn zoon ; gaarnevertrouwen wij u aan dezen wijsgeer ; geen orde is beter enheiliger" . En bij een audientie - wordt eveneens verhaald -die onze paedagoog zelf had bij dezen Paus, sprak Eugenius,met het oog op Vittorino's kleine gestalte : > Welk een grootegeest woont toch in dezen kleinen man I Zoo ik geen Pauswas, zou ik gaarne voor dezen man opstaan" .Doch de schoonste lof komt dezen merkwaardigen man

uit de groote schare zijner beroemde leerlingen, de heerlijkevruchten van zijn toewijdend leven en werken .

Daar wij evenwel nog een ander voornaam humanist enpaedagoog, Guarino da Verona, hebben to schetsen, stellenwij de kennismaking met eenigen zijner voornaamste leer-lingen tot een volgend opstel uit . Ik meen to mogen onder-stellen, dat de lezer, die belang stelt in dit onderwerp, welgaarne de vruchten wenscht to zien van den arbeid eensmans als Vittorino was, van wiens leven en streven wij densleutel nergens anders mogen zoeken dan in de alles bewe-gende liefde : »'Z aznor die tutto muove" . Dit heeft de meesterder medailleerkunst, Pisanello, goed begrepen, toen hij, alsverklaring van den eeretitel : omnnis lanmanitatis pacer, de

516

keerzijde der besproken gedenkpenning opluisterde met debeeltenis van den symbolischen pelikaan, die zijn jongenopkweekt met zijn eigen hartebloed .

S c h i e d a m .

F. J. POELHEKKE .

NASCHRIFT.

Ik heb iets to herstellen en to verantwoorden . In mijn vorigopstel heb ik Luca della Robbia als den maker der kinderenfigurenin het Ospedale maggiore genoemd ; ze zijn echter van diens broederAndrea .Ter verantwoording mogen bier de voornaamste bronnen geciteerd

worden, waaruit ik voor dit en het vervolg van dit opstel geput heb .Behalve Pastor's Geschichte der Paste en Burckhardt's Cultur derRenaissance heb ik geraadpleegd : Die Wiederbelebung des classischenAltertlzums oder a'as erste 'ahrhundert des Ilumanismus van GeorgVoigt (Dritte Auflage) - Bibliotlzek der Katholischen Pddagogik VII :Kardinal fohannes Dominica's Erziehun;slehre and die iibrzgen ~kda-gogischen Leislungen Italiens ina iS fahrhundert. Von P. AugustRosier Congr. SS. R. - La Renaissance en Italic et en France,Eugene Miintz . - Les illustrations des ecrits de ferome Savoazarolepublics en Italie au XVe et au XVIe siecle et les paroles de Savonarolesur fart, par Gustave Gruyer . - Briefe heiliger wind gottesfiirchtzgerItaliener, gesammelt and erlautert von Alfred von Reumont .

F. J . P.

DE SCHRIJVER VAN HET VIERDEEVANGELIE.

Attalus III, koning van Pergamus, schonk stervend zijnrijk aan de Romeinen . Pergamus verloor daardoor zijn onaf-hankelijkheid en werd later de provincie, die in de geschie-denis van het Christendom een zoo roemrijken naam verworvenheeft, Klein-Azie . Zij was een der schoonste wingewesten vanhet keizerrijk. Haar bekoorlijke en voor den handel uiterstgunstige ligging, de vruchtbaarheid van haar bodem, denijverheid der bevolking en niet het minst het goud derimperatoren brachten haar tot den hoogsten bloei . Milete'szeldzame wolsoorten, het lijnwaad van Philadelphia en dekunstwerken der goud- en zilversmeden van Ephese warenberoemd. Met deze stoffelijke welvaart hield de ontwikkelingder Aziaten op het gebied der letteren gelijken tred .Vooral Ephese was de stad der wijzen. Metropolis der

provincie, was zij tevens de plaats, waar sophisten, rhetors,wijsgeeren, in een woord alle vereerders van Minerva, samen-stroomden. Daar ook oefenden de magiers en wichelaars huntooverkunsten in de heilige schaduw van Diana's tempel, degodin met de wondere, raadselachtige symbolen 1 ) .

Doch aan de vermaardheid, die het zich door al deze

1) Op de kroon, den gordel en de voeten van het Diana-beeld waren ge-heimzinnige teekens gegrift, bekend onder den naam van 'E4pEo- a 7pltijiara .Men schreef aan deze symbolen een wonderbare kracht toe . Clemens Alex . ver-haalt ervan : »Androcydes certe Pythagoricus litteras, que vocantur Ephesioe,vulgo autem sent valde celebres, dicit locum tenere symbolorum ; significareautem cevxiov quidem tenebras, eas enim non habere umbras ; xaraa-x ;ov autem,lucent, quoniam illustrat umbram ; a,Y autem, prisca appellatione est terra, etrsrpag, hoc est quaternio, annus, propter horas ; $a/2vapcsvsvg autem sol, pidomat et i&;ova, vox vera," Strom . V, 8, Migne, P. G, IS, 7i .

518

invloeden verwierf, dankt het oude rijk van Attalus zijn roomin de Kerk niet . Aan de ruinen der steden van Klein-Azieis de herinnering verbonden van heilige mannen, wier namenzijn geschreven in het Boek des Levens . Dit maakt hetvoorbijgaande onsterfelijk .

Polycrates van Ephese, Melito van Sardes, Polycarpus vanSmyrna, Papias van Hierapolis, Timotheus en Paulus hebbenthen heidenschen grond door hun apostolische reizen en hunmartelaarsbloed gewijd . Als >>semina immortalitatis" zijn hunwoorden gevallen in die geheiligde aarde . Waar thans hetonbeduidende Aia-Solouk ligt, bloeide eenmaal de kerk vanEphese sceleberrima in saeculis" 1 ), daar zetelde de patriarchvan geheel Klein-Azie, die aan de engelen der kerken vanEphese, Smyrna, Pergamus, Thyatira, Sardes, Philadelphiaen Laodicea zijn visioenen openbaarde 2), daar schreef hij, deleerling, die bij het avondmaal aan 's Heeren boezem rustte,het vierde Evangelic 3 ) .

*»Jerusalem, Ephese en Rome zijn de drie steden, van

welke, als van geen andere, de eerste stroomen van hetchristelijk leven en der apostolische overlevering over de aan-grenzende landen en de eerstvolgende eeuwen gegaan zijn" 4) .Met dezen koninklijken aanhef leidt Theodor Zahn het 6e deelzijner Forsclaungen in . De skritiek" heeft dan ook sedertjaren deze plaatsen als het gebied harer onderzoekingenuitgekozen. Daar toch werden de oudste oorkonden >>van hetchristelijk leven en der apostolische overlevering" opgesteld .Doch tot welke uiteenloopende resultaten heeft dit onderzoekgeleid 1

Om ons tot de stof dezer studie to bepalen, hoeveel

1) Ign . ad Eph . VIII, Nligne, P. G. V, 652 .2) Apoc. I, II .

3) Zie over Ephese, Nicol (The Croall Lectures for 2898) : Recent Archaeology and the Bible, 1899, p . 302-317 : »It [Ephese] is now known as Ayasaluk,a corruption of ay4og Bed oyog" (p . 303)-

4) Zahn, Forsclaungen sur Gesch . des NVt. lianons and tier altleirehl. Literatur,I9o0, VI, S. 3 . Vg1, Revue biblique 1900, p, 6I6 .

519

theorieen zijn er opgebouwd en vergaan sedert Bretschneider 1 )het eerst de echtheid van het vierde evangelie in twijfel trok ende Joanneische kwestie op kritisch terrein bracht . Sinds thentijd heeft men niet opgehouden de dokumenten der oudheid,van welke men hoopte, dat zij de oplossing van het raadselbehelsden, to ondervragen . Zin voor zin, letter voor letterheeft men als met de loup bezien . Teksten heeft men metongeloofelijke volharding bestudeerd, met groote scherpzinnig-heid vergeleken en hersteld . Wie niet onbillijk of kleingeestigwil zijn, mag de »kritiek" geen gebrek aan onderzoekingsgeestof volhardingsvermogen verwijten, al is zij na zooveel jarenarbeids nog steeds aan 't > streven naar werkelijkheid" 2 ) . Dievkritiek" heeft haar goede zijde ook voor de katholieke weten-schap. De waarheid wordt gediend ook door de dwalenden .Wat de H. Thomas zeide over de meeningen der ouden,geldt evenzeer voor ooze houding tegenover de theorieender nieuweren . > Het is noodig - zegt de Heilige - demeeningen der ouden, wie zij ook zijn mogen, to leerenkennen. Dit heeft tweeerlei voordeel. Vooreerst zal datgene,wat goed gezegd is, ons een hulpmiddel aan de hand doen .Ten andere zullen wij op onze hoede zijn tegen hetgeen menbezijden de waarheid heeft uitgesproken" 3 ) .

De onderzoekingen omtrent de Joanneische kwestie voerdende historische kritiek in de laatste tien jaren in hoofdzaaktot de volgende conclusies .

Volgens Delff is het vierde evangelie reeds voor 70 to Ephesegeschreven door een leerling van Christus, Joannes van Jeru-salem, die tot het geslacht der hoogepriesters behoorde . Laterkende men hem als Joannes den »presbyter" 4) . Op gezagvan Irenaeus, Polycrates en de innerlijke gegevens van hetevangelie zelf stelt von der Goltz het verblijf van den apostel

1) Bretschneider, Prolabilia de evangelic et epistolarum ,oannis indole etorigin, 1820.

2) Seholten, Het Evangelie naar Yohannes, 1864, bl . I.8) De anirna, Lib. I, Lect . II .4) Delff, Das vierle Evang elium, ein authenlischer Bericht fiber ,'esus von

,Vasareth, 1890. VgI . Zahn, Einleitung in due N, T. 1899, II, S. 482, 554.

520

Joannes to Ephese als een zeker historisch feit . Griekschespeculaties en geschiedkundige onjuistheden, die hij in hetevangelie meent waar to nemen, beletten hem echter denapostel voor den schrijver ervan to houden . Dit moet eenvan diens leerlingen geweest zijn 1 ) .

Bousset kent slechts een Joannes van Ephese, deze isechter niet de apostel, maar de » discipulus dilectus" uit hetvierde evangelie, then de volksmeening later met den apostelverward heeft 2 ) . Alfred Resch verdedigt de oude leer, dieden apostel en den evangelist voor eenzelfden persoon houdt .Het evangelie is echter niet to Ephese, maar omstreeks 70to Pella in Decapolis geschreven . Dit op grond van hetmuratorisch fragment : 9 »Quarti Evangeliorum Johannis exdecipolis", door Resch aldus gerestitueerd : >> . . . Johannis exdecapoli" 3 ) .

De meening van Corssen, dat het evangelie tegen de Actavan Leucius Charinus gericht en dus niet voor 150 verschenenis, heeft bij geleerden van naam, wanneer wij A . Hilgenfelduitzonderen, weinig ingang gevonden 4 ) .

Een overblijfsel van het verouderde systeem der Tubinger-school vindt men bij Dr. W. C . van Manen. Volgens dezenis de schrijver van » het zoogenaamde vierde evangelie" »nochde apostel, noch een bekende presbyter Johannes", maar eenChristen uit de Heidenen . . . een »theoloog . . . die poogtzich to verheffen boven de opvattingen zoowel van de linker-als van de rechterzijde ; die verzoenend optreedt tusschenbeide, door naast elkander to plaatsen wat niet oorspronkelijkeen was, en veeleer getuigt van tweeerlei geest, door hierwat weg to laten of to wijzigen en van daar het een en

1) Von der Goltz, / natius von Antioclzien als Christ a end Theologe, 1894 .Vgl. Revue bibl. 1895 , p . 634.

2) Die Offenbarun,g 7ohannis nen bearbeitet von Lic . theol . W. Bousset,1896. Vg1 . Theologisch Tjdschrijt 1897, bl . 451 en Revue bibl. 1898, P . 453 .

3) Resch Aussercanonische Paralleltexle sac den Gvan;elien . Heft IV, Paral-leltexte we Yohannes, 1896. VgL Revue bibl. 1897, p. 479.

4) Corssen, Monarchianisehze Proi <oe su den vie;- Dvan ;elien, 1896. Vgl.Revue bibl, 1897, p . 516,

521

ander over to nemen. Zijn standpunt is dat van het wordendeKatholicisme, met sterke neiging naar links, de Gnosis enhaar schatten, die voor de groeiende gemeenschap niet mogenverloren gaan . Waarschijnlijk voltooide hij zijn werk in Klein-Azie, omstreeks het jaar 140" 1 ) .

Volgens Wendt is het vierde evangelie ongeveer op dezelfdewijze ontstaan als het evangelie volgens Mattheus . Ook Joannesteekende Logia [spreuken] des Heeren op . Een latere schrijver(begin van de 2e eeuw) vond deze Logia, plaatste die in degeschiedenis van Christus' leven en gaf aldus aan het vierdeevangelic den vorm, waarin het tot ons gekomen is 2 ) . Julicherkan nog niet beslissen wie het evangelie geschreven heeft,de zoon van Zebedeus, of de presbyter Joannes, of een onbe-kende, die » sich . . . die Rolle jenes Idealjungers . . . con-struirt hat" 3 ) .

Meer dan alle andere heeft de theorie van Harnack : eenJoannes van Ephese, n .l. de presbyter, die bij Papias voor-komt 4 ), schrijver van alle joanneische geschriften, later metden apostel verward, de aandacht getrokken . Bij de bewerkingzijner theorie heeft 1-Iarnack 1 ) zijn voorgangers meermalenover de schouders gezien 6 ) . De wijze, waarop hij haar voor-draagt, is gewaardeerd door den een 7 ), gelaakt door den

1 ) Van Manen, Handleiding veer de oudchristelifke lelterkunde, 19oo .2) Wendt, Das 7ohannes Evangeliunz, eine Untezsuchung seiner Entslelzung

and seines gesclzicJztlichen Wertes, 1900, Vgl. Revue bibl. 1901, p. 126.

3) Einleitung in das N. T. 1901 .

4) Eus. Hist. eccl. III, 39 . Migne, P. G. XX, 298.5) Harnack, Geschiclzte der altchristlichen Litteratur. Die Clzronologie, 1,

1897. Vg1 . TZzeoZogisclz T~idsclzrift 1898, bl . 168 : W. C. van Manen besluitdaar zijn beoordeeling van Harnack's Chronologie aldus : a . . . Het [werk vanH.] geeft niet de zekerheid, die het ons toezegt ; noch het van zelfbeperkinggetuigende, naar vorm eu inhoud streng wetenschappelijk gehouden onderzoek,dat wij daarin mochten verwachten" bl. 193 . Zie ook : Harnack, Das Wesendes Christenthums, 1900. Vg1 . Revue bibl. 1901, p . 110 .

6) Zie Holtzmann, Lehrbuch der Kist . legit. Einl. in das N. T. 1892, S. 4.64 ;Vg1 . Delff, o . c . Bousset o . c .

7) Camerlynck o. a . zegt in zijn voortreffelijke dissertatie : De quarti evan-gelic auclore, 1900, p. 55, n. 2 . : »Thesis Harnackii non est nova ut ex historiacontroversiae constat, sed nullus hucusque tanta cum eruditione ac methodotam ubjectiva, sibi tam conslanti et consequenti eam proposuit" .

522

ander, maar door niemand zoo streng gevonnisd als door dengeschiedvorscher, die volgens Harnack's eigen zeggen 1 ) het ge-leerdste werk geschreven heeft, dat in de negentiende eeuw over

de oud-christelijke letterkunde het licht zag, Theodor Zahn 2 ) .In deze studie over den schrijver van het vierde evangelie

hebben wij vooral de theorie van Harnack op het oog .

*

Volgens verre de meeste critici was het vierde evangeliereeds in de eerste heeft der tweede eeuw bekend . Degeschriften uit then tijd bevatten genoegzame gegevens omdeze meening to staven. Men behoeft zich zelfs op de twijfel-achtige bewijzen, aan Evodius (70-100) 3 ) ontleend, nietto beroepen ; die van Justinus 4), Irenaeus, de Didache 5)

1) Die Chi-on . S. VII.2) In Forsch . VI, zegt Zahn, dat Harnack's theorie sin allerlei Farben

schillert and auf einer Verschmelzung der widersprechendsten Ansichtenberuht" (S. 186). Harnack heeft nergens seine neue Tatsache, Beobachtungoder Schlussfolgerung mitgeteilt . . . welche nicht vor ihm von Anderen inbesserer Ordnung and klarerer Darstellung vorgetragen worden ware" (S . 187,n . 4) . sUnd dieses unsichere Hin- and Herreden soll ein Versuch der Ldsungdes job. Problems sein, ja der beste Losungsversuch, den Harnack kennt andsogar bewahrt gefunden hat" (S . 188) .

