2

CollectieRachelBraekman

3

VoorhetderdejaaroprijneemtHeemkundeHoutemdeelaanerfgoeddag.Ditjaarstaatinhettekenvan«Rituelen».Wijkozenenerzijdsvooreenlezingoverritueleninonzemodernesamenleving,gegevendoorprofessorRikPinxten.Bijeenaantalgebeurtenissengrijpenwenamelijksteevastterugnaarrituelen.Deinvullingisvaakcultureelbepaald.Ookbegrafenissenzittenvolrituelen.Iedereenbeleeftrouwenomgangmetdedoodopeeneigenmanier.Doorheendejarenwerdditanderservarendanzoalswehetopdedagvanvandaagkennen.Welkepassenwetoe?Welkezijnverdwenen?Zijnernieuweindeplaatsgekomen?Hetantwoordopdievragenkomjezekerenvasttewetenopdetentoonstelling«Houteminrouw…»Wekerenernamelijkterugindetijdomverschillendeevolutiestebekijkenaandehandvanbeeldmateriaalengetuigenissen.Inditboekjeleesjedeervaringenvanverschillendegeneraties.Watishenbijgebleven?Hoeervaardenzijdeomgangmetrouw?Dekantvandebegrafenisondernemerkomtookaanbod.Uiteraardkendehetberoepeenaantalevoluties.Aandehandvandeinterviewsengetuigenissentrachtenweeenevolutieduidelijknaarvoortebrengen.Hierendaarkanjeeenkaderstukjevindenwaardieperingegaanwordtopbepaaldezakendiemetrouwtemakenhebben.HeemkundeHoutem

CollectieMarliesHofman

4

Watkanjejeuitjejeugdnogherinnerentoenie-mandstierf?Watisjevooralbijgebleven?Deoverledenpersoonbleefthuisliggen.Derollui-kenwerdennaarbenedengedaan.Iemandvandeburengingdekosterendepastoorverwittigen.Ikziedekostermetzijnstoknogopzijnfietsvoorbijrijden.Bovenaandestokzagjeeenkruisendestokwerddanvoorhetraamgezetvanhethuiswaariemandoverledenwas.Hetgekkewasdatvroegerookeerstkosterenpas-toorwerden verwittigd, daarnawerder pasaaneendoktergedacht.Het groeten van de overleden persoon gebeurdeeveneensthuis.Ikkanmijherinnerendatdeover-ledenpersoonmeestalopdekelderkamerlag.Kinderenmochtennietmeegroeten.Veelkinderenwerdschrikaangejaagd:"Jemoetlangsdaarnietrijden,wantdedoodisdaargepasseerd.Rijmaarrond."werddangezegd.KinderengingendanooknietmeenaardebegrafenisVanaf je twaalfdewerd je nietmeer aanzien alskind. Ikkanmijnogherinnerendatmijnmoederzei: "PaktonsChristinemaarmee, ze isnual11jaar,duszeisgrootgenoeg."Vergeetooknietdatindejaren'50en'60veelkinderenalbegonnentewerkenophun14jaar.Detijdenwarentoenhele-maalanders.Wiehielddewakeenwiezorgdevoordeafleg-ging?Dewakewarenmeestaldevolwassengezinsleden.Erbranddeookdagennachtminstenséénkaarsinderuimtewaardeoverledenpersoonlag.Depersoonuitdestraatdieinstondvoorverschil-lendezakenbijeenoverlijdenzorgdeookvoorhetwassen en aankleden van de overledenpersoon.Het mooiste kostuum werd klaar gelegd.Bijhetafleggenvandepersoonstakmendaneenrolletjewc-papieronderdekinomdemonddichtte houden. De aflegging wordt numeestal doorthuisverpleginggedaan.Bij accidenten of bij een twijfelachtig overlijdenwerdgeenaflegginggedaan.De100namhetlijkmee naar het ziekenhuis en daarwerd hij of zij in het dodenhuis gelegd.Nu neemt de 100 geen doden meer mee maar

wordt er naar de begrafenisondernemergebeld bij vaststelling van een overlijden.Bijzelfmoordmochtmentoennietmeerindekerkvooreendienst.Hoeenwieorganiseerdehethelegebeurenvanoverlijdentotbegrafenis?Inelkestraatwaserweliemanddiedietaaksteedsopzichnam.Diepersoonlasonderanderedero-zenkransvoor.Inonzezeerjongetijdgebeurdeditnog thuis. De buren namen dan hun eigen stoelmeezodatiedereenzekereenplaatshadomtezit-ten.Vanafde jaren '70ongeveerwerdde rozen-kransindekerkgelezen.Depastoorzelfkwamonmiddellijknahetoverlij-denomeventueelnogdelaatstesacramententegeven. In elk huis was wijwater en waren geze-gendepalmtakkenaanwezig.Bijaankomstvandepastoor konmen dus ook onmiddellijk beginnenbidden.De kosterwasmeestal degene die de voorberei-dingvanhetdrukwerkopzichnam.Veelaldedenzijhetdrukwerkookzelf.Debegrafenisondernemerdaarentegenwasenkelverantwoordelijkvoortransport.Alsiemandineenanderegemeentegestorvenwasmoesterweltoe-stemminggevraagdwordenomdoorterijdenaanelkegemeenteopwegnaarhuis.Deschrijnwerkervandegemeentezorgdevoordekist. Ik kan mij nog herinneren dat er in Letter-houtemnaarFlutosenseRemi(RemiGoossens)ofbijMabildegegaanwerd.Bijdoodgeborenbaby'sof kinderen die naminder dan een jaar stierven(Engeltjesdood)maaktedevadermeestalzelfhetkistje.Erwerddanookgeeneucharistievieringge-houden,enkelophetkerkhofwerdgebeden.Veelwerdookdeputwaarinhetkindjedanzouge-legdwordengegravendoordevader.Familieenburenwerdeneveneenspersoonlijkuit-genodigd naar de koffietafel. Dat werd "nujen"(noden-uitnodigen)genoemdindevolksmond.Erwerdeffectiefhuisaanhuisgegaan.Inhetbeginwarenditenkelmannendieditmochtendoen.Toenmijn broer Chris (VanHerzele) gestorven ishebbenRenéenikditgedaan.

