BRONNENBOEK INDISCHE BUURTDe dijk heet vanaf de oprichting van het Sint Anthoniesgasthuis of...
382
BRONNENBOEK INDISCHE BUURT Rogier Schravendeel
Transcript of BRONNENBOEK INDISCHE BUURTDe dijk heet vanaf de oprichting van het Sint Anthoniesgasthuis of...
BRONNENBOEK INDISCHE BUURT
Rogier Schravendeel
1
BRONNENBOEK INDISCHE BUURT
Inleiding Dit is geen geschiedenisboek, maar een verzameling van historische informatie over de Indische Buurt in Amsterdam Oost. De verzameling is hoofdzakelijk tot stand gekomen door middel van het gebruik van het digitaal kranten- en tijdschriftenarchief van de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag. Verder werd met name veel degelijke achtergrondinformatie gegeven in de boeken van Ton Heijdra en Paul Spijker. Zie voor een beperkt literatuuroverzicht achterin. De informatie in dit boek werd eerdere samengesteld voor de website www.indischebuurt.nl en werd in de avonduren samengesteld tijdens werkzaamheden in 2014 in Jeddah, Saudi Arabie en Ma’azra aan de zuidoostzijde van de Dode Zee in Jordanie. De schrijver hoopt dat een en ander ooit als bron kan dienen voor een meer grondige geschiedenis van de Indische Buurt in Amsterdam Oost. De korte artikelen zijn in min of meer chronologische volgorde van gebeurtenissen opgenomen. Ook is een lijstje met beroemde buurtgenoten opgenomen. Ik wens de lezer veel leesplezier in dit boek over een bijzondere buurt in Amsterdam Oost. Rogier Schravendeel Amsterdam, 22 augustus 2016
2
BRONNENBOEK INDISCHE BUURT ........................................................................................ 1
Zeeburgerdijk was Sint Anthonisdijk ................................................................................................ 9
Outersdorp ...................................................................................................................................... 11
Mijlpaal ............................................................................................................................................ 14
Watermolen en gemaal .................................................................................................................... 15
Herberg Zeeburg ............................................................................................................................. 16
Herberg ‘t Vosje .............................................................................................................................. 17
Opening Joodse begraafplaats ........................................................................................................ 20
Verslibbing ...................................................................................................................................... 22
Oude Geele Vliegende Haerige Windhond .................................................................................... 25
Een vondeling aan de Hogedijk ..................................................................................................... 25
Buitenplaats te huur aan de Hogendyk .......................................................................................... 25
Paalworm ......................................................................................................................................... 26
Runderpest in Zeeburg ................................................................................................................... 27
De proef van de Cole ANTIPIRIQUE ............................................................................................ 27
Harddraverij .................................................................................................................................... 29
Revolutionair aan de Oetewalerweg................................................................................................ 30
Driedubbele moord aan de Ringdijk............................................................................................... 30
De Zeeburgerdijk als vuilnisbelt ..................................................................................................... 32
De verplaatsing van de veemarkt .................................................................................................... 34
Gemeente Nieuwer-Amstel, gemeente Diemen, Gemeente Amsterdam ....................................... 35
Spoorwegongeluk aan de Zeeburgerdijk ........................................................................................ 37
Een wandeling uit 1877, door P.H. Witkamp .................................................................................. 38
Onderweg Zeeburgerdijk bestraat .................................................................................................. 42
Ringslangen..................................................................................................................................... 42
Onzedelijke taferelen....................................................................................................................... 43
Een dierenvriend ............................................................................................................................. 44
Ergerlijk dronkemanstoneel ............................................................................................................ 46
Het tweede abattoir ......................................................................................................................... 46
Hotel Zeeburg ................................................................................................................................. 48
Zeearend aan de Zeeburgerdijk ...................................................................................................... 49
De tramomnibus ............................................................................................................................. 50
Civiele werken rond de Zeeburgerdijk ............................................................................................ 50
Vingertop ......................................................................................................................................... 53
Halte Zeeburgerdijk ........................................................................................................................ 57
De lijnbaan ...................................................................................................................................... 58
3
Bouw van de Indische Buurt: de eerste plannen en start bouw ...................................................... 59
Floretstoot door het hoofd ............................................................................................................... 64
Snorrende kogel ............................................................................................................................... 64
Een nieuwe school aan de Bankastraat........................................................................................... 65
De wielerbaan .................................................................................................................................. 66
