1

Couvret - stamboom De Couvret-stamboom kan niet anders dan beginnen met een Hugenotenkruis, want zonder hun zo verschrikkelijk vervolgde ‘fois Réformée’ waren wij er niet geweest.

Hugenotenkruis

2

Couvretten in Frankrijk - inleiding Mijn oom Anton Couvret heeft in 1947 een genealoog in Delft gevraagd de stamboom van de familie Couvret uit te zoeken. Tot 1975 heeft hij de stamboom in Utrecht laten bijwerken. Het is nu gemakkelijker om via internet naar voorouders te zoeken. Vooral als een familie twee eeuwen lang in Rotterdam blijft wonen en Rotterdam alle registers gedigitaliseerd heeft. De eerste Couvret in de stamboom van Anton Couvret was Paul Couvret ‘uit Orléans’, gehuwd met Anne Valet. Hun vier kinderen zijn geboren in Delft (1699) en in Cap de Bonne Espérance (1701 en een tweeling in 1703). Die gegevens vind ik ook terug via internet (digitale stamboom Rotterdam). De nu levende hoofdtak van de familie van Paul Couvret woont sinds de Tweede Wereldoorlog in Australië. Ook daar zijn de oudste zoons tot nu toe steeds Paul genoemd. Met de broer van stamhouder Paul, Michael, beroemd in Australië met zijn rockband, heb ik contact. In Canada is een familie Couvret ontstaan uit Victor Couvret en in Engeland is een aantal Couvretten terecht gekomen, waaronder Daniel Couvret. Ook in Duitsland heeft een Josias Couvret de familie voortgezet. Voor zover ik het tot nu toe kan beoordelen komen alle Couvretten voort uit één familie in Frankrijk. Zelfs eeuwen later wonen Couvretten nog altijd in Centre. Het lichtblauwe département hieronder is Eure et Loire, waar de oorspronkelijke Couvret’s gewoond hebben. Parijs is hier groen gemaakt.

Verspreiding van de naam Couvret in Frankrijk, in dit voorbeeld in 1891-1915 De Couvretten ná deze eerste Paul in Nederland en Australië zijn met enige moeite wel terug te vinden. Moeilijker is het om de Couvretten-lijn in Frankrijk na te trekken, terug in de tijd, zeker omdat het daarbij ook nog eens om Hugenoten gaat. Waar te zoeken?

3

Eerst heb ik gezocht naar aanwijzingen voor de herkomst van Paul en Elisabeth. Paul en Anne Valet laten hun eerste dochtertje dopen in Delft. Dat is in 1699. Daarmee staat vast dat zij in Delft waren.

Dopeling Anne Elizabeth Vader Paul Couvret Moeder Anne Valet Getuige Pierre Simon Elizabeth le Herle Plaats Delft Datum doop 14-10-1699 DTB Delft inv. 95 , folio 107

Grappig genoeg trouwt de zoon van hun vrienden Pierre Simon en Elizabeth le Herle later met deze dochter van Paul Couvret en Anne Valet. Maar dat is pas na Zuid-Afrika.

Waalse kerk, Delft Elisabeth Couvret en Josué Cellier zijn in Delft getrouwd, vlak voordat zij naar Zuid-Afrika vertrokken Interessant is te zien dat Josué en Elisabeth woonden in de Voorstraat in Den Haag. Binnenkort ga ik naar Den Haag om te zien of ik meer informatie kan vinden. Hieronder eerst de ‘ondertrouw’ en daarna het huwelijk:

Bruidegom Josue Serrier , jongeman , wonend: 's Gravenhage Bruid Elisabeth Couvree , jongedochter , wonend: Voorstraat Plaats Delft Datum ondertrouw 13-03-1700 DTB Delft inv. 79 , folio 25v

4

Bruidegom Josue Serrut , jongeman Bruid Elisabet Souvree , jongedochter Plaats Delft Datum trouwen 31-03-1700 Datum ondertrouw 13-03-1700 DTB Delft inv. 99

Door de foutieve spelling heeft het even geduurd voordat ik hen gevonden had. Een half jaar na hun huwelijk gaan zij met z’n vieren plus dochtertje Anne Elisabeth naar Zuid-Afrika. Onderstaande brief van de VOC, de kamer van Delft, geeft als aanwijzing voor de herkomst van Paul Couvret “born at Bazaz, near Orleans”.

Precis of the archives of the Cape of Good Hope, Letters received, 1695-1708. H.C.V. Liebbrandt. “Bazaz, near Orleans” kan alleen maar Bazoze zijn (zoals het op oude kaarten heette), later Bazoches-en-Dunois, omdat hier de verzamelplaats was van de streng-gelovige Calvinisten in die tijd.