5

Watwasdegangvanzakenopdedagvandebe-grafenis?Cremerenwerdtoennognietgedaan,dusdat isnognietvantoepassing.Debegrafenisgingmeestaldooreen5-taldagennahetoverlijden.Erwarentoennoggeenfrigo's,dushoewarmerhetbuitenwas,hoesnellerdebe-grafenisdoorging.Depastoorbeslistemeestaldedag.Hoerijkerjewas,hoelateropdedagdebegrafenisdoorging.Alsereenbegrafenisom11ugeplandwaskonmenalzekerzijndathetovereenwelge-steldpersoonging.Hetaantalmisdienaarswerdookbepaalddoorderijkdomvandefamilie.De overleden persoonwerd opgehaald van thuisom tot aan de kerk gedragen teworden. In eenstoetgingiedereentevoetnaardekerk.Demis-dienaarmethetkruisliepenopkop.Zelfs iemanddie inhetziekenhuisgestorvenwaswerdeerstnaarhuisgevoerdomvandaaruitnaardekerktegaan.Eventerzijde.Indekerkkochtenderijkerenvroe-gerhuneigenstoel.Meestalwasdateen,metflu-weelafgewerkte,comfortabelestoel.Iedereenkonop die stoelen zitten, maar van zodra de "eige-naar" van de stoel in de kerk kwammoest je jeplaatsafgeven.Tot eind de jaren '60 ging deweduwe nietmeenaardebegrafenis.Zijbleefsamenmeteenbuur-vrouwofanderfamilielidthuis.Omgekeerdwasditniet het geval. Weduwnaars gingen altijd meenaardebegrafenis.Indekerkzatentoennogdemannenrechtsendevrouwenlinks.Watnadebegrafenis?Nadebegrafenisgingdefamilieallecafésaftus-sendekerkendeplaatswaardekoffietafelgehou-denwerd.Dedichtstefamilietrakteerdeiedereenalsbedankingomaanwezigtezijnbijhetafscheid.Zij gingen dan ook snel door. Neven en nichtenbleven al eens wat langer hangen.Er werd wel voor gezorgd dat er geen muziekspeeldeindecaféendemeestecaféswaren

voorzienvaneenapartvertrekwaardefamiliebijelkaarkonzitten.Nusprekenwevandejaren80.

CollectieBeaVanHerzele

Dekoffietafelwerdgehoudenbijdemensenthuis.Debuurvrouwenhielpenmeemetdeorganisatie.Bijdegewonemensenwerdenvooralsandwichesen beleg gegeten. Die sandwiches moesten danspeciaalbijdebakkerbesteldworden,geziendatindie tijdmeestalniet indewinkel te verkrijgenwas.Bijderijkenwerdgezorgdvooreen"warmetafel".Wat waren de gewoontes tijdens de rouwperi-ode?Tot 6 weken na de begrafenis droeg het gezinzwart.Zelfskinderendiealuithuiswarenhieldenzichaandezerouwregel.Vanafdejaren'70werdditwatversoepeldengingmenovernaarzwarterouwbanden.Tvenradiowarenuitdenbozevooreveneenseen6-talweken.Hetwerdaanzienalseenzondealsie-mandeenradiohoordespelenineenhuiswaarnetiemand van de familie overleden was. Uitgaanmochtuiteraardookniet.Menslootzicheigenlijk6wekenlangop.Zelfs toen nonkel Fons (Rottiers) stierf, de broervanmijnmoeder,verboodmoederonsomuit tegaan.Datwasindejaren'80.Moeterwelbijzeg-gendatmijnmoederopdatvlaknogalstrengwas.Indemeestefamiliesindietijdbegonmenalwatlossermetrouwperiodesomtegaan.Na de begrafenis werd meestal de matras ver-brandwaardeoverledenpersoonopgelegenhad.Ookwerddekamerwaarhijlagheringericht

GeborenteZelzateop7mei1975.Hetvroegsteoverlijdendatikmijkanherinnerenisvanmijnovergrootvader(+1980),hijlagtoenopgebaardinzijnkleinhuisje.Wemoestengaankijken,endatheefteengroteindrukopmijnagelaten.Hijlagopzijnbed,bedektmeteenwitlakeneneenkaarserbij,handensamengevouwenmetPaternoster.Op24februari1992overleedmijnvaderthuisom2uur’snachtsinzijnbed,dehuisdokteristoenopgebeld,diedevaststellingdeedvanhetoverlijden.Dehuisdokterheeftdebegrafenisondernemergecontacteerd.Mijn vader nogal een (kleine) blok van eenmensmoest naar beneden gedragenworden,wat eigenlijkverschrikkelijkisomtezienentehoren.Debegrafenisondernemeriseigenlijkdemanvanraadendaadbijeenoverlijdeni.v.m.papierenallerhande.Debeslissingwerdgenomenvooreenkoffietafel,duskoffieenkoeken.Debegrafenisondernemerheefteeneigenzaaljuistaandebegraafplaats,deéénzijndoodisdeanderezijnbrood.MijnvaderwoueenKatholiekebegrafenis.Samenmetdepastoor,mijnmamabroerenzushebbenwehetdoodsprentjeopgesteld.De‘laatstegroet’iseigenlijkalsmensverschrikkelijk,maartechnischzeerfijngedaan,hetschminken,demuziekendeserenesfeer.Op28februariom11uurvonddebegrafenisplaatsindeparochiekerk.Eenvrijsobereplechtigheidmethetbinnendragenvandekistgevolgddoordefamilie,nademisvolgdenwedelijkwagennaardebegraafplaats.Deopstellinggebeurdeaandebegraafplaats,mamaenikliepenvooraanderijachterdelijkwagen.Achteronsmijnbroer,zusenfamilie.Erwerdnogvoorgelezenaandeputdoordepastoor,deteraardebestellinggebeurtachterafalsiedereenwegis.Dekoffietafelisdaarnametdenkikdegewoonlijkeprietpraat.Mijnvaderligtrechtoverzijnouders,eengewonezerkmetfoto.Deevolutievantoennaarnuisdemeerpersoonlijkevoelingdienaarvoorgebrachtwordt.

