C.A. Zuidberg1, H. Woelders1, H. Sulkers1, A. Boks2 en S.J. Hiemstra1

Centrum voor Genetische bronnen Nederland (CGN) Wageningen Universiteit en Research Centrum

Augustus 2009 Rapport 2009/……

Conservering van sperma van de Nederlandse zeldzame kippenrassen

1 Centrum voor genetische Bronnen Nederland (CGN) van Wageningen UR 2 Stichting Zeldzame Huisdierrassen

© 2007 Wageningen, CGN/ Stichting DLO Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een

geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van CGN/ Stichting DLO. Exemplaren van dit rapport kunnen bij de (eerste) auteur worden besteld.

CGN, Centre for Genetic Resources, the Netherlands

Adres : Edelhertweg 15, 8219 PK Lelystad

: Postbus 65, 8200 AB Lelystad

Tel. : +31 320 23 82 38

Fax : +31 320 23 80 50

E-mail : kees.zuidberg@wur.nl

Internet : www.cgn.wur.nl/AnGR

Woord vooraf Dit project is uitgevoerd door het Centrum voor Genetische Bronnen Nederland (CGN van wageningen UR) te Lelystad in nauwe samenwerking met een vertegenwoordiger van de Stichting Zeldzame Huisdierrassen,

die als intermediair fungeerde naar fokkers / eigenaren van de hanen. Zonder de medewerking van de fokkers en leden van de rasverenigingen van de betreffende pluimveerassen en de bereidwilligheid om hun fokdieren af te staan had dit project niet kunnen slagen. Ook de betrokkenheid en inzet van de biotechnische medewerkers J.W. Deetman, A. Ter Laak, G. Visscher en Jan Truin en André Huiskes van de

stofwisseling- en klimaataccommodatie van de Animal Sciences Group in Lelystad is van groot belang geweest voor het welslagen van het project.

Samenvatting

Na de eerste drie „inhaalslagen‟ in 2003, 2005 en 2007 is weer een project opgezet om te komen tot het verzamelen van genetisch materiaal van een aantal hanen van zeldzame kippenrassen (inhaalslag 4). Het doel van het project is om (de genetische variatie van) deze (kleine) rassen veilig te stellen in de genenbank.

Met de financiële middelen van 2009 kon voor de vierde maal worden gestart met een aantal hanen van rassen, die in 2003, 2005 en 2007 niet voldoende aan bod waren gekomen. In een evaluatie met de Stichting Zeldzame Huisdierrassen en rekening houdend met de reeds aanwezige genenbank collecties zijn zestien rassen geselecteerd waarvan genetisch materiaal is gecryo-conserveerd, te weten het Hollandse

Kriel (11), Eikenburger Kriel (5), Sabelpoot Krielen (10), Fries Hoen (2), Hollands Kuifhoen (6), Assendelfter Hoen (6), Drents Hoen (3), Groninger Meeuw (5), Noordhollands Hoen (6), Twents Hoen (3), Chaams Hoen (3), Welsumer (2), Lakenvelder (2), Nederlandse Uilenbaard (2), Barnevelder (4) en het Hollands Hoen (3). Van deze 16 rassen zijn totaal 73 hanen aangevoerd. Vier hanen zijn in de eerste dagen reeds gesneuveld. (zie 2.7 “Gezondheidscontrole hanen”). Van één Eikenburger Kriel haan kon geen sperma worden

verkregen. Met de aanvulling van het sperma van de hanen van voornoemde rassen zou de doelstelling kunnen worden bereikt, om van elk ras ca. 800 doses sperma in opslag te hebben van minimaal 10 hanen. In totaal zijn in deze vierde inhaalslag 5534doses sperma ingevroren en in de genenbank weggezet. De Eikenburger Kriel haalde deze aantallen niet vanwege de te geringe spermaproductie (ruim 200 doses !). Van het Drents Hoen, de Assendelfter Hoen en de Schijndelaar benaderen de aantallen doses sperma de

800.

Spermacel van een haan

( “Van Voorst en Leenstra” )

Inhoudsopgave

Voorwoord

Samenvatting

1 Inleiding .............................................................................................................................. 1

2 Selectie en behandeling van de hanen .................................................................................. 2

2.1 Selectie van rassen en hanen ................................................................................................... 2

2.2 Aanvoer van hanen .................................................................................................................. 2

2.3 Huisvesting en verzorging ........................................................................................................ 3

2.4 Registratie en identificatie ........................................................................................................ 3

2.5 Demonstratie en publiciteit ....................................................................................................... 3

2.6 Afvoer hanen........................................................................................................................... 3

2.7 Gezondheidscontrole hanen ..................................................................................................... 3

3 Spermawinning en spermaverwerking ................................................................................... 5

3.1 Materialen en methoden ........................................................................................................... 5

3.2 Training en spermawinning ....................................................................................................... 5

3.3 Dagplanning spermawinning ..................................................................................................... 6

3.4 Winning van sperma ................................................................................................................ 7

3.5 Voorbereiding en aanlevering ................................................................................................... 7

3.6 Spermaverwerking .................................................................................................................. 8

3.6.1 Invriesprotocol .............................................................................................................. 8

3.6.2 Opslag en registratie ..................................................................................................... 8

4 Resultaten ........................................................................................................................... 9

5 Discussie en conclusies ...................................................................................................... 10

5.1 Conserveringsdoelstellingen ................................................................................................... 10

5.2 Rasverschillen ....................................................................................................................... 11

5.3 Opmerkingen ........................................................................................................................ 11

6 Bijlagen ............................................................................................................................. 15

1

1 Inleiding

Het Ministerie van LNV heeft per brief van 29 juli 2003 na de uitbraak van Aviaire Influenza (AI) de opdracht verstrekt aan het CGN om te komen tot het veilig stellen van de genetische variatie van diverse rassen pluimvee. CGN heeft voor de conservering van genetisch materiaal (sperma) van pluimvee in de genenbank in 2003 een start gemaakt met een zestal rassen. Voor dit project was dat jaar een bedrag uitgetrokken voor een zestal rassen met elk 10 hanen.

Ook voor het jaar 2005 heeft het Ministerie van LNV een bedrag uitgetrokken om een tweede inhaalslag uit te voeren (toekenningsbrief TRCDWK/2004/3137 van 16 november 2004). Voor het jaar 2007 waren er uit binnen de reguliere LNV programmafinanciering wederom gelden beschikbaar om van de “laatste” rassen (die niet eerder aan bod kwamen in inhaalslag één en twee) sperma van hanen te conserveren (inhaalslag nummer 3).

Voor 2009 is na de evaluatie van de afgelopen drie inhaalslagen met de Stichting Zeldzame Huisdierrassen, een lijst opgesteld met rassen waarvan nog aanvulling van sperma nodig is in de genenbank om de uiteindelijke doelstelling, de 800 doses diepvriessperma per ras, te realiseren. In de maand februari 2009 heeft CGN concrete afspraken gemaakt over de planning en inhoud van het

project met de Stichting Zeldzame Huisdierrassen en de proefdierfaciliteiten van de Animal Sciences Group in Lelystad, binnen de financiële kaders van inhaalslag 4. Met het nieuwe beschikbare budget kon in 2009 van ca. 70 hanen sperma worden gewonnen en geconserveerd. De volgende stappen zijn ondernomen:

1. Aanvulling van de reeds aanwezige pluimveerassen en aantal hanen per ras voor opname in de genenbank (april 2008)

2. Aanvraag t.a.v. dierproeven. De DEC van ASG heeft geen bezwaar gemaakt tegen het houden van hanen voor spermaproductie (Zie bijlage 8, februari 2009)

3. Contractuele afspraken maken met eigenaar/fokker van hanen over huur of overname van hanen

(maart-april 2009) 4. Trainen van hanen, spermawinning en conservering (april, mei, juni en juli 2009)

De na 2003 aangepast protocollen van de cryo-conservering van hanensperma, zoals gebruikt in 2005 en

2007, zijn wederom gebruikt voor het invriezen van hanensperma in 2009. Half april zijn de geselecteerde hanen aangevoerd. Na een aantal dagen van acclimatisering van de dieren is het trainen in de tweede helft van april opgestart. Vanaf 27 april tot en met 15 juli zijn 21 dagen gebruikt om sperma van de hanen te winnen en te verwerken. Het ingevroren sperma werd per dag opgeslagen in het

opslagvat voor Lelystad. Omdat de vaten voor Utrecht al vol waren is besloten dit aanvullende sperma in één opslagvat te doen en in Lelystad te bewaren. Op de productiedagstaten zijn alle gegevens per dag weergegeven. Via een programma zijn de dagstaten “overgezet” in zogenaamde dierstaten en vervolgens digitaal opgeslagen in Cryo-IS. (Cryo Informatie Systeem) van CGN-AnGR.