Een wandeling met Jac. P. Thijsse over de Zeeburgerdijk ............................................................. 68
Illegaal caféwezen ........................................................................................................................... 69
Relletjes in de Javastraat ................................................................................................................. 70
Doorgang Eerste van Swindenstraat – Javastraat ........................................................................... 73
Arabieren ......................................................................................................................................... 74
Een tramritje in 1902 ....................................................................................................................... 78
Dagpauwoog ................................................................................................................................... 79
Politie in de Indische Buurt ............................................................................................................ 80
Derde Ambachtschool aan het Ambonplein ................................................................................... 80
Moord in de Celebesstraat .............................................................................................................. 83
Kinderlokker .................................................................................................................................... 85
Nieuw Muiderpoortstation .............................................................................................................. 85
Theosofische Uitgeverszaak “Gnosis” aan de Insulindeweg ......................................................... 86
Zweminrichting aan het Nieuwe Diep ........................................................................................... 86
Uitslag eerste verkiezingen Indische Buurt .................................................................................... 87
Smokkelroute Zeeburgerdijk ........................................................................................................... 88
Fietsverbod ...................................................................................................................................... 89
Stadstrand ........................................................................................................................................ 93
Smit springt uit het raam ................................................................................................................. 94
De bouwmaatschappij tot verkrijging van eigen woningen ........................................................... 94
De Communistische Indische Buurt .............................................................................................. 96
De blindeninrichting aan de Celebesstraat ..................................................................................... 99
Nieuw stratenplan aangenomen ..................................................................................................... 99
Vereeniging voor lager onderwijs op Gereformeerde Grondslag .................................................. 102
Eigen Haard bouwt Lombokstraat, Lampongstraat en Padangstraat ......................................... 102
De Berlageblokken ........................................................................................................................ 104
Nieuwe tramplannen ..................................................................................................................... 109
Wijkgebouw Eltheto: de eerste jaren ............................................................................................. 110
Het noodziekenhuis aan de Zeeburgerdijk ................................................................................... 111
De Wild-West-Show van Texas-Tex .............................................................................................. 114
Mene Tekel ..................................................................................................................................... 115
Slaat den smeris dood .................................................................................................................... 116
4
Onteigening bouwgronden ............................................................................................................ 116
Zeeburger Kermis ........................................................................................................................... 118
Militairen maken Indische Buurt onveilig ..................................................................................... 119
Broodoproer en revolutie ................................................................................................................ 119
De aanleg van het Zuiderzeepark ................................................................................................. 120
Brand bij café Koopmans ............................................................................................................... 121
Moord in de Djambistraat ............................................................................................................. 122
Kinderspel in de jaren tien en twintig ........................................................................................... 122
Een gouden swastika voor mevrouw Vrij ...................................................................................... 123
Christelijke propaganda ................................................................................................................ 125
Het Javakwartier ............................................................................................................................ 125
De storm ........................................................................................................................................ 127
Een jongen, die een meisje bleek .................................................................................................. 130
Premiewoningen voor arbeiders ..................................................................................................... 131
Winkelweek Indische Buurt .......................................................................................................... 132
De aanleg van de Riouwstraat ....................................................................................................... 133
Nieuwe straten .............................................................................................................................. 134
Jan Ceton, onderwijzer aan de Bankastraat, communist .............................................................. 137
Groepsgebouw De Toorts ............................................................................................................. 138
De rode vlag vanuit Niasstraat 61 ................................................................................................. 139
Geen man, geen cent voor het leger .............................................................................................. 140