CollectieGuyMoerman

7

„Uitdeevolutievandieprentjesvaltheelwatafteleidenoveronsomgaanmethetgeloofenmetdedooddoordeeeuwenheen”,verteltGeybelsdocentaandefaculteittheologieenreligiewetenschappenaandeKULeuven.ZelfheeftGeybelsheelwatbidprentjesuit1830 liggen. „Het zijnmeestal gravures, gemaaktvan zeven-tiende-eeuwseplaten,dieindrukkerijenvanvaderopzoonsteedsopnieuwwerdengebruikt.NadeheiligenenBijbelse taferelen,duiktdedoodsiconografieopen sprekenweover ‘knekelprentjes’.Doodshoofdenmoetennabestaandendoenstilstaanbijhuneigeneindigheid.Vanaf1830ligtdenadrukmeeropafbeeldin-genvandegekruisigdeChristus,dematerdolorosa(bedroefdeMoeder,n.v.d.r.)enopzerken.PausPiusVIIbevestigdein1823devolleaflaatvoorhetopzeggenvanhetgebedtererevandevijfwondenvanChristusbijeenafbeeldingvanhetkruis.Methetgebedvoordeoverledeneernaast,warendattweevliegenineenklap:eenaflaatvoorwiebidt,enéénvoordeoverledene.”Bidprentjeswordenmeerenmeergedachtenisprentjes,nogsteedsbewaardineen(gebeden)boek,maarstilaanveeleeralsbladwijzer.Nadeuitvindingvandelithografieverschijnendeeersteportretten,vooralvannotabelen.Ookhiergeldtdathetgebruikdoorsijpeltnaar‘lagere’regionenindesamenleving.Vanafdejaren1960zijnechterveeleerfoto’svanzeemzoeteherfstbeelden,kaarsenendorpskerkenpopu-lairalsbeeldmateriaal.Of,nogeenvoudiger,eenwittevoorzijde,waaropenkeleenzilverkleurigkruisjedeaandachtopeist.Sindsdelaatsteeeuwwisselingongeveervindenweopgedachtenisprentjesmeestalhetportretvandeoverledene.HansGeybels:„Deevolutievandieprentjesgeeftheelgoeddeveranderendetijdgeestweer.Zeweerspie-geltzoweldegroeiendeindividualiseringdoordeeeuwenheenalsdereligieuzeuithollingvandejongstedecennia.Zelfshetkruisjemoettegenwoordigvaakwijken.Opmerkelijkisdathetgebruikopzichblijftbe-staanenzelfsdoordringtinvrijzinnigekringen,maarweliswaaropeenanderemanierwordtingevuld.”Nietdetraditiedicteertvandaagdetekst,weldeinspiratievandeoverledeneofdenabestaanden.Ofdeprentjeshalenhuninspiratieinboekenmetafscheidsteksten.Ookdevormligtnietlangervast.Hetprentjehoeftnietmeerineengebedenboektepassen.Fragmentuiteenartikelvan“KerkenLeven”,29oktober2014,LieveWouters

CollectieMarie-JeannePedeenDieterWaterloos

8

Hoewasuweersteervaringmetdedood?Daarvoormoetenweterugkerennaar4augustus1979.Ikwastoen5jaaroud.AlskindbrachtikheelveeltijddooropdeoudeboerderijopdePaarde-markt bij mijn grootmoeder. Toen woonde daarook de broer vanmijn grootvader. Hij wasmijndooppeter.Zijnoverlijdenvormdemijneerstecon-frontatiemetdedood.Ikherinnermenogdatertoeneenrouwkapelwerdopgezetindevoorstekamer,daarvoormoestendekinderenevendekeukenin.Alsikhetmijgoedhe-rinnerwerddezeopgezetdoorNorbertVanDorpe.Allemeubelsverhuisdenuitdevoorstekamerendewanden verdwenenachter voorhangsels.Ookdegangwerdafgeslotenmeteenrouwgordijn.Heden tendagegebruikendemensenals zeeenbegroetinginlassenderouwkapelachteraanindekerk.Wat werd er gedaan toen een familielid over-leed?Bijmijnervaringbleefdeoverledenethuisliggen,hetbedwerdmooiopgemaakt.Deafleggingge-beurde door de familie zelf, nu is dat door eenthuisverplegingsdienst.Er werden seizoensgebonden bloemetjes op hetbedgelegd.Erwerdookeenkruisbeeldnaastdeoverledenegezet,eenkruisdatalgeneratieslangmeeging.Erwasooknogeenkleinerkruisje,ver-sierd met zilverbeslag, gewijd aan dezachtmoedigedood.Toeniemandopstervenlagofoverledenwasindefamilie,kreegdiepersoondat kruisje in zijngevouwenhanden, samenmeteenpaternoster.Ikweetookdatereensoortvangewijdekaarsenbijhet lichaambrandden,wittekaarsenmeteenblauweonderrand.IkdenkdatmijngrootmoederdiehadmeegebrachtvanhaarLourdesreismetdeBoerinnenbond. Dat waren zaken waar steevastnaarteruggegrepenwerdtoeniemandoverleed.Persoonlijk vind ikhetwelgoeddatdeopbaringthuisgeschiedde.Opdezemanierkon ikalskindlerenwathetwasomafscheidtenemen.Ikmoetwelzeggen,vandedoodhebiknooitschrikgehad

alskleinejongen.Wellichtisdittedankenaanhetfeitdatmijngrootmoedereronsaltijdbijbetrok,wewerdenernooitvanweggehouden.Mijngrootmoederverborgdedoodnietenlegdeheelgeduldigallesuit,bijnaalseendoodnormalezaakinfeite.Datikrationeelmetdedoodkanom-gaanisomdatikhetalskind‘meegemaakt’hebengoedgegidstbendoorhaar.Nuwordendekinde-renervaakvanweggehoudenomhenzogezegdtesparen,maardatvindikgeengoedeevolutie.Zoalsikalzeiwasdatdusbijonsniethetgeval.Alskindgingjeevenwelnietmeenaardebegrafenis.Ookzettezijderamenopenenschoofdegordijnenevenopzij.Eenritueeldatikookhanteerdebijhaaroverlijdenin2002.Datzougedaanwordenomdeziel vrij te laten. Bij het overlijden van mijnpleegzoonheb ik dit ook gedaan.Vraagmenietwaardiegewoontevandaankomt,ikzouergeenantwoordopweten.Mijngrootmoederzetteookhetoranjewekkertjeopzijnnachttafeltjestiltoenmijndooppeterover-leed.Vanvriendenweetikookdatronddejarentachtig in bepaalde families de spiegels werdenafgedektofomgedraaid.Tweerituelenwaarvanikdebetekenisnietweet.Misschien ook vermeldenswaardig…. Ik heb hetnooitzelfmeegemaaktmaar,toenereensterfge-valwas,werdeenkruisvoordedeurgezet.Zowis-tendemensendateriemandoverledenwas.Mijngrootmoederheeftmedatnogverteld.Toenmijngrootvader gestorvenwas in 1954moestenmijnvaderenmijntanteseentijdlangeenrouwbandjedragen.Eengoede zaak toen : hetwas eenuiterlijk ken-teken van rouw, iedereen was direct op dehoogte. Tegenwoordig zijn die uiterlijke kenmer-ken er niet meer, je bent soms verplicht om tezeggendatjeinrouwbent.

