Cognitieve Communicatiestoornissen (CCS)...2 Almunidag Logopedie 28-1-2017 CCS Marina Ruiter....

Cognitieve Communicatiestoornissen

(CCS)

Dr. Marina Ruiter

Assistant Professor, Radboud Universiteit

Spraak- en Taalpatholoog & logopedist, Sint Maartenskliniek

Inhoud

- Cognitie

- Cognitieve communicatiestoornissen

- Verschil en overlap tussen afasie en cognitieve

communicatiestoornis

- Video-casuïstiek: verworven CCS bij volwassenen

- Enkele suggesties voor de klinische praktijk

- Conclusie

N.B. Presentatie vanaf volgende week op marinaruiter.wordpress.com

Almunidag Logopedie 28-1-2017 CCS Marina Ruiter2

https://marinaruiter.wordpress.com/

Cognitie

k

Cognitie

Een parapluterm voor alle hogere

mentale processen (hersenfuncties)

die nodig zijn voor het waarnemen,

(over)denken, onthouden van

kennis en het op een goede manier

toepassen en begrijpen ervan.

(Davis, 2012)


Hiërarchie van dichotomieën voor het bestuderen/

observeren van cognitieve functies (Davis, 2012)

1) Gedrag versus theorie: verschil

tussen het waarneembare gedrag en

wat er in het hoofd gebeurt (theorie)

symptoom is niet per se stoornis!

2) Brein versus cognitie (bij theorie):

de werking van een cognitieve functie

zegt niet per definitie hoe het brein

werkt (en vice versa).

2) Kennis versus proces (bij cognitie):

Verschil tussen verlies van kennis

(vermogen) en een verminderd

gebruik ervan (vaardigheid, proces)

3) Automatisch versus gecontroleerd (bij

proces)


Communicatie na NAH

Functies die noodzakelijk zijn voor adequate communicaite na niet-aangeboren

hersenletsel (NAH; Paemeleire 2014; 2016)


Communicatie na NAH

Functies die noodzakelijk zijn voor adequate communicaite na niet-aangeboren

hersenletsel (NAH; Paemeleire 2014; 2016)

Niet-talige

cognitieve

functies

Talige

cognitieve

functies

In dit praatje inzoomen op:

- Geheugen

- Aandacht

- Executieve functies

- Sociale cognitie


1) Geheugen

Doel: het opnemen, bewaren en later ophalen van zowel externe

als interne prikkels (bijvoorbeeld gedachten).

In de meeste modellen minimaal twee deelsystemen:

1. Werkgeheugen (voorheen: kortetermijngeheugen):

Een tijdelijk magazijn waarin een beperkte hoeveelheid informatie

vastgehouden en bewerkt kan worden.

2. Langetermijngeheugen:

• declaratief (of expliciet) geheugen

• niet-declaratief (of impliciet) geheugen


Declaratief (of expliciet) langetermijngeheugen

Het geheugen voor feitelijke informatie

(jaartallen, afspraken, namen, enz.).

Deze kennis kan bewust opgeroepen

worden (= expliciet).

Het bestaat uit drie subsystemen:

- Episodisch geheugen

(gebeurtenissen in persoonlijk leven)

- Semantisch geheugen

(kennis van de wereld)

- Lexicaal geheugen

(kennis van woorden)


Semantisch netwerk (in semantisch geheugen)Bron: http://www.cs.vu.nl/~frankh/RZ/07

http://www.cs.vu.nl/~frankh/RZ/07

Niet-declaratief (of impliciet) langetermijngeheugen

Opgeslagen kennis kan niet bewust

opgeroepen worden.

