CA

SE

S

De impact van

klimaatverandering

op werelderfgoed

Bijlage bij UNESCO info 67

2

2

Deze publicatie is een uitgave van het UNESCO Platform Vlaanderen gebaseerd op het UNESCO-rapport Case Studies on

Climate Change and World Heritage.

Het UNESCO Platform Vlaanderen is een niet-gouvernementele organisatie die zich toelegt op het beter bekend maken van

de doelstellingen, activiteiten en programma’s van de UNESCO, de Organisatie van de Verenigde Naties voor Onderwijs,

Wetenschap en Cultuur.

info@unesco-vlaanderen.be

www.unesco-vlaanderen.be

Correspondentie en administratie: Informatiecentrum:

Farasijnstraat 32 Zeelaan 24

8670 Koksijde 8670 Koksijde

tel/fax 058 51 44 79 tel 058 52 36 41

Vertaling, samenvatting en redactie:

Jorn Van Thillo

D/2007/9546/3

© UNESCO Platform Vlaanderen vzw 2007

3

Introductie .................................................................................................................................................... 6

1 Gletsjers .................................................................................................................................................... 7

Cases Sagarmatha National Park - Nepal ........................................................................................... 7

Huascarán National Park - Peru ............................................................................................... 8

Ilulissat Ijsfjord - Denemarken .................................................................................................. 9

Kilimanjaro National Park - Tanzania ........................................................................................ 9

Jungfrau-Aletsch-Bietschhorn - Zwitserland ........................................................................... 9

2 Mariene biodiversiteit ............................................................................................................................... 11

Cases Great Barrier Reef - Australië .................................................................................................... 11

Sundarbans - Indië, Bangladesh ............................................................................................... 13

Komodo National Park - Indonesië ........................................................................................... 14

3 Biodiversiteit op het land .......................................................................................................................... 15

Cases Cape Floral Region Protected Areas - Zuid-Afrika .................................................................... 15

Greater Blue Mountains - Australië........................................................................................... 17

Ichkeul National Park - Tunesië ................................................................................................ 17

Wet Tropics of Queensland - Australië ...................................................................................... 18

Area de Conservadión Guanacaste - Costa Rica ....................................................................... 18

4 Archeologische sites ................................................................................................................................. 19

Cases Chan Chan Archeological Zone - Peru ....................................................................................... 19

Ivvavik/Vuntut/Herschel Island - (Qikiqtaruk) Canada .............................................................. 20

Chavin Archeological Site - Peru ............................................................................................... 20

Golden Mountain of Altai - Rusland ........................................................................................... 21

5 Historische steden ................................................................................................................................... 23

Cases Werelderfgoedsites in Londen - Verenigd Koninkrijk ............................................................... 24

Venetië en haar lagune - Italië ................................................................................................... 24

Historische Centra van Ceský Krumlov en Praag - Tsjechië ..................................................... 25

Timbuktu - Mali .......................................................................................................................... 25

Ouadi Qadisha and the Forest of the Cedars of God - Libanon ................................................. 26

Inhoud

2

4

Locatie van de werelderfgoedsites die in

5

1. Sagarmatha National Park (Nepal)

2. Huascarán National Park (Peru)

3. Ilulissat Ijsfjord (Denemarken)

4. Kilimanjaro National Park (Tanzania)

5. Jungfrau-Aletsch-Bietschhorn (Zwitserland)

6. Great Barrier Reef (Australië)

7. Sundarbans National Park (India)

8. Sundarbans (Bangladesh)

9. Komodo National Park (Indonesië)

10. Cape Floral Region Protected Areas

(Zuid-Afrika)

11. Greater Blue Mountains (Australië)

12. Ichkeul National Park (Tunesië)

13. Wet Tropics of Queensland (Australië)

14. Area de Conservadión Guanacaste (Costa Rica)

15. Chan Chan Archeological Zone (Peru)

16. Ivvavik/Vuntut/Herschel Island (Canada)

17. Chavin Archeological Site (Peru)

18. Golden Mountains of Altai (Rusland)

19. Westminster Palace, Westminster Abbey,

St Margaret’s Church (Verenigd Koninkrijk)

20. Tower of Londen (Verenigd Koninkrijk)

21. Maritime Greenwich (Verenigd Koninkrijk)

22. Venetië en haar lagune (Italië)

23. Historisch centrum van Ceský Krumlov

(Tsjechië)

24. Historisch centrum van Praag

(Tsjechië)

25. Timbuktu (Mali)

26. Ouadi Qadisha and the Forest of the Cedars

of God (Libanon)

n dit rapport aan bod komen

2

6

Het klimaat verandert. Dat is altijd al zo geweest, maar

vandaag maken veel mensen zich zorgen. Er zijn immers

sterke aanwijzingen dat de mens direct verantwoordelijk

is voor een ongezien grote en snelle klimaatschommeling.

Wetenschappers spreken niet zomaar over de grootste

uitdaging van de 21e eeuw.

Elke verandering in het klimaat verstoort het evenwicht in

de natuur, wat een negatieve invloed op de leefomstandig-

heden van de mens kan hebben. De klimaatverandering

bedreigt ook het cultureel en natuurlijk erfgoed van de

wereld. De UNESCO vestigt de aandacht op deze proble-

matiek met het rapport Case Studies on Climate Change

and World Heritage. Daarin bundelt de Organisatie 26

casestudies die de ingrijpende gevolgen van de klimaatver-

andering op werelderfgoedsites aantoont.

Onder de Werelderfgoedconventie van 1972 coördineert

de UNESCO de bescherming van het cultureel en natuurlijk

erfgoed dat een uitzonderlijke waarde heeft. Intussen is de

Conventie door 184 staten aangenomen en staan er 851

sites in 141 landen op de lijst (situatie op 30 september

2007). Omdat de sites onder constant toezicht staan, zijn

ze zeer geschikt om informatie te verzamelen over de

impact van klimaatverandering op het werelderfgoed. Het

Werelderfgoedcentrum stelt dat ‘de klimaatverandering

veel werelderfgoedsites aantast en in de toekomst zullen er

waarschijnlijk nog veel meer volgen’.

Met het rapport wil de UNESCO het publiek bewustzijn

vergroten en steun mobiliseren voor een betere erfgoed-

bescherming. Het bestaat uit vijf delen: gletsjers, mariene

biodiversiteit, biodiversiteit op het land, archeologische

sites en historische steden. Elk deel stelt enkele cases voor

die onderhevig zijn aan de klimaatverandering. Daarbij

worden de verwachtingen voor de toekomst geschetst en

worden enkele mogelijke maatregelen aangehaald.

Introductie

De bedreigingen van klimaatverandering voor het natuurlijk en cultureel erfgoed

Gletsjers smelten en het uitzicht van bergachtige sites, die op de werelderfgoedlijst staan voor hun uitzonderlijke

natuurpracht, kan drastisch veranderen.

Zeetemperaturen veranderen en het niveau van koolstofdioxide in de oceaan neemt toe. Die omstandigheden

maken het moeilijk om koraalriffen te beschermen. Ze verbleken en kunnen op termijn afsterven.

Sommige plant- en diersoorten zullen moeten migreren, omdat ze zich niet kunnen aanpassen aan de nieuwe om-

standigheden. Dat stelt een probleem voor het beschermen van natuurlijke sites met uitzonderlijke biodiversiteit.

Archeologische overblijfselen kunnen verloren gaan als de bodem verandert door toenemende neerslag, over-

stromingen of het smelten van permafrost.

Een stijgend zeeniveau en kusterosie bedreigen enkele culturele sites op laaggelegen gebieden.

•

•

•

•

•

7

DOOR DE OPWARMING VAN DE AARDE SMELTEN GLETSJERS STEEDS SNELLER. DE GEMIDDELDE TEMPERATUURSTIJGING ZAL TEGEN

HET EINDE VAN DE VOLGENDE EEUW VARIËREN VAN 1,4°C TOT 5,8°C. EEN STIJGING VAN 4°C ZOU HET EINDE VAN BIJNA ALLE

GLETSJERS BETEKENEN. DAT ZAL NIET ENKEL DE WAARDE VAN DIE WERELDERFGOEDSITES AANTASTEN, MAAR OOK DE OMLIGGENDE

ECOSYSTEMEN BEÏNVLOEDEN.

GLACIAL LAKE OUTBURST FLOODS

DOOR HET SMELTEN VAN GLETSJERS VORMEN ZICH MEREN, WAARVAN DE OEVERS BESTAAN UIT MORENES (EEN OPEENHOPING VAN

BERGPUIN). DIE KUNNEN HET ONDER DRUK VAN HET STIJGENDE WATER OF DOOR DE GOLVEN VAN EEN GEVALLEN IJSBLOK BEGEVEN.

LAGERGELEGEN GEBIED KAN DAARDOOR WORDEN GETROFFEN DOOR EEN ONVERWACHTSE EN HEVIGE OVERSTROMING MET RAMP-

ZALIGE GEVOLGEN VOOR DE BEVOLKING EN DE BIODIVERSITEIT.