9

Warenernogzakendiejijjekanherinneren?In de week voor de begrafenis, werd ook eenrozenkransgelezenindekerk,iksnapteheeldieli-tanie niet goed als kind. Een oudere damemur-melde heel snel het eerste deel van de weesge-groetjes en de onzevaders en de rest van dekerkgangers viel telkens –schier onverstaanbaar-in.Ikmerkdatditritueelverdwenenis.In2002,bijhetoverlijdenvanmijngrootmoederwasditalnietmeeraandeorde.Hetbegroetenvandedodethuishebbenwealtijdineregehouden.Mijngrootmoederishierrechtte-genover op ‘tHoekskenoverleden,maarhaar li-chaamwerdwelnaardePaardemarkt,naarhaarhuis,gebracht.Zekwamtoenletterlijkthuis.Ookdevadervanmijnmoederkwamnaarhuis.Hijwasinhetziekenhuisoverleden,maardedagvandebegrafenisvonddebegroetingthuisplaats.Dat

was inde jaren‘90,dethuisbegroetingwastoennietmeerindemode.Hetgebeurdeafentoenogbijdeouderegeneratieofingrotefamilies.Endandedagvandebegrafenis,hoeverliepdie?Dedagvandebegrafeniszelfwerdenrouwdoekenmeteensoortvangordijnenaandevoordeurge-hangen. Ook dat was één van de uiterlijke ken-tekensdatiemandinrouwwastoen.Dekistmethetlichaamwerddannaarbuitengedragen,methethoofdlaatst(ikzounietwetenwaarom),naarde‘corbillard’.Ikzagdatallemaalgebeurenvanopdegang.Ikweetvanmijngrootmoederdatzijopdedagvandebegrafenisvanhaarmannietmeetroknaardekerk.Datwasin1954.Welwerdenerfoto’sgeno-menvoorhetthuisfront,enkelbuitendekerkwelteverstaan.Ookzwangerevrouwenbleven thuisachter. Dat was niet goed voor het ongeborenkindjezeidenze.Nadebegrafenis….De rouwmaaltijd werd vroeger thuis georgani-seerd.In2002wasdatechteralinhetclubhuis.Wehebbentoeneenvolledigewarmemaaltijdaange-boden, het lievelingsmenu van mijn overledengrootmoeder. Nadien werd nog nagepraat enkwam ook de doos met resterende rouwbetui-gingenoptafel.In1979,bijhetoverlijdenvanmijndooppetergingde radio uit, de lichtenwerden zachter gezet. Erhingbestweleenzwaresfeer.Ikweet nog datmijn grootmoedermetmij gingwandelendedagnadatmijndooppeteroverledenwas.Ikvroeghaarwatdoodeigenlijkwas.Zeant-woorddeme:«Doodzijnisalsmenjenaamver-geet,als ernietmeerover jougesprokenwordt.Zolang de herinneringen blijven, leeft een mensnogvoort.Hetmomentdathijverzwegenwordt,ishijechtdood.Datishetergste,datiemandverge-tenraakt.»Mooiewoordenvanmijngrootmoe-derdieiknooitbenvergeten.

CollectieGeertCoppens

Rouwenplezierzijnsomscomplementair,vindik.Kijk naar de rouwmaaltijden, cru om te zeggen,maar vele disgenoten hebben plezier. Indeemoedigenostalgiewordenherinneringenaan-geboord,oudeanecdotesdrukbecommentarieerdensomssteektaleenseenverholenlachop.Datzijnzeerhartelijkemomenten, jezitnogeenssa-menmetdehelefamilie,metvrienden.Daarover-heersteenmildnostalgischgevoelvanverbonden-heid.Erwarenweltamelijkwatrituelenbijjullieindefamiliebijeenoverlijden?Toenmijngrootmoeder in2002overleed,grepenwetelkensterugnaardezelfdeouderituelen.Zeisthuis overleden,werd thuis opgebaard, thuis ge-kist.Eenzeerintiemmoment;hetisdelaatstekeerdatjediepersoonlichamelijkziet.Watikenormbetreur,isdatalleszo‘klinischclean’geworden is. Iemand overlijdt, verdwijnt enkeledagenindefrigo,ophetkerkhofronktsomsaldekraanomdekuiltedichtenalsderouwendendehoeknognietomzijn…BijdebegrafenisvanmijnpleegzoonJulienop9juli2011dedenwedatinsamenspraakmetzijnvrien-denhelemaalanders.Wedroegensamendekistopdeschoudersnaarhetkerkhof.Datleekonsveelmooier,veelestetischer,envooral:respectvoller.Demensendiewildenvolgen,kondendatdoen,enonderwijlherinneringenbovenhalen.

Ookdedragersvanzijnkisthebbenhemletterlijkzelf begraven. Dat heeft wel wat voeten in deaardegehadmetdegemeentelijkeoverhedenvanBeersel,maarwekregengelukkigdeofficiëletoes-temmingopdevalreep.Diefysiekearbeidvanhetbegraven,verlosteonsvaneen‘innerlijkewoede’.Een bevriende keramiekkunstenaar had voor elkvanons een soort reliekschrijntjeontworpen. ElkvandiekistjesbevattenaasteenhaarlokvanJulienenenkele tekstfragmentenookeenstukvaneensteenmeteendeelvan«Ikhebeensteenverlegdineenrivieropaarde»vanBramVermeuleninge-kerfd.TerwijlweJulienbegroevenlagdiesteensa-mengesteldaanhethoofdvanhetgraf.Naonzearbeidkreegelkzijnstuksteenmeeinzijnkistje.Elk jaaropzijnsterfdagkomenwesamenbijmijthuisenbrengtelkzijnkistjemeeenpuzzelendesteenweersamen.We hebben heel wat vrijheid gekregen voor zijnuitvaart, maar misschien lag dat aan de jongeleeftijdvanmijnpleegkind.Depriestergebruikteniet hetwoord begrafenis of uitvaart,maar ver-rijzenisviering.WelietenAlexandreDebruslosopdelievelingscellosuitevanJulien,vriendenverzorg-dendehomilie,kennissenhaddengezorgdvoordeopsmukvandekerk,…Vroeger was eenmens veel beperkter in zijn in-brengvoordeuitvaart.Alles–behalvedelijkrede-lagingebedineenstrikttevolgenstramien.Nuiserveelmeerpersoonlijkeinbrengmogelijk.

