1

De Belgische uitvallen uit Antwerpen in augustus-september 1914 Tekst en foto’s: Eric R.J. Wils

Inleiding Na de verloren Slag om Luik trok het Belgische veldleger zich medio augustus 1914 al vechtend terug richting de Vesting Antwerpen, de Réduit national. De hoofdstad Brussel werd tot open stad verklaard. Vanaf 20 augustus trok het Duitse Eerste Leger, op de rechterflank van de Duitse opmars, door Brussel en boog af naar het zuiden op weg naar de Belgisch-Franse grens. De Belgen waren echter nog niet verslagen en de Duitsers dienden rekening te houden met aanvallen vanuit het noorden. Zowel op 25-26 augustus als op 9-13 september 1914 deed het Belgische veldleger een uitval vanuit Antwerpen richting de lijn Brussel – Leuven. De streek boven die steden kent tal van tastbare herinneringen aan de aldaar geleverde strijd. In dit artikel wordt verslag gedaan van een rondreis langs de monumenten en begraafplaatsen.

De Belgische uitvallen Het Belgische veldleger bestond in augustus 1914 uit zes legerdivisies, genummerd 1 t/m 6, en een cavaleriedivisie.1 De 1e Legerdivisie had het zwaar te verduren gehad in de Slag om Luik en de 4e Legerdivisie opereerde eind augustus nog rond Namen naast het Franse leger. Na de terugtocht op de Vesting Antwerpen besloot de Belgische legerleiding tot een uitval om druk uit te oefenen op de Duitse rechtervleugel en zo af te dwingen dat er minder Duitse troepen richting Frankrijk gingen. Een moedig of zelfs overmoedig besluit gezien de superioriteit van het Duitse leger dat beter was bewapend en getraind. De eerste Belgische uitval met vier legerdivisies vond plaats van 25-26 augustus 1914. De slagorde van west naar oost was daarbij: 5e, 1e, 6e en 2e Legerdivisie. De 3e Legerdivisie en de cavaleriedivisie werden in reserve gehouden. Het accent van de aanval lag op de rechtervleugel. De uitvallen zijn kort en bondig weergegeven op een kaart uit de Military Atlas of the First World War van Arthur Banks.2 Het circa 30 kilometer brede operatiegebied wordt doorsneden door het kanaal van Willebroek, het kanaal Leuven-Dijle en de rivieren de Zenne en Dijle. Geen terrein voor een optimale samenwerking tussen de aanvallende legereenheden. De frontlinie boven de lijn Brussel-Leuven werd verdedigd door de Duitse IIIe en IXe Reservekorpsen aangevuld met enkele Landwehr-brigades. De rechtervleugel van de Belgische aanval trok door de stad Mechelen en probeerde door te breken tussen Mechelen en Brussel. De linkervleugel slaagde erin de Duitsers terug te dringen achter de rivier de Dijle. Bij Boortmeerbeek en Haacht vonden felle gevechten plaats. Door de ontwikkelingen in de strijd rond Namen en de aftocht van het Franse leger, besloten de Belgen echter hun offensief te staken en zich weer in de Vesting Antwerpen terug te trekken.3 Maar de Duitsers waren wel van de aanval geschrokken en nerveus geworden. Ondanks het teleurstellende resultaat van de eerste uitval besloot de Belgische legerleiding tot een tweede uitval. Die vond plaats van 9 tot 13 september in de periode dat de Duitsers aan de Marne vochten in de beslissende fase van hun opmars. Het Belgische uitgangspunt was troepen te binden die de Duitsers niet konden inzetten tijdens de Slag aan de Marne. Die opzet lukte. Het op 8 september richting de Marne vertrokken Duitse IXe Reservekorps werd weer naar het noorden gedirigeerd. Toen bleek dat de Belgische aanval doodliep, kon het korps weer omdraaien naar het zuiden om daar te laat te arriveren om nog daadwerkelijk ingezet te worden aan de Marne. Vanaf 9 september werden alle vijf beschikbare Belgische legerdivisies en de cavaleriedivisie ingezet volgens de slagorde van west naar oost: 5e, 1e, 3e 6e en 2e Legerdivisie met daarnaast de cavalerie.

2

Kaart van de Belgische uitvallen uit Antwerpen in augustus en september 1914.

