De grafelijke Munt van Zeeland en de balansmeesters die er voor hebben gewerkt / [M.G.A. de Man]

8/9/2019 De grafelijke Munt van Zeeland en de balansmeesters die er voor hebben gewerkt / [M.G.A. de Man]

1/31

J A A R B O E KVAN HET

KONINKLIJK NEDERL NDSCH GENOOTSCH P

VOOR

MUNT N PENNINGKUNDEONDER DE ZINSPREUK

„Concoröia res parvae crescunt

TE

MSTERD M

IX 1922

AMSTERDAM

JOHANNES MÜLLER

1922.


2/31


3/31

De grafelijke Munt v n Zeeland en de balans-meesters die er voor hebben gewerkt

Onder bovenstaanden naam is nog .langen tijd deZeeuwsche munt bekend geweest, nadat in 1581 onzelaatste graaf, FIUPS III, (koning FILIPS II) was afgezworen. In jaargang 1900 van het Tijdschrift voormunt- en penn ingkunde heb ik de onkosten medegedeeld, die een vroegere graaf zich had getroost omook in Zeeland een «monte te makëne» ) waarvoor«de husinghe daer JAN SYSZONE in plach te wonen»werd aangekocht Er werd dus voor dat doel geennieuw huis gebouwd Evenzoo deden de Staten vanZeeland toen zij na het vertrek der Spanjaarden zeerte-en den wensch van den prins van Oranje en vande° Staten van Holland uitvoering gaven aan een reedslang door hen gekoesterd plan om hier ter stede eenmunthuis op te rich ten Hoeveel voeten dat in de aardeheeft gehad en hoe groot daarbij de tegenwerking vande zijde der provincie Holland is geweest is uitvoerigdoor F BROEKEMA in zijn b e W r i j k e bijdra^e Geschiedenis der Zeeuwsche mun t 2) beschreven °

*) Deze heeft misschien in den thans nog bestaanden Penninghoek•gelegen.

J) J. BROEKEMA. Geschiedenis der Zeeuwsche munt van hare oprichtingto t de uitvaardiging van de gen ordonnantie van het jaar 1606. InArchief Zeeuwsch Genootschap, Ve deel, 2de stuk. (1881).


4/31

42

De Notulen van Zeeland van de ja re n 1574—1586zijn onlangs in druk uitgegeven door den toenmaligenRijksarchivaris in Zeeland Dr. K. HEERINGA. Deze bevatten vele merkwaardige aanvullingen in zake de totstand korring^ der munt, w aa rv an .ik voor dit artikeldankbaar gebruik heb gemaakt.

In 1575 was door de Staten van Holland besloten J)een nieuw geldstuk uit te geven, de zoogenaamdeleeuwendaalder of Hollandsche daalder met den leeuw,die in 1576 inderdaad te Dordrecht is gemunt en uitgegeven. De Heeren van Zeeland waren dit voornemenspoedig te r oore gekom en. Üe no tulen van 8 October1575 2) behandelen reeds deze zaak: «op tarticule vantslaen van nieuw e daelders, en vinden de Raeden endeStaeten van Zeelant tzelve geenszins geraden, endedunct hen — onder correctie — dat tprouffijt, datdaeran te verwachten is, geenssins te vergelijcken zy

mette schade, die daeruut zoude mogen volgen 3

) .Ende n ietmin indien die van Hollant met tslaen vande voorscreven nieuwe tha lers meynen vo orts te varenzoo verstaen die van Zeelan t tzelve oock alhier te mogendoene tzij op den tijtle van O rdines Ho llandiae etZeelandiae ofte dat elck lant alleenne zynetf tijtleda erin bruyck en zal zonder dat die van Hollant zulcxverhinderen mo°-en op tpretext dat alhier in Zeelant

van outs tyden geen conyncklicke m un te en' zoudewezen gem erckt den jegenwoordigen stempel ofte mu nt -

1) R esolutie van de Staten van Holland van 27 A ugustus 1575. V olgensG R O E B E deden de leeuw endaa lders den 3en O ctober 1575 / 1.13, maarreeds f 1.14 op het einde dier maand. ' -

2)> Notulen van Zeeland en die van hare Gouverneu rs en Raden, I, p. 68 .') O .a. door een verhoogden koers der reeds bestaande m un ten .


5/31

43

slach op den n am e ofte onder d 'autboritej't van deStaeten, ende niet van Co. Mat. geschieden zoude, intwelcke.de Staten van Zeelant niet en zijn van minderconditie als de Staten van Hollant».

Ook de Prins was van het voornemen tot het doenslaan van nieuwe leeuwendaalders verwittigd. Het wasde eerste zelfstandige munt door een Statenregeeringna het vertrek der Spanjaarden uitgegeven; geen wonderdat deze eigendunkelijke handelwijze bij de overigeprovinciën als een donderslag we rkte . Raadsheer CAMER-LINCK door Z. Exc. naa r W alcheren gezonden, brach tde boodschap mede «que les Estatz d'Hollande fontd'in ten tion de faire forger des thale rs, avecq Ie liond'Hollande d'ung costé et de 1 aultre costé ces charac-tères Ordines Hollandiae scavoir s ilz seront contentsqu'on y adjouste Ie lyon de Zeelande avecq 1 nscriptionOrdines Hollandiae et Zeelandiae» l).