CollectieAnnyVanBeneden

CollectieGodelieveDeGroote

Veelevolutiesdoorheendejaren…Alsikkijknaardebegrafenisvanmijndooppeter,grootmoederenpleegzoon,zijnerinderdaadenormeevoluties teonderkennen.Dedoodwordtmeerverzwegen,mensenkiezenvakervooreenburgelijkeuit-vaart…Nuorganiserenwegeenrozenkransmeer.Opnamissenkwamvroegerveelvolkaf,nuisdateerderproforma.Eennamiswaservoormensendienietkondenkomennaardebegrafenis.Minderenmindermensenvragennogjaargetijdenaan…BijmijnpleegzoonJulienwaserwelliswaarookgeenjaargetijdemeer,maartochmaaktenwedeafspraakomjaarlijkssamentekomen,zijhetopinformelebasis.Nochtans is het teruggrijpennaardeoude rituelen, die vandaagdedag vaak verdwenen zijn, nodigomafscheidtekunnennemen.Jehebtalshetwaresomsindechaosvanjeverdrietdestructuurvanrituelennodigvoordeverwerkingenomalleseenplaatstekunnengeven.Erbestaatimmersgeenalgemeenhand-boekvoorverdriet.Rituelenbiedensomshouvast.Ikbetreurdanookhetklinischstervendedagvanvandaag:zosnelmogelijknaarhetziekenhuis,opbaringindefrigo…Ikzielieverdeoverledeneinfamilialekring,jekanjeeigentijdkiezenomafscheidtenemen.Hetmaaktdedoodmeertastbaar.Jekanmoeilijkerommethetafscheidalsjededoodnietziet.Maardatisenblijfteenheelpersoonlijkekeuze.

RITUEELTJES

• Stinkendrijk:vroegerwerdenderijkenindekerkbegraven,ditwasechteenprivilegevoormensenvaneenbepaaldestandmetveelgeld.Eenafbrekendmechanisme,zoalseenmenselijklichaam,heefthelaasdeneigingomtegaanruiken.Hierdoorismentotdezeuitdrukkinggekomen.

• De lijkstoet nadert een kruispunt van landelijke wegen ; dan werd er spontaangeknield,destoethieldhaltenerwerdgebeden.Volgensoudbijgeloofwasmenernamelijkvanovertuigddatkruiswegendeuitverkorenplaatsenwarenvoorspokenengeesten.Menwildedoorgebeddedodevrijwarenvanbozeinvloeden.

• Erwareneenpaarvoortekensvandedood:eenhonddiehuilde,eenklokdieplotsstilviel,eenhoutwormdieknaagde,eenziekedienaardelakensgreep,….

CollectieChristineVermassen CollectieSimonneWatté

12

Watkan jenogvertellenoverhoehetallemaalbegon?Hoeishetallemaalbegonnen?Wezijngestartin1980.Ikweethetnoggoed,onzeeerstebegrafeniswasdievanGustDePril.Jemoetweten,opdatmomenthaddenwenognikshé….Geen kostuums, geen auto, geen rouwkapel,…Maar tochmoestenweeenbegravingdoen.Hetwerdonsgevraagd,enwijnamenhetwerkaan.In die tijd moest nog een rouwkapel opgezetwordentenhuizevandeoverledene.Ik heb toen gebeld naar een begrafenis-ondernemeruitZottegem.Diemenswouzijnkapelaanonsuitlenen.Echter,eenpaaruurlaterwouhijhet plots niet meer doen na contact met onzeconcurrent. Uiteindelijk hebben we toch iemandgevonden die zijn rouwkapel wou uitlenen. Eenauto(cfr.Lijkwagen)vondenweinhetGentse,bijeenfirmadieauto’sverhuurde.

EenjaarlaterhebbenAndréenikzelfeenautoenkapelgekocht. Eenkostuumhaddenwe intussenal,datwasnietzomoeilijktevinden.Toenwarenwegoedgestart.Allesgingtamelijkvlot.Weetge,wemoestenmetietsafkomendathierinHoutem nog niet was. We wilden echte servicegeven.De taak vanbegrafenisonderneming voorwijeraanbegonnenwasenkelhetvervoer.NogaleenchancedatzehierinHoutemweiniggewoonwaren. Het was dus niet zo moeilijk om eenflorerende zaak op te starten. Wij boden naastvervoer ook het in orde brengen van deadministratie aan. We organiseerden rouw-maaltijden,eerstin‘tclubhuis(hetzaaltjewaarnuookdeparochiezaalis)maardatwastoen

ergverouderd.Wezijndanindepatronagegestarten ook nog bij Pede, tot de zaal er kwam doorpastoor Bosteels. Toen werd nogal vlug hetclubhuisweervoorgesteld.Voorderouwmaaltijdlietenwijdemensenvrij.Wijregelden, maar zij kozen welke beenhouwer,bakker,…Op reclamehebbenwe nooit ingezet,mond aanmondreclamewastoenhetbeste.Jekrijgt telefoondateenpersoonoverleden is.Hoeginghetdanverder?Wijbaardenhet lichaamop. Ikhaddatalgezienbijmijnvader.Hijmoestvroegerhetlichaamgaanopmetenomdaneenkisttemaken.Geruimetijdnadestopzettingvandeschrijnwerkerijmaaktehijafentoenogeenseenkist.In't begin bleef de overleden persoon nog thuis,maar dat kon soms wel eens beginnen slechtruiken.Jemochtdoenwatjewou,diereukkreegjenietweg.Indejaren'80washetdegewoontehetlichaamnaareenmortuariumtebrengen inZottegem. Inhet begin werd de overleden persoon op eenblauwe steengelegd, erwarennoggeen frigo’s.Laterwerdeenfunerariumgemaaktindekliniek,waarwijgebruikkondenvanmakenmitsbetaling.We hadden altijd een kist bij toen we eenoverledenegingenophalen.Jemagnamelijknooiteenlichaamvervoerenzonderkist.Jehadookeenattestnodigvandedokter.Hetlichaamwerdgewassen,mooiaangekleedennaarZottegemgebracht,ofbleefhetthuis.Watweookvaaktegenkwamenwashetfeitdatniet iedereen van de familie aanwezig was. Zevroegen ons dan om nogwat tewachten, somsurenaaneenstuk…..totalle ledenvandefamiliebijdeoverledenelangsgeweestwaren.Dedagvandebegrafenisgingenwehetlichaamhalen.Wedroegendekistzodanigdatdevoeteneerst buitenwaren zowel thuis, als in Zottegem.Vroegergingdefamiliemeenaardeophaling.Tegenheteindevanmijncarrièrewerdditminderenmindergedaanensprakenzeafaandekerk.