5

Bazoches-en-Dunois De bronnen over Paul en Elisabeth Couvret, die in 1697 naar Nederland vluchtten en vervolgens in 1700 naar Zuid-Afrika gingen, spreken alle van de geboorteplaats Bazoches-en-Dunois.(zie kaart), zo’n 100 km ten zuidwesten van Parijs en vlakbij Orléans in Frankrijk.

Bazoches-en-Dunois is en was een heel klein dorpje in het départment Eure et Loir (hieronder donkerblauw); het heeft op dit moment nog steeds slechts 260 inwoners. In de zestiende en zeventiende eeuw liepen de Reformées of Hugenoten uit de omliggende plaatsjes zondags naar de Temple van Bazoches-en-Dunois voor de kerkdienst en ook om aangifte te doen van trouwen, doop en overlijden.

6

Het gebied heette vroeger in z’n geheel Orléanais. Nu is het verdeeld in de departementen Loiret en Eure et Loire, in Centre.

Orléanais, 1667- Bazoches lag tussen Vareze en Patay

het wapen van Oréanais

7

Het ligt voor de hand om met name naar de registers van Bazoches-en-Dunois te kijken. Deze registers beginnen in 1671 en eindigen in 1685. Na de herroeping van het Edict van Nantes (1685)) stappen de meeste Hugenoten van de Temple Réformée in Bazoches-en-Dunois over naar de katholieke kerk van het naburige Terminiers om daar de ‘abjuration de l’hérésie de Calvin’ (afzwering van het ketterse geloof) af te leggen. Zij hebben daarbij net gedaan alsof zij niet konden schrijven (wat veel Hugenoten juist wel konden) en daarom niet ondertekend. De meeste protestanten die gedwongen werden katholiek te worden, deden dat alleen formeel, omdat het niet anders kon. Zij werden daartoe gedwongen en konden anders ook niet trouwen, dopen of begraven. De archieven van Terminiers zijn ook digitaal te raadplegen. Vaak ontbreken de registers na 1685 (zoals in Bazoches-en-Dunois) gedurende een aantal jaren; maar van Terminiers zijn ze er nog wel. Hieronder een paar ansichtkaarten van Bazoches-en-Dunois twee eeuwen later.

Na lang graven en spitten begin ik te geloven dat er echt maar één familie Couvret is. Of zij in Frankrijk altijd in de provincie Orléanais hebben gewoond is natuurlijk niet goed na te gaan: de roerige eeuwen waarin de Protestanten werden vervolgd hebben hen misschien naar andere plaatsen gejaagd. Maar het lijkt erop dat zij vooral in deze omgeving hebben gewoond en ik heb er een heleboel kunnen vinden, inclusief hun onderlinge familierelaties. Maar door de ontbrekende jaren is natuurlijk lang niet alles duidelijk geworden.

8

Volgens de diverse (vooral Zuid-Afrikaanse) bronnen zijn Paul en Elisabeth broer en zus en zijn zij respectievelijk omstreeks 1674 en 1676 geboren. In Zuid Afrika is er veel onderzoek gedaan naar de Hugenoten, omdat deze Réfugées een belangrijke rol hebben gespeeld in de ontwikkeling van de Westkaap. In onderstaande noot wordt Paul Couvret de doop op 2 september 1674 toegeschreven.

Helaas klopt dat niet, want die registratie heb ik gevonden en daar gaat het om de doop van Suzanne Couvret, waarbij de broer van vader Pierre, Paul, ‘parrain’ peetvader is van het kind:

Er staat geschreven: Op 2 september 1674 is gedoopt Suzanne Couvret, dochter van Pierre Couvret en Charlotte Moireau, wonend in Frécûl, in de temple van Bazoches-en-Dunois door predikant Jéremie Perrot. De peetvader is Paul Couvret uit Frécûl en de peetmoeder Suzanne Moireau. Zij hebben verklaard dat het kind geboren is op de 15e van de maand augustus en zij hebben ook verklaard dat zij niet kunnen ondertekenen. (vader Pierre ondertekent wel). Deze Paul Couvret is de broer van Pierre. Hij trouwt in 1679 met Suzanne Regnault (ook wel geschreven als Renauld/Renault) en kan dus niet de vader zijn van ‘onze’ Paul. De naam Paul komt in die tijd vrij zelden voor en zeker onder de Couvretten in Frankrijk, maar in eerste instantie kon ik de ‘goede’ Paul Couvret nergens vinden.

9

Elisabeth Couvret In de registers (Paroisse Réformée) van Bazoches-en-Dunois vond ik Elisabeth Couvret geboren op 9 september 1675 en gedoopt op 16 oktober. Zij was de dochter van eerdergenoemden Pierre Couvret en Charlotte Moireau. Zij is de enige Elisabeth Couvret die in deze periode geboren wordt. Haar ouders trouwden op 31 januari 1672. Vader Pierre is bij zijn huwelijk 23 jaar oud (‘ou environ’ wat ik wel een leuk detail vind), dus hij is omstreeks 1648-‘49 geboren en zijn ouders heetten Jean (Jehan) Couvret en Elisabeth Cointepas (soms ook Isabel genoemd). Deze grootouders van Elisabeth woonden in Gommiers (gemeente Terminiers) vlakbij Bazoches. Pierre’s bruid Charlotte Moireau (soms Moreau) was de dochter van Christophe Moireau (wonend in Patay) en Elisabeth Couvret, die op dat moment al overleden is (defuncte). Opnieuw een Couvret dus.