3

Het accent van de tweede aanval lag nu op de linkervleugel. Het offensief begon voorspoedig. De cavaleriedivisie heroverde Aarschot en bereikte de buitenwijken van Leuven. De 2e Legerdivisie probeerde de Duitsers langs de oostkant te overmeesteren bij het kanaal Leuven-Dijle en de rivier de Dijle. Men kwam verder dan tijdens de eerste uitval en eenheden bereikten dorpen als Rotselaar ten noorden van Leuven waar hard werd gevochten.4 Van een goede coördinatie tussen de aanvallers was echter geen sprake. Met als resultaat een loopgravenoorlog van geïsoleerde groepen in het Brabantse boerenlandschap waar geen doorbraak meer mogelijk was. De uitgeputte Belgen moesten op 13 september noodgedwongen weer terug naar hun Vesting Antwerpen. De beide uitvallen kostten het Belgische veldleger zo’n 8.000 doden, gewonden en vermisten. Het was de zwaarste strijd van de Belgen in 1914 en tegelijkertijd de minst bekende. In het in 2014 verschenen boek 14-18, Oorlog in België (zie noot 1) worden slechts drie pagina’s gewijd aan de uitvallen vanuit Antwerpen. Terwijl over de op 12 augustus bij Halen geleverde Slag der Zilveren Helmen, waarbij een kleine 200 Belgen sneuvelden, zelfs acht pagina’s worden volgeschreven. Maar die kleine veldslag eindigde dan ook met een Belgische overwinning. Lokale historici tonen daarentegen wel interesse. In 1993 publiceerden Roger Casteels en Gust Vandegoor van de Haachtse Geschied- en Oudheidkundige Kring (HAGOK) een uiterst gedetailleerde beschrijving van de strijd vooral van de Belgische linkervleugel. Het in 1993 gepubliceerde boek werd in 2013 herdrukt met een voorwoord van de bekende Belgische historica Sophie de Schaepdrijver.5 De Belgische uitvallen bereikten ook de romanliteratuur. De auteur Stefan Hertmans gebruikte in zijn veelgelezen boek Oorlog en terpentijn de memoires van zijn grootvader die vocht in het uit Gent afkomstige 2e Linieregiment van de 1e Legerdivisie.6

Een soldaat van een Belgisch Linieregiment in augustus 1914.

4

De Duitse reactie De Duitse reactie op de Belgische uitvallen richtte zich op de burgerbevolking. Dat was niet voor het eerst en kenmerkte de Duitse inval in 1914. De irritatie over de vertraging van de Duitse opmars richting Frankrijk, door de onverwachte felle Belgische tegenstand, lokte een uiterst gewelddadige reactie uit. Bikkelhard optreden werd het devies. Zo werd op 19 augustus in Aarschot een bloedbad aangericht nadat een Duitse kolonel op het bordes van het stadhuis was neergeschoten. Leuven was op 19 augustus door de Duitsers bezet en in de stad werd een 15.000 man sterk garnizoen gelegerd. Een detachement van dit garnizoen was naar het strijdperk gestuurd om de Duitse linie te versterken. In de nacht van 25 augustus keerden Duitse troepen terug in de stad Leuven. De Belgische troepen waren nog meer dan 10 kilometer verwijderd. Aan de rand van de stad werd geschoten vermoedelijk door Duitse eenheden op elkaar. De Duitsers beweerden later echter dat francs-tireurs begonnen waren om zo de aanval van het Belgisch leger te ondersteunen. De volgende dag brak de Duitse furie los en Leuven werd in brand gestoken. Het is een van de bekendste wandaden van het Duitse leger.7 Het monument op het Martelarenplein bij het station herdenkt de meer dan 200 burgerslachtoffers.

Gedenksteen voor twee doodgeschoten geestelijken in het dorp Buken.

5

Maar de Duitse woede op de Belgische uitval richtte zich tevens op de dorpen in de streek tussen Mechelen, Aarschot en Leuven. Ook priesters moesten het daarbij ontgelden. Die werden er door de Duitsers van verdacht de burgerbevolking op te hitsen om de Duitse troepen te beschieten. Priesters werden net als andere gijzelaars mishandeld en geëxecuteerd. In het dorp Buken staat een herdenkingsmuur voor de oorlogsslachtoffers uit het dorp dat op 26 augustus werd verwoest. Midden in de muur is een gedenksteen voor twee doodgeschoten geestelijken aangebracht. De pastoor Henricus De Clerck zou in de kerktoren zijn geklommen en geschoten hebben. Hij werd op 27 augustus geëxecuteerd. Zijn uit Zaandam afkomstige onderpastoor Sombrouck onderging de dag ervoor met tien dorpelingen hetzelfde lot.8 En Buken was niet het enige dorp in de regio boven Leuven waar de Duitsers ter vergelding huishielden.