2

2 Selectie en behandeling van de hanen

2.1 Selectie van rassen en hanen

De vertegenwoordigers van CGN en de Stichting Zeldzame Huisdierrassen zijn overeengekomen dat met cryoconservering van 10 hanen per ras de diversiteit binnen het ras in voldoende mate is vastgelegd. Met ca

80 doses sperma per haan, dus 800 per ras, zou het ras moeten kunnen worden teruggefokt. De 10 gekozen hanen per ras moeten de variatie binnen het ras vertegenwoordigen. Eventueel kunnen meer dan 10 hanen per ras worden gekozen bij veel kleurslagen binnen het ras en minder dieren bij uniformere kleuring. Na een evaluatie van eerste drie conserveringssessies in 2003, 2005 en in 2007 zijn de 16 rassen gekozen, waarvan nog niet voldoende sperma aanwezig was in de genenbank (zie bijlage 4; evaluatie spermavoorraad).

De secretarissen van de speciaal clubs van de genoemde pluimveerassen zijn vervolgens door de vertegenwoordiger van SZH benaderd met de vraag om medewerking te verlenen bij de selectie van hanen/eigenaren met als doel zoveel mogelijk variatie binnen het ras aan te leveren.

2.2 Aanvoer van hanen

Het doel was de hanen door CGN te laten overnemen voor 25 Euro per haan. Echter ca. 40 % van de hanen is te leen aangeboden. We mogen concluderen dat we naast de gebruikshanen, die hun “werk” al gedaan hebben, ook met een groep hanen te maken hebben die nog voor de fokkerij beschikbaar zijn. Met de betreffende fokkers/eigenaren is een overeenkomst gesloten (bijlage 7) voor overname/leen van hanen voor

spermawinning. Tabel 1 laat zien hoeveel hanen zijn aangekocht of te leen aangeboden. Per ras is er nogal wat verschil in de keuze die de fokkers hebben gemaakt, hun hanen verkopen of uit te lenen.

Tabel 1: Overzicht per ras van de keuze koop/leen.

Ras Verkoop Leen

Barnevelder 2 2 Drents Hoen 1 2 Twents Hoen - 3

Ned. Uilenbaard - 2 Welsumer 2 - Hollandse Kriel 11 - Lakenvelder - 2

Fries Hoen 1 1 Noordhollands Hoen 4 2 Groninger Meeuw 2 3 Assendelfts Hoen 3 3 Hollands Hoen - 3

Chaams Hoen 2 1 Hollands Kuifhoen 6 - Sabelpoot Kriel 9 1 Eikenburger Kriel 3 2 TOTAAL 46 27

De vertegenwoordiger van de SZH heeft een totaallijst gemaakt met alle dieren, die beschikbaar zijn gesteld voor de spermaproductie. Aan de hand van deze lijst is in april de aanvoer van de hanen door CGN in overleg met de fokkers in drie dagen voltooid. Elke haan is afzonderlijk in daarvoor speciaal bestemde kooien

vervoerd per vrachtauto. Op de laatste aankomstdag zijn alle dieren tegelijkertijd gecontroleerd op luis en tegen NCD geënt (sprayen).

3

2.3 Huisvesting en verzorging

Op de pluimveelocatie van de proefdierfaciliteiten van de Animal Sciences Group te Lelystad zijn alle hanen in

een speciale afgescheiden ruimten ondergebracht. Deze stal is voorzien van een klimaatregeling. De temperatuur werd constant op 20 graden Celsius gehouden met een luchtvochtigheid van ca. 55 %. Als daglengte worden 16 uren gehanteerd met 60 % licht. De grote hanen zijn individueel gehuisvest in kooien met een afmeting van 100 x 40 x 60 cm. (L x B x H). De andere kleinere hanen zijn in stapelkooien geplaatst met een afmeting van 65 x 45 x 40 cm. (LxBxH).

Deze kooien waren voorzien van een frontopening, hetgeen een voordeel is bij het uithalen van de hanen. Tevens zijn in de kooien voor de kleinere hanen een speciale fijnmazige kunststof “mat” op de roosters gelegd om het verblijf en het lopen te vergemakkelijken.

De voeding bestaat uit legmeel. De hanen zijn handmatig gevoerd, waarbij met name de Noordhollandse Hoenders scherp op dieet werden gezet (ca. 80 gr./dag). Een sterke vervetting van de hanen van dit ras is hierdoor voorkomen, hetgeen in 2007 is gebeurd. Een open automatisch drinkwatersysteem (drink-cupjes) is aangesloten op elke kooi.

2.4 Registratie en identificatie

Alle kooien, waarin de dieren zijn gehuisvest zijn voorzien van een sticker met de identificatie van het dier. De sticker vermeldt het ras, kleur(-slag) en ringnummer alsmede “koop” of “leen”. Tevens hangt aan iedere kooi een vel met plakstickers met voornoemde informatie. Deze stickers worden na de spermawinning op de buis

geplakt. Ook is er een totaal lijst gemaakt van alle dieren met bijbehorend kooinummer. Op de laatste dag vóór de afvoer zijn alle dieren afzonderlijk gefotografeerd. De foto‟s zijn onder vermelding van ras, kleur(-slag) en diernummer digitaal opgeslagen. Op deze wijze zijn alle dieren geregistreerd en geïdentificeerd.

2.5 Demonstratie en publiciteit

De dag na het fotograferen aan het einde van de periode van spermawinning is een demonstratie georganiseerd voor de eigenaren van de hanen. Alle leveranciers hebben een uitnodiging gehad om deze demonstratie en excursie bij te wonen. Ca. 40 personen hebben hieraan gehoor gegeven.

Gedemonstreerd werd het “melken” van enkele hanen. Door de microscoop kon men het sperma bekijken en beoordelen. Tevens werd van andere diersoorten sperma getoond. Verder werd, onder het genot van een kop koffie, een uiteenzetting gegeven over de genenbank (CGN AnGR)

en werd de aanwezigen duidelijk gemaakt het waarom van de cryoconservering van sperma van hun hanen. Een videofilm van het sperma vangen, verwerken, invriezen en opslaan werd continu op een scherm vertoond middels een labtop. De aanwezigen konden zich tegoed doen aan diverse belegde broodjes alvorens ze de eigen haan (hanen) weer mee naar huis konden nemen.

2.6 Afvoer hanen

De afvoer van de hanen werd direct na de demonstratie in gang gezet. Alle aanwezigen namen hun eigen haan (hanen) mee. Twee dagen later werden de resterende hanen naar de eigenaren teruggebracht. Voor de gekochte is in alle gevallen een nieuw adres gevonden in de vorm van nieuwe eigenaren tot kinderboerderijen.

2.7 Gezondheidscontrole hanen

Alleen klinisch gezonde hanen werden door de eigenaren aangeboden voor transport naar Lelystad (zie bijlage 6, punt 3). Bij aankomst zagen de meeste dieren er gezond uit met een goed verenkleed. Van een

haan zijn de lange sporen verwijderd terwijl een andere is behandeld tegen kalkpoten. Eén haan is speciaal behandeld tegen luis!

4

Op de laatste dag van aanvoer kregen alle dieren een ingangscontrole. In geval van twijfel kon een dierenarts worden gewaarschuwd. Er zijn geen afwijkingen bij de dieren geconstateerd behalve de drie hiervoor genoemde gevallen. Een bewijs van enting van de dieren tegen NCD en/of Pseudo vogelpest is niet als eis gesteld. Wel zijn alle dieren op de laatste dag van aanvoer tegelijk geënt d.m.v. sprayen en behandeld tegen

bloedluis. Vier hanen zijn binnen 10 dagen na aankomst overleden. Dit in tegenstelling tot de jaren 2003 (0) en 2005 (1) en 2007 (4 + 2)). Na één dag ging er een Fries Hoen verloren, gevolgd door achtereenvolgens een Drents

Hoen, een Hollands Kuifhoen en een Barnevelder (reeds een verdikte oorlel rechts!). Over het algemeen kan worden gesteld dat de dieren door de verplaatsing van de ene locatie naar de andere nogal gestrest kunnen zijn. Hierdoor komt het voor dat zij niet of te weinig drinken, met uitdrogingsverschijnselen tot gevolg. Ook kan in een dergelijke situatie een milde aanwezige infectie van mycoplasma de kop op steken.

Sectie op een haan gaf een cardiaal falen als doodsoorzaak aan. De hanen van het ras Noord Hollandse Hoen bleven door gerantsoeneerde voedering in goede gezondheid. Zij vertoonden geen vervetting hetgeen de spermaproductie ten goede kwam. De hanen van de andere

rassen hadden weinig problemen. Zij zijn in goede conditie gebleven gedurende de periode van spermawinning. Op de laatste dag voor afvoer is van elk dier een bloedmonster genomen voor eventuele latere onderzoeken

op tot nu toe nog niet bekende mogelijke dierziekten. Het bloed wordt opgevangen in de spuit en voor een deel overgebracht in een EDTA buis. Het resterende bloed dient als serummonster. Op het laboratorium is het bloed gecentrifugeerd. De bovenstaande vloeistof (serum en plasma) is in twee gelijke delen in cupjes verdeeld, elk ca. 600 microliter, voorzien van een sticker en ingevroren.