De vraag of de Staten van Zeeland genoegen zoudennemen met Hollandsche m un ten, waarop ook hunneprovincie werd aangeduid, bewijst da t de Prin s grootentegenstand van hen verwach tte. En- dit is inderdaadhet geval geweest. Het uitgeven van den Ilollandschenleeuwendaalder dunkt mij een voorname aanleiding tezijn gew eest tot h et inste llen van een Zeeuwsche Munt,,in ieder geval heeft het er de totstandkoming van verhaast. Behalve het voordeel aan een eieren muntslagverbonden, was het denkbeeld om niet behoeven onderte doen voor de Staten van Holland en met gelijkrecht te mogen genieten van dezelfde privileges erde hoofdoorzaak van. Op een andere plaats in de notulen

) Notulen van de Staten van Zeeland I, p. 67.


6/31


7/31

45

soo begeeren wy ende recom manderen Qwe L. welernstelick, met alle dexferiteyt te vercrygen octroyende confirmatie van onze resolutie van syne Pr. Exc.ende Alteze opt oprechten van de voorscr. m un te, dresserende daertoe de requeste in sulcker vou gen, datnyet en schyne dat by faulte van den voorscr octroy-ende confirmatie het oprechten van deselve muntesoude achterblyven want wy nyette- ens taen de dyendencken ons voornemen in allen gevaïle ten effecte teleggen» ').

De voorzorgen van de Staten hebben weinig gebaat.Groot was de ontstemming bij de Heeren van Holland,toen het h un bleek, dat he t totstandkomen van eenZeeuwsche Munt een feit was geworden. Zij maaktenhet onze Staten op allerlei manieren moeilijk, namenzelfs muntmeester BRUYNSEELS gevangen, omdat d e z e -toen een vrij man maar vroeger muntmeester bij deDordtsche Munt - op verzoek der Zeeuwsche Hee reneen contract met hen had aangegaan om als m un tmeeste r bij he t oprich ten der M unt behulpzaam tezijn Slechts teoen een borgstelling van f 6000 en metbelofte de s tad °n iet te zullen verla ten werd BRUYNSEELSvrij gelaten.

Van de zijde van den Prins was de tegenw erk ingal even g root. Pro testen hielpen niet. De ZeeuwscheStaten bleven echter op hun stuk sta an ; wilde menBRUYNSEELS niet loslaten, welnu er waren muntmeestersgenoeg te verkrijgen, men zou dan maar een anderennemen. Toen Z. Exc. 15 April 1580 in Middelburg vertoefde, was BRUYNSEELS nog steeds in Dordt. Er was

) Notulen van Zeeland II, p. 664,


8/31

46

nu ech ter gelegenheid om deze zaak persoonlijk metden Prins te bespreken. Dit heeft vermoedelijk geholpen, w ant de S taten van Holland hebben toegegevenen hebben zich het oprichten «van een munte, eenprovincialen Raet ende een reken cam er binnen Zee-lant», allemaal «n ieuwigheden», w aarover Holland zichzoo gekrenkt voelde, moeten getroosten. Mogelijk ook,omdat men bemerkte, dat BRUYNSEELS in het geheimtoch de Zeeuwsche heeren van advies diende, zoodathet duidelijk was, dat Zeeland onherroepelijk het planzou ten uitvoer brengen Daarbij kw am, dat'm et weder-wraak werd «redreigd en Hollandsche beam bten kansliepen hie r gegijzeld te worden Hoe he t ook zij, deMunt kwam tot stand

Zooals bekend is, werd een stuk van de leeggekomenabdij daarvoor uitgekozen. Deze, het aloude Maria-klooster der W itte Broeders of Pr em on stra ten sen ,waarvan de Bisschop tijdens de insluiting der s tad doorde Staatschen in 1573 was overleden, werd volgens decap itulatie geheel on truim d. Alle geestelijken en zij,die van hét platteland er w aren heen getogen, trokk envrij en vrank naar Antwerpen, alles met zich mede-nem ende behalve het am eub lement van den bisschopen een o T0 ot deel der Archieven. Er is dan ook bijde jongste opgravingen geen enkel stuk van waardeav on de n De A b d ij k w a m dus leeg en de Staten besloten een deel er van te k r u i k e n voor de MuntDit deel bes tond uit het ten z°uiden van het Middenhofgelegen vierkan te plein dat later Muntplein werd ge-heeten en dat door vier overdekte w a n d e l d e n voorde lagere -eestelijkheid bestem d in Gothischen stijlwas omlijst° Een der uitgangen die op de Groen m arkt


9/31


10/31

48

kerk, zij kwam op de Groenm arkt uit en w erd' sa vo nd sdoor een fraai ijzeren hek gesloten.