CollectieMargrietVanHerzele

13

Warenernoganderezakendatjulliededen?Wezorgdenookvoorhetdrukwerk,alleznietzelfdrukkenmaarcontactnemenmetdedrukker.Ookhier lietenwede familie vrije keuze.Wehaddenhier namelijk twee drukkers: De Moor enDeriemaeker.Eenwinkelhaddenweniet,allesgebeurdebijmijthuis voordeadministratie.Dekisten stonden inhetbeginindeouderlijkewoningvanmijnoudersop 't Hoeksken naast de woning van de familiePluym. Maar toen het huis leeggemaakt moestworden,werdenzeovergebrachtbijmijthuis,indegarage. De kisten werden veelal ingekocht, vanItaliaansemakelij.

We verzamelden ook alle rekeningen, betaaldendieendaarnawerderafgerekendmetdefamilie.Behalve kosten van de pastoor, daar stond defamiliezelfvoorin.Vroegerspaardendemensenvoorhunbegrafenis.Vaak kregenwij geld dat erg naarmottenballenrook.Zebewaardenhungeldechtineenkistje.Datwerdgedaanomdekinderennietindeschuldentesteken.Wanneerbenjegestopt?Op mijn zeventigste. Simon had intussengestudeerdvoorbegrafenisondernemerenkondezaakovernemen.Datisallemaalvlotgegaan.Nogietswatjekwijtwilt?Wij deden ook crematies, vroeger was hier nietecht een crematorium in de buurt.WemoestendusnaarUkkel.Ikkanzeggendatdieaangiftevaneen crematie wel helemaal anders is dan eenteraardebestelling. In het crematorium moestenwevaaklangwachten.Datkonweleensvervelendzijn,zekeralshetnaardeavondtoeging.Jemoetweten,volgensdegrondwetmagjedusnietmeerophetkerkhofnazonsondergang.

CollectieMargrietVanHerzele

14

Herinner je nog je eerste contact met dedoodtoenjekindwas?Datwasrond1938, ikmoetdaneen jaarof10geweestzijn.Demensenstierventhuis,vaaknaeen lange periode van ziek zijn. Daardooroverledenze inhuneigenbed.Demensenwer-dentoenooknogberechtigd.Depastoorkwamtevoetmeteenmisdienaarvanaandekerktotindewijk.Zehaddeneenlantaarnmeeendeheiligehostie,Christuszoalszezegden.We moesten ervoor zorgen dat er een tafeltjeaanwezigwaswaaropeenkruis,tweekandelaarsen een glaswijwater klaarstonden.De persoonwerdgezalfdmetHeiligeOliedoordepastoor.Hij deed dan een voorspellingwanneer de per-soon ongeveer zou overlijden, pastoors warentoenookhalvedokters.Indiendepersoonaloverledenwas,werdhijooknogberechtigd.Ophetdoodsprentjestonddan:«GezalfdmetdeH.Olie‘InExtremis’».Watgebeurdedanverder?Depersoonwerdafgelegd.Hijofzijwerdgewas-sen, vaak door een dame uit de buurt. Deoverledenpersoonwerdopgekleedendehandenwerdensamengevouwenwaarindaneenpater-noster zat. Over het algemeen bleef deoverledenedriedagenliggen,debegrafenisvondplaatsnadederdedag.Gedurende die drie dagen bleef er ‘s nachtsiemandbij.Diemaaktehemdaneenkankoffie,omwakkertekunnenblijven…endejeneverflesstondooknooitveraf.Jemoetweten,datwarenvaakouderemensenuitdebuurtdiedatdeden.Dejongerendedendatniet.Tweedagenwerdderozenkransgebeden.Debu-renwerdendanuitgenodigdom te gaan lezen.Alshetgedaanwas,mochtgenognekeergaankijkennaardeoverledene.Vandedoodhadikgeenschrikalskind.Datwasallemaalnormaalvoorons.Wewerdendaarooknietvanweggehouden.

Hoewerdendemensenopdehoogtegebrachtvaneenoverlijden?De burenwaren automatisch op de hoogte vaneenoverlijden,endiebrachtendanweerdeande-renopdehoogte,ookfamiliegafdieboodschapdoor. In die tijd was er nog geen sprake vandoodsbrieven.Ookdeklokkenluiddeninhetdorp,de doods-klokken zei men, en als een lopendvuurtjewistgauwiedereenwieeroverledenwas.In de zondagsmis werd vanaf de preekstoel hetoverlijden gemeld door de pastoor of onderpas-toor.Gebeurdeernogietsdeavondvoordebegrafe-nis?Naderozenkrans,werdhet lichaamook ‘gelich-terd’(n.v.d.r.gekist).Wantals‘sanderendaagsdebegrafeniswas,moestallesklaarstaanhe.Zekeralshetom9uurwas.Jekonkiezenwelkuurhetbegrafeniswas,hoela-terindevoormiddaghoeduurder.Dekistwerdgehaaldbijeenbevriendschrijnwer-ker.Hijkwamdandedodeopmetenomeenge-pastekisttemaken.Hetwassomseenprobleemom aan een kist te geraken, vroeger waren ergeenwinkelswaarzekantenklaarstonden.Vroegermoestgenog tevoetnaardekerk.WijwoondentoentegenIjshoute,deKeiberg.Datwasnogeeneindstappentotaandekerk,zekereenuur.