WATERBEVOORRADING

ALS DE HOEVEELHEID IJS AFNEEMT ZULLEN ER EERST OVERSTROMINGEN ZIJN EN ENIGE TIJD LATER EEN TEKORT AAN WATER. EEN

GEBREKKIGE WATERBEVOORRADING KAN LEIDEN TOT HONGER EN ZIEKTE.

BIODIVERSITEIT

DE ECOSYSTEMEN VAN DE BERGACHTIGE GEBIEDEN ZIJN DOOR DE KLIMAATVERANDERING BEDREIGD. PLANT- EN DIERSOORTEN

ZULLEN ZICH MOETEN AANPASSEN AAN DE NIEUWE OMSTANDIGHEDEN.

CASES

Sagarmatha National Park - Nepal

In 1979 werd het Sagarmatha National Park op de Wereld-

erfgoedlijst gezet omwille van geologische, biologische,

esthetische en culturele redenen. De natuurlijke fenome-

nen en de natuurpracht van dit hooggelegen landschap

zijn buitengewoon. Mount Everest is hier het bekendste

voorbeeld van. In het park leven ook enkele zeldzame dier-

soorten, zoals sneeuwluipaarden en rode panda’s. Boven-

dien is het gebied bewoond door de Sherpa’s die unieke

culturele tradities naleven.

Gletsjers

Sinds 1975 is de gemiddelde luchttemperatuur in de regio

van de Himalaya met 1°C gestegen. In de laatste tien jaar

is 67% van de gletsjers in het park aan het smelten. De

Gangroti-gletsjer gaat bijvoorbeeld dertig meter per jaar

achteruit.

Het meest zichtbare effect van deze trend is de esthetische

achteruitgang van het gebied. Het sneeuwoverladen

landschap van de Himalaya zal in kale rotsachtige bergen

2

8

veranderen en van de dynamische gletsjers zal enkel een

hoop puin achterblijven.

Het meest rampzalige effect heeft met de watercyclus

te maken. Eerst zal er teveel water zijn, daarna te weinig.

Door het sneller smelten van de gletsjers komen er meer en

grotere catastrofale overstromingen voor. De klimaat-

verandering heeft de dreiging van Glacial Lake Outburst

Floods in het park doen toenemen. Op termijn zal de

watervoorziening voor drinken, voedselproductie en het

instandhouden van het ecosysteem in het gedrang komen.

De bergen van de Himalaya zullen geleidelijk aan miljarden

mensen niet meer van water kunnen voorzien. De Ganges, de

Indus, de Brahmaputra, de Salween, de Mekong, de Yangtze en de

Huang He worden immers allemaal door de Himalaya gevoed.

Ten slotte zal de klimaatverandering het ecosysteem

verstoren. Sommige soorten zullen zich aanpassen en

verspreiden, andere zullen verdwijnen.

Ondanks de veranderingen zullen er mensen in het park

blijven wonen. Misschien groeit de populatie door de

opwarming, wat voor nieuwe uitdagingen zorgt in het

beheer van de site. De inheemse Sherpa’s zullen dan meer

onder druk staan van externe invloeden.

Toch zullen sommige buitengewone waarden van het park

niet aangetast worden, zoals haar geologische vorming en

de status van Mount Everest.

Mogelijke maatregelen

De oplossing voor het probleem van de opwarming van

de aarde ligt buiten de grenzen van het Sagarmatha

National Park. Research en bepaalde maatregelen in de

beheerplannen kunnen het effect wel verzachten en verdere

schade aan ecosystemen en mensen vermijden. Zo kunnen

waarschuwingssystemen het risico voor een Glacial Lake

Outburst Flood aangeven. Dat kan het verlies aan levens en

materiële schade beperken. Het gecontroleerd afwateren

van een potentieel gevaarlijk meer kan een wateruitbar-

sting vermijden.

Huascarán National Park - Peru

Het Huascarán National Park ligt in de hoogste tropische

bergketen van de wereld. Sinds 1985 staat het op de

Werelderfgoedlijst omwille van belangrijke ecologische

en biologische fenomenen. De diepe ravijnen met vele

stromen, de gletsjermeren en een weelderige plantengroei

maken van het park ook een uitzonderlijk mooie site.

Men schat dat de gletsjers in dat gebied ongeveer 22% in

volume zijn afgenomen sinds de late jaren zestig. Vandaag

zijn zo’n twee miljoen mensen bedreigd door hooggelegen

gletsjermeren, die in combinatie met toegenomen seismische

activiteit en labiele hellingen onverwachts voor hevige

overstromingen kunnen zorgen. Wetenschappers voor-

spellen dat er met de huidige gang van zaken in minder

dan vijftig jaar geen gletsjers meer zullen zijn in het park

met een watertekort als gevolg.

Het smelten van de gletsjers bedreigt ook de culturele

waarde van de site. Het achtergebleven puin van een

smeltende gletsjer kan een lawine van aarde en steen

Pattar gletsjer, Sagarmatha National Park, Nepal - ©UNESCO / J.M. Gassend

9

vormen. Overblijfselen uit oude culturen, zoals de

archeologische site van Willcahuain, liggen op het pad van

mogelijke aardverschuivingen. Ook hele dorpen kunnen

daardoor van de kaart geveegd worden.

Ilulissat Ijsfjord - Denemarken

De Ululissat ijsfjord bevindt zich op de westkust van Groen-

land. Daar mondt een van de meest actieve gletsjers ter

wereld uit. Het bewegende ijs van de Sermeq Kujalleq is

niet alleen een natuurlijk spektakel, maar ook essentieel

voor wetenschappelijk onderzoek naar het klimaat van

vroeger. Deze wetenschappelijke bewijzen worden echter

bedreigd door de opwarming van de aarde. De klimaat-

verandering zal de ijsrivier verder verkleinen.

Kilimanjaro National Park - Tanzania

Met zijn 5895 meter is Mount Kilimanjaro de hoogste berg

van Afrika. Het Vulkanische massief met zijn besneeuwde

top rijst boven de omliggende savanne uit. In het park leven

ook verschillende bedreigde diersoorten.

De gletsjers op Mount Kilimanjaro bestaan al minstens

10.000 jaar, maar door de klimaatverandering en de gewij-

zigde lokale gebruiken hebben ze in de 20e eeuw 80% aan

oppervlakte moeten inboeten. Als de huidige trend zich

aanhoudt, zal de sneeuw en het ijs op de berg binnen de

vijftien jaar volledig verdwijnen.

In dezelfde regio zullen ook de gletsjers van Mount Kenya

(Kenia) en van de Rwenzori Mountains (Uganda) binnen

twintig jaar volledig smelten.

Jungfrau-Aletsch-Bietschhorn - Zwitserland

In het Jungfrau-Aletsch-Bietschorn gebied bevinden zich

de meeste en grootste gletsjers van Europa. Daarmee

biedt het een uitstekende geologische getuigenis van het

ontstaan van de Alpen. Maar ook hier slaat de opwarming

van de aarde toe. Als de gletsjers in de Zwitserse Alpen aan

het huidige tempo blijven smelten, dan zullen ze tegen

2050 voor 75% verdwenen zijn.

Door het smelten van de gletsjers in de Alpen kan Europa

in de komende jaren meer met overstromingen worden

geconfronteerd. Op lange termijn komt de watervoorzie-

ning van sommige regio’s in het gedrang.

Zwitserland heeft enkele maatregelen uitgeprobeerd om het

smelten tegen te gaan, zoals het bedekken van een ijsvlakte

met een isolerend deken. Op korte termijn kan dit helpen,

maar op lange termijn is het onhoudbaar om de gletsjers op

die manier te bewaren voor de toekomstige generaties.

Kilimanjaro National Park, Tanzania - ©UNESCO / Christoph Lübbert

2

10

The

Gre

at

Ba

rrie

r R

eef,

Au

stra

lië -

©U

NES

CO

11

ELKE KLIMAATVERANDERING BEÏNVLOEDT DE FYSIEKE, BIOLOGISCHE EN CHEMISCHE EIGENSCHAPPEN VAN DE OCEANEN, WAT

GEVOLGEN HEEFT VOOR HET BEHOUD VAN MARIENE ECOSYSTEMEN. BOVENDIEN BEÏNVLOEDEN DE OCEANEN DAN WEER HET GLOBALE

KLIMAAT VAN DE AARDE.

DE BELANGRIJKSTE EFFECTEN

DE OCEANEN WARMEN OP.

TIJDENS DE 20E EEUW IS HET ZEENIVEAU TUSSEN 0,1 EN 0,2 METER GESTEGEN DOOR HET SMELTEN VAN DE IJSKAPPEN EN

HET UITZETTEN VAN HET WATER.

DE OMVANG EN DIKTE VAN HET ZEEIJS NEEMT AF.

DE EL-NIÑO-SOUTHERN OSCILLATION (ENSO) ZAL IN OMVANG, FREQUENTIE EN INTENSITEIT TOENEMEN.

DE THERMOHALINE CIRCULATIE (DE TRANSPORTBAND VAN WARME EN KOUDE STROMINGEN) NEEMT GELEIDELIJK AF.