De bijna daa rtegenover gelegen uitgang voerde langseen rij huisjes naar de hoofdpoort der Munt, die bijnategenover de Korte GiststrSat lag. Aan weerszijdenvan de tha ns gere staureerde poort ziet men aan debuitenzijde twee arduinsteenen cartouches met toepasselijke opschriften . Zooals de toenmalige mode hetmedebracht, waren ze in 't latijn uitgebeiteld en bijgevolg voor het meerendeel der bevolking onverstaanbaar. Op den linkschen steen leest men: NERVVSBELLIPECVNIA Geld is de zenuw of de ziel van den oorlocOp den anderen: AVRO INSERVIRE NEPHAS Het goudte* dienen is zonde Boven de po ort : MVNTE V A ZELANDT1580 terwijl de wapenschilden van Zeeland en M idde lburin zwaren ronden krans naast de kapiteelen zijn aangeb ra ch t Door de poort na ar de zuidelijke colonnadeterugkeere nde zag men in 1827 boven deze verschillende vertrekjes- de stempelsnijdersw onin* De toegangdaartoe lag aan'den zijkant van het eerste' huisje*datnaar de M untpoort voerde bijgevolg vlak tegenover depoort die op de Groenm arkt uitkwam Daar kondigdeeen beschilderd bord in den vorm .van een halvencirkel het beroep van dezen onmisbaren ambtenaaraan Jamm er oenoee is dit merkw aardige uithan gteek en

verloren a p i n De chronykalmanach' ffPPft er dezebesch riiv inV van' «rOn hetzelve ziet men in 't middent W i n ™ n 7 p p Z en de stad Middelhnrxx 7Hnde

1 Z " 1 v eP qrend nan I I r ~ L nh r ^ r t e L n P n . H p P s « t L m P n r t P IZZl 1 1nan0en wapens oer ze s i m m e n e steaen neve snet wapen der provincie leest men ew on es preu k.LVCTOR ET EMERG.0. Aan de zijde van het wapen der


11/31


12/31

50

werd genoemd, kwam van «den Dam bij Emden» i enontving voor zijn overtocht naar hier jê 6 . 1 0 . 9 2). In 1586werd hij reeds door GERARD VAN BIJI.ER als stempel-snijder 'opgevolgd. Muntmeester NOIRET trad bij dekomst van BRUYNSEELS, die 22 Augustus 1580 werdbeëedigd, af. De eerste producten van de Munt zijnlegpenningen en koperen oordjes geweest. Weliswaargeeft VAN LOON II p. 288 onder n°° 1 noo- een gedenkpenning weer, maar het is zeer waarschijnlijk dat dezenooit heeft bes taan , in ieder geval is er geen enkelexemplaar ooit van teru°' gevonden. Volgens den heerVAN KERKWIJK zou die penning misschien door VANLOON overgenomen zijn uit LUCKIUS 3) p . 277 diemeerdere penningen zeer gefantaseerd heeft afgebeeld.De in 1580 vervaardigde oordjes hebben een duidelijkzichtbaren bu rcht die als m un tteek en was aangenomenin tegenstelling van de reeds bestaande te Antwerpengeslagen oordjes die een zeer onduidelijke voorstellino'van een burcht geven waarui t men even goed «hethandje» van Antwerpen zou kun nen herken nen O pd evoorzijde van den legpenning, die in zilver en in koperin o-moten ge tale is geslagen ziet men een gekn ieldentu in m an bezi°" een boom bij tw ee an de re te p la nt enAc hter hem op een in den o-rond a-estoken speer eenflinke vrijheidshn pd He t is duid elijk da t de Sta ten

hie r heb bp n w illen too ne n da t zÜ de vrü he id van doen

) Dit was A ppingedam, waar hij in de O mm elander M unt aldaarwerkzaam zal zijn geweest.

J> Volgens opgave van den heer VA N K E R K W I JK .3) 1. L U C K I U S . Sylloge mim ismalum elegantiorum quae diversi Impp.,

Reges Principes, Com ités, Respu blicae divenas ob causas ab Ann o 1500Annum usg. 1CÜ0 cudi fecerunt. Argeniinae 1620.


13/31

51

en laten ook voor zich hadden opgeeischt en volkom enrecht hadden een Munthuis te openen , zoo hun ditbeliefde. Zooals men weet, was het opzetten van dePh ryg isch e m uts op de hoofden van Rom einsche slavenhet symbool hunner vrijverklaring. Er bestaan vandezen legpenning, die op de keerzijde het Zeeuw schewapen vertoont, vele variëteiten. Van de 4000 exemplaren, die- vervaard igd zijn, ontving ieder der zesstemmende steden 300 stuks, vervolgens schonk men100 exemplaren aan ieder lid der Gecom mitteerdeRaden, 400 aan het Bureel van den Raad en 200 aan •den gouverneur en aan ADR. VAN DORP. Baljuw SOMERen Mr. WILLEM ROELSIUS werden met 100 legpenningenvereerd x). Ze zijn door HERMAN KLAASSENS gesnedenen door GILLIS GORGU gemunt.

La ten wij na deze uitwijding thans eens nagaan ,welke balansmeesters van den beginne af tot aan heteinde in 1798 voor dit munthuis hebben gewerkt.

Bij de oprich ting was blijkbaar geen geschikt persoonaanwezig om he t am bt langdurig te vervullen, wantP. MATHYSSEN, die volgens BRUYNSEELS eerste rekening, beginnende 3 Januari 1580, als balansmeestervoor de M un t werkzaam was, kreeg weldra een colleganaast zich.' Wij vernemen dat uit BRUYNSEELS tweederekening, loopende van 8 Juni 1583 tot Juli 1588,waarin betalingen voorkomen aan P MATHYSSEN, balansmeester en aan LENAERT VAN DER GEERE balansmeesteren geschworen ijckmeester van der Munten residerendetot Antwerpen De eerste ontvino- 8 g , 8 st «over

') Zie: Chronykalmanach van 178 1. p. 452.