Het gebeurde regelmatig dat tussen twee families meer huwelijken plaatsvonden: ik vond wel vijf Couvret-Moireau-combinaties.

10

Bij de getuigen zie je dat Isaac Moireau oom is van Pierre Couvret via vaders kant. Isaac Moireau was namelijk getrouwd met Marie Couvret, een zus van opa Jehan. Elisée Couvret is oom van Charlotte Moireau via moeders kant. Haar moeder Elisabeth Couvret en deze Elisée Couvret waren dus broer en zus. Mathurin Moireau, oom van Charlotte Moireau via vaders kant was getrouwd met Jeanne Couvret, en was broer van vader Christophe. Zo ingewikkeld kan het zijn! Opa Jehan en vader Pierre ondertekenden bij de doop van Elisabeth Couvret:

Zowel Elisabeth’s vader Pierre als zijn vader Jean kunnen dus schrijven, iets dat in die tijd heel veel vaker niet dan wel het geval is. Ik heb de indruk dat zij zeer sterk aan hun geloof hechtten en het daarom nodig hadden te kunnen lezen (psalmen, de Bijbel, maar misschien ook werken van theologen en filosofen). Ook ‘mijn’ Paul kon schrijven. Heel soms konden vrouwen schrijven, maar dat was echt zeldzaam:

Het gezin van Elisabeth Elisabeth had dus een oudere zus Suzanne en later volgden nog twee broers en een zusje Jean, Julie en Liphard.

Pierre (1649) x (31-1-1672) Charlotte Moireau (1645) laboureur Suzanne (2-9-1674) x Pierre Habert Gommiers/Patay Elisabeth (16-10-1675) x Josué Cellier Jean (28-8-1678) Julie (24-7-2682) Liphard (21-9-1686)

In Frankrijk werd Elisabeth met een oude z geschreven, later meestal herschreven als s. Ook in Nederland wordt afwisselend een s of een z gebruikt. Ik heb voor de s gekozen, maar dat is natuurlijk niet verplicht. Hetzelfde geldt voor Elizée en Elisée en dergelijke. Van Elisabeth’s vader Pierre wordt in een ander register alleen vermeld dat hij laboureur (arbeider) was, wonend in Gommiers vlakbij Patay en Frécûl, kleine plaatsjes die in de omgeving van Bazoches-en-Dunois en Terminiers liggen op hooguit 10 kilometer van Orléans. Pierre’s vader Jehan was maçon couvreur (metselaar/dakbedekker). Er waren wel meer maçons couvreur, misschien is de naam Couvret er zelfs wel van afgeleid. De familie was dus van betrekkelijk lage afkomst en zij woonden op het platteland. Andere familieleden waren rieten-dakbedekkers (couvreur en chaume) of soms wijnboeren. ‘Mijn’ Paul Couvret was als jongen hoefsmid.

11

Eerder genoemde Elisée Couvret en diens broer Thomas waren molenaarsknechten en wel in deze molen, die nog steeds bestaat!

De al heel oude (vijftiende eeuw), later wel gerenoveerde, molen St Thomas En hoe die er nu uitziet:

12

Bazoches-en-Dunois ligt in een uitgestrekt gebied, de graanschuur van Frankrijk genoemd, met hele kleine dorpjes en steden als Chartres, Chateaudun en Orléans in de buurt en het waait er flink, want er is nu een heel windmolenpark:

Bazoches-en-Dunois In het hele gebied Orléanais woonden er in die tijd 6.400 protestanten op het platteland:

13

In de registers (Paroisse Réformée) van Bazoches-en-Dunois vond ik Elisabeth Couvret geboren op 9 september 1675 en gedoopt op 16 oktober. Zij was de dochter van eerdergenoemde Pierre Couvret en Charlotte Moireau. Zij is de enige Elisabeth Couvret die in deze periode geboren wordt. Het jaartal klopt goed en omdat de meeste andere Couvretten in de jaren 1700 nog te vinden zijn en deze Elisabeth niet, geloof ik dat we ervanuit kunnen gaan dat zij de Elisabeth is die met Josué Cellier trouwde en in Zuid-Afrika ging wonen. Haar doopakte is iets moeilijker te lezen:

De naam van de peetvader Etienne Moudavin, komt verder niet meer in de registers voor, peetmoeder en naamgeefster Elisabeth Fricheteau is een schoonzusje van Charlotte: zij is de zus van de man van Charlottes zus Elisabeth Moireau die met Simeon Fricheteau getrouwd was. Over Elisabeth Couvret komen we niets meer te weten, behalve dat zij getuige was bij het huwelijk van haar zus Suzanne. Zij heeft niet ‘de ketterij’ afgezworen (in 1685/1686 was zij nog te jong) en in Terminiers, waar haar familie wel trouwt, kinderen krijgt en sterft zien we haar niet meer. Reden temeer om te veronderstellen dat zij de juiste Elisabeth Couvret is.