Rechouwous, de Joodse vereniging van de Indische Buurt. ......................................................... 141
Wijding .......................................................................................................................................... 145
Demping van de polderwetering ................................................................................................... 148
Het Zeeburgerdorp ....................................................................................................................... 148
Een wandeling door de nieuwe ‘archipelwijk’ .............................................................................. 149
Het lokaal van het Leger des Heils ............................................................................................... 150
Opening R.K. meisjesschool Ambonplein ..................................................................................... 151
Schutting ....................................................................................................................................... 152
Afsluiting van de Diemerdijk ........................................................................................................ 153
Buurtvereniging Ceram ................................................................................................................. 158
Rechercheur Kok: de eerste drugsdode in de Indische Buurt ...................................................... 160
Bakkers .......................................................................................................................................... 163
Onmin in de Boetonstraat ............................................................................................................. 163
Vincentius ULO-school aan de Halmaheirastraat ........................................................................ 164
Verzuiling in het jeugdwerk .......................................................................................................... 165
Blind .............................................................................................................................................. 167
5
Gebouw de Schakel ....................................................................................................................... 167
Rechouwous-jeugd op stap ........................................................................................................... 170
Esperantovereniging Tagigas en l’Oriento .................................................................................... 171
Niasplein wordt Makassarplein .................................................................................................... 172
Consultatiebureau aan de Baweanstraat ....................................................................................... 172
Venters zien geen uitweg .............................................................................................................. 172
Moord in de Gerardus Majella ...................................................................................................... 180
Aanhouding diamantbewerker in de Ombilinstraat ...................................................................... 181
Vrijgekocht door Missievriendjes .................................................................................................. 182
Onhoudbare toestand bij tunnel Zeeburgerdijk ........................................................................... 183
Een bibliotheek voor de Indische Buurt ....................................................................................... 184
De markt in de Javastraat .............................................................................................................. 185
Joyriding ........................................................................................................................................ 193
Pater Bijlhout gaat naar de Oost ................................................................................................... 193
Het jonge Pieter Jellen-werk ......................................................................................................... 194
De Nederlandse vlag misbruikt .................................................................................................... 195
Het massaal spreekkoor ................................................................................................................ 195
Optreden van Corry Vonk in het Bavohuis ................................................................................... 196
Brand in de Javastraat ................................................................................................................... 196
Verkiezingsstrijd tussen C.H.U. en A.R.P. ................................................................................... 197
Eigenaar steenloods velt steenzetter met hamer ........................................................................... 198
Rotte vis ......................................................................................................................................... 199
Hersteld Luthers aan de Toministraat .......................................................................................... 200
Samuel Verdoner, de laatste gazzen van de Indische Buurt ......................................................... 201
Brief van een Roomsch kameraadje .............................................................................................. 206
Agitprop vanuit de Minahassastraat ............................................................................................. 208
Werkloozen Strijd Comité Obistraat ............................................................................................. 210
Liefdestwist? .................................................................................................................................. 213
Liefdesdrama in de Minahassastraat ............................................................................................ 216
Centraal Comité tegen de Radiowoeker versus Radiocentrale Broertjes ..................................... 216
Clubgebouw Archipel .................................................................................................................... 218
Gered uit de greep van Hitler ........................................................................................................ 219
Drie Duitsers ................................................................................................................................. 222
Weigering Wilhelmus te zingen .................................................................................................... 229
Amsterdamsch Genootschap voor Werkverschaffing voor Onvolwaardigen................................ 230
Het mastenbos aan de Insulindeweg ............................................................................................ 230
Don Bosco-huis ............................................................................................................................. 231
6
De Rimboe wordt Huize Ambon .................................................................................................. 231