14/31

52

tschoonmaecken ende justeeren van sekere balansen».VAN DER GEERE had moeilijker werk verricht, diensrekening bedroeg 45 g. 10 st. «over tmaecken van eengroote goutbalance, tegenwoordigh hangende opt comp-toir als tsedert tjaer 1581 twee reysen gerepareert degroo te silverbalance». De rekening was door den waardijn in orde bevonden en goedgekeurd . Deze LENAERTVAN DER GEERE komt in de eerste rekening van munt-meester JACOB BOREEL, loopende van 10 Sept. 1585tot 25 Juni 1591, nogmaals voor. Zijn naam wordtdaarin verkeerdelijk VAN GEELE gespeld. Van PIETERMATHYSSEN ') hoo ren wij ve rder nie ts hij was als balansmeester door MA ERTEN DU M ONT vervangen. «BetaeltMAERTEN DU MOUT (sic) ende LENAERT VAN GEELE iick-meester 25 g. 16 st. ende dat over leveringe van sekeregewigten ende biquet (goudschaaltjes) ende andereschalen ende balansen schoon °'emaeckt ende gejusteertsoo voor de werckgesellen als tcomptoir deser munteblijckende bij vier bilyetten ende verificatie van denwardeyn 45


15/31

53

«1586 Verscheen LENAERT VAN GERE , gewesen ijckmrGenerael deser Vereenichte Provinciën ende geresid*hebbende binnen Antwerpen, versoeckende bij denvoors. Generaels geadmittd te zijn, omme tselve officievoortsaen te mogen bedienen binnen de stede vanAmsterdam, waerop deselve generaels alvoren gesienen gevisiteert hebbende zyne voorgaende Commissieende Instructie, hebben bij provisie ende opt welbehagen van sijn Exce denselve'daertoe geadmitt* endedaertoe geexpedit' sekere gelimiteerde commissie endehaere hantteecken ende cachetten ende hem tfaeropaffgenomen den behoorl. eedt» )•

Van dezen ijkmeester LEONARD VAN DER GEERE zijngewichtblokjes met de initialen LVG en het jaartal1583 bekend 2).

LEONARD VAN DER GEERE is slechts korten tijd voorde Middel-burgsche Munt werkzaam geweest. Hij werdals balansmeester aldaar opgevolgd door den reedsgenoemden MAERTEN DU MONT . Deze was evenmin eengeboren Middelburger. Uit An twerpen afkomstig, werdhij volgens het Poorterboek alhier, den 11 November1586 als burger der stad ingeschreven, waarvoor hij20 schellingen inkomgeld betaalde. Misschien zal hij opaanbeveling van L VAN DER GEERE de betrekking aanonze Munt hebben gekregen.

MAERTEN DU MONT is geen onbekende voor ons, d aar

M Zie: Journael van de dagelyxce verhandelingen der Raden enGeneraelmeesters van de Munte der vereenichte Nederlanden sedertMartio 1586 ( - 1 5 9 3 ) . p. 19 (manuscript). •

*) Als ijckmeester en justeerde.- van Holland en West-Friesland werdh ij 7 Januari 1604 opgevolgd door zijn zoon L E O N A R D VA N D ER G E E R E ,d ie 9 Januari daaraanvolgende den gevorderden eed aflegde.


16/31

54

wij hem in 1594 terugvonden onder de vrijmeestersvan het Smedegilde alhier, waar zijn naam op verschillende wijze wordt geschreven, als D E MON, DU MON enDE MONDT . Alhoewel zijn ambt er niet bij aangeteekendstaat, mag men gerust 'aannemen dat de smid D U MONen de Antwerpsche balansmaker een en dezelfde persoon zijn geweest.

MAERTEN DU.MONT was ijkmeester bovendien. InBOREEL S tweede rekening van de tweede muntbusse(1591-1597) lezen wij hieromtrent:

«Betkelt aen MARTEN DU MONT belansemaecker endeyeckmr de somme van 39 g. 5 st. ende dat overleveringe van sekere gewichte en biquet als ander-schalen midtsgaders de ballancen schoongemaeckt endegejusteert soo voor de werckgesellen als t comptoirdeser munte».

In JACOB BOREEL S rekening van de derde muntbussevan 17 Juni 1597 tot 4 Oct. 1599, komt hij voor alsverricht hebbende de gewone bezigheden van t repa-reeren, schoonmaken en justeeren van de balansen,alsmede voor het leveren van diverse rechtpenning en )ende biquetten voor de werkgezellen.

In MELCHIOR WIJNTGIS rekening, loopende van Maart1601 tot Nov. 1604, voor de E. Héeren Au diteurenuitgebracht, komt DU MONT S naam voor het laatst voor.Hij werkte toen samen met den ons reeds bekendenMAERTEN GOETBLOET . Zij hadden samen voor 144 g. 15 st.gejusteert en gewichten en rechtpenningen geleverd.

') R echtpenningen zijn metalen platen die de grootte en het ver-eischte gewicht hadden, als de munten die zij voorstelden. Zij diendenden munters tot voorbeeld, daar deze te zorgen hadden dat elke door

'hen vervaardigde munt even zwaar woog als de rechtpenning ,„étalon„).


