EN VERDER ILLU

STRAT

IE ANNE VAN W

IEREN

Dejournalistwo rd t

a f ge l u i s te rd

Praten met de krant?De staat luistert meeAfluisteren AIVD en politie luisteren journalisten en hunbronnen af. Wie durft er dan nog met de pers te praten?

Door onze redacteurWilfred Takken

Verslaggever Joep Dohmenzat op 10 mei bij de rechts-zaak tegen de gevallenVVD-politicus Jos van Rey,toen de aanklager ineenszijn naam noemde. Doh-

men hoorde hoe de aanklager citeerde uittelefoongesprekken die hij en een collegavan N RC in 2012 hadden met de verdach-te. Een uitgetypte versie van dat gesprekverscheen op een projectiescherm in derechtszaal. Hij was afgeluisterd. Ook ge-tapt: na dat gesprek vier jaar terug, sms’teVan Rey met de staatssecretaris: „HalloFrans, schandalig gesprek met Joep Doh-men van NRC gehad...”

Ja, journalisten in Nederland wordenafgeluisterd. Onduidelijk is hoe vaak. Datde politie in totaal per jaar zo’n 25.000 te-lefoons tapt is bekend – maar de cijfersvan de inlichtingendiensten AIVD en MI-VD zijn ‘s t a at sge h e i m’. AIVD-woordvoer-der Martinette Bemelmans: „Wij zeggennooit óf we mensen afluisteren, en ookniet hoeveel.” De laatste keer dat de mi-nister tapcijfers van de diensten bekend-maakte, was in 2009: in totaal respectie-velijk 1.078 en 53 taps. Onbekend is hoe-veel journalisten daartussen zaten, maardat gesprekken tussen journalisten enhun bronnen door de inlichtingendien-sten worden afgeluisterd staat vast.

Volgens het Europees Hof voor deRechten van de Mens (EHRM) schendt deNederlandse staat daarmee de persvrij-heid. De minister gaat nu de wet verande-ren om journalisten en hun bronnen be-ter te beschermen. Journalistieke organi-saties hebben kritiek op die nieuwe re-gels. Ze gaan niet ver genoeg, of ze wer-ken averechts. De Tweede Kamer praatop 27 mei over de wetsvoorstellen.

Als een journalist wordt afgeluisterd,gaat het vaak om ‘b i jv a ng s t ’. Zoals bij hetvoorbeeld van Dohmen: niet hij werd af-

geluisterd, maar Van Rey. Maar de afgelo-pen jaren speelden spraakmakende zakenwaarin vooral Telegraafjournalisten weldegelijk rechtstreeks werden afgeluis-terd: Bart Mos, Joost de Haas, John vanden Heuvel, Jolanda de Graaf. In verschil-lende van deze gevallen was de aanlei-ding een artikel waarin de AIVD of de re-cherche er ongunstig op stond en dus zelfeen belanghebbende was. Bemelmansvan de AIVD: „Als er iets gepubliceerdwordt waarvan wij het vermoeden heb-ben dat er staatsgeheimen op straat ko-men te liggen, dan moeten wij natuurlijkwel onderzoek doen. Maar afluisterendoen we alleen als het echt noodzakelijkis en als er geen andere middelen zijn.”

Badr Hari deed nogal bedreigendAfluisteren is vooral een probleem voorde mensen die informatie geven aan jour-nalisten. De pers kan alleen goed functio-neren als bronnen goed beschermd wor-den, met recht op anonimiteit. Zeker alshet om bronnen gaat die een conflict heb-ben met de overheid, of die daarvoormoeten vrezen. Het gevaar dreigt datbronnen geen journalisten meer durvenbenaderen als ze weten dat ze misschienworden afgeluisterd.

Juist om die reden hebben journalisteneen aparte status. Ze zijn ‘ge h e i m h o u -ders’ of ‘ve r s c h o n i ng sge re c ht i g d e n’. Netals bijvoorbeeld advocaten, artsen, pries-ters en vroedvrouwen – mensen met wieje in vertrouwen iets kunt delen. Ze mo-gen in beginsel niet afgeluisterd wordenom een bron te achterhalen.