DE ECOSYSTEMEN AAN KUSTEN ZIJN GEVOELIG VOOR DEZE VERANDERINGEN

MEER OVERSTROMINGEN, EEN VERLIES AAN MANGROVES EN HET DOORDRINGEN VAN ZEEWATER TOT ZOETWATERBRONNEN.

EEN TOENEMENDE IMPACT VAN STORMEN, ZOALS KUSTEROSIE.

DE VERANDERINGEN IN ZEETEMPERATUREN, CIRCULATIEPATRONEN EN ZOUTGEHALTE VAN DE OCEANEN ZULLEN DE MARIENE ECO-

SYSTEMEN OP VELE MANIEREN BEÏNVLOEDEN, ZOALS BIJVOORBEELD DE MIGRATIEPATRONEN. DE VEERKRACHT VAN DEZE ECOSYSTEMEN

ZAL AFHANGEN VAN DE SNELHEID EN OMVANG VAN DE KLIMAATVERANDERING EN VAN HUN AANPASSINGSVERMOGEN.

DE OCEANEN ABSORBEREN BOVENDIEN MEER CO2, WAARDOOR DE ZUURTEGRAAD VAN HET WATER UIT EVENWICHT RAAKT. DAT ZAL

EEN NEGATIEVE IMPACT HEBBEN OP ZEEDIEREN MET KALKHOUDENDE STRUCTUREN, WAARDOOR HET VOEDSEL VOOR VELE ZEEDIEREN

SCHAARS ZAL WORDEN.

•

•

•

•

•

•

•

Mariene biodiversiteit

CASES

Great Barrier Reef - Australië

Het Great Barrier Reef is bekend voor zijn tropische natuur-

pracht en vormt het grootste koraalrif ter wereld. Door de

grote biodiversiteit is de site ook zeer interessant voor de

wetenschap.

De ecologie van deze werelderfgoedsite is gevoelig voor

de volgende klimaatparameters: het zeeniveau, de water-

temperatuur, stormen, neerslag, droogte, stromings-

patronen en de zuurtegraad van het water.

2

12

Koraalbleking

Als gevolg van plotse veranderingen in temperatuur, zuurte-

graad, licht en troebelheid kunnen koralen verbleken, het

zogeheten bleaching. Dikwijls leven ze in water waarvan

de temperatuur bijna hun tolerantiegrens overschrijdt. Een

kleine temperatuurstijging is dan genoeg om de koralen aan

te tasten. Als de temperatuur langdurig boven de normale

grens uitstijgt, dan sterven ze af. Bovendien gaan ze door

de hogere zuurtegraad trager groeien en verzwakken. Het

verbleken is meestal wel van tijdelijke duur wanneer de

condities snel opnieuw normaal zijn.

In 1998 veroorzaakte El Niño in combinatie met de

opwarming van de aarde een zeetemperatuur die de

drempel van het bleken overschreed. Gelukkig overleefden

de meeste koralen van het Great Barrier Reef dit gebeuren.

Op enkele andere plaatsen was de impact wel dramatisch.

Vier jaar later werd het Great Barrier Reef getroffen door de

meest ernstig waargenomen bleking van het gebied. Maar

liefst 60% van de onderzochte riffen was verbleekt. Zulke

massaverblekingen, die tot grootschalige dood van koralen

kan leiden, zullen waarschijnlijk in de komende decennia

steeds meer aan de Australische kust voorkomen.

Een stijgende temperatuur betekent niet noodzakelijk het

einde voor een koraalrif. Als ze zich aanpassen zouden ze

meer tolerant kunnen worden voor hogere temperaturen.

De natuurlijke selectie zou de meest aangepaste soorten

doen overleven, terwijl andere sterven.

In het Great Barrier Reef verschillen de tolerantiegrenzen

van koralen van plaats tot plaats. Dat geeft de indruk dat

er een selectie van meer warmtebestendige soorten is

gemaakt, hoewel ander onderzoek dat tegenspreekt. Aan de

huidige snelheid van de opwarming van het wateroppervlak

is zo’n evolutie van koralen nauwelijks mogelijk.

Gevolgen voor mariene biodiversiteit

Koraalriffen zijn een biotoop voor honderdduizenden soorten

van vis en andere organismen en ze zijn een bron van

primaire productie. Dat is de eerste stap in de voedselketen,

waarbij anorganisch materiaal in organisch materiaal wordt

omgezet. Het hoge niveau van productiviteit maakt van de

koraalriffen een belangrijke speler in de voedselketen van

tropische gebieden.

Het is moeilijk om de gevolgen van koraalbleking op de

ecosystemen in te schatten. Sommige soorten zullen in

aantal toenemen door de vrijgekomen ruimte. Maar op

lange termijn zou het verbleken van de koralen tot een

afname van soorten leiden. Velen zullen verdwijnen als de

koraal verloren is, wat dramatische gevolgen heeft voor de

biodiversiteit en voor de lokale bevolking.

Een vermindering van het aantal en de verscheidenheid

van koraalriffen heeft dus hoogstwaarschijnlijk een enorme

invloed op de biodiversiteit van de omgeving.

Gevolgen op het toerisme

Het Great Barrier Reef is een toeristische trekpleister en erg

belangrijk voor de Australische economie. Veel toeristen

bezoeken de riffen die in relatief ondiep water liggen en

juist die zijn het meest kwetsbaar voor de klimaatverande-

ring en andere bedreigingen zoals vervuiling. De klimaat-

verandering heeft dus directe gevolgen voor de locale

economie.

The Great Barrier Reef, Autstralië - ©UNESCO

13

Bijkomende druk

Globaal gezien beschouwt men dat 58% van de koraal-

riffen gevaar loopt door natuurfenomenen zoals stormen

en menselijke activiteiten zoals industriële ontwikkeling,

vervuiling, toerisme en overvissing.

Het toerisme wordt voor het Great Barrier Reef nauwkeurig

gecontroleerd om mogelijke schade zoveel mogelijk te beper-

ken.

Mogelijke maatregelen

Vele maatregelen kunnen koraalriffen helpen om het

hoofd te bieden aan klimaatverandering. De weerbaarheid

van het Great Barrier Reef vergroten, is daarbij de grootste

uitdaging. Zo kunnen zowel de ecosystemen als de

industrieën en regionale gemeenschappen die afhankelijk

zijn van het rif worden beschermd.

De weerbaarheid van het rif kan veel verbeterd worden

door andere dreigingen te verkleinen, zoals een slechte

waterkwaliteit en een overvloed aan herbivoren. Verzwakte

koralen zijn immers meer vatbaar voor bleking, waardoor

hun overlevingskansen aanzienlijk dalen.

Voor het Great Barrier Reef is een Climate Change Response

Programme ontwikkeld. Daarmee wil men de impact van

de klimaatverandering beter begrijpen en er passend

op reageren. Een deel van het plan is gericht op het

opsporen en meten van bleking en andere effecten. Een ander

deel streeft naar de ondersteuning van de ecosystemen,

industrieën en gemeenschappen. Een effi ciënt beleid en

beheer moeten hier soelaas brengen.

Sundarbans - India, Bangladesh

De mangrovebossen van Sundarbans zijn de grootste in

hun soort. Deze tropische vegetatie komt voor aan slibrijke

zeekusten en breidt zich landinwaarts uit langs tijrivieren.

De hele site van Sundarbans is verdeeld in een complex

netwerk van waterwegen, wadden en kleine eilanden van

mangrovebos.

Mangroves zijn een natuurlijke buffer tegen tropische

stormen en doen dienst als fi ltersysteem voor zoetwater.

De mangrovebossen van Sundarbans zijn bekend voor hun

grote biodiversiteit. Ze vormen een kweekplaats voor heel

wat ongewervelde dieren en ze zijn de biotoop van enkele

bedreigde diersoorten, zoals de Indische python en de

Bengaalse tijger.

Het stijgende zeeniveau vormt hier de grootste bedreiging

van de klimaatverandering. Laaggelegen delta’s zullen

overstromen, kustlijnen zullen verplaatsen en de bodem zal

verzuren en verzouten. Als het zeeniveau 45 cm stijgt, dan

kan 75% van Sundarbans’ mangroves vernietigd worden.

De regio zal dan ook meer blootgesteld worden aan de

verwoestende kracht van de tropische stormen. Daardoor

staat het welzijn van de lokale bevolking en het behoud

van de mangroves op het spel. Naast klimaatverandering

zijn er ook andere factoren die de site bedreigen, zoals de

gevolgen van de Farraka stuwdam.

Lokale maatregelen kunnen de stijging van het zeeniveau niet

voorkomen. Toch kunnen enkele acties de mangroves wape-

nen tegen de ongunstige effecten: overblijvende mangrove-

bossen degelijk beschermen en nieuwe bossen aanplanten.

Zulke maatregelen zijn zowel ecologisch als economisch

interessant. Artifi ciële dammen tegen overstromingen

en stormen kosten veel meer dan het onderhoud van de

mangrovebossen.

