P.F.M.M. RoelofsG.R Binnendijk

Redactie-adresPostbus 835240 AB Rosmalentel: 073 - 528 65 55

De invloed van het afdekkenvan voerbakken op de stof-concentratie in afdelingenvoor gespeende biggen

PraktijkonderzoekVarkenshouderij

Proefverslag nummer P 1.253

ing. RF.M.M. Roelofsing. G.R Binnendijk

Locatie:Proefstation voor deVarkenshouderijPostbus 835240 AB Rosmalentel. 073 - 528 65 55

De invloed van het afdekkenvan voerbakken op de stof-concentratie in afdelingenvoor gespeende biggen

Covering feeders in roomsfor weaned piglets; effecton dust concentration inthe air

Praktijkonderzoek Varkenshouderij

Proefverslag nummer P 1.253december 2000ISSN 0922 - 8586

© 2000, Praktijkonderzoek Varkenshouderij, Rosmalen

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd of openbaar gemaakt door midde! van druk, fotokopie, microfilm of op welkeandere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

INHOUDSOPGAVE

SAMENVATTING 4

SUMMARY 5

1 INLEIDING 6

2 MATERIAAL EN METHODE 72.1 Proefbehandelingen 72.2 Huisvesting en bedrijfsvoering 72.3 Waarnemingen 82.4 Verwerking gegevens 9

3 RESULTATEN 123.1 Stofconcentraties 123.2 Technische resultaten 153.3 Gebruikservaringen 15

4 DISCUSSIE 174.1 Betekenis voor de praktijk 18

5 CONCLUSIES 19

LITERATUUR 20

BIJLAGEN 22

REEDS EERDER VERSCHENEN PROEFVERSLAGEN 24

SAMENVATTING

In de stal voor gespeende biggen op hetvarkensproefbedrijf in Rosmalen is in 1994en 1999 onderzoek verricht naar de invloedvan het afdekken van droogvoerbakken opde stofconcentratie in de stallucht. De vul-opening van de voerbakken werd afgedektmet een plaat waar de vulpijpen van devoerinstallatie precies doorheen pasten.Tijdens de eerste meetperiode (in 1994)waren de proefafdelingen voorzien van pla-fondventilatie en bovenafzuiging, tijdens detweede meetperiode (in 1999) van 'schone-neuzenventilatie'. Dit laatste is een aange-past ventilatiesysteem waarbij de luchtboven de werkgang de afdeling binnenkomten onder de roosters wordt afgezogen(Roelofs en Binnendijk, 2000). De biggenwaren gehuisvest in afdelingen met zes hok-ken voor elk tien dieren. De vloer in de hok-ken bestond voor 44% uit een dichte, bol uit-gevoerde betonvloer met vloerverwarmingen voor 56% uit metalen driekantrooster. Debiggen werden onbeperkt gevoerd in drie-vaks droogvoerbakken (1994) of in eenvaksbrijbakken (1999). In 1994 kregen ze de eer-ste drie weken na opleg meel en in 1999gepelleteerd krachtvoer. De rest van deopfokperiode kregen de biggen in beideperioden gepelleteerd krachtvoer.Onderzocht is de invloed van het afdekkenvan de voorraadbak van voerbakken op degemiddelde concentraties inhaleerbaar en

respirabel stof in de afdelingen, op het ver-loop van de concentratie inhaleerbaar stofgedurende het etmaal en op de technischeresultaten en uitval van de biggen. In totaalzijn er acht herhalingen uitgevoerd.Uit het onderzoek blijkt dat het afdekken vande voerbakken geen significante invloedheeft op de gemiddelde concentraties inha-leerbaar stof op 1,70 m boven de werkgangen op 1,0 m boven de hokken, noch op deconcentratie respirabel stof boven de werk-gang. Ook het verloop van de concentratieinhaleerbaar stof boven de werkgang tijdenshet etmaal verandert niet noemenswaardig.De stofconcentratie overschrijdt vrijwel degehele werkdag de op epidemiologischonderzoek gebaseerde grenswaarde, waar-onder volgens Donham en Cumro (1994)geen schadelijke effecten van blootstellingaan stof in stallucht worden verwacht.Het afdekken van de voerbakken heeft geeninvloed op de technische resultaten en deuitval van de gespeende biggen. Het afdek-ken van de voerbakken wordt door de dier-verzorgers als lastig ervaren. Controle op deaanwezige voervoorraad wordt bemoeilijktdoordat er stof op de deksels blijft liggen.Ook het reinigen van de voerbakken kostextra tijd. Geconcludeerd wordt dat hetafdekken van de voerbakken in afdelingenvoor gespeende biggen niet zinvol is.

SUMMARY

In 1994 and in 1999 an experiment wascarried out in rooms for weaned piglets atthe experimental farm at Rosmalen to studythe effect of covering feeders on dust con-centration in the air in houses for weanedpiglets.The rooms consisted of six pens for 10 pig-lets each, with 44% of concrete floors withfloor heating and 56% of tribar-slatted floors.The piglets were fed ad libitum using athree-space feed hopper (1994) or a single-space wet/dry feeder (1999). In 1994 theywere fed meal during the first three weeksafter weaning and pelleted feed later; in1999 they were fed pelleted feed only.During the first measuring period (in 1994)the rooms were ventilated through ceiling-ventilation for the entire room and by amechanical air exhaust at 1.70 m above theoperator walkway. During the second meas-uring period (in 1999) the rooms were venti-lated by means of an adapted ventilationsystem with air inlet through a horizontalventilation shaft for ceiling ventilation onlyabove the operator walkway and a mechani-cal air exhaust by under-slat air extraction(Roelofs and Binnendijk, 2000).

The treatments in this experiment were:Covered: The mouth of the feeders was

covered with a plate, withopenings that fitted closely tothe filling pipes of the feedingequipment.

Uncovered: The mouth of the feeders wasnot covered.

During 8 batches concentrations of inhala-tional and respirable dust at 1.70 m abovethe operator walkway and concentrations ofinhalational dust at 1.0 m above the lyingarea were measured. No effect of coveringfeeders on dust concentration or on perfor-mance of the piglets could be found. Alsothe circadian fluctuation of the inhalationaldust concentration was not affected.

The use of covering plates was disadvanta-geous to the workers. To check feed stockproved to be more difficult, as was the perio-dical cleaning after each batch. Since nopositive effects of covering the feeders werefound, it is not recommended to cover themouth of feeders for dry feed.