„In alle gevallen moet de bron ervan uitkunnen gaan, dat Justitie of AIVD nietmeeluisteren of achteraf brongegevenskan opvragen”, stelt Thomas Bruning vanpersvakbond NVJ. Het genootschap vanhoofdredacteuren stelde vorige week ineen protestbrief aan de Tweede Kamer:„Bronbescherming en verschoningsrechtzijn cruciaal voor de persvrijheid, hetfunctioneren van de pers en daarmee het

functioneren van de democratie. De nei-ging van de overheid om te willen be-heersen wat in een democratie juist open,onafhankelijk en vrij moet zijn, is hier-mee in strijd.”

John van den Heuvel, misdaadjourna-list voor De Telegraaf, werd zeven maan-den afgeluisterd door de rijksrecherche.Hoe kwam hij erachter? „Ik werd getiptdoor een advocaat, die telefoongesprek-ken van mij in een strafdossier zag zitten.Ze bleken een machtiging te hebben voortwee weken, maar ze hadden de tap ge-woon door laten lopen, ook op mijn mo-biele telefoon en mijn privélijn.” Van denHeuvel ging verhaal halen, toen hij doorde recherche werd verhoord. „Ze reageer-den laconiek: ‘Oh, we zullen eens navra-gen bij het OM.’ Wat kon ik doen? Bij hetbureau de ruiten ingooien?”

„Het is een buitengewoon vervelendge vo e l”, zegt hij, „een enorme inbreuk opde privacy. Maar vooral vervelend voorde mensen die mij benaderen met tips. Zijdie zich zorgen maakten, belden zelf. Enik merkte in de periode erna dat bronnenveel voorzichtiger waren. Het gaat danniet alleen om criminelen, maar juist ommensen die bij de overheid werken.”

Van den Heuvel is ook een paar keer af-geluisterd omdat er een tap zat op zijn ge-sprekspartner. „Zo zat een telefoonge-sprek van mij in het dossier van Badr Ha-ri. Dat kwam mij niet zo slecht uit: BadrHari deed nogal bedreigend in mijn rich-ting. Zo konden de afluisteraars meteenwegen wat voor soort risico deze manmet zich meebracht.”

Gevaar van willekeurDrie keer oordeelde het Europees Hof datNederland artikel 10 (persvrijheid) vanhet Europese Verdrag van de Rechten vande Mens schendt, de laatste keer in eenzaak waarin journalisten van De Telegraafwaren afgeluisterd door de AIVD, na eenartikel over een lek bij diezelfde dienst.Medewerkers van inlichtingendiensten

die een journalist willen afluisteren, moetendat eerst vragen aan de minister van Binnen-landse Zaken, die vervolgens een bindendadvies vraagt aan een speciale toetsings-commissie. Medewerkers van de politie ofhet OM hoeven alleen toestemming te heb-ben van een rechter-commissaris.

In Nederland is het gevaar van willekeurbij dit soort geheime acties te groot, zo zegthet Europees Hof. Een onafhankelijke in-stantie zou ze vooraf eerst moeten toetsen.Daarom wordt de wet nu aangepast. Op tweeplaatsen. In de Wet op de inlichtingen– enveiligheidsdiensten komt te staan dat gehei-me diensten die een journalist willen afluis-teren om bronnen te achterhalen, eerstvooraf toestemming moeten vragen aan eenrechter. Verder komt er een nieuwe wetBronbescherming in strafzaken, die een ver-gelijkbare toets regelt.

Spreek af, of schrijf een briefVerschillende partijen hebben al grote be-zwaren geuit tegen de wetsvoorstellen. OttoVolgenant van Boekx Advocaten te Amster-dam heeft als voorzitter van de Studiecom-missie Journalistieke Bronbescherming eenlange lijst met bezwaren. Een van de zorgen:de minister wil in de nieuwe wet zijn gehei-me dienst juist méér bevoegdheden geven.Ze mogen ook hele bundels internetgege-vens gaan verzamelen. Bij zo’n ‘schepnetme-t h o d e’, berucht uit de NSA-zaak van klok-kenluider Edward Showden, halen de dien-sten mogelijk ook gegevens van journalistenbinnen. De nieuwe waarborgen voor bronbe-scherming gaan dan meteen het raam uit.