The Great Barrier Reef, Australië - ©UNESCO / Jim Thorsell / IUCN

2

14

Komodo National Park - Indonesië

Het Komodo National Park staat sinds 1991 op de Wereld-

erfgoedlijst. Zijn ruwe savanne met hier en daar stekel-

achtige vegetatie staat in schril contrast met de schitterende

zandstranden en het blauwe water dat de koralen

overspoelt. Het park is bekend voor zijn natuurpracht en is

bovendien de enige woonplaats van de grootste hagedis ter

wereld, de Komodovaraan.

De klimaatverandering bedreigt verschillende eigenschap-

pen van deze site. De stijgende watertemperatuur tast de

koraalriffen aan, het stijgende zeeniveau kan de broed-

plaatsen van de zeeschildpad in gevaar brengen, een

warmere atmosferische temperatuur kan het uitkomen van

hun eieren bemoeilijken en de opkomende kustlijn kan het

behoud van de mangroves bedreigen als ze geen ruimte

hebben om mee landinwaarts te verschuiven.

Koraalriffen

Een toegenomen watertemperatuur veroorzaakt koraalble-

king en een hoger koraalsterftecijfer. Dat kan de biodiversiteit

en het ecosysteem verstoren. De verzuring van het zeewater

als gevolg van meer CO2 resulteert in zwakkere koralen, waar-

door ze meer vatbaar zijn voor schadelijke invloeden.

De weerbaarheid van de koraalriffen kan verbeterd worden

door de no-take zones verder af te bakenen. In die zones

mag niet gevist worden. Ze zijn verzekerd van een gezonde

vispopulatie, die de groei van macro-algen onder controle

houdt na een grootschalige bleking van koraal. Zo krijgen

ze voldoende ruimte om te herstellen. Daarnaast is er meer

onderzoek nodig om het fenomeen beter te begrijpen.

Broedplaatsen van de zeeschildpad

De klimaatverandering kan de zeeschildpadpopulatie

bedreigen. De temperatuur tijdens de broedperiode van

zeeschildpadden beïnvloedt het geslacht van de borelingen.

Een hogere temperatuur duwt het aantal vrouwelijke

schildpadden omhoog. Dat kan voor een hoger vrucht-

baarheidscijfer leiden, maar dat gunstige effect zal in het

niets verdwijnen als de schildpadden hun broedplaatsen

verliezen door het stijgende zeeniveau. Het effect

hiervan is nog niet helemaal duidelijk. Hierdoor is het beheer

voornamelijk gericht op het intomen van andere

dreigingen, zoals stropen en roofdieren. Eieren die op

stranden liggen die regelmatig overspoelen of eroderen

kunnen naar stabielere plaatsen verplaatst worden.

Mangroves

Ook de mangrovebossen van het park zijn bedreigd. Het in

kaart brengen van de mangroves kan helpen om de impact

van een stijgend zeeniveau in te schatten. Mangroves

die ingesloten zijn door een hoger reliëf hebben minder

overlevingskansen dan mangroves met meer ruimte. De

eerste groep heeft dus meer bescherming nodig en moet

nauw in het oog worden gehouden om de effecten van het

stijgende zeeniveau te controleren.

Prambanan, Komodo, Indonesië - ©UNESCO / Felipe Alcoceba

15

DE KLIMAATVERANDERING ZAL EEN HELE REEKS GEOFYSISCHE VERANDERINGEN TEWEEGBRENGEN, DIE DE BIODIVERSITEIT OP HET LAND

ZAL BEÏNVLOEDEN (HOGERE TEMPERATUREN EN CO2-CONCENTRATIES, ANDERE NEERSLAGPATRONEN EN HYDROLOGISCHE CYCLI, MEER

EXTREME WEERSOMSTANDIGHEDEN... ). UIT ONDERZOEK VAN 1.700 SOORTEN BLIJKT DAT ZE NA TIEN JAAR ZES KILOMETER DICHTER

BIJ DE POLEN LEVEN. IN DE KOMENDE DECENNIA ZAL DE BIODIVERSITEIT AFNEMEN DOOR DE OPWARMING VAN DE AARDE.

DE KLIMAATVERANDERING ZAL DE BIODIVERSITEIT OP HET LAND BEÏNVLOEDEN OP VOLGENDE ASPECTEN:

DE VERSPREIDING VAN SOORTEN, AFHANKELIJK VAN DE REACTIE OP WARMER/KOUDER EN DROGER/VOCHTIGER WEER: SOORTEN

KUNNEN DAARDOOR LOKAAL, REGIONAAL OF GLOBAAL UITSTERVEN.

DE SAMENSTELLING EN VORM VAN GEMEENSCHAPPEN: DE AANTALLEN PER SOORT ZULLEN VERANDEREN EN ER ZULLEN

GEMEENSCHAPPEN ONTSTAAN DIE UIT EEN NIEUWE VERZAMELING VAN SOORTEN BESTAAN.

HET FUNCTIONEREN VAN ECOSYSTEMEN: NATUURLIJKE CYCLI, DE BESCHIKBAARHEID VAN NATUURLIJKE HULPBRONNEN, DE

RELATIE TUSSEN SOORTEN, ONGEDIERTEBESTRIJDING, BESTUIVING EN BODEMSTABILISATIE ZULLEN WIJZIGEN.

DE INTENSITEIT EN FREQUENTIE VAN EXTREME GEBEURTENISSEN, ZOALS BOSBRANDEN, OVERSTROMINGEN EN DROOGTES, ZULLEN

VERANDEREN.

DE VOORZIENINGEN VAN GOEDEREN EN DIENSTEN VAN DE ECOSYSTEMEN. DAT KAN EEN GROTE IMPACT HEBBEN OP HET

MENSELIJKE LEVENSONDERHOUD DOOR SOCIO-ECONOMISCHE ACTIVITEITEN ZOALS LANDBOUW, VISVANGST EN TOERISME.

•

•

•

•

•

Biodiversiteit op het land

CASES

Cape Floral Region Protected Areas - Zuid-Afrika

De Cape Floral regio kent een uitzonderlijke plantenweelde.

De bloemenrijkdom van dit gebied is uniek in de wereld.

Dat maakt de site zeer interessant voor wetenschappelijk

onderzoek naar allerlei ecologische processen.

De voorbije twee miljoen jaar heeft deze regio een

relatief stabiel klimaat gehad. Daarom is de biodiversiteit

zeer plaatsgebonden en extra gevoelig voor klimaat-

schommelingen. De meest bedreigende aspecten van de

klimaatverandering zijn: het verkleinen van de ruimte met

optimale leefomstandigheden, de verandering van het

ecosysteem en toenemende branden.

Modellen van de klimaatverandering tonen dat de Cape Floral

regio tegen 2050 te maken krijgt met warmere en drogere

weersomstandigheden. De gemiddelde jaartemperatuur zou

met 1,8% toenemen als de CO2-concentraties verdubbelen.

Dat zal de druk op watervoorziening voor de regio vergroten

en de biodiversiteit op vele manieren raken. Veel planten

zullen in de toekomstige omstandigheden sterven. De eerste

effecten van de klimaatverandering op de biodiversiteit zijn

nu al zichtbaar.

Stijgend zeeniveau

Sommige laaggelegen kustgebieden kunnen overstromen

2

16

als het zeeniveau stijgt. Daardoor zou de beschikbare

ruimte voor soorten aan de kust verkleinen.

Vreemde soorten

In de 20e eeuw zijn heel wat bomen en struiken uit

mediterrane klimaten geïmporteerd. Het is aangetoond

dat enkele soorten daarvan beter bestand zijn tegen een

klimaatverandering dan inheemse planten. Maar het is

moeilijk om te voorspellen hoe dat zal evolueren, omdat

de vreemde soorten nog geen evenwicht hebben bereikt in

hun verspreiding.

Bedreigde habitat

De verwachte veranderingen in bodemvochtigheid en

neerslag zullen de verspreiding van soorten veranderen. In

de Cape Floral Region kan het omliggende landschap een

obstakel voor de migratie van soorten vormen. Soorten

die enkel op bergtoppen voorkomen zullen bijvoorbeeld

geen gunstige leefomstandigheden meer vinden. Voor sommige

soorten zal er dus minder plaats zijn waar ze kunnen

aarden.

Bosbranden

Als het aantal bosbranden door menselijk of klimatologisch

toedoen verandert, dan kan dat rampzalige gevolgen

hebben voor de biodiversiteit en bevolking.

Reactie van ecosystemen

Een andere spreiding en omvang van soorten kan het

ecosysteem verstoren. De samenstelling en vorm van

gemeenschappen zullen worden aangetast, wat op zijn

beurt het functioneren van het ecosysteem beschadigt. In

het slechtste geval sterven soorten uit die zich niet snel

genoeg kunnen aanpassen.