1 INLEIDING

Varkenshouders hebben relatief veel respira-toire klachten, wat voor een belangrijk deelwordt toegeschreven aan de luchtkwaliteit inde stallen. Roelofs en Binnendijk (2000)beschrijven in een literatuuroverzicht deaard en incidentie van gezondheidsklachtenbij varkenshouders, mogelijke oorzaken vandeze klachten en bronnen van luchtveront-reiniging in de stallen. Een van de risicofac-toren die deze klachten kunnen veroorzakenis het stof dat doorgaans in stallucht aanwe-zig is. Het voer is een van de stof bronnen.

Voer als bron van stof

Het voer en de voermethode hebben veelinvloed op de stofconcentratie in stallen. Hetstof in stallucht bestaat voor een belangrijkdeel uit voerdeeltjes (Curtis et al., 1975;Aarnink et al., 1999). In stallen met brijvoer-verstrekking is de concentratie totaal stof 22tot 54% lager en de concentratie respirabelstof 0 tot 36% lager dan in stallen metdroogvoer (Baskbo en Wolstrup, 1989;Pedersen en Mortensen, 1989; Robertson,1992). Als droogvoer wordt verstrekt geeftgepelleteerd voer doorgaans 19 tot 36%minder stof dan meel (Attwood et al., 1987;Zeitler et al., 1987), al wordt incidenteel hettegengestelde gevonden (Cargill et al.,1995). Bij gepelleteerd voer kan de hoeveel-heid stof verder worden gereduceerd doorde korrels met een vetlaagje te coaten (Li etal., 1992, geciteerd door Robertson, 1994).Bij ongepelleteerd voer heeft toevoeging vansojaolie een soortgelijk effect (Mankell et al.,1995).Behalve de vorm van het voer is ook demanier van voerverstrekking van invloed.Vooral beperkt gevoerde varkens zijn rondde voertijden zeer actief. Pedersen (1993)heeft een sterke correlatie aangetoond tus-sen de activiteit van varkens en de hoeveel-heid stof in de lucht. Op tijden dat er in destal wordt gewerkt zijn de varkens onrustigen is de stofconcentratie het hoogst (Zeitler-Feicht et al., 1991; Van 't Klooster et al.,1991; Roelofs en Adams, 1997). VolgensPreller et al. (1995) is de stofconcentratie tij-dens het voeren zelfs 27% hoger dan buitende voertijden.

Verlaging van blootstelling aan stof

Verlaging van de blootstelling kan op ver-schillende manieren worden gerealiseerd.De aanschaf van persoonlijke beschermings-middelen zoals stofmaskers, en mechanisa-tie of automatisering van het werk hebbendoorgaans onvoldoende effect op de bloot-stelling (Roelofs en Binnendijk, 2000).Stofmaskers bieden niet altijd voldoendebescherming tegen de endotoxinen in hetstof, en mechanisatie of automatisering lei-den doorgaans niet tot verkorting van deblootstelling maar tot uitbreiding van hetaantal varkens per arbeidskracht.Verlaging van de stofconcentratie op dewerkplek - de stal - is de beste manier om destofbelasting van varkenshouders en anderepersonen die in de stal werken te verlagen.Roelofs en Binnendijk (2000) beschrijvendiverse methoden, waarvan de meeste ech-ter niet of onvoldoende effectief zijn, onge-wenste neveneffecten hebben of te duur zijn.

Zoals hiervoor is vermeld is tijdens het voe-ren de stofconcentratie hoog en hangt ditsamen met de activiteit van de varkens.Daarnaast is tijdens het mechanisch vullenvan de voorraadbak van droogvoer- of brij-bakken vaak een pluim van stof zichtbaar alshet voer in de bak valt. Door de voorraadbakvan boven af te dekken wordt dit stof in debak gehouden, wat wellicht een gunstigeffect heeft op de stofconcentratie in delucht. Als dit gunstige effect groot genoeg iszou dit een goedkope maatregel zijn om dearbeidsomstandigheden te verbeteren.Bij handmatig voeren komt eveneens stofvrij, maar dat is niet op deze eenvoudigemanier te voorkomen.

Doelstelling

Het onderzoek is uitgevoerd om na te gaanwat de invloed is van het afdekken van devoorraadbak van voerbakken op:a het rondegemiddelde van de stofconcen-

tratie in de stallucht;b het verloop van de stofconcentratie gedu-

rende de dag;c de technische resultaten van de biggen.

2 MATERIAAL EN METHODE

Het onderzoek is uitgevoerd in de biggen-opfokstal van het varkensproefbedrijf in Ros-malen, met een lange onderbreking tussentwee meetperioden. De eerste meetperiode,met vier rondes, was van juli tot en metdecember 1994 en de tweede meetperiode,eveneens met vier rondes, was van februaritot en met juli 1999. In de tussenliggende pe-riode zijn onder andere de afdelingen waarinhet onderzoek is uitgevoerd verbouwd.

2.1 Proefbehandelingen

Er waren twee proefbehandelingen, namelijk:afgedekte voerbakken:de voorraadbak van elke voerbak is afge-dekt met plastic folie of met een plaat triplexof plexiglas, waar de vulpijp van de voerin-stallatie precies doorheen past (bijlage 1);open voerbakken:de voorraadbakken van de voerbakken zijnniet afgedekt.De proefbehandelingen zijn op afdelingsni-veau met elkaar vergeleken. Tijdens de eer-ste meetperiode was de proefbehandelingverstrengeld met de afdeling, tijdens detweede meetperiode werden de proefbehan-delingen per ronde verwisseld tussen beideproefafdelingen.

2.2 Huisvesting en bedrijfsvoering

De afdelingen bestonden uit een voergangmet een enkele rij van zes hokken van 1,25bij 2,60 m, waarin tien of elf biggen werdengehuisvest. Vanaf de voergang bestond devloer van de hokken uit 1,10 m metalen drie-kantrooster, 1,15 m betonnen dichte, bolle

vloer met vloerverwarming en 0,35 m meta-len driekantrooster. De hokafscheidingenbestonden uit 0,70 m hoog trespa bovende dichte vloer en het achterste rooster en0,70 m hoge verticale metalen spijlen bovende brede roostervloer voor in het hok.