Paul Couvret Paul Couvret bleek moeilijker te vinden. Hij moet eerder geboren zijn dan 1671, het jaar waarin de registers die bewaard zijn gebleven beginnen. In elk geval was hij niet een broer van Elisabeth: alle kinderen van Pierre Couvret en Charlotte Moireau zijn terug te vinden en er ‘past’ niet een zoon Paul tussen. Van een genealoog in Frankrijk, Eric Budon, kreeg ik een aantal gegevens waarmee ik meer begreep van de familie Couvret. Onder andere het volgende bericht uit een notarièle akte:

Hier trouwt de oudste zus van Elisabeth, Suzanne Couvret, in 1694, terwijl haar vader Pierre al overleden is. Getuigen bij haar huwelijk (épouse) zijn haar broer Jean en haar zusters Elisabeth (onze Elisabeth dus) en Julie (hier foutief als Julien aangegeven). Paul en Thomas zijn broers van vader Pierre (dus ooms van Suzanne), Elisabeth en Suzanne Moireau zijn tantes (zussen van moeder Charlotte) en ‘onze’ Paul Couvret le jeune (de jonge) is ‘cousin germain’, dat wil zeggen ‘volle neef’ van Suzanne. Zijn vader en Suzanne’s vader zijn dus broers. Daarmee wordt ook duidelijk dat ‘onze’ Elisabeth Couvret en ‘onze’ Paul Couvret geen broer en zus waren, maar neef en nicht. Paul was de zoon van Thomas. De ongeveer 24-jarige Paul is maréchal, wat hoefsmid betekent. Later zien we dat hij schoenmaker is en aan de VOC opgeeft dat hij ook wijnboer is, net als Josué Cellier. Maar het kan best zijn dat zij dat voor de zekerheid hebben gezegd om in Zuid-Afrika te kunnen komen.

14

De familie zag er zo uit: opa en oma van Elisabeth en Paul Couvret waren Jean Couvret en Elisabeth Cointepas en de overgrootouders heetten Jean Couvret en Marguerite Templier. Dan zitten we alweer in het jaar 1580. Thomas, Pierre, Samuel, Anne en Paul (en waarschijnlijk Isabelle) waren kinderen van Jean en Elisabeth Cointepas. Misschien waren er meer kinderen. Jean Couvret (ca 1580) x (ca 1605) Marguerite Templier Kinderen

Magdeleine (ca 1610) x 1631 Jean Fousset / xx Jean Renault

Marie (ca 1612) x Isaac Moireau Pierre x ? maçon couvreur Bazoches-en-Dunois Jean Couvret (1617) x (1648?) Elisabeth/Isabelle Cointepas maçon couvreur Gommiers kinderen Thomas x ? laboureur Paul x Anne Valet maréchal, Gommiers Pruneville/Bourneville = Guillonville

Pierre (1649) x (31-1-1672) Charlotte Moireau (1645)

fille de Christophe x Elisabeth Couvret

laboureur Suzanne (2-9-1674) x Pierre Habert

Gommiers/Patay Elisabeth (16-10-1675) x Josué Cellier Jean (28-8-1678) Julie (24-7-2682) Liphard (21-9-1686) Samuel (1650) x 1670 Marie Vincent († 2-11-1673) catholique Coinces/Terminiers Pierre (10-9-1673) Samuel xx 30-1-1674 Jeanne Gauchet Anne x Pierre Besnard Pierre (1-3-1678)

Catherine (1-2-1690) x Pierre Pasquier

Toussine x Nicolas Fousset

Anne x Jacques Blin

Paul (1653) x (23-4-1679) Suzanne Renault fille d' Isaac et Magdeleine Baudoin

couvreur en chaume François (..-3-1681)

Gommiers Marie Madeleine (17-3-1787) Marguerite (3-1-1689) † 24-10-1690 Jean (13-6-1690) † 10-9-1690 Tiennette (22-10-1992)

? Isabelle x Eusebe Barrier

Bazoches-en-Dunois Jacques (17-4-1672)