Zie Camerlynck, 0 . C . p . 29.4) Vgl . Dial. cum Tryjh. CV = Jo. I, 18 ; Aiol. I, 61 = JO. III, 3, 4 ;

Dial. LXXXVIII = Jo. I, 20-32 ; Dial. C = JO- VI, 70 . Zahn, Geschichtertes Nt. Kanons, I, S . 916 en Forsch . VI, S . 192 ; Bousset, Theol. Lit. Zeilung1897, S. 75 ; Trenkle, Einleilung in das N . T. 1897, S . 267 ; B . Weiss, Lehr$uclader Einl. in das N. T. 1897, S. 45 ; Ehrhard (Strassb. Theol. Stud.) Diealtchhtliclae Litteratur 1884-1900, S . 228 ; Heinrici, (Theologische Abhandlungen)Die urchristliche Ueberlieferung and das N . T. 1892, S. 343-

5) De vraag, of de Didache van het vierde evang. of hangt, is van groot belang,daar cut dokument wellicht van zeer vroege dagteekening is . Funk, Shaff8o-loo ; anderen stellen het nog vroeger (zie Camerlynck, 0 . C- p. 31) ;Harnack niet voor 130 ; Zahn, omstreeks 11o . Het is zeker, dat er overeen-komst bestaat tusschen Didache IX, X en Jo. VI, XVII . Doch is bet evang .van de Didache (Resch) of de Didache van bet evang. (Zahn, e . a .) afhankelijk?Of hebben misschien beiden uit een bron geput? (Wohlenberg, Camerlynck) .Zie Batiffol, Revue biblique 1897, P . 479 ; Ehrhard, (Strassburge)- Theol. Studien),o . e . S . 58, vv.; Funk Kirchengeschichtliche Abhandlnngen and Untersuchungen,1899, I, S. io8, vv, ; Godet, Introduction an nouveau Testament 1897, P . 7 2 ;De Katlealiek (1901) Dl . CXIX, bl. 267.

5 23

en de school van Valentinus 1 ) zijn overtuigend -) .Tot het einde der 17e eeuw was men vrij algemeen van

gevoelen, dat de apostel Joannes to Ephese het evangelie ge-schreven had . Deze overlevering veronderstelde als een zekerfeit het verblijf van den apostel Joannes to Ephese . Dit nu wordtdoor velen ontkend (zie hierboven bl . 519-521) . Men neemtwel aan, dat een zekere Joannes, die to Ephese geleefd heeft,voor den schrijver van het vierde evangelie moet gehoudenworden ; deze Joannes is echter niet de apostel, maar een

1) Tot deze school behoorde ook een zekere Leucius Charinus, in wiensgeschriften zooveel toespelingen op bet vierde evangelie gevonden worden,dat zij zeker als bewijs kunnen dienen, voor de meening, dat dit evangelieomstreeks het midden der tweede eeuw bestond . Corssen (MonarchzianisclzeProloge, S. 92 VV . ; vgl . Jiilicher o . c. S . 314 vv . ; Hilgenfeld, 7eitschrift fiirwissenschaftliche Theologie, 1897, Heft, 3, S . 321 vv .) heeft getracht dit argumentto ontzenuwen door de bewering, dat het evangelie zou geschreven zijn, om deActa van Leucius, die niet voor 15o verschenen, to bestrijden . Deze meeningis onaanemelijk, daar zij tegen de geheele overlevering indruischt en - watiemand als Corssen het meest van zulk een gewaagde theorie had moetenweerhouden - met de resultalen der historische kritiek van de laatste jarenonbestaanbaar is . Zie over de Acta Leucii, Gelas . Decret. de recij . libr. MigneP. L. LIX, 102 ; Lipsius, Die a~oczyplaen Apostel reschichten and AAostellegenden,1883, I, S. 44 vv. ; Harnack, Die Clzon . S. 541 vv . ; Zahn, Gesch. des Nt.lCanons II, II, 2, 1892, S . 832 vv . en Forsch . VI, S. 194 vv. ; Batiffol, Ancienneslitteratures clzritiennes. La litterature -reeque, 1897, P . 41 vv . ; Ehrhard (Sfrassb.Theol. .Stud.) o. c. 5 . 151, 158 vv . ; James, Texts and Studies, V, I, p . X ;Camerlynck, 0. c . P . 42 ; Bonnet, Passio Ancbreae ex actis Andzeae ; MartyriaAndreae et Matthiae ; Acta Petri et Andreae ; Passio Bartlzolomaei ; Acta 7oannis ;Martyrium Matthaei, 1898.

2) Zie meerdere getuigenissen bij Dessens, De Katholiek (1892) Dl . CI,bl . 280 vv. en 374-403 ; B. Weiss, Das Yolzalznes-Evangeliuzn, 1893, S. 6-22 ;vgl . Rose, Revue bibl. 1898, p. 49 vv . ; Trenkle, o. c . S . 192, vv . ; Ehrhard,(Strassb. Theol. Stud.) o. c . 86 vv. -- Over Papias van Hierapolis, zie Zahn,Forsch. VI, S . 105, log vv . ; Polycarpus van Smyrna, Eus . Mist. . eccl. V, 20,Migne P. G . XX, 486 (vgl. Camerlynck, S. Irenee et le Canon du NouveauTestament, 1896, p. 66, vv . ; Revue bibl, 1898, P . 300) ; Harnack, Die Cr-on.S. 327, n. 2 ; Zahn, Forsch . VI, S. 104 vv. ; Jiilicher, 0 . C . S . 321 ; Camerlynck,De guarti evangelii auctoze, P. 42 . - Zahn, Resch en Lightfoot (Biblical essays,1893, p . 81) zien ook in de brieven van Ignatius van Antiochie een woordelyleeovereenkomst met het vierde evang., welke echter door von der Goltz en Harnackwordt ontkend, Daar deze brieven meest korte, kernige sententies bevatten,is een beslissing moeielijk . Vgl . echter Ign . ad Phil. 7 (Migne, P. G. V,701) =. Jo . III, 8 ; A"n- ad Rnm . 7 (Migne, P. G . V, 693) = J0 . VI, 27 .

van diens leerlingen, een > )presbyter" . Vandaar, dat volgensHarnack het evangelie genoemd moet worden : > Evangelievan Joannes (den presbyter) volgens Joannes (den zoon vanZebedeus)" 1 ) .

Het eerste, waaromtrent wij dus de traditie to ondervragenhebben, kunnen wij in deze formule samenvatten : Is Joannesvan Ephese de apostel ?

Harnack zet zijn theorie aldus uiteen : » Wie heeft hetevangelie en de brieven geschreven? Ter beantwoording vandeze vraag, hebben wij - afgezien van de getuigenissen dezerschrifturen zelve - ons to wenden tot Papias, de oude leeraarsder Aziatische kerk, Clemens Alexandrinus en de Alogen .Irenaeus' getuigenis vervalt, want wat hij van de oude ge-schiedenis der Kerk in Azie wist of meende to weten, wisthij hoofdzakelijk door Papias . Ook Polycarpus' getuigenis ver-valt ; wij kennen hem slechts door Irenaeus en anderen alseen leerling van Joannes en de apostelen . Wie echter dezeJoannes is, deelt Polycarpus zelf ons niet mee, en juist opdeze vraag komt het aan . Papias spreekt in zijn voorredeover twee Joannessen . Het evangelie heeft hij zeker gebruikten de Apocalyps kent hij aan Joannes toe, maar aan welkenJoannes blijkt niet . Als een leerling van Joannes of andereapostelen heeft hij zich nimmer voorgesteld ; veel meer alseen leerling der presbyters . Dat de apostel Joannes in Klein-Azie geweest is, blijkt uit Papias' boek niet ; de wijze, waaropdeze over hem spreekt, pleit juist voor het tegendeel . Wijkunnen vaststellen, dat Irenaeus, de klein-aziatische kerk(Polycrates) en Clemens den apostel Joannes voor den schrijvervan het vierde evangelie gehouden en van hem verhaald hebben,dat hij tot de tijden van Trajanus in Ephese geleefd heeft,en dat zij van een anderen Joannes in Azie niets weten .Verder kunnen wij als waarschijnlijk aannemen, dat reedsomstreeks i7o Apollinaris van Hierapolis Joannes, den zoonvan Zebedeus, voor den schrijver van het vierde evangeliehield, maar omstreeks dienzelfden tijd hebben de Alogen dit met

1) Die Clown . S . 6 77-

524

alle kracht bestreden . Met het oog op de boeken van Justinusmogen wij het een zekere waarschijnlijkheid noemen, dat hetvierde evangelie reeds 155-160 als het werk van den apostelJoannes bekend stond . Of er nu twee Joannessen, beidenpersonen van beteekenis en leerlingen des Heeren, ongeveergelijktijdig in Azie gewerkt hebben, is zeer onzeker, to meer,daar Papias er slechts een voor Azie kent, n .l . den »presbyter",en de vaders, aan het einde der tweede eeuw, slechts vanden andere, n.l . den apostel, gewagen . Eerst in de derdeeeuw ontstaat op onbepaalde wijze de legende van tweeJoannessen in Azie - oogenschijnlijk als samenvoeging vantwee tradities. Dat de leerling-apostel in den leerling-presbyteris veranderd geworden, zal niemand aannemen ; slechts hetomgekeerde is - wanneer men een keus moet doen - toverdedigen . Dus, wanneer er in Azie niet twee leerlingendes Heeren geweest zijn, die tot de tijden van Trajanus daargeleefd hebben, is er slechts een geweest, n .l . de >>presbyter" .Ik zie niet in hoe men zich aan deze conclusie lean onttrekken" 1 ) .

Uit dit citaat blijkt dat de vraag, waarop alles aankomt,deze is, of de Joannes van Ephese voor den apostel moetgehouden worden . Zoo dit vaststaat, valt Harnack's theorie.Want een gelijktijdig verblijf van twee Joannessen in Klein-Azie acht hij zelf onaannemelijk .

Wij belijden met Harnack de akritische(n) Ketzerei" 2), diealle Joanneische geschriften - evangelic, drie brieven enApoc. - op den naam van eenzelfden schrijver stelt 3 ) . Dit

1) Die Chi-on- 559-674, Passim .2) Ilarnack, Die Chron• S. 675, n . I .3) Zie over de eenheid van oorsprong van alle Joanneische geschriften,

B. Weirs, Lint. S. 338, vv. (Baljon, Inleidin; of de boekerr (tcs N. T. 1893,b1. 355) ; Lelzrbuclz der BILL. Theologie ties X. T. 1895, S . 471, b . ; Knahen-bauer, Commentaries in Evangeliurn secundunz 7oannem, 1898, p. 3S vv . ;Vgl, Studidn oo godsdienst; , wetenschappelijk en Ietterkundi, - ,r1red (18gg) 1)1 .LII, hi . 194 ; Trenkle, o . c . 156, 240, 247 ; Zahn, Einl. in (las N. T. 1Sgg,

11, S . 445 vv. en Forsch . VI, S . 177, vv . ; I)esjardins, Authenticiti et date desBuses du Nouveau TeAanrent, 1900, p . 202 vv. Vgl. Revue Libl. 1901. Overde bronnen der Apoc. Lie Hirscht, Die Apocalypse surd ihre neueste Krilik, 1895 ;Jiilichsr, 0 . C . S. 217, 225 .

CXIS . 5 .

526

echter aangenomen, is de theorie van Harnack : verwarringvan den apostel Joannes met den presbyter Joannes, eenehistorische onmogelijkheid . Tot bewijs .

De schrijver van de Apocalyps stelt zich aan zijn lezerseenvoudig voor als : »Joannes" 1 ) . Aanbeveling van zijn ge-schrift door een beroep op de waardigheid van zijn persoonacht hij overbodig . Zijn naam »Joannes" veronderstelt hij zoobekend, dat reeds alleen die naam zijne Openbaring bij delezers waarborgt 2 ) . Verwarring van zijn persoon met eenanderen »Joannes" vreesde hij dus niet .

Uit de wijze, waarop hij in zijn boek spreekt, prijst en laakt,blijkt overtuigend, dat hij met het hoogste gezag over dekerken van Azie en hare bisschoppen bekleed is') . Ofschoonwij nu aan innerlijke getuigenissen geen volstrekte bewijs-kracht toekennen, rijst hier toch de vraag, of de schrijverder Openbaring, zoo hij niet de apostel Joannes was, er nietop bedacht moest zijn een verwarring van zijn persoon metden apostel to voorkomen, to meer, daar hij in tijd en ver-hevenheid van ambt den apostel zoo nabij kwam. Harnackhecht er veel aan, dat de schrijver zoo > objectief" over deapostelen spreekt 4) . Het laat zich, meent hij, bezwaarlijkdenken, dat zulk een tot de twaalven behoort 5 ) . De hoog-leeraar vergeet echter, dat Joannes op dezelfde sobjectieve"wijze de profeten noemt, ofschoon hij zich meer dan eensonder hen rangschikt s) .

Uit de Apocalyps kunnen wij met zekerheid besluiten, dathaar schrijver een persoon is, die, volkomen met de kerkelijketoestanden van Klein-Azie bekend, krachtens zijn verhevenambt en de majesteit van zijn gezag over kerken en bis-schoppen recht spreekt, zonder beroep op een hooger ge-rechtshof - daar hij in zich de hoogste macht vertegen-

XXIX, vv .

1) Apoc . I, 1, 4, 9 ; XXII, 8.2) Zahn, Forsch. VI, S . 1 75-') Apoc. I-III .4) Apoc. X, 20 ; XXI, 14 .

1)

Die Chron . S. 675 .Apoc . I, 1, 3, 10 ; XXII, 9, io, 18. VgI. Renan, L'Anfechrist, 18 73 ,

527

woordigde - toe to laten. Dat de gedachtenis aan dezenopperherder, wiens naam in geheel Klein-Azie gevierd werd,jaren lang moest blijven voortleven, lijdt geen twijfel . Deherinnering aan een persoon van zooveel beteekenis kononmogelijk spoedig verdwijnen 1 ) . Evenmin als b .v. in dekatholieke wereld, thans, na twintig jaren, de gedachtenisaan Paus Pius IX is uitgewischt. Wien nu kennen de oudstegetuigen als Joannes van Ephese, den »presbyter", of denapostelDe H . Justinus, in Palestina uit heidensche ouders geboren,

bekeerde zich omstreeks 133 2 ) to Ephese tot het Christendom.Deze »philosoof" was in de grieksche wetenschap en hetJudaIsme zeer ervaren en had vele jaren to Ephese doorge-bracht. Zijn Dialogus can Tryphone Yudaeo schreef hij tusschen155 en 16o 3 ) . Dit boek, waarin de schrijver met den joodTryphon over het katholieke geloof een samenspraak houdt,verplaatst den lezer naar de jaren 130-135, waarin Justinus'bekeering plaats had .

In dezen dialoog nu, to Ephese gehouden, zegt Justinus» . . . Hier komt bij, dat bij ons een man, Joannes geheeten,een van Christus' apostelen, in de Openbaring hem gedaan,gezegd heeft" enz. 4 ) . Dit schrijft hij tusschen 155 en 16o .Volgens Harnack was derhalve de verwarring van den > pres-byter" met den apostel Joannes reeds voor 155 een voldongenfeit, en wat meer is, de herinnering aan den befaamden»presbyter" moet teen reeds geheel vergaan zijn geweest .Want Justinus' stellige wijze van spreken toont, dat er in 1 55zelfs geen schijn van vermoeden tegen het verblijf van denapostel Joannes in Klein-Azie bestond 5 ) . En, wanneer men

1) Zie Zahn, Faasch. VI, 1 79-2) Harnack, Die Clzraz . S . 274.

3) llarnack, Die Chraaa . S . 284 . Zie Ehrhard (Strassb . Theol. Stud.) o. c .S. 222 vv . Waar de Dialogits cunz Tay15lzone geschreven werd, is niet zeker .

4) Dial cant Tryph. LXXXI, Migne, P. G. VI, 670 . Zie Zahn, Gesch . desMI. Kanons I, S. 561 vv.

5 ) Justinus kende bet vierde evang. als het werk van een apostel (tiehierboven hl . 522) . In 155 werd dus de apostel Joannes met volkomen zekerheidvoor den schrijver van het vierde evang . gehouden.

528

nu bovendien in aanmerking neemt, dat Justinus to -Epliesebekeerd is, dat hij geruimen tijd to Ephese heeft doorge-bracht, dat hij misschien to Ephese zijn Dialogus geschrevenheeft, dat hij in Judea geboren is, dat hij een zeer ontwikkeldman was, die zich dus omtrent de gebeurtenissen van zijntijd zeker op de hoogte heeft gesteld, dan is het meer danwaarschijnlijk, dat hij in Klein-Azie zelf vernomen heeft, wathij omtrent den apostolischen oorsprong van de Apocalypsen het verblijf van den apostel Joannes to Ephese verhaalt .In het jaar 130 moet de herinnering aan den hoogvereerdenpatriarch der Aziatische kerken, vooral bij degenen, die hemvan aangezicht tot aangezicht gekend hebben, nog levendigzijn geweest. Is het nu denkbaar, dat Justinus tijdens zijnverblijf in Klein-Azie daar niets van verneemt, en de leer-lingen van Joannes van Ephese omtrent den persoon van dieneerbiedwaardigen opperpriester niet ondervraagt 1 )? De ver-eenzelviging van de twee Joannessen moet dus volgensHarnack's chronologie 2 ) reeds tusschen de jaren Too en 130hebben plaats gehad, iets wat, alle omstandigheden in aan-merking genomen, een historische onmogelijkheid is, to meer,daar niet enkel de kerk van Ephese, maar alle kerken vanKlein-Azie in het beperkte tijdsbestek van slechts dertig jaren,den presbyter met den apostel verward en zelfs de herinneringaan Azies beroemdsten priester moeten verloren hebben .Want alle getuigen van het hidden der tweede eeuw ofkennen slechts een Joannes, den apostel.