Hogere CO2-concentraties

Hogere CO2-concentraties beïnvloeden de biodiversiteit op

twee manieren. Het zal de site indirect aantasten door de

opwarming van de aarde. Daarnaast heeft de CO2-concen-

tratie een direct effect op de groei van planten. In het

bijzonder zullen wijzigingen in interactie tussen inheemse

en vreemde planten, de waterbalans, plaatselijke wind- en

weerpatronen, periode, regelmaat en intensiteit van

bosbranden een sleutelrol spelen in het veranderen van de

biodiversiteit.

Mogelijke maatregelen

Hoewel er geen geïntegreerde strategie is uitgewerkt voor

de regio, zijn er toch verschillende praktijken uitgewerkt

voor het bewaren van de biodiversiteit.

Onderzoeken en risico beoordelen

Naast klimatologische modellen zijn experimentele studies

belangrijk om de kenniskloof te overbruggen. Hoe meer

informatie, hoe beter het risico kan ingeschat worden.

Op dit moment is er al een systeem dat naar de mogelijke

effecten van klimaatverandering speurt.

Veerkracht verstevigen

Andere externe stressfactoren verkleinen of wegnemen zou

de regio helpen om aan de mogelijke klimaatverandering

het hoofd te bieden.

Voorbereid zijn

De dreiging van bosbranden kan verminderd worden

door een uitgebreid netwerk dat bosbranden opspoort en

verhindert. Een uitgekiende strategie kan de regelmaat

en intensiteit van zulke incidenten beter onder controle

houden.

Het ontwerp van beschermde gebieden

Klimatologische modellen schatten de impact van de

klimaatverandering in. Die voorspellingen kunnen gebruikt

worden om het ontwerp van de site anders in te vullen.

Bepaalde aanpassingen kunnen de effecten van de klimaat-

verandering verzachten. Als kwetsbare soorten zich snel

genoeg kunnen verplaatsen, dan kunnen de volgende

aanpassingen ze beschermen:

17

de grenzen van het beschermde gebied en buffer-

zones verplaatsten of uitbreiden;

de heterogeniteit van de habitat en de diversiteit van

de topografi e uitbreiden;

grenzen wegnemen en doorgangen voorzien die soor-

ten kunnen helpen te migreren.

Zeer bedreigde soorten verplaatsen

Voor soorten die het meest onder de bedreigingen zullen

lijden, kan een verplaatsing overwogen worden. Ofwel naar

veiliger oorden in het wild, ofwel door genetisch materiaal

te bewaren. Hun impact op de voorziene regio's moet wel

voorzichtig afgewogen worden.

Greater Blue Mountains - Australië

Het gebied van de Greater Blue Mountains bestaat uit meer

dan een miljoen hectare zandsteenplateaus en bergpassen

die grotendeels door eucalyptusbossen zijn bedekt. De

site staat op de Werelderfgoedlijst omwille van zijn

verscheidenheid in eucalyptussen die door de evolutie is

gegroeid. Daarnaast is er ook heel wat uitzonderlijke fauna en

fl ora aanwezig, waaronder 120 zeldzame of bedreigde soorten.

Uit klimatologische modellen blijkt dat de gemiddelde jaar-

temperatuur van Australië met 0,4 tot 2°C zal toenemen

tegen 2030. Ook de patronen in regenval zullen verande-

ren. Deze klimaatveranderingen kunnen leiden tot meer

verwoestende bosbranden.

Het ecosysteem van de Blue Mountains is in grote mate

afhankelijk van vuur. Sommige vegetatie geeft enkel zaden

vrij nadat er een brand is geweest. De as compenseert dan

de onvruchtbare bodem. Maar als de intensiteit en regel-

maat in vuurhaarden toeneemt, dan zal het gebied zich niet

meer kunnen herstellen. De diversiteit in eucalyptussen en

andere fl ora zal daardoor afnemen.

•

•

•

Stijgende temperaturen zouden ook de fauna en fl ora van

de beperkte hogere en meer vochtige delen van het gebied

bedreigen. Zij kunnen verdrongen worden door andere

soorten die wel tegen een droge omgeving bestand zijn.

Verschillende strategieën worden ontwikkeld om de site te

beschermen tegen de klimaatverandering. Aan de hand van

nauwkeurige research naar bosbranden kan een welover-

wogen beleid gevormd worden. Daarnaast is men bezig

met gecontroleerde branden, die het risico op ecologisch

verwoestende branden moeten verminderen.

Ichkeul National Park - Tunesië

Moerasgebied zoals dat van het Ichkeul National Park vormt

een enorm belangrijke ecosysteem. Het biedt aanzienlijke

sociale en economische voordelen. De klimaatverandering

zal die functies beïnvloeden. Tegelijkertijd draagt moeras-

en veengebied bij tot de globale koolstofcyclus. Als de

klimaatverandering zulke gebieden beïnvloedt, dan zal dat

op zijn beurt het globale klimaat veranderen.

Mogelijke effecten van de klimaatverandering op het

Ichkeul moerasgebied:

Een stijgende zeespiegel kan zorgen voor: kusterosie,

overstromingen, verlies aan habitats, verhoging van

het zoutgehalte, veranderingen in het tij, sediment en

voedingstoffen.

Veranderingen in de neerslag, verdamping, transpiratie,

afvloeiing bedreigen systemen van oppervlakte- en

grondwater.

Een stijgende zeetemperatuur zal de biologische

productie in het water beïnvloeden.

Stormen spelen een belangrijke rol in het vermengen

van gelaagde watermassa's. Verandering in storm-

activiteit kan dat verstoren.

•

•

•

•

Het Ichkeulmeer en moeras zijn een belangrijke stopplaats

voor duizenden migrerende vogels. Het is ook het laatste

meer van een hele keten die ooit over Noord-Afrika was

verspreid. Daarom werd het in 1980 aan de Werelderfgoed-

lijst toegevoegd.

De watervoorziening van de site is heel bijzonder: in de

winter voorzien zes rivieren het gebied van zoetwater;

tijdens de zomer voorziet de zee het gebied met zoutwater.

Dat heeft een aangepaste plantenwereld ontwikkeld, die

voor vele vogels een primaire bron van voedsel is.

In 1996 werd de site op de Lijst van het Bedreigd Wereld-

erfgoed geplaatst. De bouw van drie dammen zorgde voor

lange perioden van droogte in het gebied, omdat ze een

groot deel van de watervoorziening hadden afgesneden.

Daardoor verhoogde het zoutwatergehalte in het meer

en dreigden de moerassen op te drogen. Heel wat zoet-

waterplanten waarvan de vogelpopulatie afhankelijk was,

verdwenen. De aanwezigheid van een aantal vissoorten

neemt ook af.

Er zijn enkele aanpassingmaatregelen getroffen om het

gebied te beschermen. De watervoorziening wordt nauw-

keurig gepland. Zowel de toevloed van zoet- als zoutwater

wordt gereguleerd. Wetenschappers houden het gebied ook

nauwlettend in het oog. Sinds 2002 zijn de klimatologische

condities verbeterd. Door het herstel is de site in 2006 van

de Lijst van het Bedreigd Werelderfgoed geschrapt. Maar

als de voorspelde trends zich doorzetten, dan gaat het

moerasland van Ichkeul nog moeilijk tijden tegemoet.

Wet Tropics of Queensland - Australië

Het vochtige tropische woud van Queensland bestaat uit

tropisch laagland en hooggelegen regenwoud. De eco-

systemen omvatten een uitzonderlijk uitgebreide weelde

aan planten en dieren, waarvan een groot deel zeldzaam,

bedreigd of evolutionair belangrijk is.

Impact van klimaatverandering

Snelle veranderingen in temperatuur en regenval bedreigen

dit merkwaardige ecosysteem. Zelfs met een toename van

de luchttemperatuur met 1°C gaat bijna elke inheemse

gewervelde diersoort in aantal afnemen. Bioklimatologische

modellen voorspellen dat binnen 50 tot 100 jaar vele soorten

in het vochtige tropische woud verloren kunnen gaan.

Mogelijke maatregelen

Wetenschappers zoeken naar methodes om een antwoord

op de klimaatverandering te bieden. Het onderzoeks-

programma zal de huidige voorspellingen en scenario’s

verfi jnen om het volgende vast te stellen:

Welke soorten en ecologische gemeenschappen het

meest bedreigd zijn.

Wat de langetermijneffecten van de bedreigingen zijn.

Hoe de bedreigingen geografi sch verspreid zijn.

Hoe de klimaatverandering op andere dreigingen zal

inwerken.

Welke leefgebieden blijven bestaan en zullen ontstaan.

Area de Conservadión Guanacaste - Costa Rica

Deze werelderfgoedsite beschikt over heel wat natuurlijke

leefgebieden die plaats bieden aan een grote biodiversiteit.

Enkele zeldzame en bedreigde dier- en plantsoorten vinden

er hun gading en de site herbergt unieke ecologische proces-

sen. Maar de biodiversiteit in de regenwouden van Costa

Rica neemt dramatisch af. De laatste twintig jaar zijn al 110

inheemse kikkersoorten uitgestorven. Recent onderzoek

toont aan dat de klimaatverandering en de ziekteverwekker

chytrid fungus daarin een belangrijke rol speelt. Een toege-

nomen luchttemperatuur creëert optimale omstandig-

heden voor de fungus.