Dit geheugen komt vooral tot uiting in een

beter presteren op bepaalde taken na

herhaalde oefening of na eerdere

kennismaking met stimulusmateriaal.

o.a. het procedureel geheugen: geheugen

voor motorische vaardigheden


Het `pedalen-werk´ tijdens het

autorijden (procedureel geheugen)Bron: http://www.tuning-gids.nl

http://www.tuning-gids.nl/

2) Aandacht: Intensiteit van aandacht

1. Tempo van informatieverwerking

= De snelheid waarmee informatie

verwerkt kan worden

2. Volgehouden aandacht

= je aandacht voor langere tijd op iets

richten


https://www.youtube.com/watch?v=vTFdNk7JIoo

2) Aandacht: Selectiviteit van aandacht

3. Verdeelde aandacht

= de aandacht kunnen verdelen over

meerdere dingen (dubbeltaken) of

gelijktijdig op verschillende aspecten

van een complexe taak kunnen

richten (automatisme).

4. Gerichte aandacht

= je op één bepaalde stimulus richten

The Monkey Business Illusion

(Daniel Simons) https://youtu.be/IGQmdoK_ZfY



https://youtu.be/IGQmdoK_ZfY

Samenhang taal, aandacht en geheugen


Werkgeheugenmodel van Baddeley (2000)

Samenhang taal, aandacht en werkgeheugen


Werkgeheugenmodel van Baddeley (2000)

Eenvoudigste definitie samenhang:

Het werkgeheugen is eigenlijk het geactiveerde deel van het lange-

termijngeheugen (bv. taal) waar op dat moment de aandacht op

gericht is (door de executieve controle) (Cowan, 2008; Salis, Kelly & Code, 2015)

• De hogere controlefuncties v.h. brein(‘luchtverkeersleiders’ van het brein)

• EF brengen verschillende cognitieve functies met elkaar in verband en overstijgen de afzonderlijke functies

• EF zijn nodig voor het plannen, initiëren, volhouden, evalueren en bijsturen van bewust, doelgericht, complex, niet-routinematig gedrag

Communicatie is ook doelgericht, complex

gedrag!

Bron: www.stichtinghoogvliegers.nl/

3) Executieve functies (EF)


Almunidag Logopedie 28-1-2017 CCS

Marina Ruiter

16

Stoop Kleur-Woord Test I (verwijderd)


Marina Ruiter

17

Stoop Kleur-Woord Test II (verwijderd)


Marina Ruiter

18

Stoop Kleur-Woord Test III (verwijderd)

Waarom doet deze taak een beroep op de

executieve functies?

LeBlanc et al. (2006), Mozeiko et al. (2010), Peach & Coelho (2016), Richtlijn Cognitieve Revalidatie (2007)


Diverse aspecten van EF Mogelijk communicatief gedrag

indien dit aspect gestoord is

1. Inzicht (‘awareness’) (Toekomstige) communicatieproblemen

niet kunnen inschatten of het nut van

strategieën niet inzien

2. Planning en organisatie Onlogische verhaalopbouw

3. Initiatiefname en uitvoering Niet zelf communicatiestrategie kunnen

initiëren

4. Regulatie en zelfcontrole Niet zelf miscommunicatie opmerken

5. Flexibiliteit en probleem oplossen Niet zelf miscommunicatie herstellen

6. Zelfinhibitie Misplaatste opmerkingen, perseveratie

7. Strategisch gedrag Geleerde strategieën niet kunnen

generaliseren

4) Sociale cognitie

Alle mentale processen die nodig zijn om tot

sociale interactie te komen.

- Perceptie: aandacht richten op en waarnemen van

relevante informatie, bv. gezichtsuitdrukking, intonatie

- Interpretatie van waargenomen informatie

- Reactie: selecteren juiste responsen cq. onderdrukken

ongewenste responsen

Theory of Mind (ToM; Happé et al., 1999): het vermogen om een idee te vormen van de gedachten

en gevoelens van de ander (= inferentie).



Theory of Mind (ToM)

ToM veronderstelt dus het kunnen

activeren van (representaties van)

meerdere perspectieven en het

onderdrukken van irrelevante

(ongewenste) perspectieven

(Tompkins, 2012; Weed et al., 2010).