17/31


18/31

DO

BLOET komt in de rekeningen van af 1604—16U8, in1616, 1618 tot en met 1639 'voor. Deze balansm eesterwas evenals de vorige een vreemdeling. Hij kwam in1601 hier wonen. Het Poorterboek noemt hem MAERTENGOETBLOET , balansmeester uit Dixmuyden. België wasons op dit gebied dus verre vooruit. GOETBLOET isvermoedelijk de laatste Zuid-Nederlander geweest, diedirect uit dat land zal zijn ontboden om voor onzeMunt te werken, ofschoon ook JACOB DE NEVE , die GOETBLOET als balansmeester is opgevolgd uit een Zuid-Nedeiiandsche familie afkomstig- kan zijn geweest x ).Zijn naam komt echter niet in het Poorterboek voor.

GOETBLOET S arbeid voor de Munt bestond bijna uitsluitend in het schoonmaken der bestaande en leverenvan nieuwe balansen. Hij is zeker tusschen.1639 en29 Februari 1644 gestorven, want in de rekening vandat jaar komt als balansmeester MAERTEN GOETBLOET

DE JONGE voor. Deze is slechts tijdelijk werkzaam geweest, zoodat over hem niets te vermelden valt.MAERTEN GOETBLOET de oude, heeft doosjes met ge

merkte gewichtblokjes uitgegeven. Slechts één er vanis, zoover ik weet, voor ons bewaard gebleven. Wijhebben het uitvoerig in ons Jaarboek, 1918, beschreven,zoodat hier kan worden volstaan met te herhalen, dathet geen etiquette voert, maar op den vlakken rand

1 > Het poorterboek noemt als op 9 Sept. 1586 ingekomen een zekereW I L L E M DE N E V E van Gent, oudt schoenmaker en in Mei 1593 eeeFRANCOIS DE N E V E uit Brussel. Er waren echter ook aanzienlijker DEN Ë V E S in onze stad. Als Raad, schepen en tresorier staat in 1630 eenJOHAN DE NEVE geboekt, een JORIS DE N E , E was reeds in 1600 Raad,terwijl in 1601 een P I E T E R DE N E V E voorkomt als ontvangen hebbende12 £ voor een dedicatie aan de stedelijke regeering wan zekere inusiquebij den voorsz. DE N E V E gecomponeerd'/.


19/31

57

langs de scharnieren dit opschrift heeft: Ghemaecktby MARTEN GOETBLOET tot Middelburgh (op den) Bu rgh.Het doosje heeft een schuiflade en draagt het jaartal1 6 1 4 . De 26 nog aanwezige blokjes hebben aan deonderzijde GOETBLOET S merk: het Zeeuwsche wapen,waarboven de Burcht van Middelburg en 06 (1606)tusschen de letters M nB. Zie ook over dezen «Eendoosje met Zeeuwsen goudgewicht», p. 109, n°. 8 )).

Na het overlijden of na het aftreden van MAERTENGOETBLOET zien we, zooals gezegd, balansm eester JACOBDE NEVE ten tooneele verschijnen Deze bleef van1648—1657 voor de Munt werkzaam. JACOB DE NEVE,die tevens stadsijkmeester was, wordt voor het eerstvermeld in PJETER VAN DE VOORDE S derde rekening,loopende van 25 October 1645 tot 3 December 1650.

«Betaelt JACOB DE NEVE ballancemaeker by ordonr-nantie van waardeyn TOBIAS COURNE dato 25 Janu'1 6 4 8 . . . £ 111.4 sch. Zooals men ziet, werd thansweer in ponden vis. gerekend, het wisselde voortdu rendmet guldens en stuivers af.

In 1657 wordt DE NEVE voor het laatst in de rekeningen genoemd, hij had toen balansen gerepareerden nieuwe geleverd. Van dezen balansmeester is o.a.een blokje bewaard gebleven — een breeden ponjaard

J) Nu wij hier het M iddelburgsche goudgew icht opnieuw bespreken,w il ik even zeggen, dat de blokjes, gemerkt ID — Zie: //Een doosjem e t Zeeuwscti goudgew icht// p. 107, no. 6 — die ik aarzelend aan eenI Z A A K D E K L E toeschreef, inderdaad van dezen balansmeester afkomstigzijn. In het poorterboek komt hij op het jaar 1595 als IS A CK D E L E N vanAntwerpen, balansmeester voor. Hij is zeer spoedig daarop lid van hetsmedegilde geworden. Voor de Munt schijnt hij niet gewerkt te hebben,daar zijn naam niet in de rekeningen voorkomt. Zijn doosje is tot nuto e niet teruggevonden, wèl daarentegen verscheidene losse blokjes daaruit.


20/31

58

vertoonende, tusschen I» N , - waarvan AUG. SASSEN,die het op pagina 34 van zijn Noord-Nederlandschemuntgewcchtmakers afbeeldt, den maker niet heeftkunnen ontdekken.

Daar het veel overeenkomst heeft met de bekendegevvichtjes van den Amsterdamschen GUILUAM DE NE VE ,was de schrijver van meening, dat he t losse blokje aaneen ander lid dezer familie moet hebben toebehoord.En dit is inderdaad het geval.

In de rekeningen van het Middelburgsche smede-gilde komt op het jaar 1596 een GUILLAUM E DE NE VEals leerling-balansmeester voor. Daar volgens AUG.SASSEN diens oudst bekend doosje van 1615 dateert,mag w orden aangenom en, dat deze balansm eester nahet afleggen van zijn proef, naar Amsterdam is verhuisd waar hij zich voor goed zal hebben gevestigd .Er is van hem nog een doosje met het jaartal 1652bekend.