Tastbare herinneringen In onderstaande paragrafen wordt een korte beschrijving gegeven van de voornaamste monumenten die herinneren aan de Belgische uitvallen. Daarbij spelen persoonlijke indrukken een grote rol. Bij de volgorde van de paragrafen wordt de Belgische legerslagorde van west naar oost aangehouden. Beide uitvallen vonden deels over hetzelfde terrein plaats en op de twee militaire begraafplaatsen van Eppegem en Veltem-Beisem liggen dan ook de doden van augustus naast die van september 1914. Daarnaast heeft een aantal dorpen een ereperk op hun burgerlijke begraafplaats. In de driehoek Mechelen – Aarschot - Leuven is voor de honderd jarige herdenking van de oorlog een ruim 90 kilometer lange fietsroute uitgezet. Voor sportieve oorlogstoeristen voert de Dijlelinieroute langs 29 punten waar informatieborden staan met foto’s en beknopte teksten van de strijd ter plaatse.9

Imde (Meise) Buiten het dorp Imde, ten zuidwesten van Mechelen en nu onderdeel van de gemeente Meise, staat in een veld een groot monument voor het uit Doornik afkomstige 3e Regiment Jagers te Voet. Het regiment behoorde tot de 5e Legerdivisie die opereerde aan de uiterste rechterflank tijdens de Belgische uitval. ‘Hulde en dankbaarheid aan koning Albert en onze helden 1914-1954’ staat onder de beeltenis van koning Albert I. Het monument werd hier op 24 augustus 1920 ingehuldigd. Aan een van de zijkanten hangt een plaquette met de namen van 69 gesneuvelden op 24 augustus. Op de dag voor de eigenlijke uitval werd door het regiment een dodelijke verkenningsmissie uitgevoerd. Volgens een verslag van de gebeurtenissen op 24 augustus zouden er zelfs meer doden zijn gevallen.10 De gesneuvelden liggen merendeels begraven op de militaire begraafplaats van Eppegem. Het verslag maakt echter ook duidelijk dat het al bij de aanloop van de eerste uitval vreselijk mis kon gaan zoals bij Imde waar de Belgische troepen door de eigen artillerie werden beschoten. Die zaak schijnt jarenlang door het Belgische leger in de doofpot te zijn gestopt. Maar het resultaat van de slag om Imde was dat de Duitsers hier te sterk waren.

6

Monument voor het 3e Regiment Jagers te Voet bij Imde, behorend tot de gemeente Meise.

Verbrande Brug en korporaal Trésignies De 5e Legerdivisie trok op 25 augustus op langs de oostkant van het kanaal van Willebroek. Er werd geprobeerd het kanaal over te steken bij het dorp Verbrande Brug ter hoogte van Vilvoorde. Maar de brug was door de Duitsers aan de andere kant van het kanaal opgehaald. Hier vond op 26 augustus een heldendaad plaats in de persoon van de 28-jarige korporaal Léon Trésignies van het 2e Regiment Jagers te Voet.11 De in Bierghes, Waals-Brabant, geboren Trésignies overleefde het echter niet, maar kreeg een monument en een plaats in de Belgische krijgsgeschiedenis.12 Naast de brug staat langs de westkant van het kanaal van Willebroek een monument voor hem. Verbrande Brug is nu een industriegebied en voor het monument kan dan ook zomaar een bedrijfswagen staan die het zicht op een deel ervan verhindert. Aan de straatzijde van het monument liggen twee stenen met daarin de gebeitelde Franse en Nederlandse tekst van een dagorder van koning Albert van 15 september. De Nederlandse tekst geeft de actie van Trésignies als volgt weer:

7

‘DEZE MILITAIR HEEFT ZICH AANGEBODEN BIJ ZIJN COMMANDANT OM HET KANAAL VAN WILLEBROEK ZWEMMEND OVER TE STEKEN TEN EINDE DE BRUG