In den brief, die omstreeks 155 in naam der kerk vanSmyrna aan de kerk van Philomelium en alle kerken dergeheele aarde gericht werd, wordt de H . Polycarpus genoemdde apostolische leeraar" 3), terwijl deze zelfde Polycarpus

1) Zie Zahn, Forsch . VI, S. 192 .2) Harnack plaatst de Apoc. omstreeks 95 .3) Lus. Hist. eccl. IV, 15, Migne P. G. XX, 357. sEr [Polye.] heissL also

so [Apostolisch leeraar], weil er als Schitler von Apostcln das Lehren gelernthat" . Zahn, Forsch. VI, S . 1o8, n. i . - Volgens getuigenis van Irenaeus(Eus . Hist eccl. V, 24, Migne, P. G. XX, 506) heeft Polycarpus in 154 toRome, in het geschil over de Vasten voor Paschen, zich tegenover Anicetus

529

volgens de overlevering een leerling van Joannes van Ephesegeweest is . Joannes van Ephese en Joannes apostel is dusdezelfde persoon .

Het is bekend, dat Eusebius Pamphili de Apocalyps, daarhet hem voorkwam, dat zij het millenarisme leerde, aan eenanderen Joannes dan den apostel zocht toe to schrijven .Geen schijn van bewijs voor zijn opvatting kan hij vinden,of hij neemt het to baat 1 ) . In zijne Historia ecclesiastica nuverhaalt Eusebius : dat Melito, bisschop van Sardes (c . 16o),geschreven heeft : »over de Openbaring van Joannes" 1) ; datApollonius, die waarschijnlijk to Ephese (c . 196) de Montanistenbestreed, azich beroept op getuigenissen aan de Openbaringvan Joannes ontleend" 1 ) ; dat Theophilus, bisschop van Antiochie,een boek schreef »tegen de ketterij van Hermogenes, waarinhij (eveneens) getuigenissen van Joannes' Openbaring ge-bruikt" 4) . Indien Melito, Apollonius en Theophilus er aangetwijfeld hadden, of de apostel Joannes schrijver was van deApocalyps, zou Eusebius dit zeker vermeld en als bewijsvoor zijn, meening aangevoerd hebben . Zijn zwijgen pleit voorden apostel 1) .

Naar aanleiding van den Pascha-strijd beroept Polycrates,bisschop van Ephese, omstreeks 1 go in een brief aan PausVictor zich op de praxis der ouden . Onder de ;slichten" vanAzie worden door hem genoemd : » Philippus, een der twaalfapostelen, die gestorven is to Hierapolis" [en zijne drie dochters] .

beroepen op »Joannes, den leerling des Heeren, en de overige apostelen, metwie hij [Irenaeus] vertrouwelijk had omgegaan" . Zie Zahn, Forsch . VI, S . 208 ;Bullinger, Die modernste Hz, angelien-Kritik, 1899, S . 78 vv.

1) Eusebius is eder Entdecker des vom ApostelJo versehiedenen PresbytersJo, der Bibelkritiker, der fiir sein Leben gern einen anderen Jo als den Apostelfur die Abfassung der Ap . verantwortlich gemacht hatte" . Zahn, Forsch . VI,S. 206.

2) Eus. Hist. eccl. IV, 26, Migne, P. G. XX, 491-8) Eus . Hist. eccl. V, 18, Migne, P. G. XX, 479 .4) Ens . Hist. eccl. IV, 24, Migne, P. G. XX, 390. Theophilus schreef in

bet begin der regeering van Commodus, die alleen begon to besturen in ,8o.Zie Harnack, Die Chron. S . 319 vv .

5) Zie Zahn, Forsch, VI, S. 206 vv.

530

»Bovendien Joannes, die aan 's Heeren boezem rustte, diepriester was en de hoofdplaat 1 ) droeg, die ook martelaar enleeraar geweest is, Joannes, die to Ephese stierf" 2 ) .

De bewijskracht van dezen getuige zal men niet licht over-schatten. Hier is een van de eerste opvolgers van Joannesop den zetel van Ephese aan het woord .

Toen Polycrates schreef, konden de sporen van Joannes'verblijf aldaar nog niet verdwenen zijn . Daar had Joannesvele jaren geleerd, daar werd zijn gebeente bewaard . Harnackmeent niettemin deze uitdrukkelijke verklaring to kunnen ont-zenuwen . Hij stemt toe, dat Polycrates over den apostelJoannes spreekt, maar - zegt hij - Polycrates heeft blijk-baar den presbyter Joannes met den apostel Joannes verward,evenals hij den apostel Philippus met den evangelist') ver-warde. Klemmend is deze redeneering niet . Wij later devraag, of Polycrates zich inderdaad omtrent de twee Philip-pussen vergist heeft 4 ) buiten bespreking . Doch deze vergissingzelfs verondersteld, ligt er een zoo groot onderscheid tusschende verhouding van Joannes en de verhouding van Philippustot de aziatische kerken, dat wij een gelijkstelling dezer tweepersonen beslist ontkennen. Uit geen enkel dokument blijkt,dat Philippus eenige vermaardheid in Azie verworven heeft .Voor Joannes echter staat het tegendeel vast . Hoe nu is hetto verklaren, dat een van Joannes' eerste opvolgers als bisschopvan Ephese, dat Polycrates, die, daar hij omstreeks 125 ofnog vroeger 5 ) geboren was, vele jaren met Polycarpus en

1) Zie Exod. XXVIII, 36 ; XXIX, 6 ; XXXIX, 30 ; vg1 . Het nude Testamentop nieuw uit den grondtekst oveigezet . . . door Kuenen, Hooykaas, Kosters enOort, 1899, Lev . VIII, 9 : >>de heilige diadeem" . - Zahn, Forsch. VI, S. 209.

2) Eus . Hist. eccl. V, 26, Migne, P. G. XX, 494, vgl• 279.3) Act. XXI, 8.4) Zie Camerlynck, o . c. p . 64 ; van Hoonacker, Revue bibl. 1900, p . 229 :

Psatiffol, Six lecons sur les Evan, riles, 1897, P . 102 .5) In den brief aan Paus Victor (c . 19o) zegt Polycrates : >>Ego . . . fratres,

quinque et sexaginta annos natus in Domino" etc., waaruit men afleidt, dat hijc. 125 geboren is . Zahn plaatst zijn geboorte nog vroeger, daar de woordenin Domino" » einen Unterschied der nafiirlichen and der christlichen Lebens-

dauer" aanduiden, Iorscls . VI, S. 214 .

53 1

diens tijdgenooten omgang kan hebben gehad, die onder zijnaanverwanten zeven bisschoppen telde 1 ) en door al dezeomstandigheden de overlevering omtrent Joannes tot in haaroorsprong icon nagaan, zich in een persoon van zoo grooteberoemdheid kon bedriegen ? 2 )

Voegen wij hierbij nu nog Claudius Apollinaris, wellicht denonmiddellijken opvolger van Papias als bisschop van Hierapolisen tijdgenoot van Melito van Sardes 1 ), Clemens Alexandrinus 4)en het fragment van Muratori 5 ), dan is, gelooven wij, het lichtdoor Harnack op het gebied der historische kritiek ontstokendoor eene >>zoo groote wolk van getuigen" geheel verduisterd 1 ) .

Groot gewicht wordt door den berlijnschen hoogleeraar en

1) Eus . 11ist. eccl. V, 24, Migne, P. G. XX, 496 .2) Zahn, Forsclz . VI, S. 207-215, weerlegt Harnack's gelijkstelling van

joannes en Philippus zeer uitvoerig . Zijn argumenten komen hierop neer . i .Er bestonden twee Philippussen ; zij konden dus verward worden ; van tweeJoannessen weet de geschiedenis niets . 2 . De dwaling van Polycrates orntrentPhilippus kan nit de Hand. der Ap., die een eeuw ouder zijn clan de briefaau Victor, weerlegd worden ; de overlevering omtrent Joannes wordt in tegen-deel door de Hand . bevestigd . 3 . De traditie orntrent den apostel Joannesvan Ephese dagteekent van het begin der 2e eeuw ; de dwaling omtrentPhilippus bestaat nict vodr Polycrates, due eerst op het einde der 2e eeuw .4. eWie unhedentend - besluit Zahn - ist iiberhaupt die Stellung, welchePhilippus in der Tradition Asiens einnimmt, im Vergleich zur Stellung desJo von Ephesus! Philippus ist nicht Schriftsteller geworden . Seine weissagendenTochter haben einen tieferen Eindruck hinterlassen als ihr Vater!" Vgl . Bul-linger, o. c . S . 77 .

3) Eus . Flist. eccl. IV, 21, Migne, P. G. XX, 378 ; vgl. IV, 26, Migne, ibid .391 vv. ; Harnaek, Die Chron, S . 6 73 .

4) Eus . Hist. eccl. VI, 14, Migne P. G. XX, 541 •5) Zie Cornely, ilistorica et critica lntroauctio in N . T. libros sacros . Vol. I,

Introaluctio ,;,-eneralis, 1885, p . 167 vv . ; Stekhoven, I-let fra,;ment van Muralo1877, bl. 41 vv .

5) »The result, to which the opinions of the most competent scholars seemto be tending is, that we have in the literature of the earlier part of thesecond century fully as must reference to the Fourth Gospel as we couldreasonably expect it to furnish ; and that a full and fair examination of thatliterature, even as it has come down to us, must pronounce it to be in supportof the Johannine authorship" . Watkins, New Testament Commentary (Ed .Ellicott) 1, 1896, p . 372 . ; Dessens, De A'an/zoliel, 1892, 1 . c . ; Hilgenfeld, Hist.

Brit . Eznl. in das N, T. 1875, 39 2 vv . ; Jiilicher, 0 . C . S. 324 .

53 2

anderen 1 ) gehecht aan het feit, dat de H. Ignatius vanAntiochie in zijn brieven aan de Ephesiers en andere Klein-Aziatische kerken met geen enkel woord van den apostelJoannes gewag maakt . Dit zwijgen zou bewijzen, dat deapostel nimmer in Klein-Azie geweest is .

Wij konden volstaan met to doen opmerken, dat dit zwijgenvan den H. Ignatius over Joannes den apostel, indien hetiets beteekent, evenzeer tegen Harnack's theorie pleit .Want ten opzichte van de aziatische kerken bestaat er

volstrekt geen verschil, of haar patriarch, Joannes van Ephese,de apostel of de >) presbyter" was. Immers wat wij in denapostel zien, dat ziet Harnack in den > )presbyter" : den schrij-ver van het evangelie, de brieven en de Apoc . Uit Ignatius'zwijgen moest Harnack logisch afleiden, dat er evenmin een>>presbyter" als een apostel Joannes in Klein-Azie geweestis . Doch in de omstandigheden, waarin Ignatius aan deEphesiers schreef, ligt een voldoende verklaring, waarom hijvan den H. Paulus spreekt, terwijl hij over den H. Joanneszwijgt 2 ) . Het stond den heiligen martelaar, toen hij zijnbrief aan de Ephesiers richtte en op weg naar de plaatszijner marteling in de nabijheid van Ephese zou komen, voorden geest, hoe eenmaal de H. Paulus als door Ephese(Milete) in den dood ging 3 ) . Paulus' tocht was als een voor-afbeelding van den zijne. In Joannes' levensgeschiedenisechter lag geen enkele gebeurtenis, die met de omstandig-heden, waarin de H. Ignatius verkeerde, eenige overeenkomsthad . Van daar dat zijne herinnering aan Paulus en zijnzwijgen over Joannes door die omstandigheden zelve gerecht-vaardigd worden 4 ) .

1) Harnack, Die Chron . S . 674, n . i ; Zie ook Holtzmann, Einl. S . 470 .2) Ign. ad Eph. XII, Migne, P. G. V, 655,3) Act. XX, 16-38-4) Zahn vindt in den brief van den H. Ign . aan de Eph. duidelijke sporen,

die uitwijzen, dat deze bisschop Joannes van Ephese voor den apostel hield .Ign . schrijft : >> . . . ut inveniar in sorte Ephesiorum Christianoruni, qui etapostolis semper consenserunt in virtute Jesu Christi" (XI) . >>Dies konnte Ignatiusnicht schreiben, wenn es nicht fur ihn tend die Epheser feststand, class these Gelegen-

533

Van meer beteekenis schijnt hetgeen volgens den CoIslini-aanschen codex (Xe of Me eeuw) de kroniekschrijver GeorgiosHamartolos verhaalt . Deze zou namelijk in het tweede bookvan Papias over de Spreatken des Heeren gelezen hebben,dat de apostel Joannes door de Joden vermoord werd. Detekst van genoemden codex luidt : ,>Na Domitianus heeft Nervagedurende een jaar geregeerd . Deze gaf Joannes, na hem vanhet eiland [Patmos teruggeroepen to hebben, toestemmingom to Ephese to wonen. Van de twaalf leerlingen was hijtoen alleen nog in leven, en na het naar hem genoemdeevangelie geschreven to hebben, werd hij den marteldoodwaardig . Papias namelijk, bisschop van Hierapolis, een oog-getuige, zegt in het tweede boek der Spreatken des Heeren,dat hij door de Joden vermoord werd, zoodat hij voorzekermet zijn broeder de voorzegging, door Christus over hengedaan, vervu]de. De Heer toch had tot hen gezegd : kuntgij den kelk drinken, then ik drink? En toen zij dit beves-tigden en beloofden, zeide hij : Mijn kelk zult gij drinken enmet den doop, waarmede ik gedoopt werd, zult ook gijgedoopt worden . Hetgeen wel waarschijnlijk is, daar Godonmogelijk kan lieges . Zoo ook wordt door den geleerdenOrigenes in zijn verklaring van Mattheus bevestigd, datJoannes bloedgetuige is geworden, en hij geeft to kennen,dat hij dit van de opvolgers der apostelen heeft vernomen .Het is bekend, dat de zeer kundige Eusebius in zijn kerkelijkegeschiedenis verhaalt 1 ) : »Thomas viel Parthie ten deel enJoannes Azie, waar hij bleef tot hij in Ephese stierf" 2 ) .

Dit verhaal is klaarblijkelijk in strijd met de overlevering,volgens welke Joannes van Ephese tot aan >)de tijden vanTrajanus" geleefd heeft 3 ) . De moeilijkheid wordt bovendien

heit gehabt haben, nzehr als einen Apaslel enter sich zu sehen . . . . Von Ephesusals zeitweiligen Wohnsitz anderer Apostel ausser Paulus and Johannes weissdie Uberlieferung nichts . Also kannte Ignatius den Jo van Ephesus als Apostel" .Forsch. VI, S . 191 vv .

1) Eus . Hist. eccl. III, 1, Migne P. G. XX, 215 .2) Nolte, Tiibinber Theol. Quartalschrift, 1862, S. 466.3) Iren, Ad Ibaer, II, 22 ; III, 3 ; Migne P. G. VII, 785, 854 .

534

nog verzwaard door eene ontdekking van De Boor in denBarocciaanschen codex (XIVe of XVe eeuw) 1 ) . Deze codexbevat fragmenten, ontleend aan het epitome eener kerkelijkegeschiedenis, die tusschen de Vile en IXe eeuw geschrevenis, welke geschiedenis weder steunt op de Historia ecclesiasticaPlzilippi Sidetis van omstreeks het jaar 430. De tekst van denBarocciaanschen codex luidt : e Papias zegt in het tweede boek,dat Joannes, de theoloog, en diens brooder Jacobus door deJoden vermoord zijn" . Moet men De Boor °) en Holtzmann 3 )gelooven, dan is door deze getuigenissen de kwestie overJoannes van Ephese voor goed ten nadeele van den apostelbeslist .

Tot oplossing dezer moeielijkheid wijzen wij eerstens opeen onloochenbare tegenspraak in den tekst zelven van denCoisliniaanschen codex. Want, nadat ter bevestiging vanJoannes' marteldood een citaat uit Origenes is aangevoerd,waarin aan het woord EJaprvpeTv tegen de bedoeling vanOrigenes de beteekenis van » Iloedgetuige zijn" gegevenwordt, gaat de byzantijnsche kroniekschrijver voort : »Het isbekend dat de zeer kundige Eusebius in zijn kerkelijke ge-schiedenis verhaalt : Thomas viel Parthie ten deel, JoannesAzie, waar hij bleef tot hij in Ephese stierf" . Volgens dezencodex derhalve zou Joannes door de Joden vermoord en toEphese tevens een vreedzamen dood gestorven zijn .Vervolgens vestiges wij de aandacht op de tegenspraak

tusschen den Coislinianus en andere codices . Codex B geeftto lezen : :> . . . en schreef het naar hem genoemde evangelic .De zeer kundige Eusebius" enz . Codices C, D, E hebben : >> . . .

schreef .. . . het evangelic en stierf in vrede . Van hem zegtde zeer kundige Eusebius" enz .