15

Veel van hun leven is te volgen in de oude registers. Je ziet daar hun huwelijken, de doop van hun kinderen, zij getuigen bij familie en vrienden en uiteindelijk gaan zij dood. Niet alles is bewaard gebleven. Jammer genoeg is van de ouders van Paul niet veel bekend, zelfs niet de naam van de moeder. Oom Samuel was de enige die katholiek was, althans Samuel komt zelden of nooit in Bazoches-en-Dunois en gaat al van jongs af aan naar de katholieke kerk van Terminiers. Alle anderen zijn protestants. Overgrootvader Jean Couvret (x Marguerite Templier) uit 1580 had waarschijnlijk twee broers Gilles en Vincent die met twee zussen Godefroy waren getrouwd. Deze relatie is niet helemaal zeker, maar over hun kinderen is veel te vinden. Zij zijn directe familie van Paul en Elisabeth. Zo volg je de geboorte van wel 18 kinderen van Daniel Couvret (ouders Etienne x Suzanne Pissier), die vervolgens doodgaan of juist oud worden en zelf trouwen en kinderen krijgen. Ik heb het tot 1730 gevolgd tot de namen me te onbekend werden. Telkens zie je de verschillende familieleden bij elkaar getuige zijn van huwelijk en doop van kinderen en af en toe staat er bij vermeld om welke familierelatie het gaat. ?Gilles Couvret x Marie Godefroy

? Gilles Couvret x ?

Marie Couvret (1615) x Nicolas Fousset frère de Jean Fousset x Magdeleine Couvret (de Jean x M Templier) kinderen Nicolas x Marie Gallard enfants Nicolas x Toussine Couvret (fille de Samuel x Jeanne Gauchet) Elie Fousset (1635) x Francoise Godard enfants Elie x 1688 Suzanne Fricheteau Suzanne (1661) x 1681 Pierre Fousset Paul x 1693 Marie Corneau Suzanne Fousset (1640) x Etienne Fougere (1625) (frère de Marie Fougere x Thomas Couvret) Marie Fousset x Paul Godefroy enfants Daniel Godefroy (1665) x Charlotte Couvret (d'Elisée) Marie Godefroy (1667) Etienne Couvret (ca 1620) x Suzanne Pissier Suzanne (1650) x (1-12-1672) Charles Trembleron

Daniel (1651) x (..-7-1683) Suzanne Couvret / xx (3-2-1696) Anne Mercereau

Etienne x (< 1671) Judith Vannier (1659) André x ? Orleans Daniel Couvret (ca 1625?) x Claudine Godard (1635) Daniel (1660) x ?

Suzanne (1673) x Louis de Perte

16

?Vincent Couvret x Charlotte Godefroy Marie Couvret x (16-4-1635) Louis Chahuteau (fille de Vincent Couvret x Charlotte Godefroy) Etienne Chahuteau cousin germain de Charlotte (d'Elisée Couvret x Marguerite Audiger)

Thomas Couvret (ca 1620) x Marie Fougere († dec. 1676)

? Vincent x ? Marie (1650) x Jacob Godard Judith (1651) x Pierre Godefroy Magdeleine (1655) x Pierre Habert Suzanne (1660) x Daniel Couvret Anne (1664) x André Chevallier Thomas (1665) x Marguerite Renault Françoise (1666) x Denis Hagé/Aager ? Etienne (1668) x Marie Lucas Elisabeth Couvret(ca 1625) x Christophe Moireau Charlotte (1645) x Pierre Couvret (fils de Jean x Elisabeth Cointepas) Elisabeth (1649) x Simeon Fricheteau Suzanne (16?) x Jean Lucas (? x Marie Callu?) Marie Couvret (ca 1630) x Pierre Sellier Pierre Sellier ? Jeanne x Etienne Moireau Anne x Etienne Callu

Elisée Couvret (ca 1635) x Marguerite Audiger (1640) (serviteur) meunier

? Elisée (1665) x ?

Charlotte (1671) x Daniel Godefroy (fils de Paul Godefroy

x Marie Fousset (fille de Nicolas Fousset x Marie Couvret) Marguerite (1674) x ? Judith (1675) x Pierre Godefroy Pierre (1680) (cousin de Liphard (de Pierre) ? Daniel Couvret x ? ?Charlotte Couvret x Louis Blainvillain

Hierboven zien we ook Pierre Sellier die getrouwd is met Marie Couvret. De familie Sellier speelt een belangrijke rol in de familie Couvret. Het is goed mogelijk dat deze Pierre Sellier een broer is van de vader van Josué Cellier, die in dezelfde tijd in Bazoches-en-Dunois woont en zoontje Nicolas krijgt. Ook in Frankrijk wordt Cellier geschreven als Sellier, Cillier en Siljé. Dat hangt van de predikant of pastoor af. De e wordt in elk geval vaak als een i geschreven. Pierre Sellier/Cellier is bij heel veel gebeurtenissen in de familie Couvret aanwezig.

17

In onderstaande akte zien we Josué Cellier en Judith Rouilly die waarschijnlijk de ouders zijn van Josué Cellier, die met Elisabeth Couvret trouwde. Hieronder de doop van zoon Nicolas.