NEER TE LATEN. HETGEEN DIENDE TE GEBEUREN AAN DE OEVER DIE STERK DOOR DE VIJAND WAS BEZET,

WERD DODELIJK GETROFFEN TERWIJL HIJ HET MECHANISME VAN DE BRUG IN WERKING BRACHT. IN DE OVERTUIGING DAT HIJ NAAR DE DOOD GING HEEFT KORPORAAL TRESIGNIES MET EEN MOED ZO

EENVOUDIG ALS HELDHAFTIG ZIJN NAAR GESCHREVEN OP EEN STROOK PAPIER EN DIT OVERHANDIGD AAN EEN ONDEROFFICIEREN DAARNA IS HIJ VERTROKKEN

OM NIET MEER TERUG TE KEREN. DEZE KORPORAAL STREKT TOT EER VAN ZIJN

REGIMENT VAN HET LEGER EN VAN DE NATIE.’ Trésignies was een van de weinigen van zijn compagnie die kon zwemmen dus de spoeling aan vrijwilligers was dun om het kanaal over te steken. Maar wat de gebeitelde tekst niet vermeldt, is dat zijn actie te vergeefs was. Hij werd dodelijk getroffen en de brug kwam niet naar beneden. Trésignies ligt, met 19 andere soldaten die op 26 augustus sneuvelden, begraven achter de kerk van Verbrande Brug. Zijn daad leefde echter voort in het devies ‘Trésignies, nous te suivons’ van het 2e Regiment Jagers te Voet. Aan een kazerne te Charleroi, die zijn naam droeg, werd na de oorlog een plaquette met zijn portret bevestigd. Ook werd voor hem een postzegel uitgegeven.13

Korporaal Léon Trésignies.

8

Monument voor korporaal Trésignies in Verbrande Brug langs het kanaal van Willebroek.

Militair ereperk op de begraafplaats van Verbrande Brug. Het graf van korporaal Trésignies ligt links achteraan.

9

Eppegem Ter hoogte van het dorp Eppegem, ten noorden van Vilvoorde, stokte de Belgische opmars tijdens beide uitvallen. Aan de noordkant van het dorp ligt langs de Brusselsesteenweg, richting Mechelen, de militaire begraafplaats van Eppegem. Een nabijgelegen zijstraat draagt de naam Korporaal TRESIGNIES Straat. De ooit buiten het dorp gelegen begraafplaats is nu omringd door huizen. Er liggen 228 militairen begraven waarvan 46 onbekenden.14 Voornamelijk soldaten van het 2e Regiment Jagers te Voet (66 doden) en van het 3e Regiment Jagers te Voet (96 doden). Beiden regimenten behoorden tot de 5e Legerdivisie. Naast de Belgische begraafplaats lag ooit een Duitse met de Duitse doden van de strijd. Die begraafplaats werd na de oorlog geruimd en het daarop staande beeld van de Duitse beeldhouwer Georg Kolbe werd in 1939 naar de Belgische militaire begraafplaats bij Lier geplaatst. Bij de ingang staat een eenvoudig stenen monument met de obligate tekst dat de doden van 26 augustus en 12 september worden geëerd en een bijzonder monument gemaakt uit twee kanonlopen. Aan beide lange zijden van de begraafplaats hangen gedenkstenen met teksten van dichters. Een langere in het Frans van Emile Verhaeren en een korte van de jezuïet Robert Valeer

Mortier die luidt: ‘Met eerbied menschen treedt op dezen heiligen grond! Hier is ’t dat menig held zijn roem en ruste vond’.

Het monument met de kanonlopen op de Belgische militaire begraafplaats Eppegem.

10

De grootvader van Stefan Hertmans drukte zich minder verheven uit over Eppegem met de zinsnede van een van de soldaten: ‘Eppegem, mijn kloten, ik heb ervan genoten’.15 Dit associeert vreemd genoeg met de naam van de 30-jarige luitenant Henri Clooten van het 2e Regiment Jagers te Voet die tijdens de tweede uitval sneuvelde. Hij is de hoogste in rang van allen die op de begraafplaats zijn bijgezet. In de gehoopte opmars richting zijn geboortestad Leuven werd hij op 12 september in Eppegem door een kogel in zijn hoofd getroffen. De 24-jarige soldaat Willem Boschmans behoorde ook tot het 2e Regiment Jagers te Voet. Het wrange is dat hij op 26 augustus sneuvelde bij de strijd in zijn geboortedorp Eppegem. Op zijn grafsteen staat foutief dat hij tot het 3e regiment behoorde. In het Belgian War Dead Register staat het wel correct maar daarin wordt hij dan weer vermeld met de voornaam Guillaume. Zulke foutjes houden navorsers scherp.