VoersysteemDe biggen kregen onbeperkt water en voer.Een voerinstallatie vulde tweemaal daags debakken. Per voerbeurt werd zoveel voer ver-strekt dat de voerbakken net niet leeg kwa-men voor de volgende voerbeurt. Het voer-systeem verschilde tussen de twee meetpe-rioden, zoals in tabel 1 is weergegeven.

De "Robomat", waarmee in 1994 werdgevoerd, is een automatisch voersysteem,waarbij een voerkar over rails in de nok vande afdeling rijdt en per voerbak de gewens-te hoeveelheid voer in een trechter doseert,vanwaar het voer via een gesloten vulpijpnaar de voerbak glijdt.

KlimaatregelingTijdens beide meetperioden werd de luchttot 6°C voorverwarmd in de centrale gang.Tijdens de eerste meetperiode kwam delucht vervolgens de afdelingen binnen viaeen folieplafond en werd deze mechanischafgevoerd door middel van bovenafzuigingop 1,50 m hoogte boven de werkgang, ach-ter in de afdeling. Bij opleg werden de vloer-verwarming en ruimteverwarming ingescha-keld als het kouder werd dan 32 respectie-velijk 27°C . De inschakeltemperaturen wer-den trapsgewijs verlaagd tot 24°C (vloerver-warming) en 19°C (ruimteverwarming) aan

Tabel 1: Voersystemen tijdens beide meetperioden

1994 1999

voerbak (foto)

voersoort

doseersysteem

droogvoerbak met drie vreetplaatsen brijbak op voorste roosterop voorste rooster, daarnaasteen verstelbare drinknippeleerste drie weken onbeperkt meel,daarna gepelleteerd voer'Robomat'

onbeperkt gepelleteerd voer

voerleiding met sleepkabel

het einde van de opfokperiode. De P-band(het temperatuurtraject waarbinnen het ven-tilatieniveau toeneemt van minimumventilatietot het ingestelde maximum) liep van 31 tot35°C bij opleg en van 26 tot 30°C aan heteinde van de ronde.Tijdens de tweede meetperiode werd 'scho-ne-neuzenventilatie' toegepast. Hierbij kwamde voorverwarmde lucht de afdeling binnenvia een koker boven de werkgang, met aande onderkant een ventilatiedoek, en werd delucht via onderafzuiging afgevoerd (Roelofsen Binnendijk, 2000). Verder was de hand-matige en trapsgewijze verandering vaninschakeltemperaturen vervangen door eenklimaatcomputer met temperatuurcurve ennam de inschakeltemperatuur van de vloer-verwarming gedurende de ronde af tot 20°Cin plaats van 24°C. De P-band liep nu bijopleg van 29 tot 31 °C en aan het einde vande ronde van 26 tot 29°C. Het ventilatie-niveau lag bij opleg van de biggen tussen3,75 en 6,25 m3/big/uur en aan het eindevan de opfokperiode tussen 10 en 25 m3/big/uur.

Verzorging van de biggenDe biggen werden op een leeftijd van vierweken opgelegd. De ronde werd afgeslotenals de eerste biggen uit de afdeling werdenafgeleverd. Het gemiddelde gewicht lag danrond de 23 kg.De biggen in beide proefafdelingen werdengeiijktijdig en met een vergelijkbaar gewichtopgelegd in een gereinigde en gedesinfec-teerde afdeling. De werkgangen werdengedurende de proefronden niet geveegd ofschoongespoten.

2.3 Waarnemingen

Om stofconcentraties te meten zijn er gravi-metrische metingen en on-line metingen ver-richt. De gravimetrische metingen geveninzicht in de gemiddelde stofconcentratieover een wat langere periode (meestal eenetmaal). Op basis van de resultaten van deon-line metingen kan de variatie van de stof-concentratie in de tijd (bijvoorbeeld binnenhet etmaal) worden bepaald.

Droogvoerbak en drinknippel tijdens eerste meetperiode (links) en brijbak tijdens tweedemeetperiode (rechts)

Stofconcentratie in de stalluchtDe gravimetrische metingen zijn uitgevoerdop 1,70 m hoogte boven het midden van devoergang (inhaleerbaar en respirabel stof)1

en op 1,0 m hoogte boven de ligruimte inhet derde hok (inhaleerbaar stof). Het meet-protocol voor deze metingen is weergege-ven in bijlage 1 van Roelofs en Binnendijk(2000).De on-line metingen, eveneens op 1,70 mhoogte boven het midden van de voergang,zijn afwisselend uitgevoerd in de afdelingmet afgedekte voerbakken en in de afdelingmet niet-afgedekte voerbakken. Hiervoor iseen lichtverstrooiingsmeter (Casella 950)gebruikt. Ook deze meetmethode is beschre-ven in Roelofs en Binnendijk (2000).Tenslotte is in beide proefafdelingen een-maal rond het voeren een on-line meting uit-gevoerd met een Grimm stofmeter (Grimmportable dust monitor 1.100). Deze meet hetverloop van de fracties > 0,5 um, > 1 um,> 2 um, > 5 um en > 10 um. De meter isopgesteld op 1,25 m hoogte boven de voer-gang.

Overige variabelenVan de biggen zijn de begin- en eindge-wichten vastgelegd bij respectievelijk deopleg van de biggen en het afsluiten van deronde. Over de tussenliggende periode zijnhet voerverbruik en de uitval geregistreerd.

2.4 Verwerking gegevens

De uitgevoerde analyses hebben betrekkingop de hoeveelheden inhaleerbaar en respi-rabel stof en op de technische resultatenvan de biggen. Gedurende de eerste meet-periode, in 1994, waren de proefbehande-ling en de afdeling gestrengeld. Er zijn geenaanwijzingen voor het bestaan van een sys-tematisch verschil tussen de beide afdelin-gen, en na elke ronde zijn de afdelingengeheel gereinigd, waardoor ze stofvrij zijngeworden. Hierdoor kan elke ronde per

afdeling opgevat worden als experimenteleeenheid. Gedurende de tweede meetperio-de werden de proefbehandelingen in beideafdelingen per ronde gewisseld. Hierdoorzijn systematische verschillen uitgesloten.Ook hier is elke ronde per afdeling opgevatals experimentele eenheid.