CollectieFreddyVanBever

15

Hoezagdielijkstoeterdanuit?Eersthadgeeenjongendiehetgrotekruisdroeg.Daarachterliepiemand,vaakeenmeisje,meteenkleinerkruis.Datwerdachterafopdekistgelegd.Ikhebvaakhetgrotekruisgedragentoeniemanduitdebuurtoverleed.Endankwamendedragersvandekist,zesperso-nen,mannenuitdebuurt.Diewarencontentalszenadediensteenpintgetrakteerdkregeninhetcaféopdenhoekaandekerk,meermoestenzijniethebben.Endankwamdefamilie.Halverwegede‘Pleutse’kwamdepastoormettweemisdienaarsdestoettegemoet.Dekistwerddusaltijdtevoetnaardekerkge-dragen?Toenwelja,erwarennognietveelauto’s.Bijmijnmoederdiein1954overleedwasdateenfirmauitAalst.VanuithetziekenhuisbrachtdiefirmahaarnaardekerkinHoutem.In 1982, toen mijn vader overleden was, ge-beurdeditdoordebegrafenisondernemer.Ikhebooknoggewetendatdekistdooreenlijk-koetsvervoerdwerd.Datwasenkelvoordemen-sendiehetkondenbetalen.Bijmijnmoederhaarmoederwasdatzo.

CollectieFrancoisVanDurpe

Droeg je dat kruis ook toen een familielidoverledenwas?Nee,toenmijngrootvader,Honoré,in1942over-leed,enhetjaardaaropmijn

grootmoeder, Léonie, werd dat gedragen dooreen andere jongen uit de buurt. Voor je familiedeedjedatniet.Wasernadieneenrouwmaaltijd?Datbestondtoennogniet.Erwerdjuistthuiseenboterhammethespofkaasgegeten.Nadienkre-genzenogeendreupelke.Zijn er zaken die anders gebeurden vroeger invergelijkingmetnu?Vroegergebeurdeveelthuis.Mijnmoederenva-derstiervenbeideninhetziekenhuis.Daarwerdenzeookopgebaard.Bijmijnmoederwasdatnogdoordenonnekes.Zewerdenovergebrachtnaareen speciale kamer die wat aangekleed was.Frigo’sbestondennogniet,maardiekamerswa-renmeestalwelfris.Inhetziekenhuiswerdenwelgeen rozenkransen gehouden, dat was enkelthuis.Jekonzewelgaanbegroeten.Wiljenogietsvertellen?Ikherinnermenog iets,wewoondenopdeKei-bergen ikmoesthetgrootkruisdragenvoordestoet van een overleden buur. Alle mensenkwamentotaandathuisomhemaftehalenennaardekerktebegeleiden.Iedereenstondklaar,maar dedraagstoel voor de kistwas er niet. Zewaren hem vergeten te halen. Ik ben toenmetJosé VanDe Velde naar de kerk gelopen omdedraagstoel.Normaalwerddieeendagoftweevantevoorgehaald.Endannogiets,hetwaswinter.Erwasookeenbegrafenis.Wewarenalwataandelatekant,enonderweg kwamen we een volledigdichtgesneeuwde straat tegen.Wehebben toennogeengangmoetengravenzodatiedereenkonpasseren.Jawadde,dawarennogaltijdenze.Datzoudenzenunietmeertegenkomen.

16

Wanneerbenjebegonnenmethetfunerarium?Sinds2001ben ikbeginnenhelpenalsdragerbijmijnvader(AndréPluym)enNorbert(VanDorpe).Enkeltijdensdeplechtighedenwelteverstaan.In 2004 ben ik gestart met een opleiding ombegrafenisondernemer te worden. Dit was inavondschoolgedurende2jaar.Hiermeebehaaldeikeendiplomawaardoorikeenzaakkonstarten.Norbert en mijn vader kwamen op een leeftijdwaarbij zij het nietmeteen zagen zitten omnogeen funerarium te openen. Dit was echternoodzakelijkenikzagdezeuitdagingwelzitten.In2009 zijn mijn vader en Norbert op pensioengegaan.Dewinkelwas intussenaf en ben ik alszelfstandigebegonnen.Waaromhebjeditberoepgekozen?Doordatmijn vader dit beroep reeds beoefende,wekteditenigeinteressebijmeopalskind.Vooralde corbillard vond ik het meest fascinerend.Naarmateikouderwerd,gingikookaleensmeeomeenoverledenpersoonop tehalen.Zo isdateenbeetjegegroeid.Ikbendanooktevredendatikindevoetsporenvanmijnvaderkantreden.Zie je een evolutie in het vak? Wat zijngelijkenissenofverschillendiejeziettussentoenennu?In de jaren 2000 was het een «trend» om eenfunerariumteopenen.Demeestemensendieindebegrafeniswereldwerkenzijntoengevolgd.Alsjeniet meedeed, zou je op den duur achteropgeraken.

HierinHoutemwasdevraagvandemensenwelaanwezig om een funerarium in eigen dorp tehebben.Vroegerwerdenmensen thuis opgebaard, dat isdan geëvolueerd naar het funerarium van hetziekenhuis te Zottegem. Mensen moesten danverderrijden.Dekomstvaneenfunerariumindegemeente zorgde ervoor dat de mensen als hetware«thuis»blijven,ineigengemeentealthans.Ookditwaseenenormemeerwaarde.Het isveelbereikbaardervoormensen.Wij zijn ook alle dagen open, op zaterdag enzondag kan het op afspraak. In de meestegemeenteszijnfunerariaslechts1of2dagenperweekopen.Bijonskaniedereendusbijnadagelijksdeoverledenebegroeten.Ookcrematieskwamenbegin21steeeuwergop.Erwaren allerhande spulletjes op de markt zoalsashoudertjes,mini urnes, hangertjes,….Die zakenwerdenvlotverkocht,ennunogsteeds.OokdediensteninLochristizijnmeegeëvolueerd.Sinds vorig jaar zijn we gestart met het onlinecondoleren. We krijgen hier zeer veel positievereactiesop.Ook de overlijdensberichten kennen een evolutienaarhetdigitale.Detijddatgansdegemeenteeenbriefindebuskreegisvoorbij.Misschiennogeen10-talkeerperjaarvoorHoutem.Wezettenookinopreclame.