Schiplaken De 6e Legerdivisie was samengesteld uit regimenten grenadiers en karabiniers en trok op ten zuiden van Mechelen tussen het kanaal Leuven-Dijle en de rivier de Zenne. De aanval betekende de vuurdoop van de circa 5.000 grenadiers en karabiniers. Op 25 augustus werd het dorp Hofstade genomen. De opmars werd de volgende dag voortgezet en de bossen rond Schiplaken werden in de ochtend veroverd maar de Duitse tegenaanval met artillerie en mitrailleurvuur stopte de verdere opmars richting Elewijt. De Belgen kwamen er eenvoudigweg niet door over het open veld en trokken zich in de middag terug. De grootvader van Stefan Hertmans beschrijft de terugtocht die de chaos weerspiegelt: ‘In het dorp zagen we de sissende ruines van huizen in de regen, de door mortiervuur gedode beesten en mensen, de uitgebrande kerk, … Dat was alles wat wij merkten van de gruwelijke slag van Schiplaken, die alle schoolboeken zou halen’. 16

Graven van Belgische grenadiers en karabiniers op de begraafplaats van Schiplaken, ten zuidoosten van Mechelen.

11

Op de burgerlijke begraafplaats van Schiplaken liggen naast de kerk 90 militairen begraven onder grafstenen die afwijken van het bekende Belgische staande model.17 De meeste soldaten zijn gesneuveld op 26 augustus bij de strijd rond de dorpen Schiplaken en Hofstade. In het midden van de rij graven staat een monument uit 1920. Een bronzen beeld van een treurende vrouw met aan haar voeten een gesneuvelde soldaat. Op de muur rechts staat de tekst ‘Aan de helden der gevechten van Schiplaken’ met links de Franse versie. Schiplaken lag tijdens beide Belgische uitvallen in de vuurlinie. De kerk werd in 1914 door de Duitsers verwoest en is na de oorlog herbouwd. Het was niet de enige kerk uit de regio die werd vernield. Kerktorens waren de uitkijkposten bij uitstek in het platteland en richtpunten voor de artillerie. Een van de graven van de gesneuvelde karabiniers is voorzien van een portret en een plaquette in het Vlaams. De 21-jarige Victor Mohimont was afkomstig uit Montigny sur Sambre, een dorp in Wallonië. Hij was soldaat in het 2e Regiment Karabiniers en sneuvelde op 26 augustus. Zijn moeder had ook een Franse naam dus de tekst op de plaquette ‘Aan mijnen beminden zoon gestorven voor ’t vaderland’ is enigszins onverwacht. Maar dat is niet het enige raadsel hier.

Graf van de 21-jarige karabinier Victor Mohimont op de begraafplaats van Schiplaken.

Linksboven op positie L1 ligt een grafsteen met de naam E. Terlinden, een 23-jarige soldaat uit het 2e Regiment Grenadiers. Onder de naam staat de afkorting V.D.G., volontaire de guerre. Jonkheer Étienne Terlinden, geboren in de Brusselse wijk Schaarbeek, was de jongste zoon van burggraaf Georges Terlinden. Hij ligt echter begraven naast zijn in 1912 overleden moeder in het familiegraf van de Terlindens achter de kerk. In dezelfde rij ligt generaal-majoor Oscar Terlinden (1853-1916), een aide de camp van koning Albert I. Leden van de Brusselse adellijke familie Terlinden bekleedden tal van hoge functies in het Belgische Koninkrijk. Jonkheer Étienne was tevens opgeleid als advocaat. Hij was dan wel een oorlogsvrijwilliger, maar men zou toch verwachten dat zo iemand naar een

12

officiersopleiding werd gestuurd in plaats van als zandhaas tegen een Duitse kogel aan te lopen. Maar volgens officiële opgave is Étienne Terlinden helemaal niet bij Schiplaken gesneuveld op 26 augustus maar later op 4 oktober 1914 bij Waarloos in de Slag om Antwerpen. In 1920 is zijn stoffelijk overschot overgebracht naar de begraafplaats van Schiplaken.