Terwijl dus C, D en E uitdrukkelijk verhalen, dat Joannesin vrede gestorven is, voert geen dezer vier codices den tekst

1) De Boor, Neue Iragnzente des Papias, Kegessieus and Pierius in bishez

unbekannten Excer4/en alts der Iirclzengeschiclzfe des Phil,,ttus Sideles, i888,S. 170 vv.

2) De Boor, o . c . S . 176 .3) Holtzmann, Einl. S . 471 .

535

van Papias aan, volgens welken Joannes door de Joden ver-moord zou zijn .En Been wonder ; want, behalve dat C, D en E door een

dergelijk citaat uit Papias met zichzelf in strijd zouden komen,achten wij het bepaald onwaar, dat het verhaal, zooals hetin den CoIslinianus voorkomt, door Papias geschreven is .Immers Eusebius, Irenaeus en zoovele anderen, die de boekenvan Papias onder hun oogen hebben gehad, konden een feitvan zoo groote beteekenis als den marteldood van Joannesniet zonder vermelding voorbij zijn gegaan . Vooral Eusebiusniet . Voor hem toch, die, uit afkeer tegen het Chiliasmealles in het werk stelde om to bewijzen, dat de Apocalypsniet door den apostel Joannes geschreven was, zou het vanhet grootste belang geweest zijn, in de boeken van Papiaseen tweeden Joannes to vinden, op wiens naam hij haar hadkunnen schuiven . Had hij bij Papias een enkelen tekst ge-vonden, die zoo duidelijk van een anderen joannes clan denapostel sprak, als de Coisliniaansche codex schijnt to doen,dan had Eusebius zich daarop beroepen 1 ) en niet - zooalslater zal worden aangetoond - den zin van Papias' voorredemet geweld naar zijn meening verdraaid .

Uit dit alles blijkt de volkomen onbetrouwbaarheid van denCoisliniaanschen codex en tevens het onhoudbare eener stel-ling, die op zulke losse gronden gebaseerd is 2 ) .

De reeds aangevoerde getuigenissen bewijzen voldingend,dat Joannes van Ephese niemand anders geweest is dan de

I) sWie hatte Ens . these Waffe unbenutzt lassen konnen in seinem Kampfgegen den apostolischen Charakter des Apokalyptikers and des Lehrers desPapias, wenn Papias selbst sie ihm dargereicht hatte ? Hier liegt ein a7dumen-tu7n e silentio onznium vor, gegen welches man vergeblich streitet" Zahn,Fosch . VI, S . i5o . Holtzmann meent dit bewijs to kunnen ontzenuwen doorto zeggen : sEusebius rechnete sie [de woorden van Papias volgens Coisi.]ueifelsohne zu den zrapceao~a and lavlz .wrepa". I S. 471 ; vgl . S . 96 .2) Om de overeenkomst tusschen de codd. Coisl . en Barocc . to verlclaren

kan men zeggen, dat Barocc ., wat het verhaal van Joannes' marteldood betreft,yan Coisl, afhankelijk is (Harp . Die Cizon . S . 666) of, indien, zooals De Boor

536

apostel . Daar nu volgens Harnack Joannes van Ephese deschrijver is der JoanneIsche geschriften, meet hij logisch deconclusie aanvaarden, dat bet vierde evangelie door den apostelis to boek gesteld . Onder alle getuigen der oudheid spreekter echter Been met zoo groote duidelijkheid over den aposto-lischen oorsprong van bet evangelie en de apocalyps als deH. Irenaeus, bisschop van Lyon. In zijn werk AdversusHaereses zegt hij : >>Ook Joannes, de leerling des Heeren,die rustte aan zijn boezem, schreef een evangelie, terwijl hijto Ephese in Azie verbleef" 1 ) en : wij wezen >>dat, wanneernu reeds zijn naam [n .l . van den Antichrist] bekend moestwezen, deze zeker aan bet licht zou zijn gebracht door hem,die de Openbaring gezien heeft . Want zij is nog niet langgeleden gezien, maar bijkans in onzen tijd, tegen bet eindeder regeering van Domitianus" 2 ) . Deze allernauwkeurigsteaanduiding van tijd en plaats is van bet grootste belang.Vooral, daar Irenaeus geruimen tijd in Klein-Azie heeft ge-leefd 3) en - zooals uit de geschiedenis der Quartodecimanenblijkt - ook later, toen hij bisschop van Lyon was, de be-trekking met de aziatische kerken heeft onderhouden . Enwat de waarde van zijn getuigenis zoo verhoogt, is, dat dezebisschop, die door den roem zijner werken een der voor-naamste manners van zijn tijd was, in de nauwste betrekkingstond tot personen, die met de apostelen verkeerd hadden .Polycarpus, de discipel van den apostel Joannes, was zijn

meent, het fragment van Barocc . door middel van het epitome aan de kerkelijkegeschiedenis van Philippus Sidetes ontleend is, dat Coisl . en Barocc. beide nithetzelfde epitome geput hebben (Camerlynck, 0 . C . P. 71) . Alle onbevooroor-deelde geleerden nemen aan, dat de kroniekschrijver een valschen of ge3nterpo-leerden Papias in handen heeft gehad . Godet . Commentaire cur Z'Evangile deS. lean, 1881, I, p. 83 . Vgl. Bullinger, 0 . C . S. 72. Volgens Holtzmann isde Coisl. echt, en zijn alle andere codices geinterpoleerd! Einl. S . 471 . -Zie tekstherstellingen van het papiaansch fragment in Coisl . bij Zahn, Einl. II,S. 465, Forsch . VI, S . 147 ; Lightfoot, Contenzp . review, 1875, Oct . ; Harn . DieClcron . S . 665 ; van Hoonacker, Rev . Gill. 1900, p. 241 .

1) Iren . Adv. Haer. III, I, 1, Migne P. G. VII, 845 .2) Iren . A(Iv . Haer. V, XXX, 3, Migne, P. G. VII, 1207 .3) Volgens Harnack is Irenaeus waarschijnlijk in Azie geboren . Die Chron .

P • 324 ,

53 7

leermeester geweest ; meermalen voert hij getuigenissen aanvan >>presbyters" 1 ), die leerlingen waren van Joannes enanderen, >>die den Heer gezien hebben" ; ook beroept hijzich op Papias, eden ouden man" eden toehoorder van Joannesen metgezel van Polycarpus" 2 ) . Irenaeus putte dus uit deeerste bronnen . Is het wonder, dat zij, die den apostel Joannesniet als schrijver der Joanneische geschriften erkennen, vooralles aan Irenaeus' woorden alle kracht van bewijs zoeken toontnemen ? Harnack heeft er inderdaad geen moeite voorgespaard . Maar de veelheid zijner argumenten staat inomgekeerde evenredigheid tot hunne waarde. Somtijdszeer vernuftig gevonden, ontzenuwen zij Irenaeus' getuigenisnooit .

Als schakel, die Irenaeus met de apostelen verbindt, noemdenwij met nadruk Polycarpus, Papias en de >>presbyters" . Debetrekking van Irenaeus tot deze personen tot niets to her-leiden is Harnack's toeleg . Volgens het beweren van dezengeschiedvorscher heeft Irenaeus Polycarpus slechts gekend inzijn jeugd, toen hij hem enkele malen hoorde preeken ; Papiasheeft hij nooit gezien, en toen hij hem las, verkeerd verstaan ;want Papias noemt zich wel leerling van een zekeren Joannes,doch niet, zooals Irenaeus meent, van den apostel, maar vaneen >>presbyter" . Dit blijkt duidelijk uit Eusebius' toelichtingenop de voorrede van Papias' werk over de Spreuken des Heeren .De verhouding van Irenaeus tot de >>presbyters" is zeeronbestemd . Hij kent hen enkel uit geschreven bronnen,hoofdzakelijk uit de boeken van Papias 3 ) .

1) Over de beteekenis van het woord >>presbyter" in de oudheid : zieBatiffol, Revue bill. 1895, p . 673 ; Michiels, L'origine de Peeiscopat, 1900. Vgl.Revue bibl. 1901, p, 128 en De Itatholiek (1901) DI. CXIX, bl . 433 .

2) Het is onbegrijpelijk, hoe Trenkle, Find. S. 288, van Irenaeus' verhoudingtot Polycarpus niets anders weet to zeggen, clan : »Als Ifnabe hatte Irenaeusnoch den hochbetagten Bischof Polycarp von Smyrna gehort" en dit nog welmet een beroep op Adv . Haer. III, III, 4 (zie hieronder, bl . 539) . Dat Papias,de bisschop van Hierapolis, Irenaeus' >eigentlicher Lehrmeister" was, meetblijken (?) uit Adv . Haer . V, XXXIII, 4 : eDit ook getuigt schriftelijk Papias,toehoorder van Joannes, metgezel van Polycarpus".

3) Harnack, Die Ch>on . S . 320 vv.

538

Is dit alles waar, dan zal niemand aan Irenaeus' woordenveel waarde hechten . Wij willen onderzoeken .

De theorie der »conservatieven", die Irenaeus' geboortejaartusschen 115 en 125 plaatsen, voert volgens Harnack totongerijmdheden. Volgens zijn stelling is Irenaeus geborentusschen 13o en 142, welke tijdruimte ten slotte herleid wordttot > kurz vor 142" 1 ) . Daar nu Polycarpus in 155 stierf, kanIrenaeus nooit diens > leerling" geweest zijn . Hij was teenimmers nog to jong .

Harnack's chronologie berust op de volgende gegevens . Inhet jaar 1go richtte Irenaeus een brief aan den romeinschenpresbyter Florinus, die zich tot het Valentinianisme had latenverleiden. In dezen brief tracht Irenaeus hem van zijn ketterijto bekeeren, door hem in herinnering to brengen wat zij,Irenaeus en Florinus, in vroegere jaren van Polycarpus hebbenvernomen . > Ik zag u - roept Irenaeus hem toe - teen iknog een knaap was . . . op een grooten voet leven in het paleis" '-) .Hieruit moeten wij opmaken, dat Irenaeus nog zeer jongwas, toen Florinus den mannelijken leeftijd had bereikt . Erligt dus tusschen beiden een verschil in ouderdom van 10-15jaren. Zoo nu Irenaeus geboren is in 115, dan valt Florinusgeboortejaar tusschen Too en 105 en zou deze presbyter opongeveer negentigjarigen leeftijd tot het Valentinianisme zijnovergegaan, iets, wat volgens Harnack een ongerijmdheid is .Daarom maakt hij dan ook een andere berekening. Florinuskan hoogstens 6o of 70 jaren oud geweest zijn, toen hij deketterij omhelsde en werd dus zeker niet vodr 120 geboren .Met Florinus verschilt Irenaeus in leeftijd io- 15 jaren ; voor13o kan hij derhalve niet geboren zijn . Dit wat den terminusa quo betreft .

Ter bepaling van den terminus ad quem redeneert Harnackaldus . Irenaeus spreekt tweemaal over zijn verhouding totPolycarpus. In zijn boek Adver•sus Haer•eses zegt hij : > Poly-carpus, then ook wij zagen in onze jeugd (want hij heeft lang

1) Harnack, Die Clarrcn . S . 329 vv.2) Eus . Hist. eccl. V, 20, Migne, P. G. XX, 486 .

539

geleerd en verliet dit levee in hoogen ouderdom door eenzeer roemrijken en edelen marteldood), heeft altijd geleerd"enz . 1 ) ; en in den brief aan Florinus : »Doze stellingen,Florinus, om bet zoo kort en zoo zacht mogelijk to zeggen,bevatten geen gezonde leering . Deze stellingen wijken ofvan de leer der Kerk en zij storten hen, die haar aan-hangen, in de grootste boosheid . Zelfs de ketters, die vande Kerk zijn afgescheiden, hebben zulke stellingen nooit durvenuitspreken . Voorwaar deze stellingen hebben de presbyters, dievoor oils leefden en die ook leerlingen van de apostelen ge-weest waren, u niet overgeleverd . Toen ik nog een knaap was,zag ik u bij Polycarpus in Beneden-Azie ; ik zag u op eengrooten voet leven in het paleis en uw uiterste best doen,om zijn [Polycarpus'] goedkeuring weg to dragen . Immerswat toen ter tijd gebeurd is herinner ik mij levendiger danwat kort geleden geschiedde . Ja, ik kan de plaats zelve,waar de zalige Polycarpus zich neerzette en het woord voerde,nog aanduiden ; zoo ook zijn voortgaan en binnentreden,geheel zijn levenskarakter, de gestalte van zijn lichaam, detoespraken, die hij tot het yolk richtte, den vriendschappe-lijken omgang, die er, naar hij verhaalde, geweest was tus-schen hem en Joannes en de overigen, die den Heer zelvengezien hadden ; de wijze, waarop hij van hue woorden gewagmaakte, en alles, wat hij omtrent den Heer van dezen ver-nomen had. Ook van zijn ['s Heerenj wonderen en leer verhaaldePolycarpus geheel op dezelfde wijs, als hij het van hen, diezelven het Woord des levens aanschouwd hadden, vernomenhad, in alles overeenstemmend met de H . Schrift. Door dehulp van Gods goedertierenheid luisterde ik aandachtig naardeze dingen, en ik schreef wat ik gehoord had niet op papier,maar in mijn hart ; en datzelfde herhaal en overweeg ik metGods genade nog voortdurend . En nu kan ik voor Godsaanschijn verklaren, dat deze zalige en apostolische presbyter,indien hij ooit iets dergelijks gehoord had, terstond na eenuitroep van verbazing zijn ooren gesloten en gezegd zou

1) Iren . Adv. Hcrer'. III, III, 4, Migne, I'. G. VII, 851 vv.

S40

hebben, zooals hij gewoon was : >>O goede God, voor welketijden hebt Gij mij gespaard, dat ik zoo iets moest lijden 1"Hij zou weggevlucht zijn van de plaats, waar hij staande ofneergezeten zulke woorden vernomen had . En dit kan ookduidelijk worden aangetoond uit de brieven, die hij deels aannaburige kerken schreef, om haar to sterken, deels aan eenigender broeders, om hen to vermanen en aan to wakkeren" 1 ) .

In dezen brief - zegt Harnack - beweert Irenaeus niet, dathij Polycarpus' leerling geweest is, maar dat hij zich uit zijnjeugd Polycarpus nog zeer goed kan herinneren . Dat beschrij-ven van de onuitwischbaarheid der indrukken, die gebeurtenis-sen uit hunne kinderjaren in de ziel achterlieten, had dan slechtszin, als Irenaeus dacht, dat Florinus er over verwonderd zouzijn, hoe hij, Irenaeus, zich nog dingen kon herinneren, die zoolang geleden en in zijn vroegste jeugd geschied waren . Doch,ofschoon volgens dezen brief Irenaeus niet dan als knaapPolycarpus heeft gezien, blijft niettemin de mogelijkheid be-staan, dat hij hem 10 of 20 jaren later nog ontmoet heeften zijn leerling is geworden . Maar dit is volstrekt onwaar-schijnlijk. Want Irenaeus wil hier het gezag van Polycarpustegen Florinus doen gelden . Was hij nu later als manPolycarpus' leerling geworden, dan was het toch niet noodig,dat hij zich uitsluitend op herinneringen uit zijn kinderjarenberiep . Doch zelfs de geringste mogelijkheid, dat Irenaeusin zijn later leven met Polycarpus verkeerd heeft, wordtuitgesloten door de wijze, waarop hij in zijn werk Ac'versusHaereses over hem spreekt : » . . . then ook wij zagen inonze jeugd" . Hieruit volgt, dat Irenaeus niet dan als knaap,misschien van 12-15 jaar Polycarpus gekend heeft. Poly-carpus stierf in 155 2 ), Irenaeus' geboortejaar kan clus nietlang voor 142 gesteld worden 3 ) .

Deze redeneering zou den lezer inderdaad allicht van hetspoor kunnen brengen . Dringt men echter wat dieper in de

1) Eus. Hist. ecci. V, 20, Migne, P G. XX, 484 .2) Harnack, Die C11 1 -071 . S . 342 VV .

3) Harnack, Die Chron . S . 324-329, passim . Vgl . Julicher, o, c . S . 320 vv .

541

zaak door, dan wordt men spoedig ontgoocheld. Om maarterstond het onvaste dezer chronologie in het licht to plaatsen,met welk een willekeur bepaalt de hoogleeraar den leeftijd,then Florinus moet gehad hebben, toen hij Valentiniaan werd !Het steunpunt, dat alle berekeningen van Harnack omtrentden terminus a quo dragen moet, is : men lean na zijn zeven-tigste jaar geen ketter worden ! Het is werkelijk niet noodigden honderdjarigen Hosius als getuige tegen zulk een bewe-ring uit het graf to roepen ') . En is de brief aan Florinuszoo boven alien twijfel zeker in 19o geschreven, dat men ditjaar als uitgangspunt kan nemen voor alle verdere bereke-ningen ? Om slechts twee namen to noemen, Zahn enLightfoot stellen dit schrijven vele jaren vroeger . En nietzonder reden . Want volgens Eusebius 2) schreef Irenaeustegen Florinus : 1 ° een brief over »De monarchie", 2° eenwerk > De Ogdoas" geheeten . Of Florinus nog in leven was,toen >)De Ogdoas" verscheen, kan men met recht betwijfelen,daar op het slot van dit werk Irenaeus niet Florinus maarden overschrijver van het boek aanspreekt 3 ) . Ook staat hetniet vast, of > De Ogdoas" voor of na de vijf boeken AdversusHaereses, die tusschen i 8o en J894) voltooid werden, isgeschreven 5 ) . Daar nu volgens Eusebius debrief aan Florinusover > De Monarchie" het werk »De Ogdoas" voorafging en de

1) Labourt : a . . . nous croyons, qu'il n'est pas absurde d'admettre qu'unvieillard octogenaire soit seduit par les heretiques. Quelle que soit la causede cette defaillance, elle n'etonnera pas ceux qui se souviennent, qu'a l'age decent ans, Hosius, jusque-la le champion le plus en vue de l'orthodoxie niceenne,consentit a communiquer avec Ursace et Valens . Le cas de Florinus n'auraitrien de plus extraordinaire" . Revue bibl. 1898, p . 6j .