Zij wonen in 1676 in Bazoches-en-Dunois en zijn dus ook Reformée’s. Hun getuigen Jehanne Cellier en Maurice Rouilly wonen dan (nog) in Orléans. Mogelijk is Jehanne Cellier een dochter (zus van Josué), maar uit andere aktes lijkt eerder alsof zij een dochter is van Pierre Sellier. Uiteraard kunnen zij ook allebei dochters met de naam Jehanne gekregen hebben. Vader Josué kan schrijven, want hij ondertekent de doop-akte. In de ongeveer zestig jaar die ik heb onderzocht, zie je dat de protestantse families steeds met mensen trouwen die dichtbij zijn. De zwaar vervolgde Hugenoten maken in dit gebied maar ongeveer 2% van de bevolking uit. Zij trouwen begrijpelijkerwijs het liefst met andere protestanten. Daarom zie je ook dat broers van de ene familie met zussen uit de andere familie trouwen. Families zijn vaak meer dan vijf of zes keer met elkaar verbonden en ook neven en nichten trouwen wel eens met elkaar. De kans dat deze familie Cellier inderdaad de ouders zijn van Josué Cellier is daarom groot. Hoe had Elisabeth anders Josué kunnen leren kennen? Het waren maar heel eenvoudige mensen, die hard werkten en heel overtuigd waren van hun geloof. Als je zo verschrikkelijk vervolgd wordt voor je religie, is het logisch dat je met mensen trouwt uit andere protestantse families die je al goed kent. En omdat er niet zo heel veel protestanten waren, trouwen de families telkens weer onderling met elkaar.

18

Iets meer over het leven in Frankrijk Onze voorouders geloofden eerst in de leer van Luther en daarna steeds vaker in Calvijn in een tijd dat het katholieke geloof met de Paus in Rome oppermachtig was. De kerk besliste over leven en dood en alles wat erbij kwam. De Katholieke kerk had heel veel geld en de Koning werd gesteund door de Paus. In die eeuwen liet de Katholieke kerk ook zién hoe machtig de kerk was door met veel pracht en praal vele processies te houden, waarbij prachtige afgodsbeelden werden meegevoerd. De beelden en relikwieën waren heilig voor hen. En als je geld had kon je ‘een plaatsje in de hemel kopen’, je kon je zonden dus afkopen. Zowel het vereren van beelden, de rijkdom van de kerk, de macht die het geloof had in alle zaken van het leven, de Paus als afvaardiging van God en het feit dat je je zonden kon afkopen, was voor Protestanten reden om zich te verzetten. Zij geloofden niet dat God een vertegenwoordiging op aarde had in de vorm van een Paus. Zij geloofden niet dat je God kon eren als je afgodsbeelden kuste en aanbad. De Réformée hadden een puur geloof en zij waren bescheiden. Zo vonden zij ook dat Christus het brood en de wijn bij het laatste avondmaal alleen symbolisch zijn lichaam en geest had genoemd. De Katholieken vereerden de hostie die zij in de kerk kregen alsof het werkelijk het lichaam van Christus was. De Protestanten hadden in vele opzichten een andere interpretatie van de Bijbel. In het dagelijks leven werkten zij hard, zij kleedden zich meestal in eenvoudige zwarte kleren en hadden eenvoudige kerken zonder opsmuk. Protestanten wilden goed leven, zodat zij God behaagden en door hun goede leven in de hemel zouden komen. Daarom deden zij niet mee aan grote feesten, dansen was niet gepast en zij speelden geen kaartspellen om geld. Uiteraard gingen zij niet met hoeren om en drank was ook verboden. Zij leefden puur en hielpen elkaar en mensen die het moeilijk hadden. En door de eeuwen heen hebben zij vaak gedacht dat God hen strafte, omdat zij het nog niet goed genoeg deden. Omdat zij de Paus niet accepteerden en de pracht en praal van de Katholieke Kerk verfoeiden, waren zij ‘vreemd’ en eigenlijk ook tegen de heersende macht. Als er weer een grote processie door de straten liep werden de hugenoten gedwongen om ook hun huizen te versieren. Hoewel de protestanten zich vaak rustig en afzijdig hielden, zijn er veel ruzies en opstootjes ontstaan door dit soort kleine zaken. Maar door de eeuwen heen zijn er ook grote oorlogen geweest, waarbij mensen ook hun stadgenoten afslachtten. De Hugenoten hebben daarbij net zo goed afschuwelijke dingen gedaan, maar het meeste geweld kwam over hen heen omdat zij een minderheid waren. Iets waar de Katholieken wel jaloers op waren was het feit dat de protestanten prachtige psalmen zongen. Zij zongen tijdens hun werk, wandelingen buiten en in hun eigen huizen. Wat de Katholieken ook verschrikkelijk vonden is dat de Protestanten zelfs psalmen bleven zingen als hun tong was afgesneden en zij op de brandstapel stonden. Sommige Katholieken werden daardoor zelf protestants omdat het zo indrukwekkend was dat er wel een waarheid in moest zitten. Protestanten werden vaak vooral als zonderlingen beschouwd. In hun zwarte kleding en hun eigen kleine gemeenschappen waren zij ‘anders’ dan anderen en dat riep weerstand op. Maar vaak konden zij bijzonder goed debatteren en konden zij beter dan de Katholieken de meest kritische vragen over hun geloof prachtig beantwoorden. Er is een prachtig boek van Pierre van Enk: Frankrijk en de Hugenoten, Drie eeuwen onderdrukking en verzet, waarin mooi beschreven wordt hoe het tussen 1500 en 1800 is gegaan met de geloofsstrijd in Frankrijk.