17

Vroegerbleefiedereenmeerhangeninzijndorpenkendeiedereenmekaar.Nukomenmeerenmeerinwijkelingenhierwonen,danishetwelnodigomjekenbaartemaken.Jekrijgtmeldingvaneenoverlijden,watzijndevolgendestappen?De eerste vraag die we stellen is of de persoonthuisoverledenisofinhetziekenhuis.Indien het een overlijden thuis is gaan we deoverledene zo snel mogelijk afhalen. De dokterdientookverwittigdtewordenomhetoverlijdenvasttestellen.Hijstelteenattestop,dankomenwijpashetlichaamafhalen.Vroeger was het de naaste familie die de over-ledene aflegde, vandaag wordt dit grotendeelsovergenomendoordethuisverpleging.Daarna brengen we de overleden persoon overnaar het funerarium. Wanneer mensen geengebruik maken van de thuisverpleging danverzorgenwijdeopbaring.Hierna gaan we terug bij de mensen voor hetopstellenvanderouwbrief.Wemakendanookpraktischeafsprakenomtrentdebegrafenisofcrematie.Wanneerheteencrematiebetreftgaatditviaeenonline-inschrijfsysteem. Samen met de familiele-densprekenweeendatumafwanneerdecrema-tieendienstzalplaatsvinden.Zokandefamilieookopterenvooreenaldannietchristelijkeplechtigheid.Daarna bezorgen we het crematorium de gege-vensvandefamilie,zodatzijcontactkunnenne-menmethenvooreventuelefoto’s,muziek,…Demeestemensengaandannaar het crematoriumomverdereafsprakentemaken.Opdezemanierkunnenzedeplechtigheidzeerpersoonlijkmaken.Sedert 5 jaar verzorgenwe ook de rouwbrieven,prentjes,….Ditisgekomenwegenseengebrekaandrukkers in de buurt. Dus in 2011 zijn we zelfgestart. Hierdoor kunnen we een betere servicebieden wanneer er een overlijden is in hetweekend. De familie kan dan sneller over hundrukwerkbeschikken.

Verderstaanweookinvooralleadministratieenverwittigenwijeventueeldepastoor.We bieden de familieleden een lijst metondernemersuitdegemeenteaanquabloemenenzalen voor de rouwmaaltijd enzo… Zij nemen deuiteindelijkebeslissingen.Op de dag van de begrafenis wordt de autogewassenengaanweombloemen.Vervolgenskistenwehetlichaam.Mensenkunnenkomen begroeten tot de laatste avond voor debegrafenis.Wegevenaandemensenaandatditeenveelmooiereherinneringisdanhetbijwonenvandekisting.Na de kisting gaan we naar de kerk, of naarLochristialshetomeencrematiegaat.Defeitelijkedienstvindtplaats,ikdenknietdatditveelandersisdanvroegerhetgevalwas.Een rouwkapel wordt nog zelden geplaatst, debegroetingisnuvaaknadeplechtigheid.Nadienkunnendefamilieledennogberoepoponsdoenvoordegravurevandecolumbariumplaat,het bestellen van porseleinen foto’s. Alsook ver-zorgenwijdeplaatsingvanurnenveldmonument-en.Kan jenogzakenaangevenwaarvanervroegernoggeensprakevanwas?Onlangshebbenweeenuitstrooiingvanasgedaanopzee.Bijeenverstrooiingopzeewordtgekozenvoorvrijheid.Ditiseensereen,intiemgebeuren.De Franlis vaart uit in Oostende. De as wordtverstrooidtijdensdezevaartennadienkrijgendefamilieleden de coördinaten waar de asuitgestrooidis.Eenhedendaagsetrendishetecologischbegraven.Jehebtdanecologischekistenenurnes.RecentisdeBiosUrnopdemarktgebracht.Ditiseen volledig biologisch afbreekbare urne,ontworpen om de assen om te vormen tot eenboom.Deurnebevateenzaaddatzalgroeienuitde as van uw geliefde. Er is voor elk wat wilstegenwoordig!

18

Zijnernogdromen?Weervarendatéénbegroetingskamerteweinigisen een tweede zou zorgen voor een efficiënterewerking.We zouden graag uitbreiden om dit tekunnenverwezenlijken.We hopen een goede dienstverlening te kunnenblijvenverzorgenaandefamilieledeninhunrouw.

Enomaftesluiten…Wezijnsteedsbereikbaar,7op7,dagennacht.Ditvraagtsomswelwatflexibiliteitmaarwehebbenervoorgekozen.Tochzijnwesteedstevredendatwedefamiliekunnenhelpentijdenseenmoeilijkeperiodeinhunleven.

RITUEELTJES

• Bewierokenvanhetlichaam:werdookgebruiktalsreukoffervroeger.Degeurenhetgebedstijgenmetderookomhoog.Praktischwerdhetookgebruiktomdegeurvanhetlijkteverdrijven.Deoorpronkelijkebetekenisvanhetwoordis«wijrook»(rookomtewijden)

• Eenoverledenezalsteedsmetdevoetenvooruitgedragenworden:dezielvandeoverledenemagnamelijknietmeerterugkeren.Indekerkstaatdekistzodanigdatdeoverledenenaarhetaltaar«kijkt».Bijeenoverledenpriesterisditanders,zijkijkennaarhetvolk.

• Tegenwoordigzijnernieuwerituelen:hetoplatenvanballonnen,witteduiven,brandenvantheelichtjes,hethoudenvanstilletochten,…

CollectieSimonPluym

19

Als jeeendierbareverliestbegin jeaaneen langewegvanrouwenpijn.Afscheidnemen iséénvandemoeilijkstemomentenineenmensenleven. Inonsverdrietstaanweernietbijstilhoedeuitvaartmoetgeregeldworden.Gespecialiseerdeuitvaartcentrahelpenons,engevenvormaandebegrafenis.Tochwashetnietaltijdzo.Delaatste100jaarzijndegebruikenentraditiesuitdefunerairesectorenormveranderd.Dathebbenwehopelijkaangetoondviadeinterviewsinditboekje.Uiteraardwillenweookeenwoordvandankrichtenaanmensendiemeegewerkthebbenaanditboekje.

• Mensendiewemochteninterviewenenonsmeenameninhunervaringen,hunnamenkanjebijdeartikelsvinden

• Personendieonshetnodigebeeldmateriaalbezorgdenvoorditboekje,maarookvoordetentoon-stelling.

• SimonPluym,voorhetterbeschikkingstellenvandeaccommodatieendiversematerialen.• Afnameinterviewsenopmaakartikels:GreetjeDeSaedeleerenDieterWaterloos• Ontwerpenlayout:DieterWaterloos.• DegemeenteSint-Lievens-Houtem,voorhetdrukwerk• ErfgoedcelViersprong

Erfgoeddag2017draagthetthemaZorg.Hoezagdezorgsectorerinhetverledenuit?Hoeisditdoorheendeeeuwengeëvolueerdtotdezorgdiewevandaagkennen?Envooral,welkesporenvindenwehiervanterugincollectiesenarchieven?Met‘Zorg’zoekenwedanooktoenaderingtotdezorgsector.Wordtvervolgd…

NAWOORD

CollectieEddyBuyse-GodelieveDeGroote

20