5

3 Spermawinning en spermaverwerking

3.1 Materialen en methoden

Bij de winning van sperma van hanen, het zogenaamde hanen melken, worden speciale spermabuisjes gebruikt voor het opvangen van het sperma. Deze gesteriliseerde glazen buisjes zijn voorzien van een wijde

bovenrand en hebben een inhoud van ca. 15 ml. Tevens zijn nu ook buisjes van 5 ml. in gebruik. Kleine hoeveelheden sperma aan de wand van de buis kunnen door dit kleine formaat makelijker naar de punt van de buis worden “gespoeld” met verdunner. Een klimaatkast is in het voorportaal van de stal geplaatst om de buizen op temperatuur te houden voor gebruik. Iedere kooi is voorzien van een vel met plakstickers met de diergegevens. Deze sticker wordt direct

na het opvangen van het sperma als identificatie op het buisje geplakt. Het gevangen sperma wordt door de spermavanger aan de laboratoriummedewerker overhandigd. Deze verdunt het sperma ongeveer 1:1 met een speciaal verdunningsmedium voor hanensperma. Na weging wordt het buisje met verdund sperma in een portable koelbox geplaatst. Hierin wordt het verdunde sperma gekoeld tot 5 °C. De weeggegevens van de buisjes met sperma en hun leeg gewicht wordt ingevoerd in de computer bij de betreffende haan.

3.2 Training en spermawinning

Alvorens met de spermaproductie te starten worden de hanen getraind voor spermawinning. De meeste hanen vertonen weinig schrikachtige reacties, wanneer de stal wordt betreden en met de training wordt

begonnen. De dieren zijn snel gewend. Van de meeste hanen kon al vrij snel sperma worden gewonnen. Na een drietal trainingsdagen kon na een week met de eigenlijke spermaproductie worden begonnen. Per week zijn drie dagen gepland om sperma te winnen, te weten op de maandagen, woensdagen en de vrijdagen. In de weken van Hemelvaart en Pinksteren is er ook drie dagen sperma gewonnen, maar nu zonder

een “rustdag”er tussen. Bij de spermawinning is gebruikelijk dat de haan tussen de arm en het lichaam wordt vastgehouden. Een tweede persoon, de “melker”, vangt het sperma op. De haan wordt door deze persoon tot ejaculatie gebracht door enkele malen met de hand over de rug van de haan richting staart te wrijven. Op dat moment is het aan

de reactie van de staartveren te zien of de haan seksueel actief wordt en tot sperma afgifte komt. Nu is het moment gekomen om met het (warme) buisje het sperma uit de cloaca-achtige penis op te vangen. Hierbij wordt met de andere hand een licht knijpende beweging gemaakt met twee á drie vingers rond de cloaca. Door de druk op de cloaca komt de haan tot ejaculeren. Het sperma wordt opgevangen in het spermabuisje dat direct na spermavangen wordt voorzien van de sticker met een identificatienummer van de haan.

6

Het efficiëntiegetal van het aantal pogingen tot het verkrijgen van sperma en de werkelijke aantallen verkregen spermamonsters was 66% (zie tabel 2). Dat betekent dat van de 61 dekhanen dagelijks 40 ejaculaten zijn gevangen. Gemiddeld lieten 21 hanen het dagelijks afweten. De gestorven hanen (6) zijn hierbij niet meegerekend. De hanen met een * zijn hanen die in het geheel niet of

slechts één keer sperma hebben geproduceerd. Duidelijk is te zien dat de Eikenburger Krielen veel moeite hebben met de spermaleverantie. De Schijndelaars daarentegen vertonen een geweldig libido. In de laatste twee weken van de productieperiode zijn deze hanen niet meer ter hand genomen om sperma te produceren.

Tabel 2 Het percentage effectieve gevangen ejaculaten van de totale pogingen.

( * = haan zonder productie, maar wel meeberekend in de gemiddelden )

Ras Aantal productie

hanen

Totaal aantal dek-

pogingen

Aantal geleverde

ejaculaten

% geleverd geleverde

ejaculaten

Barnevelder 3 63 60 95

Drents Hoen 2 42 39 93

Twents Hoen 3 63 59 94

Ned. Uilenbaard 2 42 38 90

Welsumer 2 42 42 100

Hollandse Kriel 11 231 219 95

Lakenvelder 2 42 25 60

Fries Hoen 1 21 18 86

Noordhollands Hoen 6 126 119 94

Groninger Meeuw 5 105 99 94

Assendelfts Hoen 6 126 120 95

Hollands Hoen 3 63 58 92

Chaams Hoen 3 63 60 95

Hollands Kuifhoen 5 105 81 77

Sabelpoot Kriel 10 210 167 80

Eikenburger Kriel 4 + 1* 105 75 71

Totaal / (2007) 68 + 1* 1479 1279 88 (66)

3.3 Dagplanning spermawinning

Bij het plannen van de spermawinning is uitgegaan van de gemiddelde spermaproductie per haan (4 rietjes per ejaculaat) en de mogelijke winfrequentie per week met de doelstelling van het project, ca. 80 doses sperma per dier te produceren. Bij deze vierde inhaalslag zijn 21 dekdagen gepland. Uiteraard is het efficiëntiegetal van het aantal winpogingen van belang om de doelstelling te halen. Dit jaar zien we een hoog efficiëntiegetal op de spermawinningsdagen, namelijk 90 % (zie tabel 2). Dit in tegenstelling tot 2007 (66 %)

en 2005( 83 %). (zie ook tabel 3.) Ook zijn er deze inhaalslag weinig hanen waarvan geen of bijna geen sperma kon worden gewonnen, slechts 1 (2007: 6). Ook de krielen deden het dit jaar erg goed, al is de hoeveelheid sperma vaak zeer gering.

Door op tijd (tussen 8.00 en 8.15 uur) met de spermawinning in de stal te beginnen konden de werkzaamheden op het laboratorium zonder te veel tijdsdruk worden uitgevoerd. Ondanks het hoge efficiëntiegetal van de spermawinningen (aantal

ejaculaten per dag) konden de spermarietjes dagelijks op tijd worden ingevroren. Gestart werd „s morgens met de krielen, omdat deze wat meer attentie vragen voor de spermawinning. Van de grote “jongens” werd makkelijker sperma verkregen.

Om alle negenenzestig dieren te melken zijn ongeveer 1,5 uur nodig met twee personen.

7

3.4 Winning van sperma

Van de 73 aangevoerde hanen zijn er vóór de spermaproductie vier verloren gegaan. Van de 69 overgebleven hanen heeft één haan (Eikenburger Kriel) geen sperma geproduceerd, terwijl twee hanen

slechts twee keer sperma kon worden gewonnen. Op de spermawinningsdagen hebben gemiddeld 61 van de 69 hanen sperma geleverd voor conservering. (= 88 %). In de andere gevallen kon er geen (goed) sperma worden gewonnen. Bij de meeste hanen kwam geen materiaal vrij uit de cloaca (droog!) of werd slechts wat vochtig materiaal opgevangen.

Redenen dat het gewonnen materiaal is afgekeurd zijn:

inactiviteit van de haan (droog!) onvoldoende waterige hoeveelheid vervuiling met mest (enkel geval)

Aan de hand van de ervaringen van de voorgaande jaren is besloten geen tweede poging voor spermawinning te doen bij de hanen, die niet ejaculeren. In slechts een enkel geval kon bij de inhaalslag in 2007 alsnog wat

sperma worden verkregen. Hiermee is na een paar keer gestopt.

3.5 Voorbereiding en aanlevering

Naast de twee melkers zijn ook twee laboratoriummedewerkers aanwezig in de stal op het moment van

spermavangen. Deze nemen de geïdentificeerde buisjes met sperma in ontvangst. De buisjes zijn door de spermavanger in de stal voorzien van een etiket. Het op de maatstreepjes van de buis afgelezen volume sperma wordt direct verdubbeld door toevoeging van eenzelfde volume invriesmedium. Deze verdunningsvloeistof wordt toegevoegd op ca. 30 oC. In veel gevallen is het sperma verder doorverdund dan 1:1 omdat het onverdunde sperma aan de wand van

de buis vaak moeilijk naar beneden in de punt van de buis wil vloeien. De buis met ca.1:1 verdunde sperma wordt voorzichtig gemengd (vortex) en voorzien van een kurk. Na weging op een bovenweger wordt de buis met verdund sperma in een portable thermostaat koelbox van 5o C geplaatst. Met behulp van een speciaal computer programma (Excel) worden de gegevens van de haan, het

8

volgewicht van het buisje en het leeg gewicht (reeds op de buis vermeld!) geregistreerd op de zogenaamde dagstaat. Na de spermawinning wordt de koelbox met de spermamonsters naar het laboratorium gebracht. De koelbox wordt onderweg aangesloten op de accu van de auto om zoveel mogelijk de koeling van de monsters in

stand te houden. Tevens wordt de labtop meegenomen. Op het laboratorium worden de monsters direct in de koelwerkbank van 5o C. geplaatst voor verdere bewerking. Voor een optimale overleving van de spermacellen na diepvriezen moeten alle handelingen op dezelfde dag worden uitgevoerd.