Rotselaar In de ochtend van 12 september vond bij het dorp Rotselaar, ten noorden van Leuven, de Slag aan de Molen plaats. De dagorder aan de 2e Legerdivisie, opererend aan de linkervleugel tijdens de tweede uitval, was eenvoudig en naïef optimistisch: ‘De aanval krachtdadig voortzetten en het dorp Wezemaal innemen’. De parallel optrekkende 6e Legerdivisie diende bij Tildonk het kanaal Leuven-Dijle over te steken. Maar bij het gehucht Molen ten zuiden van het dorp Rotselaar vond een bloedige confrontatie plaats die aan ruim 300 Belgen het leven kostte en waar de aanval stokte. De dag erna begon de Belgische terugtocht. De meeste doden zijn later overgebracht naar de militaire begraafplaats Veltem-Beisem. Daar liggen ook twee gesneuvelde kapiteins-commandanten - de 48-jarige Armand Lequeux en de 44-jarige Théophile Thiry - van het 5e Linieregiment.

Het monument voor de gesneuvelde soldaten van de 5e en 25e Linieregimenten en de mitrailleursectie langs de 5e Liniestraat buiten Rotselaar. Het gevecht bij de molen wordt herdacht met een in 1935 onthuld monument in wat nu de 5e Liniestraat heet. Het 5e Linieregiment behoorde samen met het 25e Linieregiment en een compagnie mitrailleurs tot een brigade van de 2e Legerdivisie. De grote gedenksteen herdenkt de doden van beide regimenten en de mitrailleursectie. Op de drie opstaande stenen ernaast zijn de namen van de

13

gesneuvelden gebeiteld zonder vermelding van de rang: ‘Thiry Théophile’ staat gewoon tussen ‘Stroobants Joseph’ en ‘Van Acker Prosper’. Rechts langs de weg staat een groot barok monument ter herdenking van de 37-jarige luitenant Werner de Bavay van het 1e Regiment Grenadiers van de 6e Legerdivisie. Hij was een telg uit een Franstalige adellijke familie. De gedenksteen werd opgericht door zijn weduwe met erop de ietwat ronkende tekst ‘tombé glorieusement ici en combattant pour la défense de la patrie’ met daaronder zijn onderscheidingen. Hij sneuvelde door een kogel door het hoofd en ligt begraven in het familiegraf in de Brusselse deelgemeente Sint Joost ten Node.

Wijgmaal Ten zuiden van Rotselaar ligt het dorp Wijgmaal, strategisch gelegen aan het kanaal Leuven-Dijle. Zouden de Belgen hier en ook bij Tildonk in september het kanaal over hebben kunnen steken dan was de weg naar Leuven voor de 2e en 6e Legerdivisies verder vrij van grote natuurlijke obstakels. Maar dat was duidelijk een ‘brug te ver’. De Duitsers voerden meer versterkingen aan en de Belgische aanvallers bereikten op 12 september het kanaal Leuven-Dijle niet. Wijgmaal, samengevoegd met Herent, heeft net als een aantal andere dorpen een militair ereperk op de burgerlijke begraafplaats. Daarop zijn langs twee muren 50 militairen begraven die op 12 september zijn gesneuveld.18 Ze behoorden voornamelijk tot het 5e Linieregiment van de 2e Legerdivisie en van twee regimenten grenadiers en karabiniers van de 6e Legerdivisie. De Waalse soldaat Henri Lambert en de Vlaamse soldaat Ernest Mertens, beide van het 5e Linieregiment, zijn hier broederlijk naast elkaar bijgezet. ‘Mort pour la Belgique’ naast ‘Stierf voor België’.

Graven van de soldaten Henri Lambert en Ernest Mertens van het 5e Linieregiment van de 2e Legerdivisie op de begraafplaats van Wijgmaal.