•

•

•

•

•

2

18

19

ARCHEOLOGISCHE OVERBLIJFSELEN KUNNEN DOOR DE KLIMAATVERANDERING VERLOREN GAAN. ZE BLIJVEN IN DE GROND GECONSERVEERD

OMDAT ZE EEN EVENWICHT MET DE CHEMISCHE EN BIOLOGISCHE PROCESSEN VAN DE BODEM HEBBEN BEREIKT. VERANDERING IN DEZE

PARAMETERS ZOU DE OVERLEVINGSKANSEN VAN ARCHEOLOGISCHE SITES VERKLEINEN.

EEN AANTAL KLIMAATVERANDERINGEN ZULLEN EEN IMPACT HEBBEN OP DE BEWARING VAN ARCHEOLOGISCH ERFGOED:

EEN VERANDERING IN NEERSLAGPATRONEN. ZOWEL MEER DROOGTE ALS MEER OVERSTROMINGEN KUNNEN ARCHEOLOGISCHE

OVERBLIJFSELEN AANTASTEN

TOENEMENDE TEMPERATUREN. PERMAFROST KAN DAARDOOR SMELTEN. VERANDERINGEN IN DE VRIES EN DOOICYCLI ZAL DE

STABILITEIT VAN DE BODEM BEÏNVLOEDEN.

EEN STIJGENDE ZEESPIEGEL BEDREIGT KUSTGEBIEDEN MET EROSIE EN OVERSTROMINGEN. BOVENDIEN KAN HET DE CHEMISCHE

SAMENSTELLING VAN DE BODEM AANPASSEN.

VERANDERINGEN IN VOCHTIGHEID.

VERANDERING IN NATTE EN DROOGTECYCLI ZAL TOT KRISTALLISATIE EN OPLOSSING VAN ZOUTEN LEIDEN EN DUS ZOWEL BEGRA-

VEN MATERIAAL ALS MUURSCHILDERINGEN, FRESCO'S EN ANDER DECORATIEVE KUNST AANTASTEN.

•

•

•

•

•

Archeologische sites

CASES

Chan Chan Archeological Zone - Peru

Chan Chan, de hoofdstad van het oude rijk van de Chimú,

is een van de grootste en belangrijkste aarden steden in

Latijns-Amerika. De architectuur en complexe structuur

van de stad weerspiegelen het hoge politieke, sociale,

technologische en economische niveau van de Chimú-

samenleving tussen de 9e en 15e eeuw. De stad draagt een

unieke getuigenis van het oude rijk en is een meesterwerk

op het vlak van stadsplanning. Chan Chan is vandaag een

symbool van de plaatselijke culturele identiteit.

De kwetsbare site van Chan Chan staat op de Lijst van het

Bedreigd Werelderfgoed. De aarden structuren worden

gemakkelijk door natuurlijke erosie beschadigd. Daarom

hebben ze continu bescherming nodig. Veel uitgegraven

structuren zijn al beschadigd, waardoor veel kennis van de

oude samenleving verloren kan gaan. Het Werelderfgoed-

comité heeft aangeraden om: maatregelen te nemen om de

site te bewaren, herstellen en beheren; enkel opgravingen te

doen als ze gepaard gaan met gepaste bewaringsmethoden;

al het mogelijke doen tegen plunderen.

Impact van de klimaatverandering

El Niño beïnvloedt de regionale variaties in neerslag en

temperatuur. Over het noorden van Peru valt er dan veel

meer regen. In droge kustgebieden valt er per jaar slechts

20 tot 150 mm regen, terwijl dit gebied tijdens de El Niño

van 1997-1998 tot 3000 mm regen over zich kreeg.

Intense regenval beschadigt de basis van de aarden

structuren van Chan Chan’s archeologische zone. De lagere

delen krijgen met meer vochtigheid te maken. Uit onder-

2

20

zoek blijkt dat het grondwaterniveau alarmerende hoogtes

bereikt. Dat komt door een combinatie van factoren, zoals

het uitgebreide irrigatiesysteem voor omliggende mono-

culturen en ander plaatselijk watergebruik. De klimaat-

verandering is daarbij een bijkomende stressfactor. Zo heeft

de El Niño van 1997-1998 ongetwijfeld bijgedragen tot het

stijgende grondwaterniveau.

Volgens onderzoek is El Niño in het recent verleden meer

frequent, intens en volhardend geworden. Hoewel huidige

voorspellingen de omvang van El Niño in het gebied

weinig zien toenemen, gaat de opwarming van de aarde tot

grotere extremen in het weer leiden. Droogtes en hevige

regenval zal in vele regio’s toenemen.

Mogelijke maatregelen

Sinds Chan Chan op de Lijst van het Bedreigd Werelderf-

goed staat, is er een Meesterplan ontwikkeld met steun

van het Werelderfgoedfonds. Daarnaast is de training voor

conservatie en management verbeterd.

In 1997 werd een noodfonds aan de site toegewezen. Daar-

mee moest men onmiddellijk maatregelen nemen om de

meeste belangrijke en kwetsbare delen van Chan Chan te

beschermen tegen de verwoestende effecten die El Niño

kon veroorzaken. Deze maatregelen waren een succes, want

de schade aan de site werd daardoor relatief beperkt.

Ook op langetermijn wordt aan een oplossing gewerkt. De

funderingen en structuren van de belangrijkste gebouwen

worden verstevigd. Dat gebeurt zowel met traditionele

vaardigheden en materialen als met moderne technieken.

Ivvavik/Vuntut/Herschel Island - (Qikiqtaruk) Canada

Momenteel overweegt men om het Ivvavik/Vuntut/

Herschel Island voor culturele en natuurlijke redenen op de

Werelderfgoedlijst te plaatsen. Onder meer hoge bergen,

toendra, moerassen, kustvlakten en wilde rivieren vormen

het weefsel van deze onherbergzame wildernis. De site

beschikt over een schilderachtige schoonheid, een

bijzondere biodiversiteit en natuurlijke fenomenen.

Cultureel zijn de restanten van vroege vestigingen in het

noordwesten van Noord-Amerika en van de walvisvaarders

uit de 19e eeuw belangrijk. De site is ook interessant

omwille van de wijze waarop de inheemse bevolking

(over)leeft in extreme omstandigheden.

Deze waarden staan momenteel onder druk door de

klimaatverandering.

het verminderen van ijs legt kustregio's onbeschut voor

stormen die de kusterosie versterken. Daarom hebben

de plaatselijke autoriteiten enkele archeologische

gebouwen landinwaarts verplaatst om ze droog te

houden. Als de kusterosie doorzet zullen nieuwe

acties nodig zijn. De vestigingen van de walvisvaarders

kunnen onomkeerbaar verloren gaan.

De achteruitgang van de permafrost op Herschel

Island bedreigt archeologische bronnen, zoals

gedenkstenen en grafkisten. Sommige archeologische

bewijzen zijn al verloren door de destabilisatie van de

grond en erosie.

De impact van de klimaatverandering op archeologische

sites stelt een bijkomend probleem. De klimaatverandering

kan nog onbekend archeologisch materiaal beschadigen.

Langs de ene kant kan het smelten van ijs wel nieuwe sites

blootleggen, maar langs de andere kant staat de conservatie

dan onder druk.

Chavin Archeological Site - Peru

De site van Chavin is de belangrijkste en meest

representatieve site van de Formatieve periode (1500-

300 v.C.) van de Peruviaanse Centrale Andes. De terrassen

en pleinen zijn omgeven door structuren van bewerkte

steen die vooral met dierenafbeeldigen versierd zijn.

Deze site staat op de Werelderfgoedlijst, omdat het een

uitzonderlijke getuigenis is van een oude beschaving.

•

•

21

De site ligt in een hoge vallei aan de samenvloeiing van

twee rivieren. Net zoals de site van Chan Chan wordt deze

site bedreigd door hevige regenval als gevolg van El Niño.

Bovendien smelten de gletsjers in de regio. Dat water kan

gletsjermeren vormen die tot glacial lake outburst fl oods

kunnen leiden.

Op 17 januari 1945 bedolf een puinstroom de archeologische

site van Chavin. De catastrofe deed zich voor toen een

aardverschuiving een bres maakte in de oevers van Laguna

Ayhuinyaraju. Een mix van ijs, steen, aarde en water daalde

aan een snelheid van 30 km/u de berg af. De site werd

onder een laag van sediment begraven. Zulke aardverschuivingen

hebben uiteraard ook dramatische gevolgen voor de plaatselijke

bevolking. In 1962 en 1970 vielen respectievelijk 5.000 en

23.000 doden bij een aardverschuiving.

Klimatologische modellen voorspellen dat gletsjers

sneller zullen smelten. Het is dus belangrijk om het effect

daarvan te onderzoeken, in het bijzonder met betrekking tot

de kracht en frequentie van aardverschuivingen. Zo kunnen

preventieve- en noodmaatregelen opgesteld worden.