Fietsplaatjes ................................................................................................................................... 247
Revolutiebouw ............................................................................................................................... 247
RK Vroedvrouwen ......................................................................................................................... 249
Razzia in de Padangstraat ............................................................................................................. 250
Tuchteloze jeugd ........................................................................................................................... 251
Jeugddag Indische Buurt .............................................................................................................. 252
Het oude Zeeburg verdwijnt ......................................................................................................... 253
Pontificale Hoogmis ..................................................................................................................... 254
Shell-sportpark .............................................................................................................................. 257
Oorlog in de Indische Buurt ......................................................................................................... 258
Inzameling voor gebombardeerd Rotterdam ................................................................................ 258
Zwartepoorte kampioen… ............................................................................................................ 259
Bommen op de buurt .................................................................................................................... 260
De verwijdering van Joodse leerlingen van de ambachtschool aan het Timorplein ....................... 262
Ds. Tonnon ................................................................................................................................... 265
De vermoording van de Joodse Indische Buurt ............................................................................ 266
WA actief in de Javastraat ............................................................................................................. 296
De Veemarkt veroverd op de Joden! ............................................................................................. 297
Februaristaking in de Indische Buurt ........................................................................................... 301
Moord in de Javastraat .................................................................................................................. 305
Zum Stehlen ausgeschickt ............................................................................................................ 306
Jeugdstorm marcheert! .................................................................................................................. 306
Max Blokzijl spreekt...................................................................................................................... 307
Bommen op de Eltheto! ................................................................................................................ 307
N.S.B.-ers ...................................................................................................................................... 307
Hongerwinter ................................................................................................................................ 308
Katja, beul van Vught .................................................................................................................... 309
Schietpartij op de Dam .................................................................................................................. 310
Ontspanningsvereniging Flevo ..................................................................................................... 310
Meester Padding ........................................................................................................................... 312
Herbegraving Jelle Posthuma ....................................................................................................... 312
Waarheidwinkel ............................................................................................................................. 313
Europese Defensiegemeenschap = fascisme ................................................................................ 313
Dienstweigering aan de Gorontalostraat....................................................................................... 315
Wielerronde Indische Buurt .......................................................................................................... 316
Jopie en Louis Agterberg en Frantiszek Janiga ............................................................................ 317
7
Overtreding van het hamsterverbod .............................................................................................. 317
Militaire oefeningen in de Indische Buurt .................................................................................... 317
Hand verloren aan de Riouwstraat ................................................................................................ 318
Braadpan aan de Palembangstraat ............................................................................................... 318
Jaap Brandenburg spreekt in de Archipel ..................................................................................... 320
Een verhoord gebed in de Gorontalostraat ................................................................................... 320
EVC-man afgetuigd in telefooncel ................................................................................................ 321
Boenen ter ere Gods ...................................................................................................................... 322
Met getrokken pistool op de Valentijnkade .................................................................................. 323
Ontploffing op het Ceramplein ..................................................................................................... 324
Ernstig tramongeval ...................................................................................................................... 325
C.P.N. demonstreert tegen atoombewapening ............................................................................. 325
Moord in de Perlakstraat ............................................................................................................... 325
Doopsgezind Jeugdhonk aan de Tweede Atjehstraat ................................................................... 326
Boer Koekoek in de Indische Buurt .............................................................................................. 326
Outsiders in de Archipel................................................................................................................ 327
1966: 8 kleuterscholen, 19 lagere scholen en 10 scholen voor voortgezet onderwijs in de