3.6 Spermaverwerking

3.6.1 Invriesprotocol

Tijdens de vierde inhaalslag in 2009 is hetzelfde (verbeterde) invriesprotocol gebruikt als in 2005. In het kwaliteitshandboek van CGN (ISO 2001) is dit protocol “Invriezen van hanensperma” opgenomen (zie bijlage 9). Volgens dit protocol heeft de conservering van het hanensperma in 2009 plaatsgevonden.

3.6.2 Opslag en registratie

De conservering en opslag van het hanensperma gebeurt met behulp van de rietjesmethode.

De opslag van de rietjes vindt plaats in de vloeibare stikstof (-196 o C.) Alle rietjes sperma zijn geïdentificeerd met geprinte tekst, te weten ras, kleur, NL-nummer, dier(-ring) nummer en productiedatum. Bekend is hoeveel zaadcellen per rietje aanwezig zijn. Per dier zijn van elke productiedatum de aantallen doses sperma en de plaats in de opslagvaten geregistreerd, alsmede de aantallen zaadcellen per rietje. Voor elk ras is gekozen voor een unieke kleur van het rietje. Voor de identificatie van doses sperma in de opslagvaten is een

numeriek systeem gehanteerd, te weten een vat-, beugel- en beker nummer. In tegenstelling tot de vorige conservering van het hanensperma in 2003, 2005 en 2007 zijn de rietjes in 2009 opgeslagen in de één vat, namelijk het “Lelystad” vat. Het zou voor deze vierde en waarschijnlijk laatste inhaalslag te kostbaar worden om twee halve vaten met hanensperma in de opslagruimte te hebben. De

spermaproductie van 2009 betreft hanen, waarvan in Utrecht en Lelystad reeds de helft van de voorgaande jaren is opgeslagen. Daarom is besloten om slechts één vat beschikbaar the hebben voor alle hanen uit 2009. Hiermee komt het risico niet te veel in het geding.

9

4 Resultaten

De conserveringsresultaten staan vermeld in onderstaande tabel. Een aantal statistieken geven de kenmerken van het aantal doses/rietjes per ras, haan en ejaculaat.

Tabel 3: Gemiddelde spermaproductie en resultaten van het invriezen van hanensperma.

Ras Aantal productieve dieren

Aantal ejaculaten

Aantal doses per ras

Gem.aantal doses per haan

Aantal doses per ejaculaat

Barnevelder 3 60 535 178 8.9 Drents Hoen 2 39 124 62 3.2

Twents Hoen 3 59 288 96 4.9

Ned. Uilenbaard 2 38 171 85 4.5

Welsumer 2 42 173 86 4.0

Hollandse Kriel 11 219 462 42 2.1

Lakenvelder 2 25 150 75 6.0

Fries Hoen 1 18 32 32 1.8

Noordhollands Hoen 6 119 962 160 8.1

Groninger Meeuw 5 99 493 99 5.0

Assendelfts Hoen 6 120 425 71 3.5

Hollands Hoen 3 58 254 85 4.4

Chaams Hoen 3 60 468 156 7.8

Hollands Kuifhoen 5 81 527 105 6.5

Sabelpoot Kriel 10 167 320 32 1.9

Eikenburger Kriel 4 75 150 30 2.0

Totaal / (2007) 68 1279 5534 80 4.3

Het aantal doses per ras heeft uiteraard te maken met de aanvulling van de aantallen doses, die nodig waren

voor de genenbank. Het aantal hanen is hierop ook zoveel mogelijk op afgestemd. Duidelijk zijn wel de rasverschillen voor wat betreft het aantal rietjes per ejaculaat en dus ook het totaal per haan. De krielen komen er met rond de twee rietjes erg mager van af, terwijl de Barnevelders, de Noordhollandse Hoenders en de Chaamse Hoenders bij de meest productieve dieren behoren.

Het protocol “Invriezen van hanensperma” geeft de werkprocedure weer op welke wijze het sperma is behandeld en ingevroren. (Zie bijlage 9). Hierbij mag worden verwacht dat het sperma na diepvriezen, gemiddeld een bepaalde kwaliteit heeft. Daarom is de kwaliteit van het hanensperma na vriezen en ontdooien niet per batch nagekeken. Omdat de hoeveelheden rietjes per batch soms zo klein zijn, zou een

kwaliteitscontrole er toe leiden, dat het aantal rietjes voor sommige batches op nul eindigt.

10

5 Discussie en conclusies

5.1 Conserveringsdoelstellingen

In 2009 zijn in tegenstelling tot de andere drie jaren, van vele rassen hanen aangevoerd. De dieren van deze rassen moesten dienen voor de aanvulling op de tekorten van spermarietjes van de betreffende rassen. Van

de 16 rassen zijn 73 hanen aangevoerd. Uiteindelijk hebben 68 hanen sperma geleverd voor de genenbank (zie 2.1 “Selectie van rassen en hanen”). Van deze 16 zeldzame pluimveerassen zijn 5534 doses/rietjes sperma opgeslagen in de genenbank. Samen met de eerste conserveringsronden betekent het, dat van 20 zeldzame pluimveerassen ruim 16.500 doses zijn opgeslagen. In geval van calamiteiten zijn deze twintig rassen genetisch redelijk zeker gesteld. Na de

actie van 2003 zijn de beoogde aantallen doses van 500 per ras bijgesteld. Om een ras na calamiteiten terug te kunnen fokken worden 800 doses sperma per ras nodig geacht. De aantallen doses diepvries sperma, die nu na vier inhaalslagen in de genenbank zijn opgeslagen worden in tabel 4 weergegeven met de aantallen hanen per ras. Duidelijk is het “vruchtbare” jaren 2005 en 2009 te

zien, waarbij de meeste doses sperma zijn geproduceerd (resp. 4800 en 5534). Tabel 4 Totale spermaproductie van de 20 kippenrassen over de vier jaargangen.

Ras Aantal hanen

2003 doses

2005 doses

2007 doses

2009 doses

Aantal doses

Barnevelder 13 499 535 1034 Drents Hoen 12 454 124 578 Twents Hoen 13 614 288 902 Ned. Uilenbaard 12 687 171 858

Welsumer 12 647 173 820 Hollandse Kriel 30 68 273 462 803 Lakenvelder 9 740 150 890 Brabanter 13 1211 --- 1211 Fries Hoen 13 722 32 754

Kraaikop 10 992 --- 992 Ned. Baardkuifhoen 11 862 --- 862 Noordhollands Hoen 14 527 962 1489 Groninger Meeuw 10 372 493 865

Assendelfter Hoen 11 226 425 651 Schijndelaar 5 500 --- 500 Hollands Hoen 12 596 254 850 Chaams Hoen 10 536 468 1004 Hollands Kuifhoen 10 307 527 834

Sabelpoot Kriel 19 244 320 564 Eikenburger Kriel 7 56 150 206 Totaal doses 246 2969 4800 3364 5534 16667

11

5.2 Rasverschillen

Van een aantal rassen zijn nog geen 800 doses sperma geproduceerd. Met name van de Eikenburger Kriel is

het beoogde aantal van 800 doses nog lang niet bereikt (zie tabel 4). Ook Het Drents Hoen, De Assendelfts Hoen, De Schijndelaar en de Sabelpoot Krielen behoeven nog enige aandacht. Een en ander heeft ook te maken met de capaciteit van de stallen en het aantal beschikbare en aangevoerde dieren per ras. Net als de voorgaande jaren zijn de krielen niet de sterkste spermaproducenten. Daarentegen is de

genenbank rijkelijk gevuld met diepvriessperma van hanen van de Barnevelders, de Brabanters, het Noordhollands Hoen en het Chaams Hoen. Van deze rassen werden respectievelijk 8,9-7,1-8,1 en 7,8 rietjes per ejaculaat gewonnen, hetgeen ruim boven de andere rassen zit. Misschien zijn er van deze rassen wat teveel dieren binnengehaald. Bij de evaluatie in 2008 is een schatting gemaakt van de benodigde hanen van

elk ras om de doelstelling te halen. Ten opzichte van de voorgaande jaren hebben de krielen over het algemeen meer bruikbare ejaculaten geleverd. Gezien het efficiëntiegetal in tabel 2 zijn er relatief weinig “miswinningen” geweest. Wel zijn de aantallen rietjes per ejaculaat erg laag.

5.3 Opmerkingen

Dit jaar zijn ten opzichte van de vorige jaren relatief meer hanen te koop aangeboden dan te leen. Tijdens het ophalen van de hanen werd bij overname contant met de eigenaren 25 Euro per haan

afgerekend. Op het moment van binnenkomst van de hanen in de stal zijn de dieren gecontroleerd op en

voorbehoedend behandeld tegen luis. Een entbewijs werd niet vereist. Wel zijn de dieren geënt tegen NCD en IB met dode entstof en tegen pokkendifterie met levende entstof.