2) Eus . Hist. eccl. V, 20, Migne, P. G. XX, 483-3) >>Ik bezweer u, die dit boek overgeschreven hebt" enz . Eus. Hist. eccl. ibid .4) Harnack, Die Clzron. S . 320 ; Zahn, Forsck VI, S. 28 .5) Dit laatste weten wij slechts van een brief van Irenaeus aan Pans Victor

(189-198), waarvan een gedeelte bewaard is gebleven in een syrische vertaling(zie Iren. Ed, Harvey, II, 457, frg. XXVIII) . Men heeft uit dit fragmentwillen bewijzen, dat Florinus in 19o nog leefde, daar Irenacus in dezen briefden Paus aanspoort Florinus to veroordeelen (Harp. Die Ckron. S . 321) .Maar Zahn (Forsch . VI, S. 32 vv.) wijst er zeer lerecht op, dat in ditfragment geen sprake is van den persoon, dock van de geschriften van Florinus,

CXIX. 5 .

36

54"

datum van dit laatste volstrekt onzeker is, kan men ook hetjaar van then brief niet bepalen 1 ) . Harnack's berekeningen,die nog wel worden voorgedragen met een beslistheid alsofer niet in het minst aan to twijfelen valt, berusten dus tenslotte op eenige veronderstellingen, die verre van bewezen zijn .

Wat den laatsten terminus ad quem (> kort voor 142") vanIrenaeus' geboortejaar aangaat, de twee door Harnack aan-gevoerde plaatsen, waar Irenaeus over zijn verhouding totPolycarpus spreekt, bewijzen al evenmin dat de chronologievan den berlijnschen hoogleeraar de eenig juiste is .

Wij stemmen toe, dat Irenaeus r nog knaap" was, toenFlorinus aan het hof verkeerde . Doch, wat verstaat Irenaeusonder deze woorden ? Het is geen x uitvlucht" 2 ) den zin ervan in Irenaeus' eigen werk op to sporen. Waar hij zegt,dat Christus gekomen is om alle menschen zalig to maken,noemt hij de verschillende tijdperken van het menschelijkleven in deze orde op : »Christus kwam alien zalig makenwichtjes en kinderen, knapen en jongelingen en ouderen vandagen". Vervolgens : s l Christus] heeft geleden, toen hij dertigjaren oud was, z,~nde nog een jongeling. . . . ledereen zalbekennen, dat de leeftijd van dertig jaren de eerste is vanden jongeling en dat deze [de leeftijd zich uitstrekt tot hetveertigste jaar" 3 ) . Indien wij nu volgens dezen maatstafden tijd der spueritia" berekenen, mogen wij Irenaeus' woorden :>)toen ik nog knaap (rzi5, puer) was" in dezen zin om-schrijven : stoen ik omstreeks 18 tot 20 jaren oud was" 4 ) .

1) In de Contenap. Review (May, 1875) zegt Lightfoot : >>As the treatiseof Irenaeus on the Ogdoad can hardly have been written later than his extantwork on Heresies, in which Valentinianism is so fully discussed, as to renderany such partial treatment [den brief aan Flor .] superfluous, and which datesfrom the episcopate of Eleutherius (177-19o), we are led to the conclusion,that the letter of Florinus was one of the earliest writings of this Father" .Zie Camerlynck o. c . p . 132 ; Zahn, Forsch . VI, S . 31-35 .

2) Harnack, Die Claron . S . 327, n . 2 .3) Iren . Adv . -leer. II, XXII, 4, 5, Migne, P. G. VII, 784.4) >>Wenn er sich . . . einen Knaben oder Jangling nennt (sra7g Fr; &1v), so

lasst sich, wie bier nicht nochmals durch 13eispiele belegt zu werden braucht,aus dem Wort allein nicht eninehmen, ob er damals 10 oder 20 oder nocheinige Jahre niehr alt war" . Zahn, Forscla . VI, S . 31 .

543

En deze uitdrukking was in volkomen overeenstemming metde spreekwijze van zijn tijd . Want, zooals bekend is, omvattede 'pueritia" bij de Grieken en Romeinen een grooter aantaljaren dan bij ons 1 ) . Doch, zoo Irenaeus een jongeling vanongeveer 20 jaren kan geweest zijn, toen hij Florinus aanhet hof ontmoette, is het volstrekt niet noodig een verschilin leeftijd van 10 tot 15 jaren tusschen beiden aan to nemen .Vijf jaren volstaan . Of zou het misschien ook een ongerijmd-heid zijn to beweren, dat Florinus op ongeveer vijf en twintigjarigen leeftijd aan het hof verkeerde ? 2 ) Maken wij nu vooreen oogenblik Harnack's berekening, volgens welke Florinusin 120 moet geboren zijn, tot de ooze, dan valt Irenaeus'geboortejaar omstreeks 125 '1 ) . Dat de woorden, adieu ookwij zagen in onze jeugd" enz . 4) door Harnack in een ver-keerden zin worden verstaan, zal aanstonds worden aange-toond. Alleen doen wij hier opmerken, dat Fv Tu~, 7rpwT,1 v~ptiwv

yAtxia, in prima nostra aetate, door iemand, die voorgeeft eennauwkeurige tijdberekening to maken, niet mag vertaaldworden door : sheranreifender Knabe" 5 ) . Immers iii wix, aetas,kan hier zeer goed genomen worden in den zin, waarin het

1) Ponticus b . v. wordt op 15 jarigen leeftijd seen knaapje" (araIa&paov)genoemd (Eus . Hist. eccl. V, i, Migne, P. G. XX, 429) . De leeftijd, diende Grieken i7asria noemden, schijnt bij klassieke schrijvers vooral de krachtigejaren van i8-6o to omvatten . Het latijnsche woord puer, dat met bet griekscheaaig gelijk staat, beteekende oorspronkelijk zoowel een kind van bet vrouwelijkals van het mannelijk geslacht . Van daar mea user. Zoo werd Proserpinabij de oudste schrijvers puer Cereris genoemd. Toen men later een meisje metden naam van puera en puella aanduidde, werd puce bijna uitsluitend op hetmannelijk geslacht toegepast en, wat den Ieeftijd betreft, met een vrij mimebeteekenis . Een knaap heette voor bet minst puer tot zijn twaalfde jaar, maarook met zelden tot zijn achtiende en negentiende, enkele malen zelfs tot enna zijn twintigste . Zoo werd Octavianus, toen hij reeds negentien jaar oudwas, door Cicero (Plsilipp . IV, i) prier genoemd. Virgilius noemt Pallas, diereeds soldaten aanvoert, met denzelfden naam (Aen . XI, 42).

2) Volgens Zahn (Forsch . VI, S . 30) zien de woorden : » ik zag u, toen ik nog eenknaap was op een grooten voet leven in het paleis" (zie den brief aan Flor .bl . 539) op een bezoek van keizer Hadrianus van de provincie Klein-Azid in 129.

3) Zie Labourt, Revue bibl. i8g8, p. 65.4) Zie boven bl. 539 .5) Harnack, Die Chron . S . 328 .

544

bij de klassieken voorkomt en beteekenen : leeftijd van eenvoiwassene . >)Prima aetas" duidt dan aan : >)den ouderdorn vaneen jongen man, die zijn intrede doet in het openbare levenen begint met zelfstandig zijn weg to gaan " 1 ) . Derhalve : nochde tekst uit den brief aan Florinus : > toen ik nog knaapwas", noch die uit het derde boek Adv . Haer. » . . . dien ookwij zagen in onzen jongelingsleeft~d" leveren het bewijs, datde terminus ad quem van Irenaeus' geboortejaar omstreeks142 moet gezocht worden. Bijgevolg bevatten ook dezeplaatsen geen chronologische gegevens, die als argumentkunnen dienen voor Harnack's stelling, dat Irenaeus niet danals knaap Polycarpus gekend heeft .

Maar Irenaeus' wijze van spreken over zijn verhouding totden bisschop van Smyrna ?

Tegenover Florinus - zegt Harnack - beroept Irenaeuszich uitsluitend op herinneringen uit zijn kinderjaren . Zoo hijlater als man Polycarpus leerling is geweest, waarom maakthij dan met geen enkel woord gewag van hetgeen Polycarpushem toen gezegd heeft? Dit toch moest op Florinus dieperindruk maken dan de herinnering aan gebeurtenissen uitLang vervlogen tijden . Waarom ook -- indien er tusschenPolycarpus en Irenaeus een zoo innige omgang bestond -weet hij dan in zijn werk Adversus Haereses niet anders tozeggen dan : »dien ook wij gezien hebben in onze jeugd" ?De geheele verhouding van Irenaeus tot den bisschop vanSmyrna komt ten slotte hierop neer : Irenaeus heeft als knaapPolycarpus gezien en enkele malen hooren preeken .

Alvorens deze moeielijkheid direct to beantwoorden brengenwij in herinnering : I° dat ons slechts een fragment van denbrief aan Florinus is bewaard gebleven en het dus zeer goedmogelijk is, dat Irenaeus zich in het verloren gedeelte meeruitvoerig over zijn omgang met Polycarpus heeft uitgelaten,en 2" dat Harnack, ook dan wanneer hij het als chronoloogzoo nauwkeurig mogelijk met een woord moet nemen, meer

1) Zahn, Forsck . VI, S. 37. Gwatkin (Contemp . Review 1897, p . 225) vertaalt~hrxfa, aetas, door »manhood" . VgI . Jo. IX. 21 .

545

van een vrije dan van een letterlijke vertaling houdt. Wijzagen dit reeds voor >)prima aetas" . Eenzelfde proeve vandit soort van > boswilligen Exegese" - zooals Zahn terechtopmerkt 1 ) - levert Harnack als hij : aetas senior" door>)Greisenalter" vertaalt 2) .Deze zelfde hoogleeraar vermaant dan ook zijn lezers meer

dan eens, dit of dat woord van Irenaeus niet to > pressen" .Maar wie zonder vooroordeel het fragment van den briefaan Florinus 3 ) leest, vraagt zich af, waarom Harnack enkelde klem legt op deze woorden : > de toespraken, die hij[Polycarpus] tot het yolk hield", alsof er in het geheelefragment niets anders to vinden is, dat de aandacht verdient .Hoe b.v. wist Irenaeus, dat Florinus alles in het werk

stelde, om zich bij Polycarpus in de gunst to dringen, datdeze > heilige en apostolische presbyter" bij het hooren vanongepaste woorden, de handen tegen de ooren hield en ge-woon was nit to roepen : 2O goede God, voor welke tijdenhebt Gij mij gespaard, dat ik zoo iets nnoest lijden l" zoo hijPolycarpus slechts enkele malen had hooren preeken ?

De opmerkingen van Irenaeus, toen hij >'nog knaap" was,omtrent Polycarpus, in dezen brief vermeld, zijn zoo nauw-keurig en raken zooveel bijzonderheden uit het leven vanthen priester, dat Irenaeus, ook al was hij teen reeds eenjongeling van ongeveer 28-3o jaar, ze onmogelijk kan ge-maakt hebben, indien hij niet in zeer innigen omgang metPolycarpus geleefd heeft. Vooral de woorden : > zijn [Polycarpus' lvoortgaan en binnentreden, geheel zijnn levenskarakter", diede geheele levenswijze van Polycarpus omvatten, toonen aanvan hoe nabij Irenaeus hem moet gekend hebben. DatIrenaeus in zijn brief aan Florinus slechts gewaagt van ge-beurtenissen nit vroegere tijden, vindt zijn verklaring hierin,dat zij, Irenaeus en Florinus, to zamen die gebeurtenissenbrj Polycarpus hadden beleefd . Daar Irenaeus zich enkel ten

1) Zahn, Forsch . VI S . 63, n . 3 .2) Harnack, Die Chron . S . 335 ; vgl . Iren . Adv. Haer . II, XXII, 5, Migne,

P. G.VII,785 .3) Zie boven bl . 539 .

546

doel stelde beider heugenis to verlevendigen, mocht hij zichniet beroepen op feiten of gezegden, waarvan ook Florinusgeen getuige geweest was .

En wat doet het, dat Irenaeus in zijn werk Adversus Haeresesslechts eenmaal over zijne verhouding tegenover Polycarpusspreekt ? Zoo men aantoonde, dat hij daarop noodzakelijkmeermalen had moeten terugkomen, dan eerst zou dezemoeielijkheid recht van bestaan hebben . Het bewijs daarvooris echter nog niet geleverd. Daarin dan ook ligt het zwaarte-punt van Harnack's redeneering niet . In de beteekenis vanden zin (Adv . Haer. III, III, 4) in zijn geheel genomen,vindt Harnack het bewijs voor zijn stelling. Irenaeus zoudaarin op den hoogen ouderdom van Polycarpus gewezenhebben om de mogelijkheid aan to toonen, dat hij hem noggekend had. M. a . w. volgens Harnack bedoelde Irenaeus tozeggen : Polycarpus is zoo oud geworden, dat ik hem noggezien heb 1 ) . Maar deze verklaring wordt door den contekstweerlegd. Want, ten einde den Valentinianen en Marcionietento bewijzen, dat de katholieke leer van apostolischen oor-sprong is, stelt Irenaeus in het licht, hoe deze leer regelmatigwerd overgedragen op de bisschoppen, die de apostelen inrechte lijn zijn opgevolgd . Na dit eerst to hebben aangetoondvoor de kerk van Rome, spreekt hij thans over de kerk vanSmyrna en zegt : > Wat nu betreft Polycarpus, die niet alleendoor de apostelen onderwezen is geworden en met velen vanhen, die den Heer hebben gezien, verkeerd heeft, maar ookdoor de apostelen in Azie in de kerk van Smyrna als bisschopis aangesteld, then ook wij in onzen jongelingsleeftijd gezienhebben, (want hij heeft zeer lang geleefd en verliet dit leven inhoogen ouderdom door een zeer roemrijken en edelen martel-dood) hij heeft altijd geleeraard, wat hij van de apostelen geleerdhad en wat hij aan de kerk overgeleverd heeft en wat dan ookalleen waar is . Getuigenis hiervan geven alle kerken, die in Aziezijn en alien, die tot dusverre Polycarpus zijn opgevolgd . Dezeman heeft veel meer gezag en is een meer betrouwbaar getuige

1) Harnaek, Die Chron, S . 326, 342, n, 1,

547

der waarheid dan Valentinus en Marcion en de,overigen, diede verkeerde leer zijn toegedaan" 1 ) . Bij de eerste lezingdezer regelen, zou men allicht geneigd zijn, de woorden>want hij heeft zeer lang geleefd" enz . als redegevend tobeschouwen van den onmiddellijk voorafgaanden zin : »dienook wij in onzen jongelingsleeftijd gezien hebben", zoodatIrenaeus daardoor verklaarde, hoe het mogelijk is, dat hijPolycarpus nog heeft gekend. Maar deze verkiaring ligtgeheel buiten de bedoeling des schrijvers . Want het is erIrenaeus niet om to doen, den Valentinianen en Marcionietento bewijzen, dat lad met Polycarpus, maar dat Polycarpusmet de apostelen in betrekking heeft gestaan, en de bisschop-pen van Smyrna dus in rechte lijn de opvolgers zijn van deapostelen . De woorden edien ook wij in onzen jongelings-leeftijd gezien hebben" behooren slechts zijdelings tot dengang van Irenaeus' gedachten en kunnen, zonder hetzinsverband in het minst to storen, wegvallen. In denhoogen leeftijd van Polycarpus ligt de reden, niet waaromIrenaeus met hem, maar waarom lad met de apostelennog omgang heeft gehad en door hen zelven tot bisschop isaanlgesteld .

:r.

Velen van hen, die het geboortejaar van Irenaeus tusschen115 en 125 plaatsen, beroepen zich op den tekst van Irenaeus,waar hij zegt, dat de Apocalyps »nog niet lang geledengezien is, maar bijna in onzen tijd" 2) . Harnack ziet niet in,

1) Iren. Adv. Haer. III, III, 4, Migne, P. G. VII, 852 . In dezen tekst zegtIrenaeus niet, dat hij in zijn »jongelingsleeftijd" Polycarpus cop zeer hoogenouderdom" gekend heeft, maar dat hij in zijn »jongelingsleeftijd" Polycarpus,die cop zeer hoogen ouderdom gemarteld -,Oerd", heeft gezien . Niets belet onsechter aan to nemen, dat Polycarpus reeds op jaren was, toen Irenaeus henkende . Uitdrukkingen als deze : »O goede God, voor welke tijden hebt Gijmij gespaard, dat ik zoo iets moest lijden", zijn wij niet gewoon nit denmond van jeugdige mengchen to vernemen . Zie Zahn, Forscla VI, S. 98, n . 2,

Labourt, Revue bibl. 1898, p . 66.2) Iren, Adv. Haer. V, XXX, 3, Migne P. G. VII, 1207 .

hoe men deze plaats kan aanvoeren, om Irenaeus' geboortejaarto bepalen 1 ) . Groote geleerden - merkt Zahn niet zonderironie op - hebben dit echter reeds 200 jaar lang gedaan 2) .