14

Op de begraafplaats liggen ook twee jeugdigen, beide behorende tot het 1e Regiment Karabiniers. De in Denderleeuw geboren François Moons was slechts 17 jaar. Gustave Kempinaire, geboren op 11 februari 1898 in Hannut, bij Luik, was zelfs nog een jaar jonger. Bijzonder is dat de laatste met de rang ‘caporal’ wordt aangeduid, iets dat voor een 16-jarige toch intrigerend is. Maar de officiële stukken laten geen twijfel en ook Roger Casteels van het HAGOK (zie noot 5) kon geen nadere informatie verschaffen. Beiden waren beroepsvrijwilligers, jongens die in het leger waren gegaan om daar later carrière te maken voordat ze voor de dienst zouden worden opgeroepen. De journalist Gaston Durnez heeft in 1964 eens een onderzoek gedaan naar jeugdige Belgische oorlogsvrijwilligers, waaruit bleek dat er zich in augustus 1914 zelfs 15-jarigen hadden aangemeld.19

Veltem-Beisem Langs de Brusselsesteenweg (de N2) van Brussel naar Leuven ligt de militaire begraafplaats Veltem-Beisem. Verlaagd aangelegd ten opzichte van de weg die in 1914 nooit werd bereikt tijdens Belgische uitvallen. En daarom het passend einde van een rondreis door het gebied. De begraafplaats werd in 1925-1926 aangelegd ter vervanging van kleinere begraafplaatsen. Er zijn 904 militairen bijgezet waarvan239 onbekenden en is daarmee de grootste militaire begraafplaats rond Leuven.20

De Belgische militaire begraafplaats Veltem-Beisem langs de Brusselsesteenweg (N2) van Brussel naar Leuven. In tegenstelling tot die in Eppegem staat er geen monument of hangt er een gedenksteen voor de glorie van de gesneuvelde Belgische soldaten. Een inwoner uit Herent schreef in het bezoekersboek: ‘Blijf het zo mooi onderhouden, het moet dus eeuwig blijven herinneren aan deze verschrikkelijke Grote Oorlog!!’ En dat zou toch groot op een muur gezet kunnen worden.

15

Op nogal wat grafstenen staat de datum van 26 augustus 1914 zoals ook op die van soldaat August Alleman, een 27-jarige soldaat geboren in Ieper en behorend tot het 7e Linieregiment van de 2e Legerdivisie. Alleman is drager van het Vlaamse woord voor ‘iedereen’ en fonetisch van het Franse woord voor Duitser. De strijd rond zijn geboorteplaats Ieper zou later bibliotheken gaan vullen, maar over het gevecht bij Haacht waarin hij zelf sneuvelde is de informatie heel wat minder uitvoerig. Hij verkeert op de begraafplaats in het gezelschap van vijf kapiteins-commandanten waarvan vier uit de Wallonië kwamen en één uit Brussel. Dit bevestigt het stereotype beeld van het Franstalige officierenkorps in het Belgisch leger. Vier van de vijf sneuvelden op 12 september. De op 23 juni 1865 in Villers-Perwin geboren kapitein Henri Bultot was de hoogst gedecoreerde militair van de vijf. Zijn vier medailles zijn netjes op de bronzen plaat op zijn grafsteen weergegeven. Hij sneuvelde op 26 augustus bij Boortmeerbeek tijdens de terugtocht van het 6e Linieregiment van de 2e Legerdivisie naar Antwerpen. Als doodsoorzaak wordt een schot in de buik opgegeven. Het waren dus niet alleen de gewone soldaten die stierven door een dergelijke pijnlijke wond.

Graf (nr. 96) van kapitein-commandant Henri Bultot op de

Belgische militaire begraafplaats Veltem-Beisem.

Tot slot Medio september waren de Belgen terug in hun nationale bolwerk waar de wonden konden worden gelikt. Maar de Belgisch offensieven kende nog een staartje. In de chaos van de strijd hadden soldaten bewust of ongewild het contact met hun eenheid verloren. Diegenen zonder goed verhaal werden voor de krijgsraad gesleept. En zo deed zich in het Belgisch leger ook het beruchte fusillé pour l’exemple en Shot at dawn voor. In Walem werden op 21 september drie door de krijgsraad ter dood veroordeelde soldaten geëxecuteerd.21 Na de Slag aan de Marne verplaatste de strijd aan het Westelijk Front zich weer naar het noorden. Eind september besloot de Duitse legerleiding de Vesting Antwerpen aan te vallen om toekomstige dreiging vanuit het noorden te voorkomen. Op verzoek van de Franse opperbevelhebber Joseph