Op een van de laatste dagen voor afvoer zijn de dieren:

Bloed getapt in een EDTA buisje ( DNA onderzoek). Na centrifugeren is het plasma over twee buisjes verdeeld en ingevroren.

Individueel gefotografeerd. Voor kleine dieren, met name krielen, zijn in de kooien fijnmazige kunststof matten gelegd om het

verblijf en met name het lopen en te veraangenamen. De grote hanen zijn in grondkooien opgehokt. De kleinere in stapelkooien met een frontopening. Dit

heeft als voordeel dat de hanen de persoon ziet aankomen alvorens ze worden gepakt; dit geeft minder stres.

Er zijn net als in 2007 vier hanen verloren gegaan; reeds binnen 10 dagen. In alle gevallen is de eigenaar op de hoogte gesteld. De reacties waren niet negatief!

De Noord Hollandse hoenders kregen een gerantsoeneerde hoeveelheid legmail (80 gr./dier/dag). De situatie van vervetting zoals in 2007 werd daardoor voorkomen. De spermaproductie en de libido bleef mede daardoor op een goed niveau.

Er is ruim te voren kontact geweest met mensen van de stallen over het gebruik van de stalruimten en de benodigde menskrachten. De samenwerking, communicatie en de flexibiliteit van alle mensen is als zeer plezierig ervaren.

Het spermawinningsprogramma zat strak in elkaar. Elke morgen werd het tijdstip van aanvang van

de spermawinning (8.00 – 8.15 uur) strak gehanteerd. De verwerking van ruim 60 ejaculaten per dag (1279:21 dagen) , zie tabel 3, konden goed

uitgevoerd worden, mede door op tijd in de ochtend te beginnen met spermavangen. Voor de spermaverwerking was er de meeste dagen een aantal uren per dag een derde persoon beschikbaar. Het sperma kon daardoor gemakkelijk binnen de dag worden verwerkt.

Alle procedures liepen naar wens. De ergonomische houding bij een aantal werkzaamheden geeft op het eind van de dag bij sommige medewerkers problemen. Vooral het langdurig staan in een bepaalde houding verdient aandacht.

Het gewenste aantal zaadcellen per rietje (250 miljoen) werd in zeer veel gevallen niet gehaald. Om het gevangen sperma van de zijkant van de buis naar de punt te spoelen, was meer verdunner nodig

dan gewenst. Hierdoor was de concentratie zaadcellen per ml. al lager dan de gewenste 1000

12

miljoen/ml. Met de kortere buisjes voor de kleinere volumina zou men een verbetering verwachten. Echter deze kortere buisjes werden voor het merendeel gebruikt bij de krielen en niet beide de grote spermaproducenten.

De wens om 250 miljoen spermacellen in een doses/rietje te stoppen is slechts een aanname. Er is

geenszins iets bekend over de aantallen zaadcellen, die nodig zijn om een goed percentage bevruchte eieren van de hen te krijgen. Ook is het niet echt duidelijk hoe vaak een hen moet worden geïnsemineerd.

Momenteel zijn vijftien van twintig zeldzame kippenrassen de genen zeker gesteld. Van vier rassen

zijn de 800 niet helemaal gehaald, terwijl van de Sabelpoot Krielen slechts ruim 2000 doses sperma konden worden opgeslagen.

Op de demodag, waaraan ca. 40 personen gehoor aan hebben gegeven, zijn veel leenhanen weer door de aanwezige eigenaar teruggenomen. Een aantal dieren waren tijdens de sperma winningsperiode gewijzigd van “leen” naar “koop”. Voor alle hanen is een plek bij een of andere

eigenaar of kinderboerderij gevonden. De afvoer van de hanen is zeer goed verlopen. Duidelijkheid in de stallen omtrent “koop” en “leen”

hanen gaf de doorslag, in tegenstelling van 2007, waarbij vele hanen waren verplaatst. Zoals bij voorgaande inhaalslag zijn dit jaar de spermaproductiegegevens niet direct na de

spermaverwerking in Cryo-IS ingebracht. De tijd ontbrak om dit te realiseren mede omdat de derde

persoon slechts voor een aantal uren beschikbaar was.

13

Rassen van bovenstaande hanen Rassen van bovenstaande hanen

5275 Hollandse Kriel 4861 Eikenburger Kriel

6322 Fries Hoen 0832 Hollands Kuifhoen

19549 Assendelfter Hoen 9293 Drents Hoen

7590 Groninger Meeuw 267 Noord Hollands Hoen

14

Rassen van bovenstaande hanen Rassen van bovenstaande hanen

3590 Twents Hoen 3369 Chaams Hoen

072 Welsumer 320 Lakenverder

17262 Uilenbaard 0752 Barnevelder

4398 Hollands Hoen 2495 Sabelpoot Kriel

15

6 Bijlagen

1. Verslag evaluatie hanenprojecten tot en met 2007 2. Agenda en verslag startbijeenkomst hanenproject 2009 3. Overleg en afspraken stal

4. Planningsschema voor spermawinning 5. Sectierapport hanen 6. Overeenkomst inzake overname van hanen voor spermawinning 7. Proefplan DB / DEC goedkeuring 8. Protocol invriezen van hanensperma (verkort)

9. Overzicht spermaproductie per haan en ras 10. Uitnodiging informatie/demonstratie aan de leveranciers van de hanen

16

Bijlage 1

Bijeen van CGN over de opslag van hanensperma. Datum: 23 april 2008

Plaats: Bij Ad Boks thuis Aanwezig: Ad Boks (SZH), Jolanda Roelsema (SZH) en Kees Zuidberg (CGN) Doel:

Evalueren van de voorraad sperma (-rietjes) in de genenbank van de drie invriesronden in 2003, 2005 en 2008. Besproken is het volgende:

1. Doelstelling van de cryoconservering; aantal doses per ras/haan

2. Huidige voorraden per ras 3. Rassen, die nog aangevuld dienen te worden 4. Nieuwe actie 5. Opmerkingen

Ad 1: Om een ras terug te kunnen fokken via de mannelijke lijn zijn een aantal generaties nodig. In 2003 werd verondersteld dat 500 doses sperma per ras voldoende zou zijn. Echter in 2005 zijn deze aantallen opgevoerd tot 800 doses en minimaal 10 dieren van één ras. Hiermee zou na 7 generaties het ras weer

kunnen worden teruggefokt. Ad 2: De huidige voorraden diepvriessperma worden weergegeven in het hanenrapport van 2007. Deze laat op pagina 9 zien dat van de Brabanter, De Kraaikop en De Nederlandse Baardkuifhoen voldoende sperma

aanwezig is. Ad 3: Van de volgende rassen zou het wenselijk zijn sperma in te vriezen:

Ras Aantal dieren

Aantal doses/rietjes

opmerkingen

Barnevelder 4 300 Niet uit het Zuiden Nederland

Drents Hoen 4 350 Gezoomd en normaal patrijs Twents Hoen 3 200 Geel (blauw) patrijs Nederlandse Uilenbaard 2 120 Wit en zwart Welsumer 2 150

Lakenvelder 1 60

Fries Hoen 1 80 Witte koekoek (of blauw) Noord Hollands Hoen 4 200

Groninger Meeuw 5 430 Goudpel Assendelfter Hoen 6 580

Hollands Hoen 3 210 Diverse kleuren/niet gepeld Chaams Hoen 3 270

Hollands Kuifhoen 6 500

Hollandse Kriel 10 470

Sabelpoot Kriel 5 560

Eikenburger Kriel 5 750

17

Ad 4: De nieuwe invriesactie zou misschien kunnen plaatsvinden in april, mei en juni 2009. Voor de Eikenburger Krielen zijn reeds de heren Mombarg ( 050-5032912) en Ronny Vos (074-2916128) benaderd (Kees) om eventueel in voornoemde periode geslachtsrijpe haantjes beschikbaar te kunnen stellen.

Ad 5: De volgende opmerkingen zijn nog besproken:

Huisvesting van de dieren. Misschien is het goed om eens te kijken naar een alternatieve stalling voor

de hanen. De stalling van ASG voldeed aan alle eisen, maar qua prijs kan er misschien ergens anders wat gewonnen worden. Dit zou kunnen worden aangekaard bij de (locale) fokkersclub in Flevoland.

De benodigde hokken voor de hanen kunnen worden geleend/gehuurd bij de organisatoren van de dierenshows.

Water en voer zullen wat meer tijd vergen voor de ca. 65 hanen.

Kees van der Wel zal hiervoor benaderd worden (Kees) Verder zijn tot op heden nog geen acties ondernomen ten aanzien van diersoorten als eenden en

ganzen en duiven. Ook dwergrassen van de huidige rassen in de genenbank hebben nog geen aandacht tot op heden.

Mei 2008.