Het is een bewijs, zegt Harnack, hoe zwak het gesteld ismet de gronden, waarop men Irenaeus' geboorte onder Trajanuslaat vallen. De tekst, waar het op aankomt, luidt : wij wetendat, wanneer nu reeds zijn naam [n .l . van den Antichrist]

bekend moest wezen, deze zeker openbaar zou zijn gemaaktdoor hem, die de Apocalyps gezien heeft. Want zij is nogniet lang geleden gezien, maar bijkans in onzen tijd (yFv& ,

saeculum) tegen het einde der regeering van Domitianus" .>>Welke tijdruimte - zegt Harnack - onder de uitdrukking>>bijkans in onzen tijd" begrepen is, heeft Irenaeus gelukkigzelf gezegd, zoodat onderzoekingen omtrent den omvang vanhet begrip yevra (saeculum) hier niet op haar plaats zijn .Hij (Iren.) zegt, tusschen de voltooiing der Apocalyps, onge-veer 96, en den tegenwoordigen tijd, waarin hij schrijft, ligt>fast nur eine ' 'wi" . Daar hij zijn 5e boek (Adv. Haer .)omstreeks 185 geschreven heeft, verstaat hij hier onder ywEa

klaarblijkelijk een tijdruimte, die een menschenleven nog juistkan omspannen . . . . Dat Irenaeus, ondanks een zoo grootetijdruimte, toch van > niet lang geleden" spreekt, is zijn zaaken kan aan het feit niets veranderen" 3 ) .

Deze redeneering is niet eerlijk. Een nauwkeurig geschied-vorscher heeft met beide uitdrukkingen : »bijkans in onzentijd" en >>nog niet lang geleden" rekening to houden . Harnackvoorzag zeer goed, dat, wanneer men de woorden ,>no(; nietlang geleden" ging > pressen", zijn verklaring van »bijkans inonzen tijd" een ongerijmdheid werd . Want, volgen wij Har-nack's chronologie : Apocalyps circa 96 - geboorte vanIrenaeus 142 - 5e boek Adv. Haer 185, dan zou Irenaeusop 43 jarigen leeftijd van een feit, dat 46 jaar voor zijn

1) Harnack, Die Claron . S . 33 0 -2) Zahn, Forsch . VI, S . 28, n . 2.

3) Harnack, Die Chron . S. 330 Vv .

548

5 49

geboorte plaats had, gezegd hebben, dat het »nog niet langgeleden" gebeurde 1 ) . Labourt noemt deze berekening nietten onrechte > un monstre chronologique" 2 ) .

Maar bovendien kunnen wij volstrekt niet instemmen metde omschrijving, die Harnack van het woord „ysvsi, saecu-lum" geeft . Afgezien van de beteekenis : nakomelingschap,ras, geboorte, afstamming, familie enz . enz. die het hier ingeen geval kan hebben, beteekent dit woord van Homerus'tijd af: wat wij verstaan onder a generatie", d. i . eene tijd-ruirnte, na welke de kinderen in de plaats der ouders treden,dus ongeveer J3 jaren . Het is dan gelijk aan het latijnschea aetas" . Deze beteekenis nu is hier uitgesloten, niet alleenomdat Irenaeus, schrijvende in 185, van de Apocalyps, diein 95 verscheen, niet zeggen kan, dat zij abijna nog in detegenwoordige ysvsi", dus niet veel meer dan 30 tot 40 jaargeleden, gezien is, maar vooral omdat Irenaeus niet van de tegen-woordige, maar van onze generatie (a :jgsrZ,oa ysveo,nostrum saeculum'") spreekt. Daar de mensch gewoonlijk2 of 3 zulke 'swat, generaties, beleeft, omvat dus het woordysv&i bij Irenaeus, evenals het latijnsche > aetas" : een geheelmenschenleven >>in seiner ganzen Ausdehnung von der Geburtan ; . . . die mit der Geburt beginnende Lebenszeit des Redendenand seiner Altergenossen" 3) .

En hiermede meenen wij voldoende to hebben aangetoond,

1) > Beinah" ist ein relativer Begriff, and It. hat hier das Interesse, dieAbfassungszeit der Ap. seiner Gegenwart so nahe wie moglich zu rncken .Aber ein verstandiger Mann, der es auch mit ungefahren Zeitangaben genaugenommen wissen will (Iren . II, XXII, 6) konnte so nicht reden, wean ervoile 30 (a . 135) oder gar 50 Jahre (a . 145) nach a . 95 geboren war . Nachdieser Stelle allein wurde man eher 105 als 12o als Geburtsjahr anzunehmengeneigt sein" . Zahn, Forsch. VI, S. 28 . Over den tekst van Irenaeus zegtCamerlynck : «Om den leeftijd van Irenaeus to bepalen kan hij weinig dienstdoers . We mogen echter doen opmerken, dat een dergelijke wijze van sprekenmeer eigen schijnt aan een persoon, die reeds eenigszins in jaren gevorderd is,daar een ieder allicht de gebeurtenissen van vroeger dagen naar de wijze vanzijn eigen tijd beoordeelt" o . c. p . 136 .

2) Labourt, Revue bibl. 1898, p. 67 .3) Zahn, Forsch . VI, S. 28, n . 2 .

550

dat van alle door Harnack aangevoerde bewijzen 3 ) geenenkel ons noopt aan to nemen, dat Irenaeus niet dan alsknaap Polycarpus gekend heeft .

De overlevering, volgens welke de bisschop van Lyon eenleerling van Polycarpus is geweest, werd nog niet valschbevonden . Veronderstellen wij nu zelfs, dat Irenaeus Papiasverkeerd heeft begrepen, waar deze over een azekeren"Joannes spreekt, dan is het toch ongelooflijk, dat hij zichvergist heeft in Joannes, van wien Polycarpus hem verhaalde .Is het denkbaar, dat Irenaeus, die Polycarpus jarenlang ge-hoord en van nabij gekend had, niet heeft geweten, wieeenmaal de leermeester was van den bisschop van Smyrna,die in geheel Klein-Azie gevierd en met den eerenaamsapostolisch leeraar" °), »leeraar van Azie en vader derchristenen" 1 ) genoemd werd ?

Irenaeus' getuigenis omtrent den apostolischen oorsprongvan het vierde evangelie blijft dus in haar voile kracht .

B. D . VAN BREDA,

Ord. Praed.

1) Ilet moscovisch manuscript over bet martyrium Polycarpi, dat IIarnack(Die Chron . S . 331) nog ter sprake brengl, laten wij in de kwestie van Irenaeus'getuigenis niet als bewijs gelden . Of bet gegevens biedt ter bepaling vanIrenaeus' geboortejaar is zeer twijfelachtig (zie Camerlynck, o . c, p. 137) .Alleen wijzen wij er op, dat de traditie omtrent bet verblijf van Irenaeus toRome, welke in dit manuscript bevestigd wordt, niet wordt weersproken doorden brief, then de martelaars van Lyon in 177 door Irenaeus aan PausEleutherius deden overhrengen, en waarin Irenaeus als een aan den Pans onbe-kend persoon wordt voorgesteld (zie Ehrhard (Strassb. Theol. Stud.) o . c,S. 263). Was Irenaeus in Rome, toen de H. Polycarpus gemarteld werd (155),zooals bet manuscript verhaalt, dan waren er ruim 20 jaren verloopen, sederthij den brief uit Lyon overbracht, een tijd, lang genoeg om vergeten to zijn .Zie Zahn, Fosch. VI, S . 39 ; Lightfoot, Costemp, Review, 1896, Aug . ; Labourt .Revue bibl 1898, p, 62 .

9) Eus . Hist. eccl. IV, 15, Migne, P. G. XX, 357 .3) Eus. Hist. eccl. IV, 15, Migne, P. G. XX, 354 .

NIEUWE UITGAVEN.

Biblisclza Sluelien (Band VI, Heft i u . 2)Vans etiliinclsener Gelehrten. J(ongresse. Bibli-sche Vortrdgc . (Freiburg, Herder, At . 4 .5o .)

De verslagen van het vijfde internationaal wetenschappelijkcongres der katholieke geleerden geven van de voordrachten,in de sectie-vergaderingen gehouden, slechts een beknoptoverzicht .Daarom heeft Prof. Bardenhewer, onder wiens leiding de

Biblische Stj-tdien verschijnen, aan het katholiek publiek eengoeden dienst gedaan door verschillende Vortrage in een boekto vereenigen, dat het ))imprimatur" van den aartsbisschopdraagt. Wij zijn er hem zeer dankbaar voor .

Wij houden het er voor, dat we in onze dagen op dehoogte dienen to blijven van hetgeen er op het gebied derBijbelstudie omgaat . Het woord des Pausen is er om dat tobewijzen . Te weten wat er omgaat is reeds iets ; den standder kwesties to begrijpen is reeds veel rneer, en dit laatsteis voor velen mogelijk en is voor velen zeer nuttig, wanneerhet tevens gepaard gaat met de overtuiging, dat men erover hooren en vragen mag, maar de bevoegdheid mist omer over mee to praten . Daarom meen ik, ofschoon nieteigenlijk tot de » mannen van het vak" in deze behoorend,een goed werk to doen met eenigszins uitvoeriger den inhoudaan to geven van Hefte of opstellen, die ik voor velenbruikbaar, dienstig en nuttig acht om de eenvoudige reden,dat zij zuiks voor mij waren, terwijl een bespreking van die

55 2

artikelen, welke eene speciale opleiding en studie vereischen,buiten mijne bevoegdheid ligt .

De eerste » Vortrag" handelt : Uber negative and positivePentateuch-kritik, van Prof. Dr. G. Hoberg in Freiburg i . B .

Met de »negative" bedoelt de professor de omverhalendecritiek, welke tot de slotsom komt, dat de Pentateuch iets isals de Pseudoisidorische Decretalen, een samenstel van ver-schillende stukken, > bei dessen endgultigen Redigirung - [nade Babylonische ballingschap] -- Tendenzen unehrlicher Artmassgebend waren" .

Op hyperbeknopte wijze onderzoekt Hoberg de hechtheidder grondslagen, waarop deze negatieve critiek steunt, om totde slotsom to komen, dat die grondslagen onvoldoende zijn .

De positieve critiek meet volgens den professor vooreerstindachtig zijn, dat eene lange traditie den Pentateuch aanMoses heeft toegeschreven, en mag dus, terwijl zij de noodigekalmte bewaart, gerustelijk eenigzins sceptisch zijn met be-trekking tot het nieuwe. Dat er eenige na-mosaische stukkenin den Pentateuch zijn ingelascht, acht de schrijver onbe-twistbaar .De positieve critiek meet o . a., volgens den schrijver,

trachten een nauwkeurigen grondtekst der H . Boeken vastto stellen . Waar het verband tusschen korte en op verschil-lende plaatsen verstrooide historische notities in de H . Boekenzelf ontbreekt, is er plaats voor eene historische conjectuur .Maar bij dit alles dient het katholiek onderzoek eigen be-ginselen vast to stellen, hunne juistheid eerst en vooral tobewijzen, en dan volgens deze beginselen voort to werken .Want, meent de schrijver, waar de ontkenning der traditieen de erkenning van het evolutie-princiep, d . w. z . »de ont-kenning van elken boven natuurlijken godsdienst", de verborgenondergrond der negatieve critiek is, moot de positieve critiekeigen beginselen hebben en bewijzen, en met groote zorgde deugdelijkheid van de beginselen onderzoeken, welke zijoverneemt .

Onder de stukken van lateren datum, die in den Pentateuch

553

opgenomen zijn, noemt Dr . Hoberg : het verhaal van dendood van Moses - iets, dat overigens sedert lang wordtaangenomen - verder Gen . XXXVI (Esau's geslachtslijst)en andere plaatsen, die hij slechts in 't algemeen door enkeleKriterien" of herkenningsteekenen aanduidt .

In den zin van den vorigen schrijver bespreekt von Humme-lauer in het tweede opstel het Deuteronomium. Volgensde overtuiging van den geleerden JesuIet - en die over-tuiging staaft hij met bewijzen - moet Deuteronomium XII,i tot XXVI, 15 beschouwd worden als de Wet van hetKoningschap", waarvan I . Reg. X, 25 spreekt, en welke doorSamuel in de H. Boeken werd ingelascht. Geheel in tegen-stelling met Wellhausen echter, wil von Hummelauer in dezekoningswet niet het Oer-Deuteronomium zien, rnaar neemthij aan, dat e rest van het boek - na verwijdering ookvan het raadselachtige gedeelte XXVI, 16 tot XXVII, 26,waarin von Hummelauer stukken der »woorden van Josue"(Josue XXIV, 26) ziet - als het oorspronkelijk Deuterono-mium moet beschouwd worden .

In het tweede gedeelte van zijn opstel begint von Humme-lauer met den tekst (Dent . XXIX, 29) : >>Abscondita DominoDeo nostro ; quae manifesta sunt nobis et filiis nostris insempiternum, ut faciamus universa verba legis hujus", thenhij aldus vertaalt : >' De duisterheden [van dezen tekst] moetik aan Jahwe, onzen God, overlaten ; wat duidelijk is, isons en onzen zonen gegeven voor altijd, opdat wij ten uit-voer brengen de woorden dezer thora" . We hebben indeze woorden eene verzuchting van den restitutor of denredactor, die bij het herstellingswerk van een verwardentekst, juist hier voor eene groote moeielijkheid gestaan moethebben.

De kwestie van het verloren gaan en de herstelling vanhet Deuteronomium tegelijk met andere heilige boeken isoud. Reeds de H . Chrysostomus geeft gedeeltelijk den Jodende schuld van het verlies van den oer-tekst . Theodoretus noemtzelfs den koning Manasses, terwijl anderen, steunend op het-

554

geen de apocriefe boeken van Esdras mededeelen, de Chaldaeersdaarvoor aansprakelijk stelden. P. v. Hummelauer meent, datde slechte koningen der Joden niet zonder schuld zijn, zooalsook Sedecias blad voor blad den brief van Jeremias in hetvuur wierp. Toch bleef de Wet in de traditie voortleven enis het wet daaraan to danken, dat het Boek, order Josiasdoor Helcias teruggevonden, hoewel nieuw toch terstond alshet oude en bekende werd aangenomen .

Wij weten echter niet, of dit exemplaar zelf ongeschondenwas, en evenmin of de tekst, then wij thans bezitten, van ditexemplaar afkomstig is. Is echter de beschadiging van dentekst een feit, dan is onze tekst een textus restitutus en watde critici zeggen over den tijd waarin en de wijze waarop detekst van den Pentateuch zou ontstaan zijn, heeft vooreerstslechts betrekking op den textus restitutus .

Achter deze vraag ligt pas de groote vraag van het ont-staan en de geschiedenis van den eersten tekst of van deeerste teksten . De finale oplossing van het critische problemamoet men bier zoeken .

Het derde opstel van den bundel spint met de beide vorigeaan denzelfden draad . Zooals het eerste meer in 't algemeenbeweert, dat in den loop der tijden enkele deelen der wetnadere uitlegging of eventueel aanpassing aan nieuwe toe-standen noodig hadden en deze bijvoegingen in den tekstwerden ingelascht, en zooals het tweede volgens deze opvat-ting het Deuteronomium onderzoekt, zoo oordeelt Dr . O . Rap-pel (Kitzingen) in zijne Neue Beitrdge fur Textgeschichte deralttestamentlichen Biicher, dat de veranderingen, welke metden tekst gebeurd zijn, niet aan toevallige corruptie ofonrechtmatige interpolatie to danken zijn, maar het werkzijn van > prophetisch begabte Organe" . Verwijzend naarSt. Thomas, die de »interpretatio sermonum" tot de profetierekent, en naar hetgeen de apostel Paulus in den eersten briefaan de Corinthiers zegt (>> . . . alii interpretatio sermonum . Haecomnia operatur unus atque idem Spiritus, dividens singulisprout vult" XII, lo, i i) meent de schrijver naast de profeten

555

van den eersten rang eerie rij van geinspireerde mannen to

mogen aannemen, wier taak het was de wet to interpreteeren

en wier gezaghebbende uitspraken tusschen den tekst werden

geschreven .

Over Durchgereimte Gedichte inn Alten Testamente schrijftDr. Grimme (Freiburg) - Over Davids Totenklage auf Saulu . 5onathan J . K . Zenner S . J . - M. v. Uberreiter (Regensburg)

tracht den oud-Babylonischen koningsnaarn NIT IN[EN]-ZUmet den Arioch van Gen. XIV to identificeeren . - Prof. Dr.Ho12:ey (Passau) bespreekt : Die theoforen babylonischen Eigen-namen in ihrem Verhizltnis zur Religion der Yuden . - Dr. Joh .