16

Joffre waagden de Belgen op 25 september bij Dendermonde nog een poging. Ze stuitten daarbij op Duitse troepen die naar het noorden optrokken en die derde uitval werd al in de kiem gesmoord. Op 27 september begon de Duitse aanval op de buitenste Antwerpse fortenring en op 9 oktober was het pleit beslecht. Na Luik viel de tweede onneembare geachte stelling. Het Belgische veldleger trok zich terug tot de zuidwestelijk punt van het land en hield daar naast de Britten en Fransen vier jaar stand achter de rivier de IJzer. Pas vier jaar later op 28 september 1918 zou weer een groot Belgisch offensief worden gelanceerd, maar dat is het onderwerp van een volgend artikel.

Noten 1 Vos, L. De, Simoens, T., Warnier, D., en Bostyn, F., 14-18. Oorlog in België, Leuven, 2014, p. 527-530. Bijlage A geeft een gedetailleerd overzicht van de samenstelling van het Belgische veldleger in augustus 1914. 2 Banks, A., A Military Atlas of the First World War, A map history of the War of 1914-18 on land, at sea and in the air, London, 1989, p. 60. 3 Lampaert, R., Van Maas tot IJzer, België in oorlog speciaal 8, Erpe, 2008. Eerste uitval, p. 89-93. 4 Lampaert, Tweede uitval, p. 96-99. 5 Casteels, R. en Vandegoor, G., 1914 in de regio Haacht, Kleine dorpen in de Grote Oorlog, 1993, 548 pp. Het boek is verkrijgbaar via de Haachtse Geschied- en Oudheidkundige Kring (HAGOK, http://www.hagok.be/). 6 Hertmans, S., Oorlog en terpentijn, Amsterdam, 2013, p. 181-190. 7 Zuckermann, L., De verkrachting van België, Het verzwegen verhaal over de Eerste Wereldoorlog, Antwerpen – Utrecht, 2004, p. 41-49. 8 Casteels en Vandegoor, Hoofdstuk Buken, p. 400-409. 9 Zie: http://www.toerismevlaamsbrabant.be/fietsen/fietsproducten/dijlelinie-fietsroute/index.jsp. 10 Bondt, L. De, en Hallemans, F., De Slag van Imde, 24 augustus 1914. En in 2014 uitgegeven brochure, zie: http://users.skynet.be/fb772494/Teksten%20bezoek%20WFA%205%20mei%202007.htm. 11 Leclercq, A., Les plus grands héros belges de la première guerre, Bruxelles – Paris, 2014. Léon Jules Trésignies, p. 147-150. 12 Voor meer informatie over de in dit artikel genoemde militairen inclusief fiches, zie het Belgian War Dead Register: http://www.wardeadregister.be/nl. 13 Vervaat, P., ‘De korporaal op de postzegel’, De Groote Oorlog, maart 2007, p. 26-27. 14 Voor de namen van de gesneuvelden en details over de begraafplaats, zie: http://users.skynet.be/ym04/cemetery_eppegem_1914.htm. 15 Hertmans, p. 189. 16 Hertmans, p. 184-185. Citaat ingekort. 17 Namen van de gesneuvelden, zie: http://www.abl1914.be/bwg/schiplaken.htm. 18 Namen van de gesneuvelden, zie: http://www.abl1914.be/bwg/wijgmaal.htm. 19 Durnez, G., Zeg mij waar de bloemen zijn, Vlaanderen 1914-1918, Leuven, 1988. Hoofdstuk 4:Vrijwilligers, met een bloem in het knoopsgat. 20 Namen van de gesneuvelden, zie: http://www.abl1914.be/bwg/veltem.htm. 21 Debaeke, S., De dood met de kogel, Belgische soldaten in 1914-1918 gefusilleerd zonder eerlijk proces, Brugge, 2014, p. 19-40. _________________________________________________________________________________

▬ © 2016 - Eric R.J. Wils. De auteursrechten van bovenstaand artikel berusten bij de auteur. Voor gehele of gedeeltelijke overname is dan ook uitdrukkelijk voorafgaande schriftelijke toestemming vereist van de auteur. Ook vragen en opmerkingen kunnen via dit emailadres aan de auteur worden voorgelegd. Dit artikel is eerder, onder dezelfde titel, geplaatst in De Groote Oorlog, het huisorgaan van de Western Front Associatie Nederland.