Gemiddelde StofconcentratieDe gemiddelde stofconcentraties zijn bere-kend op basis van de gravimetrische stof-metingen. De benodigde filters zijn voorgebruik, na gebruik en na drogen gewogen.De gewichtstoename van de filters is gecor-rigeerd met het gewichtsverlies van de filtersin nulmetingen (filters die zijn gedroogd engewogen zonder in de stallen te zijn ge-bruikt). Vervolgens zijn uit de gemeten hoe-veelheden stof op de filters, de standtijd vande filters en het debiet in de luchtaanzuig-slang de stofconcentraties berekend. Degemiddelden per meetperiode en proefbe-handeling zijn in tabellen weergegeven.Om inzicht te krijgen in het verloop van deStofconcentratie tijdens de ronde is tevensper dag na opleg over de ronden heen degemiddelde concentratie van de verschillen-de stoffracties berekend en uitgezet in eenfiguur.

Vervolgens is met behulp van de Wilk-Shapiro toets (SAS Institute Inc., 1989) permeetplaats en proefbehandeling getoetst ofde gemeten concentraties stof normaal ver-deeld waren. Bij onvoldoende normaliteit(p < 0,9) is gecontroleerd of de normaliteitvan de logwaarden van de concentratiesbeter was.Tenslotte zijn de data op basis van de ronde-gemiddelden getoetst met behulp van varian-tie-analyse. Per ronde zijn het gemiddeldeaantal dagen na opleg, het gemiddelde aan-tal biggen, de gemiddelde tijdsduur van demonsternamen, het gemiddelde debiet tij-dens de metingen en de gemiddelde stof-concentraties berekend. De gemiddelde stof-

1 Met 'inhaleerbaar stof worden de stofdeeltjes aangeduid die kleiner zijn dan 10 urn, met 'respira-bel stof deeltjes die kleiner zijn dan 5 urn. De inhaleerbare stofdeeltjes kunnen tijdens een norma-le inspanning worden ingeademd, de respirabele deeltjes kunnen tot diep in de longen doordrin-gen (zie ook Roelofs en Binnendijk, 2000)

concentraties zijn getoetst (PROC GLM, SASInstitute Inc., 1989) met behulp van model A.

Model A:

'ijk = u + Meetpj + Rondej + Behk+ Dagnr + Tijd + Big +Debiet + Meetpj x Behk + eyk

waarbij:YykMMeetpiRondejBehk

Dagnr

Tijd

Big

Debiet

= stofconcentratie= constante= meetperiode, met i = 1 of 2= ronde, met j = 1,2, ..., 8= proefbehandeling, met k =

afgedekte voerbakken ofopen voerbakken

= gemiddeld aantal dagen naopleg

= gemiddeld aantal minutendat de monsternamen heb-ben geduurd

= gemiddeld aantal biggen inde afdeling

= gemiddeld gerealiseerdedebiet van de monstername

: Behk = interactie tussen meetperio-de en proefbehandeling

= restterm

De meetperiode en de interactie tussenmeetperiode en behandeling zijn opgeno-men om te kunnen vaststeilen of de meet-periode (en daarmee het ventilatiesysteem)invloed heeft gehad op het behandelings-effect. Tijdens die analyse is de ronde uit hetmodel weggelaten. Wanneer er geen inter-actie werd aangetoond zou de vervolganaly-se worden uitgevoerd over beide meetperio-den ineens en als er wel een interactie werdaangetoond over beide meetperioden afzon-derlijk.Er is geen interactie aangetoond tussenmeetperiode en proefbehandeling. Daaromzijn tijdens de vervolganalyse de meetperio-de en de interactie tussen meetperiode enproefbehandeling uit het model weggelatenen is de ronde opgenomen.

On-line metingenDe resultaten van de on-line metingen zijnverwerkt door over de tijd dat er is gemetenper proefbehandeling en per interval van vijf

minuten (het interval waarmee gemiddeldedata zijn opgeslagen in de datalogger) degemiddelde uitleeswaarde van het meetin-strument te berekenen. Op deze manier isde gemiddelde variatie van de uitleeswaar-den (verhoudingsgetallen) over het etmaalbepaald. Het gemiddelde van alle 288 inter-vallen in een etmaal is gelijk gesteld aan hetmet behulp van variantie-analyse berekendegemiddelde van de gravimetrische metin-gen. Tenslotte is de variatie tussen de ver-houdingsgetallen lineair omgerekend naarstofconcentraties, en tegen de tijd uitgezetin een grafiek.Vervolgens is bepaald gedurende hoeveelintervallen van vijf minuten de stofconcentra-tie hoger was dan de grenswaarde volgensDonham en Cumro (1999). Zij definieerdenvoor mensen een grenswaarde van 2,4 mg/m3 stof. Of het aantal intervallen waarin degrenswaarde werd overschreden (als fractievan de 288 intervallen in een etmaal) tussende proefbehandelingen verschilde, is ge-toetst met behulp van de chi-kwadraattoets.

De meetresultaten van de Grimm stofmeterzijn in een grafiek uitgezet.

Technische resultaten en uitval van de biggenOp basis van de opleg- en einddata en degewichten van de biggen is de groeisnel-heid gedurende de opfokperiode berekend.Op basis van de verstrekte hoeveelhedenvoer zijn op afdelingsniveau de voeropnameper dier per dag en de voederconversieberekend. Deze technische resultaten zijngeanalyseerd met de ronde binnen eenafdeling als experimented eenheid. De ana-lyses zijn uitgevoerd met behulp van varian-tie-analyse, aan de hand van model B.

Model B:

Y--L- = u ~t~ Meetp1 + G opleo +Rondo, + Behandj + Meetpjx Behk + eijk

waarbij:Y|jk

uMeetpiG_opleg

: groei, voeropname of voe-derconversie

: constante: meetperiode, met i = 1 of 2: gemiddeld opleggewicht

10

Ronde, = ronde, met i = 1, 2, ..., 8 opgenomen om vast te stellen of de meet-Behj = proefbehandeling, met j = periode (en daarmee het ventilatiesysteem)

afgedekte voerbakken of invloed heeft gehad op het behandelingsef-open voerbakken feet.