In de verzameling van het Zeeuwsch Genootschap wordteen doosje goudgewicht bewaard van een JAGOB DE NE VE,dat het jaartal 1659 voert. Merkwaardigerwijze toonthet inschrift aan, dat ook deze balansmeester in Amsterdam woonde. In oud Hollandsch schrift staa t ophet schuifdeksel geschreven: «JACOB DE NE VE maecktende verkoopt dese goudt gewichte inde Waermoestraetinde goutscael tot A m sterdam, anno 1659» Hij woondedus in hetzelfde huis als de reeds genoemde GUILLIAMDE NEVE

Daar dit doosje, zoover mij bekend, onbeschrevenis, geven wij er hier een korte omschrijving van.

De afmetingen van dit perenhouten doosje zijn130 x 68 x 35 m l .


21/31

59

De schaaltjes zijn ongemerkt. Ingebrand timmer-mansmerk 1 4 + H in een schildje. Het voert geenetiquette.

Boven de koperen gewichtjes de volgende opschriften:In het doosje: Gijnij, x /2 Gijnij, n:Krusaa, , üucaton,

2 pistool, 1 en 1 /2 -In he t schuifdeksel: Scotts rijder en 1 I 2 Vries rijder

en 1 / 2 , franc croon en /2 Bourdael en 1 / , gou ducaton, ongersducat, gout gul.

In het schuiflaadje: Albertus, sitter, S ducaet, mil-lerees, roosnob. engelot, ,Henricus, Carolus, l f2 en 1 / 4 .

De nog aanwezige blokjes hebben op een paar na ).het- merk van dezen Amsterdamschen J. DE NEVE:een smallen, eenmaal omgebogen ponjaard met bolvormig gevest Boven, de letters I N, alles binneneen parelrand.

Wij hebben nu twee Amsterdamsche DE NEVE S,GUILLIAM en JACOB , leeren kennen, alsmede hun beiderdoosje, maar nu doet zich het eigenaardige geval voor,dat er van den Middelburgschen JACOB DE ISEVE , diein den Kortendelft woonde,' ook een doosje is teruggevonden, dat mij toebehoort. Het is een echt Zeeuwschexemplaar wat het formaat betreft, want het is vangroote afmeting, zooals de beide reeds bekende Zeeuwschedoosjes; het wordt dan ook door twee vioolbaakjes gesloten. De afmetingen zijn 155 x 85 x 30 mM.

') Èén blokje heeft het ^merk van G. DE N E V E , een langen dubbelgolvenden ponjaard, tusschen het jaartal 1640, waarboven G N , omgevendoor een gladden en een bewerkten rand.


22/31

60

De ongekleurde etiquette in kopergravure stelt eengevel voor met geopende deuren. In het kantoor eengeldtellende vrouw met kapje op het hoofd en Medicis-kraag om den hals. Naast haar een schrijvende manmet hoogen breedgeranden hoed. Verschillende zakkengeld op tafel. Op de voorzijde twee geopende kistenvol geldstukken. Aan den muur een groot fijn geruitraam , verder twee planken met kleine voorwerpen enrechts een hangkastje Tusschen het raam en de tafelde Dood met zandlooper; in de rechterhand een langespeer tegen den koopman gericht Boven het kan tooreen schildvormige cartouche waarin de dubbel gekan-teelde B urcht van M iddelburg gedekt door de Keizerskroon Aan weerszijden va n,he t gebouw albeeld ingenvan muntgewichtjes Deze zijn:

Franse croon 4 guld., Albertus, Carolus 12 guld,Gouden rijder en i/2 11 guld. 5 g. 10 s t , 2 end pistolet9 guld., 4 pistolet, gouden ducaton Roose nobel11 guld.,Henr. nobel 10 guld, Hongers Ducat, dob. Ducaet,Goud Gulden.

De bijgeschreven waarde der m un ten is zeer verbleekt en slechts op enkele 'plaatsen nog leesbaar.In een rechthoekje rechts onderaan: «Een oprechtGewicht behaeght den Heer een valsche schael is eengrouwel voor Goods (sic) oog. Prove II cap». Dezeetiquette is aan drie zijden los gebleven. Licht menze op, dan leest men op het deksel in oud Hollandschschrift: «JACOB DE NEVE maeckt ende verkoopt desegoutgewichten inden Corten delft inde goüt schaeletot Middelburgh 1643» Het schrift is zóó duidelijkleesbaar alsof het pas «nsteren geschreven ware eenbewijs da t de etiquette er reeds vroeg is op aan ge-


23/31

61

bracht. De schaaltjes zijn ongem erkt. Tim tnerm ansm erk:AVD in een schildje. Van de negen nog in het doosjeaanwezige blokjes, dragen zeven het merk van JACOBDE N E V E: een zeer breeden, rechten ponjaard of dolk,de punt eenigszins naar rech ts gewend met omgebogengevest, tusschen de initialen 1 % in een dubbelen randZij voeren geen jaartal. De twee overige gewichtjeshebben het teeken van GUHLIAM DE NEVE - eentweem aal omgebogen langen ponjaard rechtstaandem et knop als° handvat waarboven de, lette rs G% 'voerende het jaartal 1623 - en dat van MARTINUS DÈBACKER - zie verder in dit artikel - bestaande uithet Zeeuwsche wapen waarboven de Burcht' omgevendoor de initialen ^ B , *