Sterk gerelateerd aan executieve

functies (zie ook Paemeleire, 2014)



Cognitieve communicatiestoornissen

(CCS)

k

Definitie Cognitieve Communicatiestoornis (CCS)

‘Cognitieve communicatiestoornissen omvatten problemen

m.b.t. elk aspect van de communicatie dat wordt getroffen

door verstoring van de cognitie.

Communicatie kan verbaal of non-verbaal zijn, waarbij

luisteren, spreken, gebaren, lezen en schrijven in alle

domeinen van taal (fonologie, morfologie, syntaxis, semantiek

en pragmatiek) worden inbegrepen.

Cognitie omvat cognitieve processen en systemen (bv.

aandacht, waarneming, geheugen, organisatie, executieve

functies). […]’

(AfasieNet Werkgroep Cognitieve Communicatie Stoornissen, 2016, gebaseerd op

ASHA, 2005)


Voorbeelden communicatiesymptomen CCS

- Ongestructureerde verhaalopbouw en niet-doelgerichte communicatie

- Aspecifieke woorden en woordvindmoeilijkheden

- Ontremd en sociaal ongepast taalgebruik

- Moeite om langere verhalen en teksten te begrijpen

- Moeite om te communiceren met tijdsdruk of afleiding

- Moeite met het oppikken van sociale cues

- Moeite met het aanpassen van de conversatiestijl aan communicatieve

eisen/verwachtingen.

- Problemen met het begrijpen van abstracte of impliciete taal

- Moeite met verbaal redeneren

- Inefficiënt re-automatiseren van taal en/of moeite met het aanleren van

verbale strategieën

- ...LeBlanc, de Guise, Feyz & Lamoureaux (2006)


Bij welke syndromen (en hersenbeschadigingen)?

- Dementie

- Multiple Sclerose

- Prefrontaal letsel

- Rechtshemisferische taalstoornis

- Traumatisch hersenletsel

- Whiplash associated disorders

- Ziekte van Parkinson

- Ziekte van Huntington - ….

e.g. Paemeleire (2014), Tompkins (2012), Van der Velden (2015)


CCS versus afasie

Duidelijk onderscheid tussen CCS en afasie (e.g.,

Paemelaire, 2016; zie ook AfasieNet):

• Niet-talige cognitieve stoornissen liggen aan de

basis van een cognitieve communicatiestoornis

(CCS)

• Talige cognitieve stoornissen (= taalstoornissen)

liggen aan de basis van afasie.

Talige cognitieve stoornissen vallen volgens de

definitie van ASHA (2005) dus niet onder de definitie

van een CCS, terwijl taal wel als cognitie wordt

gezien (zie ook Davis, 2012; Berns et al., 2015 (Richtlijn Afasie))


Geïllustreerd aan de hand van twee (gechargeerde*) visies op afasie:

(1) Afasie = (stoornis in)

Afasie is primair een (cognitieve) taalstoornis die samen kan gaan met

niet-talige cognitieve stoornissen (comorbiditeit)

“Aphasia following stroke refers to impairments that affect the comprehension and expression of

spoken and/or written language, and co-occuring cognitive deficits are common” (Salis, Kelly &

Code, 2015)

* zie voor nuancering, Kuzmina & Weekes (2016)

Echter, relatie talige & niet-talige cognitie is complex


Co

gn

itie

TaalNiet-talige

cognitieve functies+

Co

gn

itie

(2) Afasie = (stoornis in)

Afasie = een stoornis in de niet-talige, overige cognitieve functies die

aan taalvaardigheid ten grondslag liggen.

e.g. Hula & McNeil (2008), Kolk (2006), Mayer, Mitchinson & Murray (2016)

Niet-talige cognitieve functies

(m.n. aandacht)

Tweede visie: relatie taal en overige cognitie bij afasie


Taal

LP = Taal(kennis), talige cognitie

LP-recorder = Overige, niet-talige

cognitie

Muziek = Geproduceerde taal

(taalvaardigheid, proces)


Metafoor ter verduidelijking

Afasie = een stoornis in de niet-talige, overige cognitieve functies

die aan taalvaardigheid ten grondslag liggen.

htt

p:/

/ww

w.e

ba

y.co

m

LP onbekrast

Taalkennis (relatief) intact, maar...