Golden Mountains of Altai - Russische federatie

De Altai-bergen vormen met een oppervlakte van

1.600.000 ha een enorme bergketen in Siberië. Het gebied

vertegewoordigt de meest volledige opeenvolging van

hooggelegen vegetatieve zones in Siberië, zoals steppe en

gemengde bossen. Het is bovendien de habitat van enkele

bedreigde diersoorten, waaronder het sneeuwluipaard.

Hoewel de site niet voor culturele waarden op de

Werelderfgoedlijst staat, zijn er wel unieke getuigenissen

van de nomadische Scythische cultuur. Een van de

weinig archeologische bronnen van die beschaving zijn de

Scytische grafheuvels. In de permafrost bleef de grafi nhoud

perfect bewaard. Zelfs organisch materiaal, zoals kleding en

gemummifi ceerde lichamen, doorstond moeiteloos de tand

des tijds.

De klimaatverandering bedreigt de bewaring van deze

graven. De permafrost is aan het smelten, waardoor de

ideale bewaringsomstandigheden in het gedrang komen.

De waardevolle overblijfselen kunnen verloren gaan. Boven-

dien vormen glacial lake outburst fl oods ook een risico in

de Altai.

Samen met de Universiteit Gent heeft de UNESCO een

project opgestart dat de situatie in de Altai onderzoekt. Ook

de graven in zones die niet constant bevroren zijn, zal het

onderzoeksteam bekijken. De resultaten van dit initiatief

zullen voor een beter begrip van de klimaatverandering in

de regio zorgen. Op basis daarvan kunnen de autoriteiten

een strategie uitwerken om dit unieke culturele erfgoed te

bewaren.

Chavin, Peru - ©UNESCO / Offi ce de Tourisme du Pérou

2

22

Pra

ag

, Tsj

ech

ië -

©U

NES

CO

/ N

iam

h B

urk

e

23

DE KLIMAATVERANDERING ZAL MINSTENS TWEE GEVOLGEN HEBBEN VOOR HET GEBOUWD WERELDERFGOED. ENERZIJDS ZIJN ER DE

DIRECTE FYSIEKE EFFECTEN OP DE GEBOUWEN. ANDERZIJDS ZIJN ER DE EFFECTEN OP SOCIALE STRUCTUREN EN LEEFGEBIEDEN DIE DE

SAMENLEVING KUNNEN VERANDEREN. DE EIGENSCHAPPEN VAN CULTUREEL ERFGOED ZIJN IMMERS IN BELANGRIJKE MATE DOOR HET

KLIMAAT BEPAALD. ZO ZIJN STEDELIJKE LANDSCHAPPEN ONDER ANDERE IN FUNCTIE VAN HET KLIMAAT ONTWORPEN. DE STABILITEIT

VAN CULTUREEL ERFGOED IS DAAROM NAUW VERBONDEN MET DE INTERACTIE MET DE OMGEVING.

MOGELIJKE FYSIEKE GEVOLGEN VAN KLIMAATVERANDERING OP GEBOUWD ERFGOED:

HISTORISCHE GEBOUWEN HEBBEN EEN NAUWERE BAND MET DE GROND DAN MODERNE GEBOUWEN. ZE ZIJN MEER POREUS,

SLORPEN WATER OP IN HUN STRUCTUREN EN VERLIEZEN HET DOOR VERDAMPING. DAARDOOR VERWEREN DE GEBOUWEN. EEN

TOEGENOMEN BODEMVOCHTIGHEID ZAL DAT PROCES VERSTERKEN EN DE BODEM INSTABIEL MAKEN. DAARNAAST KAN MEER

REGENVAL PROBLEMEN OPLEVEREN VOOR HISTORISCHE AFWATERINGSSYSTEMEN. DIE KUNNEN NIET ZOVEEL WATER VERWERKEN

EN ZIJN MOEILIJK TE ONDERHOUDEN EN AAN TE PASSEN.

SCHOKKEN OF SEIZOENSVARIATIES IN TEMPERATUUR EN VOCHTIGHEID KUNNEN MATERIALEN DOEN SPLIJTEN, BARSTEN EN

SCHILFEREN. VRIES- EN DOOICYCLI ZETTEN EEN AANZIENLIJK DRUK OP GEBOUWEN IN OPENLUCHT.

HOUT EN ANDER ORGANISCH BOUWMATERIAAL KAN AAN BIOLOGISCHE TEISTERINGEN ONDERWORPEN WORDEN. ONGEDIERTE

ZAL ZICH VERSPREIDEN NAAR GEBIEDEN EN DAAR EEN NIEUWE BEDREIGING VORMEN.

OVERSTROMINGEN ZULLEN GEBOUWEN BESCHADIGEN DIE NIET GEBOUWD ZIJN OM LANGDURIG ONDER WATER TE STAAN.

BOVENDIEN ZAL DE GROEI VAN MICRO-ORGANISMEN ZOALS SCHIMMELS DAARDOOR GESTIMULEERD WORDEN.

GEBOUWEN AAN DE KUSTLIJN KUNNEN DOOR KUSTEROSIE VOLLEDIG VERLOREN GAAN.

STORMEN EN WINDVLAGEN KUNNEN GEBOUWEN STRUCTURELE SCHADE TOEBRENGEN.

VERWOESTIJNING, ZOUTVERWERING EN EROSIE BEDREIGEN CULTUREEL ERFGOED IN WOESTIJNGEBIEDEN.

DE KLIMAATVERANDERING VORMT VOORAL OP FYSISCH VLAK EEN BEDREIGING. MAAR DEZE EFFECTEN ZULLEN OP HUN BEURT SOCIALE

EN CULTURELE GEVOLGEN HEBBEN. KLIMAATVERANDERING KAN EEN BEVOLKING DWINGEN TE MIGREREN, WAARDOOR SAMEN-

LEVINGEN ONTBINDEN EN SITES WORDEN VERLATEN. UITEINDELIJK KUNNEN ZO DE RITUELEN EN HET CULTUREEL GEHEUGEN VAN EEN

VOLK VERLOREN GAAN. DAT KAN EEN PROBLEEM ZIJN VOOR CULTUREEL ERFGOED ALS DE TRADITIONELE VAARDIGHEDEN EN KENNIS

ESSENTIEEL ZIJN VOOR EEN DEGELIJK ONDERHOUD. OOK VERANDERINGEN IN BIODIVERSITEIT KUNNEN DE CONSERVATIE BEDREIGEN,

OMDAT BEPAALDE MATERIALEN DAN NIET MEER VOORHANDEN ZIJN OM GEBOUWEN TE HERSTELLEN.

OM DE IMPACT VAN DE KLIMAATVERANDERING OP CULTUREEL ERFGOED JUIST IN TE SCHATTEN, MOET ER REKENING GEHOUDEN

WORDEN MET DE COMPLEXE WISSELWERKING TUSSEN NATUURLIJKE, CULTURELE EN SOCIALE ASPECTEN.

•

•

•

•

•

•

•

Historisch steden

2

24

CASES

Werelderfgoedsites in Londen - Verenigd Koninkrijk

Er zijn drie werelderfgoedsites in Londen: Westminster

Palace, de Tower of London en een geheel van maritieme

gebouwen in Greenwich.

De site van Westminster Palace omvat ook de middeleeuwse

Church of St.Margaret en Westminster Abbey. Deze gebouwen

werden in 1987 op de Werelderfgoedlijst geplaatst voor

hun grote historische en symbolische waarde. De Tower

of London volgde een jaar later. Dit fort groeide door de

eeuwen heen uit tot een indrukwekkende vestiging met

veel historische lagen en werd een van de symbolen van de

kroon. De historische gebouwen in Greenwich symboliseren

dan weer de Engelse artistieke en wetenschappelijke onder-

nemingen van de 17e en 18e eeuw.

Impact van de klimaatverandering

De klimaatverandering zou tot meer en intensere overstro-

mingen van de rivier Thames kunnen leiden. Daarom vormt

de combinatie van een stijgend zeeniveau en veranderingen

in stormpatronen een belangrijke dreiging voor het erfgoed

aan de oevers van de Thames. Volgens voorspellingen zou

het zeeniveau aan de monding van de Thames tussen 0,26

en 0,86 meter stijgen tegen 2080 in vergelijking met het

gemiddelde zeeniveau tussen 1961 en 1990.

Londen wordt beschermd door verdedigingssystemen die

een extreme vloed moeten tegenhouden. Zo werd in de jaren

zeventig de Thames Barrier gebouwd om een overstroming

zoals in 1953 te vermijden. Het systeem moest tot na 2030

een bescherming van hoog niveau verzekeren, maar de

huidige trends in klimaatverandering bieden een minder

rooskleurig beeld. Van de Thames Barrier werd verwacht dat

die een drietal keer per jaar zou moeten werken, maar dit

cijfer is al verschillende keren overschreden. Tegen 2100 zou

de Thames Barrier tot 200 keer per jaar in werking moeten

treden. De cruciale vraag is of het systeem een dergelijke

intensiteit wel aankan.