Op de wet kunnen journalisten en hunbronnen dus nog niet bouwen. Wat moetenze dan doen? Voorzichtig zijn, zegt John vanden Heuvel: „Vertrouwelijke informatie moetje nooit over de telefoon bespreken. je moetelkaar in de ogen zien. Dus dan zeg ik: zegmaar niks, we spreken wel af.” Net als vroegerdus, met Deep Throat in het Watergate-schandaal. Of, zoals NRC-redacteur JoepDohmen bepleit: stuur een handgeschrevenbrief. Al dan niet in een bruine envelop.IL

LUST

RAT

IE ANNE VAN W

IEREN

JEROEN WOLLAARS IN DE HERHALING

Wordt Nieuwsuur afgeluisterd?

ZO GAAT AFLUISTEREN

Tappen kan in een kwartier geregeld zijn

Elke Nederlandse te-lecomprovider is af-tapplichtig. De be-drijven moeten opverzoek een kopievan elk gesprek kun-nen sturen naar op-sporingsdiensten.

De diensten slaan detapgesprekken ophun eigen servers op.Degene die getaptwordt merkt hier niksva n .

Ronald Prins vanFox-It, specialist inve i l i g h e i d s t e c h n o l o -gie: „Een tap kan ineen kwartier gere-geld zijn. Degene dieeen tap wil plaatsen,gaat naar de officiervan justitie en diegaat naar de rech-ter-commissaris. Alsdie toestemminggeeft, komt dat via detapfaciliteit van depolitie bij de teleco-

maanbieder. De tapsworden naar de cen-trale in Driebergeng e s t u u rd . ”

Taps worden eerstopgenomen en laterpas afgeluisterd.„Maar in spoedgeval-len –of als er toeval-lig iemand in de tap-kamer zit, die niets tedoen heeft - kun jeook live meeluiste-re n . ”

N O S - c o r re s p o n d e n tJeroen Wollaars bel-de op 22 mei uit Ber-lijn met MariëlleTweebeeke vanN i e u w s u u r. Het ge-sprek werd afgebro-ken en Tweebeekehoorde alles wat Wol-laars zei nog een keer,alsof ze naar eenbandje luisterde.

Was dit afluisteren?Nee, zeggen de ex-

perts, dit was eenbufferfout. Het ge-sprek kwam van eenNederlands Vodafo-ne-nummer dat viaiBasis (KPN’s interna-tionale carrier) naareen Duitse T-Mobilegebruiker werd ver-bonden. Onderwegwerd het signaal nogeen aantal keren ge-schakeld via anderetussenpartijen (i n te r -co n n e c t s ). Bij vo i ce

over ip (spraak wordtomgezet in data) wor-den buffers van enke-le milliseconden ge-bruikt om een vloei-end gesprek mogelijkte maken, ook als hetsignaal even wegvalt.Waarschijnlijk wor-den die buffers abu-sievelijk herhaald bijve r b i n d i n g s p ro b l e -men. Dit doet zich al-leen voor bij interna-tionale gesprekken.

Paper Moon

Ik word afgeluisterd en ik hoop dat ik

mezelf kan terugluisteren. Ik kan mezelf

terugluisteren om te horen wat ik

eigenlijk bedoel.

Ik word afgeluisterd, en ik hoor woorden

voorbijkomen die niet langer van mij

alleen zijn. Alles wat ik voel en denk en

schrijf is van ons allemaal,

want het gaat om ons allemaal.

Het is het beste voor ons allemaal, alles

ligt open, de lijnen staan open. We zijn

allemaal op weg naar iets groots, als we

maar afluisteren.

Ik zou mezelf ook afluisteren.

Ik ben de moeite waard.

Ik geloof in mezelf.

(Fragmenten uit het prozagedicht ‘Paper Moon’ va n

John Schoorl, Volkskrantverslaggever en dichter)

Dus dan zeg ik:zeg maar niks,we sprekenwel af.John van den Heuvel,De Telegraaf