Meetpi x Behk = interactie tussen meetperio-de en proefbehandeling Het totale aantal uitgevallen biggen en het

eijk = restterm aantal uitgevallen biggen per uitvalsredenzijn als fractie van het totale aantal opgeleg-

Evenals in model A zijn de meetperiode en de biggen getoetst met de chi-kwadraat-de interactie tussen meetperiode en behan- toets.deling alleen in eerste instantie in model B

11

3 RESULTATEN

3.1 Stofconcentraties

In tabel 2 zijn per meetplaats de aantallenwaarnemingen, de rekenkundig gemiddel-den, de standaarddeviaties en de rangesweergegeven van de gravimetrische stofme-tingen tijdens de eerste meetperiode. Intabel 3 staan de resultaten van de gravime-trische stofmetingen tijdens de tweedemeetperiode.

Net gemiddelde verloop van de Stofconcen-traties binnen de opfokperiode is weergege-ven in figuur 1.

Volgens de Wilk-Shapiro toets (SAS InstituteInc., 1989) waren de gravimetrisch bepaal-

de Stofconcentraties redelijk normaal ver-deeld (p > 0,8) en had logtransformatie eenongunstige invloed op de normaliteit.Daarom zijn de Stofconcentraties getoetst opbasis van de reele waarden. De resultatenstaan in tabel 4.

Er is geen invloed aangetoond van hetafdekken van de voerbakken op de concen-tratie inhaleerbaar stof boven de werkgangof boven de.hokken. Er is een tendens waar-genomen naar een hogere concentratierespirabel stof boven de werkgang in deafdelingen met afgedekte voerbakken.

Verloop Stofconcentraties tijdens het etmaalTijdens de eerste meetperiode is het verloop

Tabel 2: Daggemiddelde Stofconcentraties (mg/m3) tijdens de eerste meetperiode

aantal rekenkundig rekenkundige •metingen gemiddelde sd range

inhaleerbaar stof boven de werkgangafgedekte voerbakkenopen voerbakken

respirabel stof boven de werkgangafgedekte voerbakkenopen voerbakken

inhaleerbaar stof boven de hokkenafgedekte voerbakkenopen voerbakken

149152

5153

150152

2,492,76

0,440,24

3,193,46

0,911,28

0,470,28

1,051,43

-0,380,50

-0,32-0,15

0,000,48

-5,18-6,68

-1,87-1,69

-6,05-7,39

Tabel 3: Daggemiddelde Stofconcentraties (mg/m3) tijdens de tweede meetperiode

aantal rekenkundig rekenkundigemetingen gemiddelde sd range

inhaleerbaar stof boven de werkgangafgedekte voerbakkenopen voerbakken

respirabel stof boven de werkgangafgedekte voerbakkenopen voerbakken

inhaleerbaar stof boven de hokkenafgedekte voerbakkenopen voerbakken

123124

5254

125125

3,332,99

0,370,28

3,973,54

1,431,23

0,360,24

1,581,32

0,260,18

-0,31-0,52

0,580,62

-6,31-6,28

-1,39-0,75

-7,56-7,05

12

inhaleerbaar stof boven de werkgang

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38

aantal dagen na opleg

—•— afgedekte_yoerbakken - - ° - - open voerbakken!

respirabel stof boven de werkgang

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38

aantal dagen na opleg

—»— afgedekte voerbakken "0--operrvperbakken

inhaleerbaar stof boven de hokken

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38

aantal dagen na opleg

, . i —•— afgedekte voerbakken - • ° • • open voerbakken ]

Figuur 1: Met verloop van de etmaalgemiddelde stofconcentraties gedurende de opfokperiode

13

van de stofconcentratie gedurende 33 da-gen gemeten in de afdeling met afgedektevoerbakken en gedurende 19 dagen in deafdeling met open voerbakken. Tijdens detweede meetperiode zijn er meetresultatenover 15 respectievelijk 7 dagen. Met gemid-delde verloop van de concentraties inhaleer-baar stof gedurende het etmaal bij het aldan niet afdekken van de voerbakken isweergegeven in figuur 2.

Het verloop van de stofconcentratie in afde-lingen met afgedekte voerbakken wijkt nietsterk af van dat in afdelingen met open voer-bakken. Bij afgedekte voerbakken is de stof-concentratie 63% van de tijd hoger dan de

door Donham en Cumro (1999) gedefinieer-de grenswaarde van 2,4 mg/m3. Bij openvoerbakken is dat 67% van de tijd zo. Deafname van 67% naar 63% is niet signifi-cant.

Stofconcentratie rond het voerenDe concentratie inhaleerbaar stof van kortvoor het voeren tot negen minuten na hetvoeren bij beide proefbehandelingen isweergegeven in figuur 3.

Figuur 3 illustreert eveneens dat het afdek-ken van de voerbakken geen of weiniginvloed heeft op de stofconcentratie bovende werkgang. De gemeten stofconcentratie

label 4: Gemiddelde stofconcentraties (mg/m3) bij wel en niet afgedekte droogvoerbakken

aantal afgedekte openrondes voerbakken voerbakken SEM1 significance2

inhaleerbaar stof boven de werkgangrespirabel stof boven de werkgang

inhaleerbaar stof boven de hokken

2,810,44

3,57

3,000,24

3,52

0,180,05

0,28

n.s.#

n.s.

1 SEM: gepoolde standard error van het gemiddelde2 significantie: n.s. = niet significant (p > 0,1); # = 0,05 < p < 0,1

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24tijdstip

— afgedekte voerbakken ----open voerbakken[

Figuur 2: Verloop van de concentratie inhaleerbaar stof in stallucht boven de werkgang gedu-rende het etmaal

14

-200 -100 0 100 200 300 400

tijd (sec) ten opzichte van voeren500

| - - - - - open, > 0,5 micron^— afgedekt, > 0,5 micron

Figuur 3: Verloop van de concentratie inhaleerbaar stof (mg/m3) rond het voeren

is vrij laag doordat de biggen pas een weekgespeend waren. Later in de opfokperiodezijn de concentraties hoger (figuur 1).

3.2 Technische resultaten

De technische resultaten van de biggen zijnberekend over acht ronden, en weergege-ven in tabel 5. Er is geen significante invloedvan het afdekken van de voerbakken aange-toond op de groeisnelheid, voeropname envoederconversie.

UitvalDe cijfers met betrekking tot de uitval van

biggen zijn weergegeven in tabel 6. Er isgeen invloed aangetoond van het afdekkenvan de voerbakken op het aantal uitgevallendieren.

3.3 Gebruikservaringen

Bij afgedekte voorraadbakken moet controlevan de voervoorraad mogelijk blijven ominzicht te behouden op de voeropname enzonodig de te verstrekken voergift bij te kun-nen stellen. Hiervoor is het nodig in de bak-ken te kunnen kijken. Om dit mogelijk temaken zijn diverse methoden uitgeprobeerd(bijlage 1).