18

Bijlage 2

Bijeenkomst hanenproject 2009

Datum: 4 februari 2009

Tijd: 10.00 uur

Plaats: Lelystad, Vissenkom 14

Agenda:

1. Opening 2. Hanenkeuze (zie hanenlijst) 3. Stand van zaken beschikbaarheid (Ad Boks)

4. Huisvesting ( kostenplaatje Albert Ter Laak) 5. Tijdsplanning 6. Veterinaire zaken 7. Spermawinning/frequentie per week/tijdstip

1. Spermawinning en verwerking: Dekschema Sperma behandeling Resultaten/kwaliteit/testen

8. Lab personeel

9. Vaten voor hanensperma ( aanwezig !) 10. Publiciteit 11. Rapportage 12. Stand van zaken voor vervolgsessie (ganzen en eenden!) 13. Sluiting

Kees Zuidberg

Verslag bijeenkomst:

Aanwezig zijn Albert Ter Laak, Ad Boks, Sipke Joost Hiemstra, Henk Sulkers en Kees Zuidberg. Henri Woelders is niet aanwezig, wordt vanaf de “zijlijn” geïnformeerd.

Ad 1) Kees Zuidberg opent de vergadering en heet een ieder welkom. Ad 2) In 2009 zullen aan de hand van de bestaande voorraden per ras worden bekeken hoeveel hanen nog

nodig zijn om te komen tot 800 doses sperma per ras in de genenbank. Op 23 april 2008 is een evaluatie geweest bij Ad Boks, waarbij een lijst van de hanen is opgesteld van rassen, waarvan nog niet voldoende sperma in voorraad is in de genenbank. Deze lijst, zoals samengesteld met Ad Boks, Kees Zuidberg en Jolanda Roelsema, wordt doorgenomen.

Ad 3) Van de Lakenvelder en het Friese Hoen zullen twee dieren in plaats van 1 dier worden aangevoerd. Dit omdat één dier van een ras misschien te risicovol is wat betreft de spermaleverantie. Van de

Sabelpootkrielen worden ca. 8 (tot 10) dieren uitgezocht, van de Eikenburger Krielen zal Ad proberen nog

een paar meer dieren te krijgen, anders worden de gewenste aantallen doses waarschijnlijk niet gehaald. Ad 4) De huisvesting van de hanen vindt dit jaar plaats in stal 61. Hier is één grote ruimte beschikbaar voor

alle hanen. De kleine krielen gaan in speciale hokken op een wagen in drie etages met “frontlading, de grote en middengrote hanen worden gehuisvest in de bekende grondkooien. Het aantal te huisvesten dieren kan daardoor ook wat groter zijn dan de gestelde 64 dieren.

19

Ad 5) Ad Boks zal zorgen voor de adressen van de haneneigenaren, zodat Henk in week 16 (13-18 april) de

hanen via één of twee routes kan ophalen en bij Albert stallen. Albert zorgt dat de stal in orde is en iemand

aanwezig is voor het binnenbrengen van de hanen. In week 25 (15-20 juni) kunnen de hanen weer terug naar de eigenaren.

Ad 6) Kees zal zorgen voor een DEC proefdieraanvraag via Henri Woelders. Een Dierenarts van de praktijk uit

Weesp zal na de laatste aanvoer van de hanen de ingangscontrole van de dieren doen en hiervoor een

“verklaring van gezondheid” schrijven en ondertekenen.

De hanen dienen te zijn voorzien van een ring (met nummer) en een entverklaring. (Ad). Na afloop van de

spermaproductie zal van alle dieren een bloedje worden getapt door de dierenarts. Ad 7) Tijdens de productieweken zal er drie keer per week sperma worden gevangen en verwerkt voor de

genenbank, te weten op maandag, woensdag en vrijdag. ‟s Morgens te beginnen om 8.00 uur, waarbij twee mensen vanuit de stal beschikbaar zijn voor sperma-afname. In de voorruimte wordt weer een bovenweger,

een roerder en een labtop geïnstalleerd (Henk)om de gegevens te verzamelen en te documenteren. Tevens

is er een warmhoudkast voor buisjes, verkort model (Kees) en medium aanwezig. Twee (lab) mensen zijn

hierbij aanwezig voor het Vóórverdunnen en het inbrengen van de gegevens. De spermaverwerkingsprocedure vindt plaats volgens de ISO procedure voor hanen. Er worden 0,25 ml. rietjes gebruikt.

Ad 8) Op het laboratorium zijn drie mensen nodig om het sperma te meten, verwerken en in te vriezen. Naast

Henk en Kees zal er (eventueel) een stagiaire van binnen de divisie worden gezocht. (Sipke Joost).

Ad 9) Er zijn voldoende vaten voor de opslag van hanensperma aanwezig. (47 liter)

Ad 10) De publiciteit zoals voorgaande jaren wordt niet actief gezocht. SZH zal enige aandacht schenken aan de conservering van sperma van diverse kippenrassen. In week 25 zal wederom een “open” dag worden georganiseerd voor de eigenaren, waarna zij de eigen haan weer mee naar huis kan nemen. Deze dag zal als voorgaande jaar worden opgezet.

Ad 11) Over een vervolgsessie wordt gediscusseerd, maar dan met name v.w.b. de gans, eend en duif. Voorgesteld wordt dat eerst een pilot invriestest wordt gedaan met het sperma van deze dieren. We weten namelijk niet of het huidige medium wel geschikt is voor spermaconservering van deze diersoorten. Albert heeft een adres waar we gemakkelijk aan een aantal ganzen kan komen. Ad heeft zelf eenden. Misschien

kunnen we daar de proef doen als er ook ganzen en duiven worden aangevoerd op zijn adres. Ad 13) W.V.T.T.K.

1. De voorkeur wordt gegeven aan de hanen die te leen worden aangeboden, dit zullen in het algemeen de betere dieren zijn. De prijs voor een aankoophaan is € 25,-

2. Vragen binnen de duivenverenigingen hoe sperma te vangen van krielen, iemand beschikbaar voor

demonstratie? (Kees)

3. De hoeveelheid voer voor de hanen wordt beperkt tot een minimum, dit om vervetting van de hanen

te voorkomen. (Albert). In 2007 waren met name de Noordhollandse Blauwen, die zich volvraten en

na enige tijd geen sperma meer produceerden! 4. De stal vraagt om een duidelijke lijst met hanen, die niet meer teruggaan naar de eigenaar, om ze te

laten inslapen.

5. Etiketten met naam en nummer van de hanen op de hokken t.b.v. het coderen van het spermabuisje.

20

Bijlage 3

Overleg stal en arbeidslijst spermawinning

Overleg met Albert ter Laak en Kees Zuidberg. Hanenproject 2009.

27-01-2009 Met Albert om de tafel gezeten en gesproken over:

1. Tijdsplanning van het hanenproject 2. Wijze van stalling van de hanen. 3. Kostenplaatje/offerte van de stalling, voedering en melken van de hanen. 1) Als tijdspad voor de hanen stel ik voor om de dieren in week 16 (13-18 april) op te halen. Iets meer tijd

voor acclimatiseren is gewenst, met name voor de krielen. In week 25 kunnen de hanen weer worden teruggebracht of opgehaald naar/door de eigenaren. In de tussentijd zal na een trainingsperiode drie maal per week sperma worden gevangen. De vrijdag na Hemelvaartdag zal, afhankelijk van de spermaproductie tot dan toe, ook sperma kunnen worden gevangen en ingevroren. Dit om de continuïteit te waarborgen. Tweede Pinksterdag valt af voor spermaproductie.

2) De stal die beschikbaar kan worden gesteld bevindt zich in het tweede gebouw. Het heeft de voorkeur om kooien te gebruiken met frontopening. Dit geeft bij de dieren minderstress als ze gepakt moeten worden. Deze wijze van stallen zal zeker voor de krielen kunnen worden gebruikt. De grotere hanen krijgen een aangepaste kooiruimte (als vorige keren?!). Alle hanen kunnen op deze manier worden

gestald in één ruimte. 3) Albert zal met Gert Jan Deetman een kostenplaatje maken voor de stalling, de voedering en het melken

van de hanen. Deze zal vóór 1 februari bekend zijn. Het hanenproject 2009 zal met name dienen als aanvulling van de aantallen doses sperma die reeds van

bepaalde rassen in voorraad is. Vooral de krielen zullen in deze sessie een groot aandeel hebben van de aan te voeren populatie hanen. Onderstaand overzicht geeft de rassen aan waarvan de voorraad diepvriessperma moet worden aangevuld. Deze lijst is tot stand gekomen in overleg met Ad Boks.