In de schuiflade zijn van de 18 gewichtblokjes, diee e th ú is behooren, slechts vier meer aanwezig, waarvandrie den breeden ponjaard van den MiddelburgschenJACOB op de keerzijde vertoonen en één den smallengegolfden van zijn Amsterdamschen naamgenoot. Hetvoorkomen in het Middelburgsche doosje van gewichtblokjes van de beide Amsterdamsche DE NEVE'S -GTJLLLIAM en JACOB - bewijst dat alle drie tot éénefamilie hebben behoord uit Middelburg afkomstig enwaarvan twee leden broers ? naar Amsterdam zijnverhu isd Tw ee mogelijkheden doen zich hier voor Deeerste is dat de beide JACOBS een en dezelfde persoonzijn gewèest In dit geval zou de Middelburgsche JACOBna of eenige jaren vóór het overlijden van GUILLIAM-evenwel na 1657 want in dat aar kom t zijn naamnog als'b alan sm ees ter in de m untrekeningen voor -naar A msterdam zijn vertrokken waar hij de zaak vanGUILUXAM zal overgenom en hebben Het is bekend da t


24/31

02

JACOB reeds in 1648 als Middelburgsche ijkmeester wasafgetreden ). Hoe het ook zij, GUILLIAM en JACOB woondenbeiden in hetzelfde huis in de Warmoesstraat te Amsterdam. Het merk van deze balansmeesters heeftonderling veel overeenkomst. Is JACOB uit Middelburgnaar Amsterdam vertrokken, dan kan hij ter onderscheiding met zijn Zeeuwsch goudgewicht in Amsterdam den gegolfden ponjaard van GUILLIAM hebbenaangenomen.

Waarschijnlijker is het misschien te zeggen, dat beideJACOBS neven zijn geweest. Het Am sterdamsche Poo rter-boek alleen kan hier licht brengen.

Wij krijgen nu de volgende merken:

G e w i c h t van den Hongaarschen dukaat .

GUILLIAM Lange, dubbel gegolfde rechtsta and e pon-(Amsterdam). jaard. de punt der kling naar rechts ge

wend met knop onder het gevest, in itialenGDN, waaronder het jaartal 1640, allesin dubbelen rand.

Verz. Zeeuwsch Genootschap.

) In het Register ten Rade van 1643-1648 komt o a. voor: Wordtgeklaagd over geschroyt gew icht-, Er zou eene ordonn antie wordenopgesteld na ingewonnen advies van den ijkmeester J A C O B IE N E V E . Den2den Mei 1648 was hij als zoodanig reeds door A D O L F R O E L A N T S vervangen. Reg. ten Rade, p. 109 kz.


25/31

63

Gewicht van den Frieschen rijder.

JACOB Zeer smalle, gegolfde ponjaard, de pu nt(Amsterdam), van de kling links gericht met bolvormig

gevest, tusschen I^N, alles binnen eenparelcirkel. Ongedateerd.

Verz. Zeeuwsch Genootschap.

Gewicht van den goudgulden.

JACOB B reed e, rech te eenigszins naa r rechts(Middelburg), gebogen ponjaard, m et omgebogen gevest,

initialen I^N in dubbelen rand.Mijne verzameling.

JACOB DE NEVE werd als balansmeester opgevolgd doorMARTINUS DE BACQUER of D E BACQUERE, la ter D E BACKERgenaamd, zooals PIETER VAN DE VOORDE'S vierde rekening, loopende van 3 December 1650 tot 16 Novem ber1656, aa nw ijst .H ij werkte toen nog samen met JACOBDE NEVE.

In JACOB BOR EEL'S eerste rekening der Munt, kom thij, thans BACKER genoemd, alleen als balansmeestervoor. Wij vinden hem van af 1659, to t 24 November


26/31


27/31

65

Men ziet, da t de reken ingen tha ns in guldens enstuivers we rden gesteld ; later echter deed men ditweer in ponden vis.

Wij vinden REDEL nog in 1701 geboekt. Hij leverdetoen o.a. «een blokwigt» en repareerde en vermaakteschalen voor de Munt en verdiende er £1 :17 :8 aan.

Van MATTHIJS REDEL zijn geen doosjes, noch losseblokjes tot ons gekomen, die de initialen M R voeren.Toch zal ook deze balansmaker wel zijn eigen merk-teeken hebben- gehad. REDEL werkte slechts met tus-schenpoozen voor de Munt.

In 1690 vinden wij een ADO LF DE BACKER in zijneplaats.

De derde rekening van muntmeester H. VAN DUSSE L-DORP zegt het ons:

Betaelt aen ADOLPH DE BACKER balancemaker eensomme van 2 p. 6 sch. over arbeyt gedaan binnen denjaere 1690, doende in munte dezer ƒ 12.6.

Ook van dezen ambtenaar, die waarschijnlijk eenzoon van MARTINUS zal zijn geweest, zijn geen blokjesmeer teruggevonden x).

In de vierde rekening van H. VAN DUSSELDORP, van16 Augustus 1690 tot 3 Augustus 1694, vinden wijeen wed. FR E D. HUYSM AN beschreven, die in 1690 schalenen gewichten geleverd had. Wij mogen FREDERIK HUYSMAN wel onder de balansmeesters opnemen, ofschoonwij verder niets van hem weten.

In 1693 werden gewichten aangekocht van een zekerIZAACQ KEUVEL, die er 9. p . 1 sch. of ƒ 54 . 6 voor on tving.