Indische Buurt ............................................................................................................................... 327
Etage brandt uit in de Ternatestraat ............................................................................................. 328
Het grootste bejaardenhuis van Nederland .................................................................................. 328
Auditie voor “Hair” in het Bavohuis ............................................................................................. 328
BB – weg ermee!............................................................................................................................ 329
Leefbaarheidsproblemen van onze buurt...................................................................................... 329
Het urinoir aan de Valentijnkade .................................................................................................. 331
Marokkaanse, Tunesische, Turkse en Spaanse buurtbewoners opgelet…! ................................. 331
Experiment genezing .................................................................................................................... 332
Buikschot uit noodweer ................................................................................................................ 334
Bordelen en sexadressen in de Indische Buurt ............................................................................. 334
Familiedrama leidt tot hamermoord ............................................................................................. 342
Heroine .......................................................................................................................................... 343
Anarchistisch Nonnen Front ......................................................................................................... 344
De pyromaan van de Soembawastraat .......................................................................................... 345
De buurtwinkel .............................................................................................................................. 346
Kraakgroep Indische Buurt ........................................................................................................... 347
Anti-Fascisten tegen Amicales ...................................................................................................... 359
An Nasr Moskee ............................................................................................................................ 359
Horrorhuis aan de Kramatweg ...................................................................................................... 360
Vijftien jaar cel voor B. uit de Bankastraat .................................................................................... 361
8
Buikschot ...................................................................................................................................... 362
Ulu Camii ...................................................................................................................................... 362
Medewerkers bezetten ontmoetingscentrum aan Javaplantsoen ................................................. 362
Nordholt doet grote hashvangst.................................................................................................... 363
Reality-serie Bureau Balistraat ...................................................................................................... 364
De wisselwoningen........................................................................................................................ 364
De moord op André Hartman ....................................................................................................... 365
Belwinkels in de Javastraat............................................................................................................ 366
Gevoelens van onveiligheid ........................................................................................................... 367
Willem Breuker .............................................................................................................................. 371
Toon van Driel .............................................................................................................................. 372
Joop van den Ende ........................................................................................................................ 373
Carrie Geijssen .............................................................................................................................. 373
Ger Harmsen ................................................................................................................................. 374
Jasperina de Jong .......................................................................................................................... 374
Ome Piet ter Meulen ..................................................................................................................... 375
Paul Arthur Müller-Lehning .......................................................................................................... 376
Robert Paul .................................................................................................................................... 376
Peet Petersen ................................................................................................................................. 377
Nettie Timmer .............................................................................................................................. 377
Jim van der Woude ........................................................................................................................ 377
Literatuur ....................................................................................................................................... 379
9
Zeeburgerdijk was Sint Anthonisdijk De Zeeburgerdijk is zeer oud. Er wordt al van het bestaan van een zeedijk ter plekke melding van gemaakt in een privilegie van Bisschop Guy van Henegouwen in 1307 (“[…] dat alle dijkregten moeten worden beregt op den dijk, en dat dit vast en gedurig sal staende blijven”). Vermoedelijk dateert de dijk uit de dertiende eeuw, wanneer elders in Nederland ook de bedijkingen van de grote rivieren plaatsvinden. Dat de dijk in ieder geval voor 1300 aangelegd zal zijn laat zich ook afleiden uit het bestaan van de binnendijkse dorpen Oetewaal in 1308 (als Otewaal genoemd in de rekeningen van het Graafschap Holland) en Outersdorp, dat in in 1328 genoemd wordt. Mogelijk is de dijk aangelegd of in ieder geval versterkt na de definitieve vestiging van het gezag van de Graaf van Holland in 1288. Voor deze tijd is vermoedelijk sprake geweest van lage kades, zoals elders langs de kust van de Zuiderzee. In 1388 wordt door Ruwaard Albrecht, Heer van Nieuwer-Amstel en Oetewaal, aan zeven schepenen de inspectie van de zeedijk opgedragen, van wie er overigens altijd één vertegenwoordiger van het dorp Oetewaal moet zijn. Op de zeedijk mogen volgens de regeling van 1388 alleen