Ras Aantal dieren

Aantal doses/rietjes

opmerkingen

Barnevelder 4 300 Niet uit het Zuiden Nederland Drents Hoen 4 350 Gezoomd en normaal patrijs Twents Hoen 3 200 Geel (blauw) patrijs Nederlandse Uilenbaard 2 120 Wit en zwart Welsumer 2 150

Lakenvelder 1 60

Fries Hoen 1 80 Witte koekoek (of blauw) Noord Hollands Hoen 4 200

Groninger Meeuw 5 430 Goudpel

Assendelfter Hoen 6 580

Hollands Hoen 3 210 Diverse kleuren/niet gepeld Chaams Hoen 3 270

Hollands Kuifhoen 6 500

Hollandse Kriel 10 470

Sabelpoot Kriel 5 560

Eikenburger Kriel 5 750

21

Om een en ander op elkaar af te stemmen stel ik voor weer een bijeenkomst te organiseren, waarbij alle partijen (hopelijk) aanwezig kunnen zijn, te weten Albert Ter Laak (stalling) en Ad Boks (SZH), Sipke Joost Hiemstra, Henk Sulkers en Kees zuidberg (CGN) en Henri Woelders (CGN spermatoloog!). Voorgestelde data voor deze bijeenkomst: 2, 3 of 4 februari a.s. van 9.30 uur tot 12.00 uur.

Kees Zuidberg 27-01-2009

22

Bijlage 4

Planningsschema spermawinning

; Hanenproef

2009

Dag Datum Tijd Handelingen Team

di. 14 april hanen halen HS

wo. 15 april hanen halen HS

do. 16 april hanen halen/uitloop HS/ATL/AB/

Vrij. 17 april

inname hanen/uitloop

controle hanen

(enten) HS

ATL/AB

Do/vrij

23-28

april trainen hanen ATL

Ma 27 april 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/TV

Wo 29-april 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/TV

Vrij 1-mei 8.00 uur spermaproductie ?/KZ/? Vervalt

Ma 4-mei 8.00 uur spermaproductie ??/KZ/TV

Wo 6-mei 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/TV

Vrij 8-mei 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/TV

Ma 11-mei 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/

Wo 13-mei 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/

Vrij 15-mei 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/

Ma 18-mei 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/TV

Di 19-mei 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/TV

Wo 20-mei 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/TV

Vrij 22-mei Hemelvaart vrijdag ?????? Vervalt

Ma 25-mei 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/TV

Wo 27-mei 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/TV

Vrij 29-mei 8.00 uur spermaproductie HS/??/TV

Ma 1-jun Pinksteren Vervalt

Di 2-jun 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/

Wo 3-jun 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/

Vrij 5-jun 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/

Ma 8-jun 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/

Wo 10-jun 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/

Vrij 12-jun 8.00 uur spermaproductie HS/KZ/

Ma 15-jun

8.00 uur

10.00 uur

Spermaproductie

Hanen fotograferen

HS/KZ/

FvW/AB

Ma/Di

15/16-

jun bloed tappen ATL

Wo 17-jun hanen demo/afvoer ATL/Ad/KZ/HS

Do/Vrij

18/19-

jun hanen afvoer ATL/Ad/KZ/HS

23

Bijlage 5

Pathologie

Sectierapport haan

Samenvattend Uitslagformulier (alleen voor intern gebruik): datum: 17-08-2009

path-nr.: 0900182

species: Kip

id-nummer: 1

inzender: H. Sulkers / C.A. Zuidberg

inzending op: 21-04-09

eigenaar/project-nr: 4434602100

Conclusie: Dood als gevolg van een obstruerende, verkasende laryngitis met een omvang van ca. 0,5 x 1

cm voor de kraniale ingang van de larynx gelegen. Bacteriologisch Gallinarum/Pasterurella species in de vergroting aangetoond. Waarschijnlijk gaat het hierbij om Gallinarum anatis. N. Stockhofe-Zurwieden

24

Bijlage 6

OVEREENKOMST INZAKE GEBRUIK VAN HANEN VOOR SPERMAWINNING

Tussen

Centrum Genetische Bronnen Nederland en Fokker/eigenaar/verkoper

Postbus 65 naam:

8200 AB Lelystad adres:

bankrekeningnummer:

hierna te noemen: “CGN” hierna te noemen: “fokker”

Overwegende :

Dat Partijen wensen bij te dragen aan het veiligstellen van de genetische diversiteit van pluimveerassen en hiervoor sperma van de betreffende rassen beschikbaar dient te zijn voor gebruik wanneer het voortbestaan

van het ras of genetische diversiteit binnen het ras in gevaar is.

Verklaren Partijen als volgt te zijn overeengekomen:

1. De in bijlage I genoemde hanen worden door CGN “geleend” voor spermawinning. De fokker ontvangt geen vergoeding en kan geen rechten ontlenen aan deze overeenkomst na voltooiing van de spermawinning en de teruglevering van de haan aan de fokker. Op verzoek van de fokker kan CGN de

haan overnemen voor 25 Euro per stuk. In het geval van overname wordt bij het ophalen van de hanen terstond á contant betaald, waarbij een ontvangstbewijs door de verkoper wordt ondertekend.

2. De hanen worden bij de fokker opgehaald door een vertegenwoordiger van CGN. Teruglevering van de

„geleende‟ hanen door CGN zal in principe geschieden binnen 2 maanden nadat de hanen door CGN bij de fokker zijn opgehaald.

3. De fokker verklaart dat de onder 1 vermelde hanen geen klinische ziekteverschijnselen vertonen of recent hebben vertoond. Spermawinning vindt plaats bij de Animal Sciences Group van Wageningen UR, te Lelystad, onder verantwoordelijkheid van CGN. Bij aankomst en vóór de retourzending van de hanen bij de Animal Sciences Group zal klinische gezondheidsinspectie plaatsvinden. Tevens zal op dezelfde tijden ter controle en analyse van de hanen een bloedmonster worden genomen en opgeslagen. Dit

bloedmonster is tevens volledig eigendom van CGN. Bij terugkeer worden de hanen gefotografeerd.

4. CGN doet er alles aan om zoveel mogelijk risico te vermijden ten aanzien van de gezondheid van de hanen. De stallen worden tevoren schoongemaakt, gegast en bacteriologisch onderzocht op

ziektekiemen. Bij aankomst worden de hanen op gezondheid gecontroleerd en geënt door middel van sprayen. Tevens wordt de gezondheid van de hanen gecontroleerd voor teruglevering naar de eigenaar.

5. Ondanks het genoemde onder punt 4 blijft enig risico wat betreft de gezondheid van de hanen na teruglevering voor de eigenaar. De aansprakelijkheid van CGN betreffende de „geleende‟ hanen is beperkt tot directe schade met een maximum van 25 Euro per haan. Aansprakelijkheid van CGN voor mogelijke gevolgschade is uitdrukkelijk uitgesloten

6. Het gewonnen sperma van de in bijlage I genoemde „overgenomen‟ of „geleende‟ hanen is te allen tijde volledig eigendom van CGN.

25

7. De winning, het invriezen en de bewaring van het sperma wordt uitgevoerd onder verantwoordelijkheid van CGN en wordt gefinancierd door het Ministerie van LNV. CGN zal het sperma in diepgevroren

inseminatiedoses opslaan op twee locaties en documenteren.

8. Aanvragen voor gebruik van sperma van een bepaald pluimveeras uit de genenbank worden door CGN

beoordeeld. Uitgifte zal plaatsvinden na overleg met de betreffende speciaalclub (belangenorganisatie) van het ras en/of de Nederlandse hoenderclub. Uitgifte van sperma zal plaatsvinden onder door CGN vastgestelde voorschriften. Daaronder valt de voorwaarde dat toekomstige gebruikers van sperma hierop geen intellectuele eigendomsrechten kunnen claimen.

Aldus in tweevoud opgemaakt te Lelystad op ……. Namens CGN fokker Ir. S.J. Hiemstra (naam)

………………… (handtekening) …………………… (handtekening)

26

“Bijlage I”

Dier-Identificatienummer Koop of Leen Naam+adres fokker Fokker-nummer

………………………… ……………… ……………………. ……………… ………………………… ……………… ……………………. ………………

………………………… ……………… ……………………. ………………

………………………… ……………… ……………………. ………………

Handtekening CGN Handtekening Fokker ……………………..

27

Bijlage 7

-----Oorspronkelijk bericht-----

Van: paul.kroon@wur.nl [mailto:paul.kroon@wur.nl]

Verzonden: 27 February 2009 13:18

Aan: Leushuis-Kappers, Ingrid

CC: Woelders, Henri

Onderwerp: DRS: Beoordeling DEC

Proef aanvraag 2009024.a, door u aangemeld vanuit DRS heeft van de DEC de

status: 'Goedgekeurd' gekregen.

Indien de status op 'wijzigen' is gezet en u wilt deze aanvraag gaan

wijzigen, dan selecteert u deze aanvraag en kiest u vanuit het menu 'proef',

en dan de optie 'wijzigen'. Er wordt dan een kopie van de originele aanvraag

gemaakt. Deze kopie kunt u vervolgens wijzigen, en opnieuw aanmelden. Wilt u

er bij het wijzigen om denken dat het tabblad behuizing niet goed

meekopieert en even opnieuw ingevuld moet worden. Ook evt. toegekende

authorisaties komen in de gewijzigde versie te vervallen.