Tabel 5: Technische resultaten van de biggen

afgedekte openvoerbakken voerbakken SEM1 significance2

aantal rondengemiddeld opleggewicht (kg)gemiddelde oplegleeftijd (dagen)lengte opfokperiode (dagen)

groei (gram per dag)voeropname (kg per dag)voederconversie (kg voer/kg groei)voederconversie (EW/kg groei)

88,2

2938

4080,631,541,67

87,9

2938

3970,621,561,69

70,010,020,02

n.s.n.s.n.s.n.s.

1 SEM: gepoolde standard error van het gemiddelde2 significantie: n.s. = niet significant (p > 0,1)

15

Afdekken met plexiglas voldeed het beste,maar als gevolg van lichtreflecties, het kijkenvanuit een lichte afdeling in een donkerderevoorraadbak en het snel vuil worden van hetplexiglas, was ook hierbij de controle van devoeropname moeilijker (zie foto). Het bleeknoodzakelijk regelmatig de plexiglazen dek-sels met een handveger schoon te maken.

Daarnaast veroorzaakte het afdekken vande voerbakken overlast bij het reinigen vande afdeling na afloop van de ronde. Om debakken goed te kunnen reinigen moesten dedeksels worden verwijderd. Dit kostte extratijd en was, onder andere door het stof, on-aangenaam werk.

Tabel 6: Uitval en uitvalsredenen van de biggen

afgedektevoerbakken

openvoerbakken significance1

aantal opgelegde dieren 498 498

percentage uitgevallen dierenaantal uitgevallen dierenuitvalsredenen:- maagdarmaandoeningen- achterblijven- diversen

2,613

355

1,47

016

n.s.

-~

n.s.

significantie: n.s.= niet significant (p > 0,1); - = incidentie is te laag om te toetsen

Het deksel op de brijbakken maakt controle op de voervoorraad moeilijker

16

4 DISCUSSIE

Het doel van het onderzoek was het verla-gen van de stofconcentratie in varkensstal-len, ter verbetering van de arbeidsomstan-digheden van varkenshouders en hunmedewerkers. Uit het onderzoek is nietgebleken dat het afdekken van de voorraad-bakken van voerbakken invloed had op degemiddelde concentraties inhaleerbaar enrespirabel stof boven de werkgang, noch opde gemiddelde concentratie inhaleerbaarstof boven de ligruimten van de biggen.Er is geen verklaring voor de tendens naareen hogere concentratie respirabel stof bijafgedekte voerbakken. Mogelijk hebben nietgeregistreerde factoren als de kwaliteit vanhet voer of het voorkomen van een huidaan-doening of parasieten bij de biggen een rolgespeeld. De tendens wordt veroorzaaktdoor twee ronden, een in augustus-septem-ber 1994 en een in mei-juni 1999. Tijdens

deze twee ronden waren ook de concentra-ties inhaleerbaar stof boven de werkgang enboven de hokken hoger in de afdeling metafgedekte voerbakken dan in de afdelingmet open voerbakken, maar die verschillenwaren relatief kleiner en hebben daardoorminder invloed op de gemiddelden.

Op basis van onderzoeksresultaten van Vande Sande-Schellekens en Backus (1993) waseen geringe afname van de stofconcentratieverwacht. Ook zij wilden voorkomen dat stof-deeltjes die ontstaan door het vullen van devoerbakken in de stallucht terecht kwamen.Van de Sande-Schellekens en Backus (1993)hebben echter niet de voerbakken afgedicht,maar hebben met een stofzuiger het stofafgezogen dat vrijkwam tijdens het voerenmet een voerdoseerwagen (zie foto).In een vleesvarkensstal hebben ze een klei-

Stofzuiger op voerdoseerwagen om stof tijdens voeren weg te vangen

17

ne afname van de concentratie inhaleerbaarstof boven de voergang gemeten (-4,8%).De afname was niet significant, maar kwamvrij goed overeen met de afname die ze heb-ben berekend op basis van het gewicht vanhet stof dat was verzameld in de stofzuiger.

Ook het verloop van de stofconcentratiegedurende de dag is niet noemenswaardigbeTnvloed door het afdekken van de voer-bakken. De verwachting was dat pieken inde stofconcentratie, veroorzaakt door hetvoeren, zouden zijn afgezwakt. Tijdens hetonderzoek werd er gevoerd rond 12.00 uuren rond 17.00 uur. Rond 7.30 uur en 15.00uur werd de dagelijkse controle in de afde-ling uitgevoerd. Uit de on-line metingen blijktdat de pieken tijdens de voertijden enigszinszijn afgevlakt, en dat hetzelfde geldt voor depieken tijdens de controleronden. Een mo-gelijke verklaring voor dit laatste is dat er bijde afgedekte voerbakken minder Voer-stofis gesedimenteerd, en dat er daardoor min-der van kan opwervelen als de varkens inbeweging komen.

Dat er geen duidelijk effect van het afdekkenvan de voerbakken op de stofconcentratie isgemeten kan zijn veroorzaakt doordat heteffect niet bestaat of doordat het met de ge-bruikte stationaire meetopstelling niet goedgemeten kon worden. Aangezien er vrij dichtbij de voerbakken is gemeten is het echteronwaarschijnlijk dat een behandelingseffectniet zou zijn aangetoond. Daarom kan wor-den geconcludeerd dat het afdekken van

voerbakken de gemiddelde stofconcentratieniet wezenlijk be'fnvloedt.

Aangezien er geen effect van het afdekkenvan de voerbakken op de stofconcentratiesis aangetoond werden er geen behande-lingseffecten op de technische resultaten ende uitval van de biggen verwacht. De onder-zoeksresultaten geven ook geen aanwijzin-gen voor dergelijke effecten.