Taal (LP) kan minder goed afgedraaid worden.

LP-recorder (deels) defect”, door:

- Verminderd toerental (verwerkingssnelheid)

en/of

- Verminderde ‘power’ om tegelijkertijd of flexibel

de LP af te spelen en de CD te branden

(verdeelde aandacht, o.i.v. EF)


ww

w.e

bay.

com

Metafoor ter verduidelijking tweede visie

Dus, verminderde snelheid van

informatieverwerking en/of verminderde

executieve functies hebben een

negatieve invloed op …

de beschikbare verwerkingscapaciteit,

aandachtscapaciteit of benodigde

cognitieve inspanning

(synoniemen volgens McNeil et al., 2008).


ww

w.e

bay.

com


Consequentie:

Weergave muziek is niet optimaal

Taalvaardigheid (proces; Davis, 2012)

gestoord, terwijl het taalvermogen (LP)

relatief intact is (bv. Temporal Window

Hypothesis, Kolk, 2006)

Evidentie bv. priming-studies

Conclusie: niet-talige cognitieve

stoornissen kunnen ook taalsymptomen

bij afasie verklaren


ww

w.e

bay.

com


http://www.pcmweb.nl/

CCS vs afasie: Onderscheid dus niet eenduidig

Eerder gemaakte onderscheid tussen CCS en afasie• Niet-talige cognitieve stoornissen liggen aan de basis van een CCS

• Talige cognitieve stoornissen liggen aan de basis van afasie.

is niet eenduidig.

Zie ook bijvoorbeeld:

- “CCS ontstaan door zowel talige als niet-talige

cognitieve stoornissen” (LeBlanc et al., 2006; Blyth et al., 2012)

- Film werkgroep CCS op AfasieNet: “…[bij CCS gaat

het om] stoornissen die niet door afasie worden

veroorzaakt, maar wel vaak in combinatie met

afasie problemen geven”


Definitie CCS zou m.i. daarom moeten zijn

‘Cognitieve communicatie-

stoornissen (CSS) zijn

communicatiestoornissen waarbij

de niet-talige cognitieve

stoornissen o.h.a. sterker op de

voorgrond staan dan dat bij

afasie het geval is’

Zowel bij CCS als afasie dus

sprake van een verstoorde LP-

recorder (aandachtsfuncties).


ww

w.e

bay.

com

Voorbeelden verstoorde aandachtsfuncties bij CCS (toerental en/of flexibel / tegelijkertijd afspelen/branden)


www.ebay.com

• Onvoldoende capaciteit om

context (gesprekspartner,

situatie) en taal tegelijkertijd

te verwerken (Mozeiko et al.,

2010). bv. ‘Het is warm hier’

• The Suppression Deficit

Hypothesis (Tompkins, 2008).

Problemen in (impliciet)

taalbegrip ontstaan door

moeite met het

onderdrukken van

irrelevante – maar meest

gebruikelijke– interpretatie.

bv. AAT-TB: bril (wc-bril ipv

leesbril)

• The Social Cognition

Deficits Hypothesis (Brownell & Martino, 1998)

Stoornis in sociale cognitie

ontstaat door het niet

kunnen selecteren van de

juiste responsen cq. het

niet onderdrukken van

ongewenste responsen)

• Door een verminderde

verwerkingssnelheid

moeite om adequate

responsen te geven in een

conversatie• (Mozeiko et al., 2010)

Deelconclusie

In ieder geval gedeeltelijk overlap

tussen CCS en afasie ten aanzien

van onderliggende cognitieve

problematiek.