19

Diensten, doop, trouwen en de registratie van het overlijden van de Protestanten (Réformées) van onze families gebeurden tot eind 1685 in de ‘Temple de Bazoches-en-Dunois’ In veel van de aktes zien we de naam van Jérémie Perrot, de ‘curé’ of ‘ministre’ (de predikant dus) van de temple. Hij is tot 1682 in de parochieregisters te vinden en daarna bezwijkt hij onder de druk en wordt katholiek. Had hij dat niet gedaan, dan waren zijn jongste kinderen van hem afgepakt om katholiek te worden opgevoed

Anders dan in dit citaat gaat Perrot niet letterlijk naar Rome, maar naar een plaatsje iets zuidelijker, waar hij (katholiek) pastor wordt. En zoals het knipsel vermeldt waren de Calvinisten in Bazoches-en-Dunois recalcitrant en lieten zij zich niet zomaar overhalen tot het afzweren van hun geloof. In 1685 veranderde dat op een verschrikkelijke manier, want de hel brak opnieuw los voor de Hugenoten. Ook in dit gebied. Met de herroeping van het Edict van Nantes wordt het leven van Protestanten onmogelijk gemaakt. Veel of eigenlijk bijna alle protestantse Temples werden vernield tijdens deze hernieuwde uitroeiing van de ‘ketterse’ Hugenoten. Hieronder een voorbeeld van een die bewaard is gebleven.

De Protestanten in Frankrijk hebben het moeilijker gehad dan elders in Europa. Er zijn eeuwenlang godsdienstoorlogen gevoerd en dat was ook in Spanje, Portugal, Italië en Engeland heftig, maar in Frankrijk speelde Louis XIV met zijn dwangmatige behoefte aan alleenheerschappij een voor de Protestanten extra moeilijke rol. Hij was de enige koning die ook ‘Divine’ was, de (zelfbenoemde) vertegenwoordiger van God op aarde. En hoe zou het dan mogelijk zijn dat er Fransen waren met een ander geloof? In de hele strijd tussen kerk en staat, het willen vastleggen van het ‘ware’ geloof, het onmogelijk maken van alles wat anders was (heksen, Catharen, Joden, homoseksuelen en alle andere

20

ketters) had Louis XIV als machtigste heerser van Europa ook met de macht van andere vorsten te maken. De Hugenoten vonden in Zwitserland en Nederland steun en dat kon Louis XIV niet gebruiken.

De Zonnekoning

Na bijna een halve eeuw van Inquisitie, waarbij honderden Protestanten op de brandstapels eindigden (terwijl zij psalmen bleven zingen overigens!) had het Edict van Nantes enige vrijheid gegeven. Dat Edict werd op 13 april 1598 uitgevaardigd. De Hugenoten mochten onder bepaalde voorwaarden hun geloof uitoefenen en kregen enige rechten, ook op bestuurlijk gebied en in het uitoefenen van beroepen. Hiermee wilde (de voormalig protestantse) koning Hendrik IV de godsdienstige twisten in Frankrijk beëindigen.

21

Het Edict zorgde inderdaad tijdelijk voor de gewenste vrede, totdat kardinaal Richelieu de Hugenoten in 1629 hun rechten weer grotendeels ontnam. Lodewijk XIV, die naarmate hij ouder werd steeds devoter katholiek werd, trok het Edict in 1685 helemaal in. De herroeping van het "Edict van Nantes" op dinsdag 16 oktober 1685 heet formeel het "Edict van Fontainebleau". De herroeping werd bejubeld door de Katholieken, de meerderheid van de bevolking, er werd flink feest gevierd. Louis XIV verdedigde het Edict tegenover de andere landen onder het mom dat er toch geen Protestanten meer waren. Gek genoeg vereerden de Hugenoten de Koning net zo hevig als de Katholieken dat deden. Lange tijd hebben zij zich zelf schuldig gevoeld over wat hen overkwam en dachten zij dat Louis XIV er geen weet van had. Zij waren eerder kwaad op zijn raadsheren. Toen de koning op Fontainebleau de Révocation ondertekende, waren de Protestanten geschokt.