4.1 Betekenis voor de praktijk

Het onderzoek heeft geen gunstige effectenvan het afdekken van voerbakken aange-toond. Zowel bij afgedekte als bij open voer-bakken was de stofconcentratie vrijwel degehele werkdag hoger dan de grenswaardevan 2,4 mg/m3 die door Donham en Cumro(1999) is vastgesteld. Volgens Roelofs enBinnendijk (2000) is deze grenswaarde voorde Nederlandse situatie nog te hoog, door-dat veel varkenshouders vrijwel de geheledag in de stallen werken en de grenswaardevan Donham en Cumro (1999) is gebaseerdop epidemiologisch onderzoek bij mensendie minimaal twee uur per dag in varkens-stallen werkten. Daarom moet worden vast-gesteld dat de in dit onderzoek gemetenstofconcentraties gedurende de werkdagzeker te hoog waren.Het afgedekt zijn van de vulopening wordtals hinderlijk ervaren bij de dagelijkse con-trole op de voervoorraad in de bak en bij hetreinigen na elke ronde.

18

5 CONCLUSIES

Er is geen invloed aangetoond van het af-dekken van de voorraadbakken van voerbak-ken op de gemiddelde concentratie inhaleer-baar stof boven de werkgang en boven dehokken, noch op de gemiddelde concentratierespirabel stof boven de werkgang.

Omdat het bij afgedekte voerbakken moeilij-ker is om de voervoorraad in de bakken tecontroleren, het reinigen van de afdelingenigszins wordt vertraagd en er geen gun-stige effecten zijn aangetoond op de ar-beidsomstandigheden of de technischeresultaten van de dieren wordt het afdekkenvan de voorraadbakken afgeraden.

19

LITERATUUR

Aarnink, A.J.A., P.F.M.M. Roelofs, H. Ellen enH. Gunnink 1999. Dust sources in animalhouses. In: Congress proceedings 'Interna-tional symposium on dust control in animalproduction facilities'. May 30th - June 2nd,Aarhus, Denmark, p. 34-41.

Attwood, P., R. Brouwer, P. Ruigewaard, P.Versloot, R. de Wit, D. Heederik en J.S.M.Boleij 1987. A study of the relationshipbetween airborne contaminants and environ-mental factors in Dutch swine confinementbuildings. In: Am. ind. Hyg. Assoc. J. (48),p. 745-751.

Baakbo, P. en J. Wolstrup 1989. Aerosolsampling in pig fattening un/fs.ln: Agricul-ture, aerosol sampling in animal houses, pro-ceedings of a workshop held at the Univer-sity of Bristol, July 26-28, 1988, p. 27-37.

Cargill, C., S. Skirrow, N. Masterman en T.Banhazi 1995. Effects of pelleting feed onaerosols in pig sheds. In: Manipulating pigproduction V; proceedings of the fifth bien-nial meeting of the australasian pig scienceassociation, December 7-10, Canberra,Australia, p.224.

Curtis, S.E., J.G. Drummond, D.J. Grunloh,L.P Drendan en A.M. Jensen 1975. Relativeand quantitative aspects of aerial bacteriaand dust in swine houses. In: Journal of ani-mal science (41), p. 1512-1520.

Donham, K.J. en D. Cumro 1999. Settingmaximum dust exposure levels for peopleand animals in livestock facilities. In: Con-gress proceedings of the international sym-posium on dust control in animal productionfacilities; May 30th - June 2nd, Aarhus,Denmark p. 93-110.

Klooster, C.E. van 't, P.F.M.M. Roelofs, G.P.Binnendijk en M.J.M. Duijf 1991. Verlagenvan het stofgehalte van de lucht in varkens-stallen: resultaten anno 1991. Proefstationvoor de Varkenshouderij, Rosmalen, Proef-verslag P1.70.

Mankell, K.O., K.A. Janni, R.D. Walker, M.E.Wilson, J.E. Pettigrew, L.D.Jacobson en W.F.Wilke 1995. Dust suppression in swine feedusing soybean oil. In: Journal of animalscience (73) p. 981-985.

Pedersen, O.G. en B. Mortensen 1989.Status verdr0rende unders0gelser og infor-mation om arbejdmilj0 i svinestalde. DanskeSlagterier, K0benhavn, Denmark.

Pedersen, S. 1993. Time based variation inairborne dust in respect to animal activity. In:Livestock Environment IV; proceedings ofthe fourth international symposium, 6-9 July,Coventry, England, p. 718-725.

Preller, L. 1995. Respiratory health effects inpig farmers: assessment of exposure andepidemiological studies of risk factors.Thesis. Landbouwuniversiteit Wageningen.

Robertson, J.F 1992. Dust and ammonia inpig buildings. In: Farm building progress(110), p. 19-24.

Robertson, J.F. 1994. Ammonia, dust and airquality: quantifying the problem. In: The pigjournal (33), p. 113-125.

Roelofs, P.F.M.M. en J.H.A.N. Adams 1997.Arbeidsbehoefte en arbeidsomstandighe-den. In: Backus et al., Vergelijking van vierbedrijfssystemen in de vermeerdering. Prak-tijkonderzoek Varkenshouderij, Rosmalen,Proefverslag P1.171.

Roelofs, P.F.M.M. en G.P. Binnendijk 2000.Gezondheidseffecten van stof in varkensstal-len en de invloed van een aangepast venti-latiesysteem op de stofconcentratie. Prak-tijkonderzoek Varkenshouderij, Rosmalen,P1.242.

Sande-Schellekens, A.L.P. van de en G.B.C.Backus 1993. Ervaringen met biowassers invleesvarkensbedrijven in PROPRO. Praktijk-onderzoek Varkenshouderij, Rosmalen,Proefverslag P1.93.

20

SAS Institute Inc. 1989. SAS/STAT User's Zeitler-Feicht, M.H., G.J. Praml en H. RiedelGuide, Version 6, Fourth Edition. Gary, NC, 1991. Die zeitliche Variation der Feinstaub-USA. belastung der Luft im Mastschweinestall;

Tierhygienische und arbeitsmedizinischeZeitler, M.H., M. Koning en W. Groth 1987. Aspekte. In: Berl. Munch. Tierarztl. Wschr.Der EinfluB von Futterform (mehlformig, pel- (104), p. 84-89.letiert, flussig) und Jahreszeit auf die Kon-zentration und Korngrofienverteilung luftge-tragener Staubpartikel in Mastschweine-stallen. In: Dtsch. Tierarztl. Wschr. (94),p. 381-440.

21

BIJLAGEN

Bijlage 1: Het afdekken van de voerbakken

Als de voorraadbakken van de voerbakken zijn afgedekt om het vrijkomen van stofdeeltjes tebeperken moet het toch mogelijk blijven om te controleren hoeveel voer er nog in zit. Hiervoorzijn meerdere methoden gebruikt. Indien deksels niet precies pasten zijn eventuele kieren mettape dichtgeplakt om te voorkomen dat de onderzoeksresultaten be'fnvloed zouden worden.