Met vriendelijke groeten,

Paul Kroon,

Proefdierdeskundige

--------------------------------------------

Protocol: 2009024.a

Projectcode:

Proefcode: 2009027

Eigenaar: Henri Woelders

--------------------------------------------

28

Bijlage 8

Verkorte versie van het invriesprotocol voor hanensperma

1. Doel

Het doel van het invriesprotocol is de cryoconservering van hanensperma voor de genenbank van CGN/AnGR.

2. Toelichting

Op een speciale wijze is het mogelijk spermacellen van hanen te bewerken ten behoeve van het invriezen en

het bewaren in de vloeibare stikstof.

3. Benodigdheden

Voor de conservering is een complete invriesaccomodatie voor genetisch materiaal nodig voorzien van een koelwerktafel, rietjesprintmachine, rietjesvulmachine, vriesapparatuur en opslagcontainers met vloeibare

stikstoftank

4. Werkwijze

Van het in de stal 1:1 verdunde sperma worden de gegevens van het gewicht van de spermabuisjes met en zonder sperma ingevoerd. Het buisje met sperma wordt in een koelbox gekoeld tot 5 °C, en naar het laboratorium vervoerd. De labtop met de gegevens worden meegenomen naar het laboratorium.

Tevens worden de meetwaarden van een bepaling van de lichtverstrooiing van een spermamonster in een colorimeter ingevoerd. Aan de hand hiervan berekent het programma de concentratie zaadcellen per ml en het benodigde aantal rietjes. Met een rietjesprinter worden de rietjes voorzien van de benodigde identificatie. Het sperma wordt hierna in twee stappen verder doorverdund, deels zonder en deels met DMA als

cryoprotectans. Na het vullen van de rietjes worden deze ingevroren en opgeslagen in stikstofcontainers onder vermelding van hoeveelheid en opslagplaats in het Exel bestand. Hierna worden de gegevens digitaal opgeslagen in Cryo-IS.

5. Referenties

Voor uitvoerige protocol wordt verwezen naar het ISO protocol “PRT-CGN-AN-7238”,

“Spermaproductie hanen”

29

Bijlage 9

Spermaproductie 2009

Ras Diernummer Kleurslag rietjes Totaal Hollandse Kriel H10 08 05173 Roodschouderwit 33 Hollandse Kriel H10 08 05241 Roodschouderwit 43 Hollandse Kriel H10 08 05164 Roodschouderwit 49 Hollandse Kriel H10 08 05275 Geelpatrijs 35 Hollandse Kriel H10 08 05270 Geelpatrijs 33 Hollandse Kriel H10 08 05272 Geelpatrijs 50 Hollandse Kriel H10 08 06249 Blauwpatrijs 30 Hollandse Kriel H10 08 05179 Patrijs 48 Hollandse Kriel H10 08 05345 Patrijs 49 Hollandse Kriel H10 08 05341 Patrijs 52 Hollandse Kriel H10 08 05155 Patrijs 40 462 Eikenburger Kriel H12 08 04860 Wit 33 Eikenburger Kriel H12 08 04861 Wit 33 Eikenburger Kriel H12 08 00765 Zwart 33 Eikenburger Kriel H13 08 04643 Zwart 51 Eikenburger Kriel H12 07 01234 Zwart 0 150 Sabelpoot Kriel H15 07 10282 Porselein 4 Sabelpoot Kriel H16 08 00786 Porselein 38 Sabelpoot Kriel H16 07 02493 Porselein 33 Sabelpoot Kriel H15 05 10656 Citroen Porselein 15 Sabelpoot Kriel H15 08 12157 Isalbel Porselein 47 Sabelpoot Kriel H16 08 00767 Blauw Porselein 44 Sabelpoot Kriel H16 07 02495 Porselein 43 Sabelpoot Kriel H15 04 06662 Porselein 35 Sabelpoot Kriel H15 08 01807 Isalbel Porselein 32 Sabelpoot Kriel H15 08 01790 Isalbel Porselein 29 320 Fries Hoen H15 03 06322 Wit 32 Fries Hoen Zwart 0 32 Hollandse Kuifhoen H16 08 00826 Koekoek 0 Hollandse Kuifhoen H16 08 00827 Zwartbont 46 Hollandse Kuifhoen H16 08 00803 Zwart 15 Hollandse Kuifhoen H16 08 00808 Blauwgezoomd 60 Hollandse Kuifhoen H16 08 00832 Koekoek 240 Hollandse Kuifhoen H16 08 00815 Wit 166 527 Assendelfter Hoen H15 08 21881 Goudpel 57 Assendelfter Hoen H15 08 19559 Zilverpel 48 Assendelfter Hoen H15 08 19549 Goudpel 66 Assendelfter Hoen H15 08 20823 Goudpel 83 Assendelfter Hoen H15 08 08129 Goudpel 94 Assendelfter Hoen H15 08 08131 Goudpel 77 425 Drents Hoen H15 08 09293 Roodschouderwit 45 Drents Hoen H15 07 10921 Zilverpatrijs 0 Drents Hoen H15 08 18989 Goudpatrijs 79 124 Groninger Meeuw H16 08 10315 Goudpel 80 Groninger Meeuw H16 07 07590 Goudpel 67 Groninger Meeuw H16 08 04243 Zilverpel 114 Groninger Meeuw H16 08 04240 Zilverpel 91 Groninger Meeuw H16 08 04234 Zilverpel 141 493

30

Noorhollands Hoen H22 07 02344 109 Noorhollands Hoen H24 08 00267 108 Noorhollands Hoen H22 08 06649 213 Noorhollands Hoen H24 08 00267 242 Noorhollands Hoen H22 08 05943 167 Noorhollands Hoen H24 08 00285 123 962 Twents Hoen H22 07 03590 Geelpatrijs 57 Twents Hoen H20 07 00704 Geelpatrijs 85 Twents Hoen H20 08 03411 Blauwpatrijs 146 288 Chaams Hoen H20 08 03369 Zilver Zwart Gerand 108 Chaams Hoen H20 08 03381 Goud Zwart Gerand 171 Chaams Hoen H20 08 02063 Zilver Zwart Gerand 189 468 Welsumer H20 08 00072 83 Welsumer H20 08 00484 90 173 Lakenvelder Hoen H18 08 05460 14 Lakenvelder Hoen H18 06 00320 136 150 Nederlandse Uilenbaard H18 0817262 Blauw Gezoomd 97 Nederlandse Uilenbaard H18 08 17264 Zwart 74 171 Barnevelder H20 08 04839 Dubbel Gezoomd 134 Barnevelder H20 08 00369 Dubbel Gezoomd 0

Barnevelder H20 08 00733 Blauw Dubbel

Gezoomd 230 Barnevelder H20 08 00752 Dubbel Gezoomd 171 535

Hollands Hoen H16 07 08511 Zilver Zwart

Geloverd 77

Hollands Hoen H16 08 04398 Goud Zwart

Geloverd 90 Hollands Hoen H16 06 06017 Zwart 87 254 Totaal 5534

31

Bijlage 10 Geachte mijnheer, mevrouw «tv» «Achternaam»,

Twee maanden geleden heeft u ingestemd met het leveren van 1 of meerdere hanen, al of niet in bruikleen, aan een project van het Centrum Genetische bronnen Nederland (CGN), m.b.t. de conservering van genetisch materiaal van diverse Nederlandse pluimveerassen (16 rassen).

We zijn bijna op de helft van die periode aangeland, na een moeizame start, waarin we een aantal dieren hebben verloren. Achteraf hadden we dat niet kunnen voorkomen, omdat het verzamelen van zo veel dieren van een groot aantal verblijfplaatsen altijd risico ‟s met zich mee brengt. De hanen zijn nu volop in productie, en het lukt ons steeds vaker om, bijna, alle hanen drie keer in de week sperma te laten produceren.

Ook deze keer willen wij het project weer afsluiten met een demonstratiedag in Lelystad. Via deze brief willen wij u daarvoor uitnodigen. Ons verzoek aan u om bijgevoegd opgavenformulier, ingevuld, aan ons terug te sturen, zodat wij ongeveer weten op hoeveel bezoekers wij kunnen rekenen. Op dit formulier kunt u aangeven met hoeveel mensen u denkt te komen.

Voor diegene die één of meerdere hanen aan ons hebben uitgeleend bestaat de mogelijkheid om hun dier(en) na de demonstratie mee terug te nemen. (zorgt u zelf voor een transportkistje?) Mocht u niet in de gelegenheid zijn de demonstratie bij te wonen, en u hebt toch één of meerder hanen aan ons uitgeleend, dan

zullen wij er zorg voor dragen dat de dieren nog in dezelfde week, van de demonstratie, bij u terug bezorgd worden. De demonstratie staat gepand op: woensdag 17 juni 2009 om 10:00 uur – 13:00 uur

Voor koffie en een kleine lunch wordt gezorgd! Met vriendelijke groet,

Henk Sulkers Centrum voor Genetische bronnen Nederland (CGN)