') Aug. SASSEN vermeldt een los blokje met de initialen A . D . B . ,maar dit behoort te Amsterdam thuis.

5


28/31


29/31

67

In he t deksel is een gek leurde etiq uet te geplakt. Ineen cartouche, waarboven het gekroonde Amsterdamschewapen, leest men: Deze Gewigten maakt en verkooptPAULUS DORSMAN, Essajeur en Mr. Balansemaker totAmsterdam.

Links, MERCURIÜS, op den achtergrond, kisten, waaroptwee zware gewichten en een ton, waarop de initialenPDM. Rechts, NEPTUNUS op een dolfijn staande, diein een bewogen zee zwemt.

In het doosje de volgende gewichtjes, die, evenalsde schaaltjes, ongeteekend zijn.

2 Pistolen, 1 Pistool en Y2.Rozenobel en ]/2, G. Ducaton en y2-Krüsaadt, Dub. dücaat, Ginie.Hol dücaat en ]/2.Het azenschuifje is leeg.ïn de schuiflade:1/2 Hrüsaat en '/4> Hol. Rijder en 1/2' G . Gulden,

Karo lüs en /2 en ^4, Franse Croon en Y.-Er bestaat nog een los blokje van den goudgulden,

dat overeenkomt met dat in het doosje en dat op dekeerzijde, binnen een dubbelen rand van bolletjes, deletters P. D. M. voert, zooals die op de etiquette opden grooten ton zijn aangebracht.

Er is dus zeer veel waarschijnlijkheid, da t DORSMANmeerdere «gewichtkasjes» heeft uitgegeven, waaruitdit losse blokje afkomstig kan zijn.

In muntmeester PIETER KA PPEINE'S derde rekening,loopende van 15 Juli 1739 tot 31 Juli 1741, vinden wijvoor den laatsten keer betalingen wegens balansmakers-arbeid geboekt.

«Betaald aan HENDRIK BECK de somme van 20ig.


30/31

68

voor trepare ren van 14 balancen ten dienste der m untein den jare 1742, dus hier^dezelve volgens quitantie f 20».

«Aan HENDRIK BECK. de som me van 2 p. 3 sch. 4 gr.vis. voor het repareren van 2 groote en kleynder balancen gedaan in 1749 volgens quitantie dus hier /"13 .

In de rekeningen van MARTINUS HOLTZHEY en vandiens weduwe P. SLOB kómen geene uitgaven aanbalansmeesters voor.

In he t jaa r 1798 werd, zooals men weet, deZ eeuwscheMunt voor goed gesloten.

Alhoewel het ons niet is gelukt, alle bekende losse >blokjes van Zeeuwsche balan sm eester s thu is te brengen ,is het verm oeiende werk van het doorlezen der talrijkerekeningen van de voormalige muntmeesters, die ophet Rijksarchief worden bewaard, en van de Middel-burgsche Poorterboeken op het Raadhuis, toch nietgeheel onvruchtbaar gew ees t, zooals de hier volgendelijst van balansmeesters doet zien.

Veel hulp hebben wij bij het nazien der rekeningen gehad van den heer C. D E WA A R D, Commiesbij het Rijksarchief, en bij het doorlezen op het Raadhuis van' de Poorterboeken van den gem een te-arc hivaris alhier, aan wien ik vele ophelderingen in deze dank.

Recapituleerende, krijgen wij de volgende balansmeesters, die voor de Zeeuwsche Munt gew erkt hebbenen van de doosjes of losse blokjes, die van hen zijnteruggevonden.

1. LENAERT VAN DEN GHEERE Of VAN DER GE E R E u i t

Antwerpen, tusschen 1583—1588. Losse blokjes, gemerkt V.D.G.

2. PIETE R MA THIJSSEN 1580—1588.


31/31

69

3 . M A E R Ï E N DU M O NT u i t A ntw erp en, i jkmees ter 1586— •1604. Doosje en losse bloftjes. Z eeuw sen w a p e n ,M.D. M . , j a a r t a l 1622.

4. M A E RT E N G O E T B L O E T u i t D ixmuyden 1604—1639.Doosje. Zeeuwsen wapen, M . G . B . , ja ar ta l doosje1614, van de blokjes 1606.

5. M A E RT E N G O E TB L O E T DE J O N G E . 1644.6. JACOB DE N E V E, i jkmees ter, 1648—1657. Doosje.

Breede ponjaard . I. D. N . Jaar tal doosje 1643.7. M AR TINUS DE -BACQUERE of DE B A C K E R 1650—1678.

Losse blokjes , gemerkt m e t Zeeuwsch wap en enM . D. B.

8. M AT H IJ S R E D E L 1679—1701.9. A D O L P H DE B A C K E R . 1690.

10. We d u w e FREDERIK HUYSMAN. 1690.11. ISA A C Q K E U V E L . 1693.12. PA U L U S D O R S M A N , 1732—1739. Doosje en los blokje,

g e m e r k t P. D. M .13. LIENDRICK DE B E CK. 1742—1749.

Apr i l 1922. M. G. A. D E MAN.

De grafelijke Munt van Zeeland en de balansmeesters die er voor hebben gewerkt / [M.G.A. de Man]

Documents

Transcript of De grafelijke Munt van Zeeland en de balansmeesters die er voor hebben gewerkt / [M.G.A. de Man]