Tijdens de eerste meetperiode zijn goed passende deksels uit triplex gemaakt, met eenscharnierend deel dat geopend kon worden (foto). Hierbij bleek het belangrijk te zijn dat hetdeksel, met uitzondering van het scharnierende deel, niet over de voerbak uitstak omdatanders de biggen ermee gingen spelen. Hierbij werd het deksel verschoven, waardoor ditniet meer goed afsloot. De ervaringen hiermee waren niet gunstig. Het optillen van het schar-nierende deel is vrij onpraktisch en bovendien was het moeilijk om in de donkere voorraad-bunker te zien hoeveel voer er nog in stond.

Daarom zijn voorafgaand aan de tweede meetperiode de toen gebruikte brijbakken afgedektmet plastic folie, die met tape aan de bakken en rondom de valpijp van de voerinstallatie

Droogvoerbak afgedekt met een gedeeltelijk scharnierend triplex deksel

22

werd bevestigd (foto, links). Het folie werd snel te vuil om doorheen te kunnen kijken. Daaromis er bij enkele bakken een scharnierend deksel aan bevestigd (foto, midden) en is bij anderebakken het folie op een andere manier bevestigd opdat het stof zich niet op het folie zouophopen (foto, rechts). Ook deze oplossingen voldeden niet. Het optillen van het scharnie-rende deksel was opnieuw bezwaarlijk. Het schuin aflopende folie werd toch te vuil, enbovendien reflecteerde het folie zoveel licht dat het opnieuw moeilijk was om het voerniveaute kunnen zien.

Uiteindelijk is besloten om tijdens de tweede meetperiode plexiglazen deksels te maken, diezo goed mogelijk op maat werden gemaakt en werden vastgezet met tape. Hierbij werdenmeteen kieren dichtgeplakt (foto). Ook dit is geen praktische oplossing, want binnen enkeledagen hoopt zich zoveel stof op dat het moeilijk wordt om door het deksel heen te kijken.Voor de duur van het onderzoek werd deze methode echter acceptabel geacht, waarbij hetnodig bleek de deksels regelmatig schoon te vegen.

Drie testopstellingen om de controle van de voeropname bij afgedekte voerbakken te vereen-voudigen

Brijbak afgedekt met een plexiglazen deksel

23

REEDS EERDER VERSCHENEN PROEFVERSLAGEN

Proefverslag P 1.241Met praktisch en technisch functioneren vanmestpanventilatie in kraamafdelingen. A.V.van Wagenberg, Roosenboom, J.H.C., Hoofs,A.I.J., Smolders, M.A.H.H. en Roelofs,P.F.M.M., mei 2000.

Proefverslag P 1.242Gezondheidseffecten van stof in varkensstal-len en de invloed van een aangepast venti-latiesysteem op de stofconcentratie.P.F.M.M. Roelofs en Binnendijk, G.P., juni2000.

Proefverslag P 1.243Effect van eiwitbron in speenvoer op detechnische resultaten en gezondheid vanbiggen. C.M.C. van der Peet-Schwering enBinnendijk, G.P, juni 2000.

Proefverslag P 1.244Met gebruik van een tarwespecifiek enzymin tarwerijke biggenvoeders. M.M. vanKrimpen, Scholten, R.H.J. en Binnendijk,G.P, juni 2000.

Proefverslag P 1.245Het toevoegen van perspulp aan droogvoervoor vleesvarkens. E.M.A.M. Bruininx,Scholten, R.H.J., Binnendijk, G.P, Roelofs,P.F.M.M., Verdoes, N. en Haaksma, J.,augustus 2000.

Proefverslag P 1.246De invloed van melkzuur op de technischeen financieie resultaten en gezondheid vangespeende biggen. M.A.H.H. Smolders,Krimpen, M.M. van, Scholten, R.H.J. en Loo,D.J.P.H. van de, augustus 2000.

Proefverslag P 1.247INTEGER. Een bedrijfscertificaat met ge'fnte-greerd toezicht voor wet- en regelgeving enminimale markteisen. PC. Vesseur, Hoff,H.M., Bokma-Bakker, M.H., Mul, M.F.,Vleuten, C.W.J.M. van der, Kramer, F.B. enVerhagen, J.M.F., September 2000.

Proefverslag P 1.248Het praktisch en technisch functioneren vangrondkanaalventilatie in afdelingen voorguste en drachtige zeugen. A.V. vanWagenberg, Rooseboom, J.H.C., Hoofs,A.I.J., Smolders, M.A.H.H. en Roelofs,P.F.M.M., September 2000.

Proefverslag P 1.249De gevolgen van een verlengde gustperiodeof een verkorte zoogperiode op de reproduc-tieresultaten van zeugen. G.P. Binnendijk,Hoofs, A.I.J. en Peet-Schwering C.M.C. vander, oktober 2000.

Proefverslag P 1.250Het gebruik van neusringen en mogelijkealternatieven om beschadigend wroetge-drag bij zeugen met weidegang te voorko-men. M.F. Mul en Spoolder, H.A.M., noverm-ber 2000.

Proefverslag P 1.251Aanwijzingen voor oorzaken voor de toena-me van het aandeel afgekeurde levers bijvleesvarkens. J.H. Huiskes en Zonderland,J.J., december 2000.

Proefverslag P 1.252Gebruikswaarde van l&R-oormerktranspon-ders en randapparatuur. J.H. Huiskes,Binnendijk, G.P. en Diepstraten, H.J.A.,december 2000.

Exemplaren van proefverslagen kunnen wor-den verkregen door / 25,- per verslag (m.u.v.P 1.117, deze kost / 50,-) over te maken opPostbanknummer 51.73.462 ten name van hetProefstation voor de Varkenshouderij, Luner-kampweg 7, 5245 NB ROSMALEN, onder ver-melding van het gewenste verslagnummer.Buitenlandse abonnees betalen / 30,- perP 1-verslag (dit is inclusief verzendkosten) en/ 15,- administratiekosten per bestelling (m.u.v.P 1.117, deze kost / 75,-). Ook bestaat demogelijkheid een abonnement te nemen op deproefverslagen voor / 300,- per jaar. Buiten-landse abonnees betalen / 375,- per jaar.

24