gewaarmerkte varkens (‘gheringede verken’) lopen en in het geheel geen ander vee. Hieruit ontstaat vermoedelijk de term ‘Sint Anthonis varken’, waarnaar verwezen wordt door Walich Sywaertsz, apotheker en ouderling van de Oude Kerk, in zijn tractaatje van 1604 Roomsche mysterien ontdekt, als hij schrijft dat Sint Anthonis in Amsterdam boven alle heiligen “vercooren is gheweest, omdat hy hier best bekent was: overmits zyne Verckens daghelijcx langes straat liepen, met zijn Schelle aan den hals.” De dijk heet vanaf de oprichting van het Sint Anthoniesgasthuis of Leprozenhuis rond 1400 (buiten de poorten aan de oostzijde van de stad), Sint Anthonisdijk, en loopt van de Sint Anthonispoort (nu de Waag op de Nieuwmarkt) naar Diemen en verder naar Muiden. Ten zuiden van de Sint Anthonisdijk bevindt zich ter hoogte van de huidige Indische Buurt in die tijd nogal drassig land, dat in verbinding staat met het Diemermeer (die later Watergraafsmeer zal heten). De gevolgen van de rampzalige Sint Elisabethsvloed van 1421 noodzaken de autoriteiten tot verdere versterking van de bestaande dijken over te gaan en – wegens een doorbraak in 1422 waarbij het huidige Nieuwe Diep ontstaat – met name de dijk langs de Zuiderzee te verhogen. In 1437 wordt het hoogheemraad-schap van Zeeburg en Diemerzeedijk opgericht op een en ander tot stand te brengen. In 1440 wordt onder Philips van Bourgondië bepaald dat de dijk voortaan twee keer per jaar geschouwd zal worden. Hierbij wordt “op de requeste van de Hollandsche en Stigtse ingesetenen” bepaald “dat voortaen onsen Baljuw van Amstelland, die nu is, of namaels wesen sal die Bolwerken en platinge van hout en ijser gemaakt, buiten en binnen Ypensloot jaerlijksch schouwen sal ten tweeën tijden, als op St. Odulphusdag en op St.
10
Lambertsdag met den Waerluiden in den dijkagie voorz. te weeten met: Een waerdsman uit Muiden. Een uit Weesp. Een uit Weespercarspel. Een uit Loosdrecht. Een uit Loenen. Den jongsten Burmemeester onzer Stede van Amsterdam. Een waerdsman uit Kortenhoef. Een uit Breukelen. Een uit Abcoude en Een uit Nigtevegt.” De hoge kosten van het dijkonderhoud worden naar Amsterdamse regelgeving in 1466 (in 1485 geconfirmeerd door keizer Maximiliaan), omgeslagen over “dijkplichtigen”, die al naar de grootte van hun aan de dijk grenzend land mee betalen. Inmiddels komt er van dijkonderhoud lang niet altijd veel terecht en komt het tot dijkdoorbraken in 1508 en 1509. Daarom wordt de wetgeving in 1509 aangescherpt en wordt niet alleen meer geschouwd, maar ook kort na de schouw gecontroleerd of noodzakelijke maatregelen ook daadwerkelijk worden doorgevoerd. Hoge boetes worden gesteld op nalatigheid, zodat de toestand van de dijk in korte tijd sterk vooruitgaat. De Sint Anthonisdijk speelt een belangrijke rol in het begin van de Tachtigjarige Oorlog. Eerst landen er de (calvinistische) geuzen onder Lumey, die de omgeving plunderen maar er niet in slagen Amsterdam te veroveren, omdat ze door de Rooms Katholieke burgers verdreven worden. In 1573 gebruikt Alva de dijk om Spaanse hulptroepen en proviand naar Holland te voeren. Kort hierop wordt de dijk in opdracht van Willem van Oranje door 800 geuzen onder Sonoy heroverd. Sonoy steekt de dijk aan oostzijde door en legt op het ontstane dijkeiland – nabij de Ypeslotersluis – een schans aan, van waaruit hij de hele oostzijde van Amsterdam onder controle heeft. Een aanval van de Amsterdammers op de schans mislukt. De van van Muiden komende Spaanse overmacht slaagt er echter in de dijk ter heroveren, waarbij de actie van geus Jan Haring van Hoorn aan het nageslacht is overgeleverd: hij zou in zijn ééntje met een groot slagzwaard de Spanjaarden lange tijd hebben tegengehouden, waarna hij in de golven zou zijn ontkomen. Sonoy op zijn beurt weet zich opnieuw op de dijk te vestigen, nu dichter bij de lokatie van de huidige Herberg Zeeburg. Zoals bekend weet Willem van Oranje uiteindelijk de Spanjaarden uit Nederland te verdrijven. In 1629 wordt de Zeeburgerdijk doorgestoken, om op die manier door inundatie de Spanjaarden op een afstand te houden, die inmiddels tot Amersfoort opgerukt zijn. Sinds 1631, wanneer de ingezetenen van Outersdorp toestemming krijgen om de hele zogenaamde Oetewaler of Over-Amstelsche polder rondom te bedijken, wordt de waterstand van de polder rond Outersdorp gereguleerd door de Oetewaler Molen. In 1651 vindt ter hoogte van Jaap Hannis (niet ver van huidige Gemeenlandshuis) een grote doorbraak van de Zeeburgerdijk plaats, de Sint Pietersvloed, waarbij de hele Watergraafsmeer onderloopt en ook enige braken in de polder Over Amstel onstaan, die later weer gedempt zullen worden. In 1672
11
wordt de dijk voor de tweede maal – nu bij Muiderberg – opzettelijk doorgestoken door de Franse generaal Condé. Zie hiernaast een kaart van de polder kort na het dempen van beide braken in 1725. In de achttiende eeuw staat de Sint Anthonisdijk inmiddels als de Hoogen Dijk of Muiderdyk bekend. Aan de buitenzijde van de dijk van de stadsrand tot aan Herberg Zeeburg zijn inmiddels vanaf 1657 de Stadsrietlanden ontstaan; tussen deze voormalige zeedijk en de nieuwe landen ligt de Nieuwe Vaart. Er is weinig bebouwing in de polder. De grenzen van Outerdorp strekken zich westwaarts over de gedempte braak tot aan Herberg Het Vosje uit. In de loop van de negentiende eeuw zal de dan inmiddels genoemde Zeeburgerdijk (genoemd naar de zeventiende-eeuwse vesting Seeburg; de naam Zeeburgerdijk dateert echter pas vanaf ergens halverwege de negentiende eeuw) steeds meer bewoond raken, vooral vanaf start bouw van de Indische Buurt. Sinds oudsher liggen aan de dijk de befaamde herbergen Herberg Zeeburg (men kan in de negentiende eeuw naar dit café met speeltuin vanaf het stationseiland toevaren) en Herberg ‘t Vosje. Verder zijn er enige bekende buitenplaatsen, zoals Zeerust en Vreebest. In de negentiende eeuw zijn aan de Zeeburgerdijk nog meer pleziertuinen te vinden, zoals Land en IJzigt, maar ook industriële instellingen zoals Zaagmolen het Fortuin. De houtzagerij, die in eerste instantie in de gedempte Groote Braak gepland was, maar uiteindelijk aan de buitenzijde van de Zeeburgerdijk, in de Stadsrietlanden wordt gerealiseerd, heeft als afzetmarkt de scheepstimmerwerven op de Oostelijke Eilanden. Na de aanleg van de Oranjesluizen in 1872 is de Zeeburgerdijk definitief op geen enkele manier meer een zeedijk; feitelijk was dit al niet meer het geval sinds de aanleg van de Stadsrietlanden.
Outersdorp Outersdorp, ook wel Houtersdorp of Ottersdorp, is een zeer oud buurtschap dat in ieder geval al in een acte van Graaf Willem III in 1328 genoemd wordt: 25 November. — Verkoop door den rentmeester van Amstelland van land te Outersdorp in het kerspel van Diemen. Op sinte Katerinendag. Het buurtschap ligt ten oosten van Oetewaal aan de Sint Anthonisdijk, in het oosten van de polder die wel als de Diemer-Ban of Polder Over Amstel bekend staat, nabij het huidige Flevohuis. De polder wordt tot het jaar 1629, wanneer de Diemermeer wordt drooggemalen, aan alle zijden door water omringd: de Zuiderzee aan oost- en noordzijde (waar deze langzaam begint te verlanden tot de Stadsrietlanden), het Diemermeer aan de zuidkant en de Amstel aan de westkant.