Ondertekening van het Edict van Fontainebleau – 1685

Er werd nu rigoureus met de Hugenoten afgerekend. Vooral in het Zuiden van Frankrijk werd er enorm huisgehouden. Met de inkwartiering van Dragonders (zeer ruwe mannen uit het leger) in de huizen van Protestanten had de Koning veel succes. Voor de Koning was het goedkoper om de soldaten onder te brengen, want de protestanten moesten hen verzorgen en te eten geven. De soldaten verkrachtten de dochters en vrouwen en dwongen de man vastgebonden en wel toe te kijken. Er vonden martelingen plaats en alle bezittingen werden vernield of afgenomen. Na een paar dagen Dragonders in huis gaven de Protestanten dus wel toe en bekeerden zich.

22

Dragonders in huis

Een ander dwangmiddel was het afpakken van kinderen om deze een heropvoeding te geven. Er waren veel verklikkers die rijkelijk beloond werden als zij bijvoorbeeld doorgaven dat mensen psalmen zongen of bij elkaar kwamen om de Bijbel te lezen. Wie zich niet liet bekeren werd in het klooster gegooid (vrouwen) of moest galeislaaf worden met een brandmerk GAL op de schouder. De meesten overleefden dat niet. De Temples werden verwoest en geloofsbelijdenis in welke vorm dan ook mocht niet gezien of gehoord worden, want anders kon je onthoofd of opgehangen worden. Hoewel de Hugenoten onder druk katholiek werden en als het niet anders kon naar de kerk gingen, bleven zij hun geloof trouw. De doop werd stiekem gehouden met mensen op de uitkijk, de psalmen zong men ’s nachts in de bossen en er kwamen hele kleine bijbeltjes die de vrouwen snel onder hun rokken konden verstoppen.

Dopen in het geheim

23

Kleding van de pastoor Kleine, gemakkelijk te verstoppen Bijbels Vooral begraven werd moeilijk als je het geloof niet had afgezworen. Soms werd iemand die ‘als ketter’ overleden was, naakt door de straten gesleept en werd de familie te schande gezet:

Overleden ‘ketters’ worden naakt door de straten gesleept

24

De meeste Couvretten zijn na de herroeping van het Edict van Nantes op dinsdag 16 oktober 1685 nog dezelfde zondag naar de katholieke kerk in Terminiers gegaan om hun geloof af te zweren. Dat betekent dat de vervolging ook in Bazoches-en-Dunois hevig was. Hier een leesbaar voorbeeld van zo’n afzwering van ketterij. In 1704 trouwt een neef van Elisabeth, Pierre Couvret, met Jeanne Moireau, die dochter is van Jeanne Sellier (misschien een dochter van pa Josué Cellier). Om te kunnen trouwen moeten zij eerst de ketterij van Calvijn afzweren, wat zij hieronder dan ook doen. Op de volgende pagina staat hun huwelijk.

Ook over Paul Couvret wordt beweerd dat hij vanwege zijn geloof in het kasteel van Saumur gevangen heeft gezeten:

Ik heb dat niet kunnen vinden en het Musée de Désert in Saumur kan het desgevraagd ook niet voor mij bevestigen, terwijl zij heel goed gedocumenteerd zijn. Nog een bron vermeldt dat deze gevangenschap in 1714 moet zijn geweest, hoewel de auteur niet weet of het dezelfde Couvret was. Het lijkt me onwaarschijnlijk, maar het is toch storend om het niet te weten. Deze versie zou betekenen dat de Couvretten na hun verblijf in Zuid-Afrika naar Frankrijk zijn gegaan. En dat verklaart dan weer dat Paul in Nederland niet in overlijdensregisters staat en dat zij tussen 1712 en 1721 onvindbaar zijn. Uit de VOC-dossiers blijkt echter dat er tussen Kaap de Goede Hoop en Nederland niemand van boord is gegaan.

25

Het zou wel kunnen dat de kinderen na 1685 in een klooster zijn gezet (Paul en Elisabeth waren toen zo’n beetje 10 en 14 of 15 jaar oud). Laat ik het er voorlopig op houden dat Protestanten het verschrikkelijk hadden, zeker na 1685 weer en dat is de periode dat veel (tenminste 180.000) Hugenoten het land ontvluchtten ook al was dat streng verboden en stond daar de doodstraf op. Paul en Elisabeth hebben nog gewacht tot na het Verdrag van Rijswijk in 1697. Toen kwam er een einde aan de negenjarige oorlog tussen Frankrijk en Nederland en was de hoop vervlogen dat Nederland de Protestanten zou helpen in hun strijd voor hun geloof. Op dat moment is een tweede golf vluchtelingen vertrokken, waaronder Paul en Elisabeth Couvret.