Nikel (Breslau) Die persisclzen Konigsnanzen in den BiichernFsra and 1Velzenzia. - Het belang van de Peschitto voor detekstcritiek van het Hooglied is het onderwerp van een opstelvan Prof. Dr. Euringer (Dillingen) - Repetent Dr . Her-

kenne (Bonn) behandelt Die Textuberlieferung des Birches Siraclz .

De aflevering sluit met Der heilige Paulus vom Apostel-Ubereinkommen (Gal. II, i-i o) bis -um Apostel-Konzil (Act. XV)van Prof. Dr. V. Weber (Wurzburg) en Ist Elisabeth dieSadngerin des Magnificat, van de hand van Prof. Bardenhewer(Munchen) .

Prof. Weber oordeelt, dat Gal . II, i-io en Act XVgeene parallelberichten zijn . De kwestie, of men den christenennit het heidendom al dan niet sommige ceremonieele verplich-tingen uit het O . T. moest opleggen, wend volgens hem eerstprivatim door de apostelen besproken, bij gelegenheid, datPaulus ten tweeden (niet ten derden) male in Jerusalem wasom de giften der christenen van Antiochie over to brengen(Act. XI, 30) en later definitief beslist op het concilie derapostelen. Tusschen beide ligt dan eene tijdruimte van verschil-lende jaren, en daarin zouden vallen de ee rste missie-reis van

St. Paulus, het »in faciem restiti" to Antiochie (Gal . II, 11), deJudaistische agitatie in Galatie, de brief aan de Galaten en detegenkanting door de Joodschgezinde ijveraars to Antiochie (Act .XV, i) . Door deze verklaring meent Prof. Weber de moeielijk-

556

heden, die zich voordoen, wanneer men Gal . 11 en Act. XVop eenzelfde feit betrekking doet hebben, uit den weg tohebben geruimd .

Prof. Bardenhewer eindelijk verdedigt tegen Harnack detraditioneele opvatting, dat de Moeder van Onzen Zaligmakerook de zangster is van den lofzang Magnificat, en onderzoekt,hoe en wanneer men er toe gekomen is Elisabeth voor Mariato schrijven .

R .

J. M. L. K .

G. DESJARDINS, Authenticite el date des limesdie Nouveau Testament. Etude critique del'Histoire des origines du Christianisme deM. Renan . Paris, Lethielleux. s . d. p . 217, 8o.Prix : 4 fr .

Zooals de ondertitel aangeeft, is bovengenoemd werk eencritische studie op de serie van werken, die Renan heeft uit-gegeven onder den titel van Histoire des origines du Chri-stianisme 1 ) . Of er nu nog velen zullen zijn, die zweren bijde woorden van then meester, sinds in Frankrijk openlijkwerd toegegeven, dat Renan nu juist niet ale savant" was ;sinds Brunetiere in een noot op zijn veelbesproken revue-artikel hem kon degradeeren tot een » professionnel de lettres,un artiste, un poete, un dillettante" 2 ) . Of er nog velen metRenan alles van de Wetenschap - die met een groote W -zullen verwachten, sedert ook Adolf Harnack weemoedigerkende, dat de » Kultur-forschritt" zoo weinig bevredigingheeft geschonken en de wereld gedwongen was terug tokeeren tot de machten, die ook onze voorvaderen gezochthadden? 3) Of, om kort to gaan, Renan met zijn litteratuurniet heeft uitgediend? Men kan op deze vragen bevestigendantwoorden en toch ook erkennen, dat een boek, geschrevenom Renan's dwalingen to weerleggen, niet daarom van weinig

1) Vie de 7esus, - Les ApBties, - S. Paul, - L'Ante'christ, - Les Evan-,miles, - L'Eglise chretienne, - Marc-Aurele .

2) Sep. uitg. La Science et la Religion (p . 17 note) .3) A. Harnack, Das 11 esen des Cleristentruns (4e Aufl . S. 77) .

X57

waarde is, omdat Renan goed en wel dood is met een goeddeel van zijn exegetischen arbeid . Want zijn populair geschre-ven werken zijn gemeengoed geworden der Fransche institu-teurs en journalisten, en uit deze troebele vergaarbakken vanhalve wetenschap sijpelt het ongeloof door tot leerlingen enlezers, die bewonderend opzien naar dat schijnvertoon vanwetenschap - een gevaar, dat ook onze maatschappij bedreigtvan den kant eener half of heel ongeloovige schoolmeesters-wereld l Daarom heeft Desjardins goed work gedaan, toen hijer zich toe zette om de dwalingen van Renan to weerleggen ;daarom deed hij goed werk, toen hij het dwaas onhoudbarevau diens Petrinisme en Paulinisme aantoonde, ook al hebbenanderen vddr hem dit beter gedaan, dok al zal thans geengeleerde van naam meer komen aandraven met dat geduchtestrijdros van Baur en zijn school .

Doch laat ik een overzicht geven van den inhoud . Alsuitgangspunt neemt de schrijver de twist over de besnijdenis,den strijd dus over het judaisme ; hij weerlegt de beweringvan Renan, als zou hier tusschen Petrus en Paulus een dog-matisch verschil hebben bestaan, en om dit to weerleggenvolgt o. a. ook een vrij korte bespreking van het auteurschapen den datum der samenstelling van de Handelingen derApostelen . Men mag met Touzard in de Revue du clergifrancais 1 ) betreuren, dat D . hier geen enkele der nieuwereobjecties besproken heeft - wat trouwens het geheele bockdoor het geval is - toch schijnt zijn betoog tegenover Renanvoldingend to wezen. Slechts eene bedenking : op p. 40 zegtde schrijver, dat S . Lucas in zijn geschiedwerk geen partijkoos, doch enkel en alleen de feiten vermeldde, zonder eenigander doel dan to verhalen ; Cornely, om slechts een auteurto noemen, zegt toch woordelijk : » Illud quidem non negarnus,Actuum librum etiam apologiam quandarn Pauli esse, nequequidquam obstat, quominus S . Lucas . . . secundarium [finem]apologeticum prae oculis habuisse dicatur" 2 ) . 't Ware trou-

1) Revuef "I

Ceug'e francais (i Mars rgor . P 44)-2) Cornely, Historica et critica introductio, 111, p . 328, (cfr. ibid . p . 148) .

CxIx. 5 .

37

558

wens ook moeielijk anders to verwachten van den geliefdenleerling des Apostels . Eenmaal vastgesteld de authenticiteitder Handelingen gaat Desjardins na, of en in hoeverre deleer van S. Paulus overeenstemt met hetgeen S . Lucas inzijne Acten verhaalt van diens leer en persoon . Renan vol-gend, verdeelt hij de brieven van Paulus in ontwijfelbaar echte,in meer of minder dubieuze, en in bepaald onechte, en toontdan, van de eerste soort beginnende, door tal van aanhalin-gen, dat er geen redenen bestaan om deze indeeling to vol-gen, wijl in alle Paulinische brieven een zelfde leer geprediktwordt, en een zelfde geloof bij de verschillende kerkgemeentenverondersteld moet worden . Bepaald jammer, dat bier nietbehandeld is, in hoeverre eenige ontwikkeling in de leer vanS. Paulus valt waar to nemen ; dat ware den schrijver vangroot nut geweest in zijn argumentatie, en dit argument hadzijn waarde ook tegen nieuwere opwerpingen. Doch er dienderekening gehouden met de ruimte van het boek, en daarzijn soms bladzijden druks noodig tegen een objectie, die ineen pennestreek werd neergeschreven ; en dan in een boekvan een paar honderd bladzijden tegen de acht deelen vanRenan I Maar de auteur had misschien eenige plaatsruimtekunnen besparen, als hij het auteurschap van den Hebreeer-brief niet met zooveel nadruk aan den H . Paulus gevindiceerdhad, vooral omdat Renan als datum een zeer aannemelijkjaartal stelde (het jaar 65) ; de argumentatie, die toch nietgeheel voldoet, had achterwege kunnen blijven, en er hadeen woordje meer kunnen vallen over de pastoraalbrievenen over de oudste vormen der kerkelijke hierarchie .

Na eene bespreking van het Marcus-Evangelie en de brievenvan Petrus, Judas en Jacobus, wijdt de schrijver een dertigtalbladzijden aan den Evangelist Joannes, wiens Openbaring doorRenan gedateerd werd voor de verwoesting van Jerusalem,waartegen Desjardins den datum der traditie verdedigt (nl .de regeering van Domitianus) . Doch een zijner argumenten,dat hij nog wel als »rnarque certaine et indeniable" aanvoert(Apoc. VI, 9), schijnt niet zoo zeker als de schrijver welvertrouwt, ten minste men vindt bij de exegeten die bewijs-

559

plaats gewoonlijk anders uitgelegd . Ook wordt nog ter loopsen voor een gedeelte de JoanneIsche kwestie ter sprake ge-bracht en, zoo goed en zoo kwaad als d :it kan in een enkelebladzijde, de identiteit aangetoond van den Apostel Joannesen den veelbesproken presbyter Joannes van Papias 1 ) .

Het boek sluit met eene korte verdediging van S . Mattheus,waarbij de schrijver gelegenheid vindt om heel even de synop-tische kwestie aan to roeren, doch nagenoeg niet anders danom haar bestaan gewoonweg niet to erkennen - wel deeenvoudigste en gemakkelijkste oplossing van dit vraagstuk,als het ten minste eene oplossing heeten mag. Jammer datde auteur zich zoo gemakkelijk afmaakt van het zoo belang-rijke vraagstuk omtrent den samenhang en het verschil derdries synoptici, to meer jammer, omdat de schrijver veel werkheeft gemaakt van bijbelstudie, en bij het behandelen derschtjnstrijdigheden en moeilijkheden in de Heilige Schriftmeermalen waarlijk wetenschappelijk optreedt .

Doch laat ik eindigen. De enkele gemaakte en wellichtnog to maken aan- en opmerkingen behoeven niemand toweerhouden, dit nuttige boek to koopen en to bestudeeren .

J . V. D . D.

Thomre a Kempis De Imitation Christi tractatusquattuor. - Textum autographi 7homaniaccurate descripsit et nova mode distinxit,brevem Introductione)n et Appendicem orationumaddidit P . MICHAEL HETZENAUER O.C . appro-batus Lector Theologiae et Guardianus. CumApprobatione ecclesiastica . (Oeniponte, Fel .Rauch . i9oi . Pr. i M .)

Karl Hirsche overleed in 1892 op 76jarigen leeftijd, toenhij 't derde en laatste deel van zijn standaardwerk overThomas van Kempen slechts voor de helft voltooid had .Ware 't hem gegund geweest, dan zou hij ook nog bezorgdhebben : I ° . eene verbeterde hoogduitsche vertaling van de

I) Eusebius, Hist, eccles . III, 40 (ed. Laemmer) .

56o

hnitatio ; z° . eene kleine uitgave van den latijnschen tekst ;3°. eene critisch .exegetische verklaring daarvan en 4°. eenlexicon thomaeum .Door bovengenoemde editie heeft Pater Hetzenauer het

tweede gedeelte van Hirsche's plan uitgevoerd en, gelijk wezullen zien, op bevredigende wijze .

De tekst vooreerst stemt volkomen overeen met den oor-spronkelijken van het autograaf. Alleen zijn, zooals ook bijHirsche, de verkortingen opgelost en de middelee uwschespelling in de klassieke veranderd

Ook heeft deze uitgave, evenals het autograaf, het vierdeboek op de derde plaats, omdat ze zoo, meent de uitgever,beter samenhangen . Oppervlakkig beschouwd dunkt me echter,dat het derde bock zoowel als de twee eerste meer tot detheolovis ascetica-nwralis, het vierde (van het Sacrament)meer tot de gratia behoort .De boeken worden niet libri maar tractatus geheeten,

omdat een onbekende geschiedschrijver van Thomas zedezen naam gaf. Trithemius, die een dertigtal jaren later(omstreeks i 500) de voornaamste werken van Thomas op-somde, noemt ze libri, een naam die voor meer dan viereeuwen het cosmopolitisch recht verkregen en sinds then altijdbehouden heeft .Thomas van Kempen heeft meerendeels de splitsing der

kapittels aangewezen . De kleinere en fijnere afdeelingen enonderscheidingen komen van Hirsche zelf . Hitzenauer meent,en terecht, dat Hirsche zich hier en daar wel eens vergistheeft. Nu, waar Columbus eenmaal Amerika ontdekt heeft,valt 't niet zwaar er nog een eilandje bij to vinden. Eennauwkeurig onderzoek zou ook wel jets op Hetzenauer's ver-deeling kunnen afdingen .

Hetzenauer's uitgave begint na iedere periode een nieuwenregel, hetgeen niet anders dan tot nut en gemak strekken kanvan alien, die 't boekje lezen en overwegen. Hierin heeft hijjuist gezien en Thomas zou 'tzelfde gedaan hebben, had 'them niet ontbroken aan >>goedt gherack van pappier" .

Volgens de hem eigen punctuatie plaatst Th . de punt, het

561

teeken van de langste rust, na den terra, waarmee iemandwordt aangesproken, en voor de van elders aangevoerdewoorden, b . v, Imit III, 1 5

> Fili .Sic dicas in omni re .Domine si tibi placitum fueritfiat hoc ita" .

Hetzenauer meent in beide gevallen met de punt als tee-ken der kortste rust to doen to hebben, en schrijft daaromFili, Sic dicas in omni re, Domine si tibi placitum fuerit

fiat hoc ita" .Volgens onze moderne punctuatie zou men beter en dui-

delijker schrijven : Fili, sic dicas in omni re : Domine si tibiplacitum fuerit : fiat hoc ita .

Ook Hetzenauer heeft er niet aan gedacht, dat de punt, alsteeken der landste rust, door Thomas voor aanhalingen altijdgebruikt wordt . Daarom laat hij drukken, knit. I, 23 :

> Valde cito erit tecum hic factum : vide aliter quomodo tohabeas .

Hodie homo est : et cras non comparet" .Deze zinnetjes zoo gelezen leveren geen verstaanbaren zin .Hodie homno est : et eras non comparet is een aanhaling,

ofschoon niet letterlijke, uit Eccli . X, 12 : > Rex hodie est eteras moritur". Het zwaartepunt ligt hier in de tegenstel-ling van eras en hodie, en die is ongetwijfeld ontleend aande Vulgaat, zooals nog duidelijker blijkt uit Irnit. III, 36 :

Quis tu, ut timeas a mortali hoanine ? Hodie est : et crasnon comparet" .

Het eerste gedeelte van dezen volzin vindt men bij Is . LI, 12 .Doch 't gansche is blijkbaar genomen uit Mach . II, 62-63>>A verbis viri peccatoris ne timueritis : quia gloria ejus stercuset vernnis est . Hodie extollitur et cras non invenietur" .

Op 't voorbeeld van Thomas had ik liever de aanwijzingvan schriftuurplaatsen weggelaten, vooral ook omdat 't on-mogelijk is, ze allen nauwkeurig aan to geven .

Overigens heeft men hier den zuiveren tekst der Imitatiothen Thomas inderdaad geleverd heeft, en Hetzenauer's uit-

562

gave zal - ook om het sierlijk uiterlijk van het boekje enzijn geringen prijs - niet alleen aan de priesters en levieten,maar ook aan de geleerden welkom zijn .

L. PETERS .

Akten des fiinften internationalen Kongresseskatholischer Gelekrten zu Mi%nchen vom 2¢ bis28 Sep'emter zgoo. Miinchen, Kommissions-Verlag von Herder, 1901 .