12
Van het reilen en zeilen van Outersdorp in de veertiende tot zestiende eeuw is weinig bekend. De lokatie, tot 1896 juist buiten de Amsterdamse gemeentegrens in een uithoek van de Gemeente Diemen gelegen, heeft altijd een grote aantrekkingskracht gehad voor meer subversieve activiteiten. Zo komt in 1578 het buurtschap danig in het nieuws als protestantse nieuwlichters, die op straffe van levensgevaar niet in het dan nog Rooms-Katholieke Amsterdam mogen komen, aldaar een korte periode godsdienstige bijeenkomsten houden, waarop onder andere de Vlaamse predikant Thomas van Thielt (Tilius) sprak. Sinds 1631, wanneer de ingezetenen van Outersdorp toestemming krijgen om de hele zogenaamde Oetewaler of Over-Amstelsche polder rondom te bedijken, wordt de waterstand van de polder rond Outersdorp gereguleerd door de Oetewatermolen, waarvan nog de resten te zien zijn in het Flevopark. In de Particuliere Notulen van de Staten van Holland is hierover het volgende te lezen: Opte clachten van de gemene ingelanden van Outewael ende Outersdorp etc. omme haer polders te mogen affcaden, landen daertoe nodich aen te nemen, mits geïnteresseerde doende contentement, ende te mogen stellen dijckgraeff, heemraden, secretaris etc., Jacob Gerritsz. cum sociis vertogende dat de voors. requeste op onwaerheyt is gefondeert, dat sijluyden mette Brouckerpolder bij Amsterdam daeronder mede souden werden getrocken, ende sijn daerover noyt aengesprocken, versoeken dan de saecke mach werden affgeslagen ende gerenvoyeert aen de justitie. D’selve noch aengaende den wandelwecht buyten Amsterdam, bij de magistraet aldaer gemaeckt tot aen de Diemermeer, dat omtrent 60.000 gulden sal costen, versoecken mede renvoy aen de justitie. Is verstaen dat de heeren gecommiteerde Raden parthijen sullen accordeeren, is ‘t doenlijck, soo niet van haer wedervaeren rapport doen. De bekende geschiedschrijver Jan Wagenaar schrijft in zijn achttiende-eeuwse geschiedenis van Amsterdam over Outersdorp: De Buurt Outersdorp legt westwaards van het Nieuwe Diep, binnen den Diemerdyk, en paalt aan de Vryheid der Stad Amsterdam. By deeze buurt, beneden tegen den dyk binnenwaards, hebben de Hoogduitsche Jooden van Amsterdam een Kerkhof aangelegd, waar de geringsten onder hen begraaven worden. Men vindt ‘er geene zerken; maar alleenlyk staande platte paalen, met opschriften, op de graven. […] Een gedeelte van Outersdorp, ter grootte van omtrent vyf en zestig morgen, legt binnen den ring der Outewaaler- of Over Amstel Polder. Oost-waards van Outersdorp, lagen, van oud, de buurten Jaap Hannis en Ypesloot, die, door het doorbreken van den Diemerzeedyk, welk het Nieuwe Diep veroorzaakt heeft, zyn weggeraakt. ‘t Gemeente-Lands-Huis van den Diemerdyk, en de Buitenplaats Ruimzigt, voormaals de Traankookery van Jean Tourton, staan nog op Jaap-Hannes. Doch op Ypesloot, staat maar één huis, het Vischershuis genaamd. De herberg Zeeburg, aan de Diemerzeeyk, tusschen Outersdorp en Jaap-Hannes, die t Oude-zyds-Huiszitten-Huis toekomt, is, in ‘t jaar 1766, grootendeels, vertimmerd. Herberg Zeeburg is sinds de zeventiende eeuw aanlegplaats voor zeetransport voor vee. Dit vee wordt na aankomst in stallen bijgemest, waarna het al dan niet over de
13
Sint Anthonisdijk verder de stad in getransporteerd wordt. Verder wordt de Sint Anthonisdijk vooral gebruikt door recreanten voor een wandeling naar de Zuiderzee. Rembrandt maakt er diverse tekeningen van de omgeving. In de achttiende en negentiende eeuw zijn in Outersdorp naast de Joodse begraafplaats (sinds 1714) onder andere de Oetewaler molen en de Griethaansloot (locatie vooralsnog onbekend) aan te treffen. Verder bevinden zich in het buurtschap tussen Herberg ‘t Vosje en Herberg Zeeburg vooral boerderijen en uitspanningen, waaronder naast ‘t Vosje gebouw De Hoop uit 1733, waarvan in 1901 nog een gevelsteen in het dan nog bestaande gebouw wordt aangetroffen. Het is niet van allemaal bekend waar ze gelegen hebben, maar genoemd worden boerderij Vredebest (i.i.g. 1783-1802, tussen Herberg ‘t Vosje en Herberg Zeeburg, bestaande uit een woning, stalling voor runderen en paarden, een hooiberg en land), Boerenhofstede Zeerust (van de familie Lambert Wypkes Koopmans, zie kaart hierboven, de hoeve wordt in 1871 verkocht; er zijn dan 23 koeien, 36 schapen, 2 paarden), Boerderij Nooit-gedacht, de hoeve van landman van den Brink en een aantal anonieme buitenplaatsjes. Verder is er natuurlijk Herberg Zeeburg, de van oudsher bekende aanlegplaats voor veetransport over zee. In het huidige Flevopark zou volgens onbevestigde berichten nog een rest van de polderweg van het oude Outersdorp aan