Met name verminderde

verwerkingscapaciteit en

mogelijkheid om aandacht “om te

schakelen”.


ww

w.e

bay.

com

Suggesties voor de klinische praktijk

Focus op diagnostische fase

k

Screening bestaande uit 7 taken:

(1) Beroepen opnoemen (STCC-2; Paemeleire, 2016)

(2) Woorden zoeken

(STCC- 3; Paemeleire, 2016)

(3) Inferentie-kort (Loon-Vervoorn & Van der Velden, 2004)

(4) Foto’s opnoemen (STCC-5; Paemeleire, 2016)

(5) Verhaal navertellen

(aangepaste STCC-6; Paemeleire, 2016)

(6) Logische reeks

(Van Ingen, Woldring, & Jonkers, 2016)

(7) Tekst schrijven

(aangepaste STCC-4; Paemeleire, 2016)

1) AfasieNet Cognitieve Communicatie Screening

www.afasienet.com


Dynamisch testen met een test die niet

voor de doelgroep genormeerd is en de

responsen kwalitatief analyseren.

Bv. Test voor Verzwegen Betekenis

van de Taaltoets voor Kinderen (TvK:

Van Bon & Hoekstra, 1982)

- Met ‘thinking-out-loud’-instructie

(Blake, 2006)

- Afwisselen impliciete taal (origineel)

en expliciete taal (zelf verzonnen, bv.

‘Op de tafel liggen drie voorwerpen’)

2) Dynamisch testen (DT): TvK


‘Onder de tafel ligt óók een boek’

- Responsen scoren met pragmatieklijst van

Prutting & Kirchner (1987)

- Hypothesen opstellen over onderliggende

cognitieve mechanismen op basis van

concrete observaties (te bespreken met PS,

vervolgens te toetsen door PS)

3) DT met Scenario Test (Van der Meulen et al. (2009)


Bronpagina afbeelding:

http://testweb.bsl.nl/tests/scenario-test/

http://testweb.bsl.nl/tests/scenario-test/

3) Dynamisch testen: Scenario Test


Oefenitem: U loopt op straat [wijs op persoon in ruitjesjas]. Dit bent u. Een

dame komt naar u toe en vraagt u de weg naar het station. Het station is

vlakbij, om de hoek (gebaar). Kunt u de weg aan haar uitleggen?

Bron: Scenario Test (Van der Meulen et al., 2009)

Casus 1 [casus verwijderd]

Casuïstiek



Voorbeeld concrete observaties Hypothese over onderliggende

cognitieve stoornis(sen)

Tijdens zijn verbaal-mondelinge reactie kijkt dhr.

weg als hij geluid op de gang hoort [02:12]

Gerichte aandacht

Tussen einde instructie en verbale reactie van dhr.

(‘oh eh’), zit meer dan 1 sec

Tempo van informatieverwerking

(aandacht)

Dhr. start verbale reactie met irrelevante details in

plaats van met het communicatieve doel

(wegwijzen) [1:49]

Planning en organisatie (EF)

Dhr. selecteert niet de woorden die de meeste

informatieve waarde hebben cq. hij gebruikt

aspecifieke referenten, bv. ‘zij’, ‘dat’, ‘daar’.

Woordselectie anomia (taal)

Dhr. produceert een echo-antwoord (‘Ik leg de weg

aan jou uit’) [01:48]

Flexibiliteit en probleem oplossen

Dhr. initieert geen herstel als hij niet to-the-point is

(verhaalniveau), wel soms (en wisselend

succesvol) bij problemen op uitingniveau [2:40]

Regulatie en zelfcontrole (dissociatie

uitingen tekstniveau!); flexibiliteit en

probleem oplossen

Dhr. produceert lange, complexe zinnen, maar met

veel zinsafbrekingen en -vernauwingen [2:20]