De Compte rends du cinquieme congres scientifique internationaldes catlioliques is verschenen ; maar thans onder bovenstaandentitel, en niet in elf stukken van meer dan drieduizend pagina'ssamen, zooals de vorige maal, maar in een imperiaal-octavodeel van ongeveer vijfhonderd bladzijden . Vooraan staat eenfraaie gravure van den Doctor universalis, onder een statigenboom in Gods vrije natuur zijn geleerde werken schrijvend,en tot besluit op een afzonderlijk blad de verluchte spreuk»Laus Deo". Goed zoo .Een eeregroet zijn wij verschuldigd aan dit werk, dat met

bekwamen spoed en op uitstekende wijze door den > Ausschuss",met die taak belast, is uitgegeven . Wie de wetenschap liefheeften met hart en ziel aan zijn geloof is gehecht, zal van deze Aktenniet enkel met belangstelling maar met oprechte vreugdekennis nemen. Daar is voortreffelijk werk geleverd in dezSektionen", zelfstandig en degelijk, al is 't wat fragmentarisch ;en de algemeene vergaderingen - waar hoogwaardigheids-bekleeders van de Kerk en vorstelijke personen uit hetBeiersch Koningshuis met katholieke geleerden van allerleinationaliteit bijeen waren - geven een uitmuntenden indrukvan den geest, die dit vijfde congres bezield heeft .Reeds bij de openingszitting betuigde de Apostolische

Nuntius, vertegenwoordiger van Paus Leo XIII en cerste der

5 63

eerevoorzitters, levendige ingenomenheid met eerie samenkomstvan geleerden, waar geloof en wetenschap als kinderen vandenzelfden Vader des lichts zouden verwelLkomd worden, en deLatijnsche volzinnen, waarmede Zijne Excellentie de beoefenaarsen voorvechters der wetenschap > plaudenti animo" begroette,deden geen oneer aan den hoogen Latinist, die het Carmnensaeculare van Augustus' eeuw tot een wijgeschenk van de twin-tigste aan Jesus Christus heeft gekerstend . De Aartsbisschopvan. Munchen voegde daarbij in het Duitsch zijn herderlijke wel-komstgroet als eene opwekking naar het hooge doel vom inwedijverend streven to dingen naar den palm der wetenschap" .En de voordrachten, die in de volgende zittingen door ge-leerden van verschillende nationaliteit zijn gehouden, toondenzich die begroeting en opwekking waardig. Zij zijn van echteen hooge wetenschappelijke keur . Dat beseft de lezer aan-stonds en steeds levendiger. Daar heerscht een rustige be-slistheid, die u dadelijk mijlenver opvoert boven het woeliggekijf en gekef van den dagelijkschen woordenstrijd ; daar iseen, ruimte van blik, die het onbegrensde veld weet to over-zien, zonder zich blind to staren op kleinigheden ; daar blijkttevens die echt wetenschappelijke bescheidenheid, die debekentenis ook van niet to weten aandurft en zich hoege-naamd niet stoort aan het marktgeschreeuw van de alwetend-heid uit de zooveelste hand. Redevoeringen, zooals Prof . Dr. deLapparent, in klaarhelder Fransch, hield over de algemeenestrekking van het congres ; zooals Freiherr Dr . von Herding,in zwaarder maar grondig doordacht Duitsch, uitsprak over deGrieksche wijsbegeerte - haar gedachte- en formule-materiaal -in verband met het Christendom ; of waarrede Prof. Dr. Grisaropkwam voor zuivere historische waarheidsliefde, zijn inder-daad een weldadige verlustiging des geestes . En zoo is ermeer, ook in de sectie-vergaderingen . Daar staan Fransch enDuitsch, Engelsch en Spaansch en Italiaansch samen met Latijnrustig naast elkander. Zijn ze niet al to zamen opgekweektdoor dezelfde Kerk, die met het geloof ook de geestesbescha-schaving van de oude wereld op hun wilder stam heeftgeent? In bijzonderheden kunnen wij vanzelf niet treden .

564

Maar dit mag ik wel verzekeren : wie niet volslagen onver-schillig is voor wetenschap op katholieken grondslag, doetzichzelf schade, wanneer hij meent deze Akten to kunnen ontberen .

De meest ingrijpende wijziging der openbaarmaking is, dathet verhandelde in de sectie-vergaderingen niet meer volledig,doch alleen in een zeer beknopte samenvatting wordt mede-gedeeld, doch met verwijzing naar de plaats, waar de gehoudenvoordrachten in druk zullen verschijnen en grootendeels reedsverschenen zijn . Velen hebben het besluit tot deze verande-ring betreurd, en de Bollandist P . J. van den Gheyn, die in 1894de C'ompte rendu van het derde congres zoo uitstekend ver-zorgd heeft, was hun tolk, toen hij in een buitengewone zit-ting van 't congres daartegen bezwaar maakte . Toch geloofik, met alien eerbied voor een zoo bevoegd beoordeelaar,dat de Akten, zooals zij thans zijn, menig aanvankelijk tegen-stander - waartoe ik mede behoorde - zullen bekeeren .Iemand heeft nu veel spoediger en gemakkelijker overzicht,kan op die wijze dadelijk schiften wat binnen en watboven zijn bereik ligt, en vindt genoegzame aanduiding omdatgene, wat voor hem van bijzonder belang is, to achterhalen .Wat op die manier ongedrukt blijft, zal allicht niet hetallermeest worden gemist . Daarentegen kan het belangrijkstenu zonder uitstel -- zonder verjaring, mag ik wel zeggen -openbaar worden gemaakt . Zoo hebben bijv. de BiblischeStudien een vollen bundel voordrachten in 't licht gezon-den, die in deze eigen aflevering door Prof. J. M. L. K. metwaardeering wordt vermeld . Alleen zouden wij wel wenschen,dat ook de besprekingen, die op de voordrachten volgden,telkens met een enkel woord gekenmerkt werden en dat heteindbesluit van den voorzitter der sectie aangeteekend stond .De enkele mededeeling, dat er debat is gehouden en wie eraan deel namen, maakt ons niets wijzer . Een kleine aanduidingvan voor- en tegenstanders met een slotwoord van den voor-zitter zou zeker welkom zijn . Overigens, geloof ik, zal iederzich nederleggen bij de practische redenen, die aan het eindvan deze Akten ter verantwoording van de nicuwe manierworden ontvouwd ; de gestadige en verblijdende vermeerde-

565

ring der wetenschappelijke bijdragen maakt, dat doze regelingweldra de eenig mogelijke zal blijken 1 ) .

Nog een andere wijziging is in de laatste zitting voorgestelddoor Prof. Reinhardt en eenige andere leden . De bedoelingvan hun Antrag - in 't Duitsch en in 't Fransch ingediend -is, dat het voorbereidings-comite invloed moge uitoefenenop de to behandelen onderwerpen en bevoegde personenrechtstreeks mope uitnoodigen om of een bepaald onderwerpvan overwegend belang to bespreken of een overzicht togeven over een bepaald veld van wetenschap met aanwijzingvan hetgeen aldaar deels in zeker wetenschappelijk bezit isovergegaan deels nog to onderzoeken en to veroveren blijft.Een uitmuntend voorstel, dat natuurlijk » eenstemmig" werdaangenomen . Intusschen zal het voorbereidings-comite welondervinden, dat een goede uitvoering van dit besluit heelwat meer bezwaar heeft clan de gereede aanneming. In allegeval, onze beste wenschen voor 't welslagen van de hoogloffelijke bedoeling en streving .

Eindelijk, voor het eerstvolgend congres, favente Deo in1903 to houden, is als plaats van samenkomst Rome aan-gewezen. Mgr. Dr. Duchesne heeft zich met de voorbereidings-maatregelen belast . Dit besluit verdient alle toejuiching . Nuhet internationaal wetenschappelijk congres van katholiekentot vollen wasdom mocht komen, is het middelpunt van dekatholieke wereld, de stad der eeuwen, voor de volgendemaal de aangewezen plaats . Floreant sequentes !

A. M. C . v. C .1) Ziehier een klein uittrekseltje uit de statistiek :

Eerste congres to Parijs (1888) : 79 wetenschappelijke bijdragen ; 16o5 leden(waaronder 55 uit Nederland) ; Compte rendu : 1401 p .

Tweede congres to Parijs (1891) : 131 wetenschappelijke bijdragen ; 2494 leden(waaronder 41 uit Nederland) ; Conzpte renzdzz : 21o6 p .

Derde congres to Brussel (1894) : 137 wetenschappelijke bijdragen ; 2518 leden(waaronder 107 uit Nederland) ; Conrpte rezzdu : 2492 p .

Vierde congres to Freiburg (1897) : 200 wetenschappelijke bijdragen ; 3007 leden(waaronder 144 uit Nederland) ; Comple rendu : 3610 p .

Vijf'de congres to Miinchen (1900) : 26o wetenschappelijke bijdragen ; 3367 leden(waaronder 44 uit Nederland) ; Akten : 520 S .

566

D4. A . P . C. Por .r,trr rcxr, flit Land der Zen .Nijmegen, L. C . G . Malmberg, igoi .

Dit boek van den zeer begaafden en werkzamen Poelhekkezal iedereen, die meeleeft den strijd dezer dagen, en deelenmag in de schitterende overwinningen, die onze roemrijkePaus behaalt, van harte toejuichen . Want het is in zijnsoort een jubellied op de zegenvolle woorden en daden vanden grooten Leo, wiens regeering wel bezongen moet wordenmet den blijden regel uit het Ave Regina Coelor tm : »Exqua mundo lux est orta" .

Deze gedachte heeft de schrijver in een allegoric uitge-werkt . Reeds uit den titel van het boek begrijpt men, vanwelken aard deze allegoric wezen zal . Duisternis en licht,nacht en zon : van ouds zinnebeelden van dwaling en waar-heid, onrecht en recht, wanorde en orde .

Zoo is dan de maatschappij van heden verbeeld in Fin-de-Siecle, stad van nacht ; en de maatschappij, die komen moet,in het land der zon . Daarheen trekken de zoekers van hetideaal, den weg gewezen door den grijsaard, in het wit ge-kleed, door hem gesterkt en gezegend . En zij vinden hetland en de zon .

Hoe nu het verhaal zich binnen deze grenzen beweegt,leze men met trouwe aandachtigheid en devote liefde ; enmen merke op, hoe kundig en kunstig de auteur zijn alle-goric heeft opgezet en doorgevoerd, en hoe hij de moeilijk-heden, die aan zulke kunststukken verbonden zijn, voor zijndoel heeft getracht to overwinnen . Hij verspreekt zich nim-mer, blijft altoos in zijn rol van allegorist . Zelfs, waar derealiteit machtig op hem aanjoeg en zijn pen dreigde toovermeesteren, bleef hij haar vasthouden en doorschrijvenzijn allegorie.

Hoewel dat op zich zelf een verdienste is, en men na zulkeen gestadig werk zeer onbeleefd en onbillijk schijnen kanmet nog meer, zelfs iets anders, to wenschen, zal menigeenmisschien, na dit boek gelezen to hebben, het betreuren,dat de diepe en hooge gedachte, die de Heer Poelhekkeheeft willen vertolken, in een allegorischen lijfrok is gestoken .

567

Want allegorieen hebben haar eigenaardige gebreken . Zespringen somtijds ietwat lichtvaardig om met natuurwetten .Ze zijn meestal to kleurig aangelegd, en wijl er toch slechtszeven kleuren in den regenboog zijn, wordt vaak telkensdezelfde kleur gekozen, tegen wil en dank . Ze leveren ookgevaar op, dat personen en zaken een halfslachtig voorkomenkrijgen, omdat zij symbolen moetende zijn, hun eigen wezensoms vergeten of verliezen . En bovenal nadeelig zal inwerkenop den vereischten indruk, als in allegorieen zinnebeeld enrealiteit met elkaar worden getnengd en verward .

`Jan deze fouten is dit boek niet volkomen vrij . Maar ze zijngrootendeels to wijten aan den eenmaal gekozen vorm, en wor-den dus, als iets bijna onoverkomelijks, gemakkelijk veront-schuldigd . Doch juist omdat het groot talent van den HeerPoelhekke, bijv . in het beschrijven van de zee, of in hetweergeven van een stadsfeest, zoo helder uitschittert, betreurenwe, dat hetgeen beeld was, den schrijver soms heeft aange-trokken ten koste van het leven zelf .

Wij nemen echter wat gegeven is, gaarne en blijde, zonderbeknibbelen. Dat laatste gaf alleen pas, wanneer wij, katho-lieken, in overvloed oorspronkelijke schrijvers bezaten, en vooralwanneer ondergeteekende niet van zich zelven moest beken-nen, dat hij in ieder opzicht van den Heer Poelhekke dejongere is .

A. M. J. I. BINNEWIERTZ, Pr .

G . JANSSENS, Gheel in wood en beeld. Turnhout,i goo.

In bovengenoemd werk geeft kanunnik Janssens, diocesaanhoofdopziener, een uitvoerige verhandeling over de ge-schiedenis, den tegenwoordigen toestand, de inrichting, dewijze van verpleging enz . der krankzinnigenkolonie to Gheel.Groote volledigheid, ijverige bronnenstudie, onpartijdigheid,took als bet er op aankomt op gebrekenn to wijzen, maker

568

het tot een book van blijvende waarde, en hebben aan Gheeleen geschiedwerk bezorgd, zooals slechts weinige dorpenkunnen aanwijzen. Dat er echter -- behalve onder de Gheele-naars zelve natuurlijk! - lezers zullen zijn, die het bij een door-bladeren zullen laten, durven we wel veronderstellen. Hetgrootste gedeelte toch van het werk wordt ingenomen dooreen plaatsbeschrijving van het huidige Gheel . En dat nu dieuitvoerige beschrijving van allerlei gebouwen en gebouwtjes,dat mededeelingen over de Gheelsche boterproductie, overhet aantal koeien, dat in Gheel ter markt komt, over hetkoetspaard van den Gheelschen notaris, als paard van SintMartinus op een der kerkramen afgebeeld enz . enz. ieder-een evenzeer zullen interesseeren, is nauwelijks to verwachten .Wij ten minste zouden niet durven ontkennen, dat het onswel eenige moeite kostte den schrijver altijd trouw to blijvenvolgen . Een aangename afwisseling bieden zeker de illus-traties, die keurig uitgevoerd, in kwistigen overvloed zijnopgenomen. Maar ook hierbij rees soms de vraag, of afbeel-dingen van stapels turf, van verschillende hoeven, van eenkaaskelder, reproducties van het Gheelsche advertentiebladenz. nu juist noodig waren om ons Gheel to leeren kennen .

De wijze, waarop dit alles in bijzonderheden wordt behan-deld, is niet zoo aantrekkelijk, dat zij ons met die uitvoerig-heid verzoent . Niet dan met eenig euphemisme zouden wijden stijl »beeldrijk en boeiend", de taal »rijk en verzorgd"durven noemen. Het is wel waar, dat wij in een plaatsbe-schrijving nu juist geen hoog litterair genot gaan zoeken,maar ook waar de stof gelegenheid aanbood tot wat hoogervlucht heeft de schrijver die gelegenheid ongebruikt gelaten .De levensbeschrijving namelijk van de H . Dymphna, Patronesvan Gheel, moet ons verhaald worden, en, zoo ergens, danmochten wij bier een toepassing van het : Paulo suaiora ca-namus verwachten. Misschien zou de legende, die schoon isop zichzelf, ons in dat geval meer getroffen hebben, dan zenu doet. De voorstellen van den zedeloozen koning aan zijnereine dochter vragen thans wel wat veel de aandacht, zoozelfs dat wij het verhaal, in dezen vorm, slechts met moeite

5 69

onder stichtende lectuur durven rangschikken . Een hagiograafals P. Kronenburg zou een andere inkleeding hebben ge-vonden, gelooven we .

Of dit boek clan alleen voor Gheelenaars ten voile togenieten is? Voor een groot gedeelte, ja Maar toch staater ook veel in van meer algemeen belang, en als zoodanigwijzen we vooral op het vierde hoofdstuk : Geschiedenis derkolonie, waar allerinteressantste bizonderheden over de krank-zinnigenverpleging in vroegeren tijd verzameld zijn .

Als wij den band, die wel wat op een luxe-bandje vaneen schoolprijs lijkt, uitzonderen, is de uitvoering buitenge-woon goed. Tech gelooven wij dat de uitgever met vijfgulden per exemplaar van ruim 30o bladzijden zich voldoendevoor zijn zorg beloond mag achten .

J. W. v . H .

JULIE RussEL, A'scke Dames . Novelle. Nijmegen,A. Gerrits, igoi .

Deze novelle is eigenlijk een vinnige satire in plaats vaneen romantisch verhaal . Nu zal ik het goed recht van dezenkunstvorm niet betwisten en weet al to wel, dat iemand lastkan hebben van satirische buien, er, van de krieuwelingoin ze althans op het geduldig papier to laten uitblazen . Het»Difficile satyram non scribere" is een ondervinding, die noggeenszins verouderd is .

Maar zulk een ontboezeming kan geen echt kunstwerkworden, zoolang iemand niet geleerd heeft boven die vlagenuit to staan, zoodat hij de geesten, die hij bezweert, meesteris en blijft . En zoover schijnt deze schrijfster het nog niet ge-bracht to hebben. Hare novelle getuigt wel van talent : zijheeft de gave zoowel van scherpe waarneming als van aan-schouwelijke uitbeelding ; maar er is to veel bitterheid en toweinig »milk of human kindness" in . De personen zijn aanelkander gewaagd, maar de lezers zullen aldra een goed heen-komen zoeken uit hun gezelschap . Het verkeer met henmaakt iemand zwartgallig .

570

De reden hiervan is, meen ik, dat de schrijfster zich toveel laat meesleepen in plaats van to heerschen ; om literairkunstwerk to zijn moest hare satire hooger standpunt inge-nomen hebben ; zij is thans to veel carricatuur . Neem bijv .om in het gelijksoortige to blijven The Newcomes vanThackeray ter vergelijking. Daar worden onbarmhartighedengezegd, die nog anders raak zijn . Maar hoe meesterlijk is deschakeering, wisselend als 't leven zelf ; hoe onvergetelijkblijft het beeld van den nobelen Colonel Newcome u in deziel geprent ; hoe komt alwat tempert en verzoent medein den vollen dag 1 Juist dit maakt The Newcomes tot eenkunstwerk, dat u wel beschaamd maakt, bij het toornige ofsoms, maar toch het betere en edele in u wakker roept en totwerking aanprikkelt. Maar zoo is 't niet met deze novelle .Zij maakt u gemelijk zonder meer . De enkele lichtpuntenzijn to vluchtig en to weinig in getal om de vale somberheidvan het geheel to verhelderen tot een » tafereel vol geest enleven" .

De stijl maakt weinig aanspraak ; veel kunst is er niet aanbesteed, maar ook Been geknutsel, en iemand behoeft devolzinnen niet nog eens achterstevoren over to lezen om zeto verstaan . Dit verdient tegenwoordig loffelijke vermelding .

C .