Naast desastreuze economische gevolgen, zou een over-

stroming de erfgoedsites van Londen aanzienlijke schade

kunnen toebrengen.

Mogelijke maatregelen

Het Thames Estuary 2100 project onderzoekt hoeveel

bescherming Londen nodig heeft tegen overstromingen

in de komende 100 jaar. Aan de hand daarvan kan het

verdedigingssysteem aangepast worden.

Venetië en haar lagune - Italië

Venetië groeide uit tot een grote maritieme macht in de

10e eeuw. De hele stad is een architectonisch meester-

werk. Zelfs de kleinste paleizen beschikken over werken van

sommige van de grootste schilders zoals Giorgione, Titiaan

en Veronese.

Westminster Palace, Londen - ©UNESCO / Niamh Burke

25

De stad en haar lagune worden geassocieerd met gebeurte-

nissen, tradities, ideeën, overtuigingen en artistieke werken

met een universele waarde. Daarom werd de stad in 1987

op de Werelderfgoedlijst geplaatst. De stad symboliseerde

daarbij de zegevierende strijd van de mensheid tegen de

elementen en de vijandige natuur. De klimaatverandering

plaatst die verklaring echter in een ander perspectief.

Archeologisch materiaal toont dat Venetië rond 10 cm per

eeuw zinkt als gevolg van natuurlijk bezinksel. Tijdens de

20e eeuw verloor de stad een extra 10 tot 13 cm omdat

naburige industrieën grondwater uit diepe waterhoudende

grondlagen pompte. Dat eindigde in de jaren zeventig,

maar de schade was al berokkend. Deze factoren zorgen

samen met de klimaatverandering voor een stijging van het

wateroppervlakte in Venetië.

In het recente verleden is de regelmaat van overstromingen

in Venetië sterk toegenomen. Voorspellingen, die uitgaan

van een gematigde klimaatverandering, zien Venetië tegen

2100 met 54 cm wegzinken. Als er niets wordt gedaan, dan

zou Venetië dagelijks kunnen overstromen.

Er wordt een voortdurend debat gevoerd over de

oplossingen van het probleem. De Italiaanse regering

koos uiteindelijk voor mobiele barrières om de stad tegen

overstromingen te beschermen.

Historische Centra van Ceský Krumlov en Praag - Tsjechië

Het historisch centrum van Praag prijkt sinds 1992 op de

Werelderfgoedlijst. De Oude Stad werd tussen de 11e en

18e eeuw gebouwd. De vele monumenten, paleizen en

kerken getuigen van een rijk verleden. Ook Ceský Krumlov

verdiende een plaats op de Werelderfgoedlijst. Deze stad

ligt ten zuiden van Praag aan de oevers van de Vitava-rivier

en is rond een kasteel uit de 13e eeuw gebouwd. Het is een

perfect voorbeeld van een kleine middeleeuwse stad waar-

van het architectonisch erfgoed intact is gebleven.

De sites blijven aan natuurlijk geweld blootgesteld, zoals de

ernstige overstromingen in 2002. In Praag stonden sommige

gebouwen tot twee meter onder water en in Ceský Krumlov

tot vier meter. De werelderfgoedsites van de historische site

liepen toen aanzienlijke schade op. De muren en structuren

moesten bovendien voor de winter droog zijn. Anders had

de vrieskou nog meer schade veroorzaakt.

Tot op zekere hoogte kunnen deze overstromingen in

verband worden gebracht met de klimaatverandering. De

gemiddelde regenval neemt in deze regio geleidelijk aan toe

en de neerslag wordt heviger. Het is dus tijd om gepaste

maatregelen te nemen. Daarbij is vooral een preventieve

aanpak nodig. Een regelmatig onderhoud en een nauw-

keurige risicoanalyse en -management zou de conservatie

zeker vooruithelpen. Daarom versterkt de Tsjechische regering

de bescherming van deze sites tegen overstromingen.

Timbuktu - Mali

Timbuktu was een centrum voor de verspreiding van de

Islam en een spirituele en intellectuele hoofdstad in Afrika

gedurende de 15e en 16e eeuw. De drie grote moskeeën

herinneren aan het Gouden Tijdperk van de stad, maar

vandaag bedreigt verwoestijning deze erfgoedsite. In het

verleden werden de muren van de Sankoré-moskee continu

verhoogd om zandaantasting tegen te gaan. De site dreigde

zwaar beschadigd te worden. Daarom werd ze tijdelijk op

de Lijst van het Bedreigd Werelderfgoed gezet.

Verwoestijning kan het gevolg zijn van menselijke activiteiten

en klimaatschommelingen. Men schat dat Afrika ongeveer 25%

van zijn mogelijke vegetatieve productie heeft ingeboet over

meer dan 7 miljoen km², of een kwart van het continent. Experts

geraken het niet eens over de oorzaken van verwoestijning.

Sommige wetenschappers menen dat menselijke praktijken

de klimatologische factoren overtreffen, terwijl anderen

ervan overtuigd zijn dat langdurige droogtes de motor van

verwoestijning vormt.

In de nabijheid van de moskeeën van Timbuktu spelen

beiden factoren een rol. Menselijke praktijken, zoals het

traditioneel vernieuwen van fi jn zand binnen de huizen

voor grote religieuze feestdagen, hebben hun weerslag op

de site. Daarnaast leiden minder regen en hogere tempera-

turen tot meer droogte, waardoor er meer zandschade zal

zijn. De site krijgt soms ook te maken met hevige regenval.

In 1999, 2001 en 2003 stortten daardoor enkele traditio-

nele aarden gebouwen in.

Er zijn verschillende initiatieven genomen om de stad te

beschermen:

de restauratie van de moskeeën en beschadigde

huizen

de verwijdering van zand in de nabijheid van de

moskeeën

het oprichten van bufferzones om de moskeeën tegen

zand te beschermen

het verbeteren van afwateringssystemen

Door het succes van deze maatregelen verwijderde het

Werelderfgoedcomité Timbuktu van de Lijst van het

Bedreigd Werelderfgoed. Maar aandacht voor de opkomende

dreiging van de klimaatverandering blijft belangrijk om

deze sites te beschermen.

•

•

•

•

Ouadi Qadisha and the Forest of the Cedars of God

- Libanon

Sommige sites staan op de Werelderfgoedlijst onder culturele

criteria omwille van hun buitengewone natuurlijke eigen-

schappen die een cultureel belang hebben. Als het klimaat

deze natuurlijke karakteristieken aantast, dan kan dat ook

de culturele waarde beschadigen.

De Ouadi Qadisha (Heilige Vallei) is een van de meest

belangrijke vroegchristelijke kloostervestigingen. De positie

van de kloosters in het ruwe landschap is indrukwekkend.

In de buurt bevinden zich de overblijfselen van het Bos van

Ceders van God. De ceder werd in de antieke wereld als de

oudste boom in de wereld beschouwd. De plaatselijke volkeren,

waaronder de Fenicieërs, de Israëlieten en de vroege

christenen, gebruikten de bomen voor de constructie van

onder meer religieuze gebouwen en paleizen.

Huidige veranderingen of dreigingen zijn vooral te wijten

aan menselijke tussenkomst. Maar er zijn verschillende

aanwijzingen dat het klimaat in de regio naar meer dorheid

verschuift. Zo komt de conservatie van het Bos van Ceders

van God in het gedrang.

Het Libanese klimaat bestaat uit zes bioklimatologische

zones van dor tot oromediterraan. Volgens voorspellingen

zullen deze zones verschuiven. Sommige zullen kleiner

worden, andere zullen volledig verdwijnen, zoals de

oromediterrane zone. Tegen 2080 zou een nieuwe zone

verschijnen: extreme droogte.

Deze veranderingen betekenen een verschuiving in de

biodiversiteit. Sommige soorten zullen niet meer kunnen

overleven in het gebied, terwijl andere soorten hun intrek

nemen ten koste van de inheemse soorten. Dat kan een

probleem zijn voor de conservatie van het Bos van Ceders

van God.

Timbuktu, Mali - ©UNESCO / T. Joffroy, CRA Terre - EAG

2

26

De nieuwe feestcollectie is er!

125maat 40 tot 45

maat 36 tot 41

220maat 36 tot 41

269

169maat 36 tot 41

De klimaatverandering. Hoever laten we het komen?

Is dit hoe onze toekomst er zal uitzien als we niet snel ingrijpen? Volgens een verbijsterend

rapport, dat UNESCO publiceerde over de gevolgen van de klimaatverandering, wél.

Case Studies on Climate Change and World Heritage bundelt zesentwintig ontstellende

studies die aantonen dat de klimaatverandering het werelderfgoed voorgoed zal

veranderen. Zesentwintig pijnlijke ontdekkingen die je jezelf niet mag onthouden.

Surf daarom naar www.unesco-vlaanderen.be, waar je het rapport gratis kan downloaden.

Want bewustwording is de eerste stap naar een volwaardige oplossing.Fund

ed b

y Sa

ppi I

deas

Tha

t Mat

ter.

info@unesco-vlaanderen.be

www.unesco-vlaanderen.be