Morfosyntaxis (paragrammatisme),

aandachtscapaciteit

- Revalidant tegenover GP, scherm tussen

beiden in. Allebei 8 tangramfiguren (in andere

volgorde). Taak: figuren in dezelfde volgorde

krijgen o.b.v onderlinge communicatie

- Responsen scoren met pragmatieklijst van

Prutting & Kirchner (1987)

- Hypothesen opstellen over onderliggende

cognitieve mechanismen op basis van

concrete observaties

4) Een tangramtaak maken t.b.v. observatie dialoog


https://www.pinterest.com/tuius/tangram/

Revalidant in communicatieve situaties observeren die complex

zijn, in de zin van:

- Tijdsdruk

- Hoeveelheid vragen en uitgebreidheid benodigde antwoord

- Achtergrondlawaai

- Spanning (bv. bekende versus onbekende gesprekspartner,

formeel versus informeel)

- Dubbeltaak

- Moeten schakelen (bv. tussen spreken-luisteren, hoofdlijn en

‘zijspoor’ om rekening te houden met voorkennis luisteraar)

N.B. Deze aspecten ook uitvragen tijdens de hetero-anamnese

5) Suggesties voor de klinische praktijk


Mogelijke observaties t.a.v aandachtsfuncties:

- Niet to-the-point vertellen

- Vraag of opmerking gesprekspartner (GP) nog weten na

‘vastlopen’ in verhaal

- Eigen versprekingen niet verbeteren

- Spreekbeurt niet afronden

- Niet schakelen naar een andere communicatiekanaal of

aangepaste manier van spreken bij verbaal-mondelinge

problemen

- Onlogische verhaalopbouw

- Geen rekening houden met voorkennisniveau GP

- Pas na enige tijd op vraag of opmerking (adequaat) reageren

- ….

Suggesties voor de klinische praktijk


Casus 2 [opname verwijderd]

Casuïstiek


Casus 2

Casus 2


Voorbeeld concrete observaties Hypothese over onderliggende

cognitieve stoornis(sen)

Mw. kijkt regelmatig weg als ze haar antwoord

formuleert.

Verdeelde aandacht

Mw. formuleert bedachtzaam. Uitingen zijn vaak

niet-vloeiend, met gevulde pauzes (‘eh’),

herhalingen van woorden en verlengingen van

klanken.

Tempo van informatieverwerking

(aandacht) of morfosyntaxis

(correctieve adaptatie)

Mw. start tijdens haar verhaal adequaat met het

geven van relevante achtergrondinformatie; valt

even stil als ze hiertoe vanuit verhaallijn een

‘zijspoor’ moet opstarten.

Intacte ToM (adequaat rekening

houden met voorkennis GP);

Verdeelde aandacht / flexibiliteit en

probleem oplossen

Mw. geeft verbaal aan dat ze moeite heeft met

formuleren (‘Ja, hoe ga ik het zeggen? [08:40]’).

Intacte regulatie en zelfcontrole

- Bij zowel afasie als CCS:

beschrijf het communicatie-

gedrag zo objectief mogelijk.

- Stel hypothesen op over de

talige en niet-talige cognitieve

stoornissen.

- Deel je observaties en

hypothesen met de PS (tbv

NPO) [eventueel obv video].

Take home message


Neem de tijd om te observeren

en om hypothesen te formuleren

htt

ps:/

/ww

w.a

ustin

isd.o

rg/w

elln

ess/a

sk-ia

n


Alle picto’s van Sclera.be

Presentatie binnenkort op website: marinaruiter.wordpress.com

E-mail: [email protected]

https://marinaruiter.wordpress.com/

mailto:[email protected]

Cognitieve Communicatiestoornissen (CCS)...2 Almunidag Logopedie 28-1-2017 CCS Marina Ruiter....

Documents

Transcript of Cognitieve Communicatiestoornissen (CCS)...2 Almunidag Logopedie 28-1-2017 CCS Marina Ruiter....