te treffen zijn. Dit zou dan met name de op bovenstaande kaart zichtbare weg langs de Joodse begraafplaats moeten zijn, die nog tot in de jaren twintig van de twintigste eeuw functioneel was, maar bij de definitieve inrichting van het Flevopark verdween. Voor de exacte locatie houden we ons aanbevolen voor nadere inlichtingen. In de negentiende eeuw begint Outersdorp, nog steeds gemeente Diemen, steeds sneller te veranderen. Allereerst begint het gebied een meer militair karakter te krijgen sinds rond 1800 de patriotten militaire oefeningen houden bij Herberg Zeeburg en er vanaf 1810 een militaire kazerne gebouwd wordt buiten de Muiderpoort. In de eerste helft van de negentiende eeuw wordt er een excercitieterrein ingericht achter Herberg ‘t Vosje, dat tijdelijk verhuist naar de Rietlanden maar in de tweede helft van de negentiende eeuw weer min of meer dezelfde lokatie terugkeert. Dit betekent dat voortaan niet alleen recreanten, vee, veehouders en bezoekers van de Joodse begraafplaats op de dijk te vinden zijn, maar ook excercerende militairen. Er komen nu meer kleine kroegjes aan de Zeeburgerdijk, zoals Café Schipper’s Welvaren. Herberg Zeeburg heet nu Huis Zeeburg en heeft net als ‘t Vosje nu ook een pleziertuin. Naar Zeeburg varen in de tweede helft van de negentiende eeuw bootjes vanaf het Centraal Station. Bij café Koopmans, tussen ‘t Vosje en
14
Zeeburg, strijkt de eerste Amsterdamse Gaaischietvereniging Soranus neer, die hier het gaaischieten beoefent. Later zal zich hier de wielrenbaan vestigen. Een andere verandering waar Outersdorp mee te maken krijgt is industrialisering. De oude houtzaagmolens in de Rietlanden verdwijnen. Een deel van de Zeeburgerdijk wordt ingericht als vuilstortplaats voor de zich uitbreidende stad. Aan deze stortplaats zullen een asiel en een enorme meststoffenhandel worden verbonden. Een reusachtig abattoir wordt in de Rietlanden aangelegd vanaf 1863; later is hier een lijnbaan te vinden. Een tweede slachthuis wordt ingericht juist in de Gemeente Diemen. Verder is er in de tweede helft van de negentiende eeuw sprake van grootschalige verkoop van landbouwgronden in de polder en leidt met name de aanleg van het Lozingskanaal en andere werken tot een verdere toename van de industriële indruk die het gebied gaat maken. De aanleg van de Dapperbuurt brengt, in combinatie met de aanwezigheid van dorstige polderwerkers een sterke toename van de misdaad sinds ca. 1880 te weeg. Uiteindelijk zal de oostelijke helft van de Zeeburgerdijk in 1896 bij de Gemeente Amsterdam gevoegd worden. Van verder gebruik van de topografische naam Outersdorp is dan voortaan niet meer sprake. Tot ongeveer 1920 blijft er geboerd worden aan de oostkant van de Zeeburgerdijk. De laatste boerderijen verdwijnen wanneer de gemeente Amsterdam tot grootschalige onteigening overgaat in verband met de aanleg van de tweede en derde fase van de Indische Buurt.
Mijlpaal Keizer Karel V verleent Amsterdam in 1544 uitbreiding van de stadsrechten. In verband daarmee worden in 1563 diverse zogenaamde mijl- of banpalen rond de stad geplaatst met aan vier zijden het Amsterdamse stadwapen gekroond met een keizerskroon. De mijlpalen worden op een afstand van duizend Hollandse roeden, ca. 3,7 km., vanaf de Singelgracht geplaatst. Eén van de mijlpalen staat op de Zeeburgerdijk. Vermoedelijk heeft deze mijlpaal gestaan ergens nabij de huidige kruising van de Zeeburgerdijk en de Molukkenstraat/Veelaan. In eerste instantie waren de mijlpalen van hout; later van steen. Vermoedelijk zijn ze in de loop van hun bestaan diverse malen aangepast dan wel vervangen. Een nog bestaand arduinstenen exemplaar aan de Amstel draagt het jaartal 1625. Vandaag de dag zijn er nog drie Amsterdamse mijl- of banpalen over, twee bij Amstelveen en één bij Sloten. Het is onduidelijk wanneer de mijlpaal op de Zeeburgerdijk verdwenen is.
15
De Zeeburgerdijk breekt door De Zeeburgerdijk, die aan volle zee ligt, breekt diverse malen door. Op die manier ontstaat rond 1200 de Diemermeer en in 1422 het Nieuwe Diep. In het stuk land dat tegenwoordig de Indische Buurt is, liggen eind zestiende eeuw diverse plassen, sloten en watertjes, die niet alleen met het Nieuwe Diep maar ook met het Diemermeer verbonden zijn. Het Diemermeer wordt in 1629 drooggemaakt. In 1651 breekt tijdens de Sint-Pietersvloed in de nacht van 5 op 6 maart de dijk door bij Outewaal, niet ver van het buurtschap Jaap Hannis en nabij Herberg het Paradijs. Vlakbij de Watermolen aan het Nieuwe Diep begint het water over de Ringdijk heen de inmiddels ingepolderde Watergraafsmeer in te stromen, waarbij een groot deel van de Ringdijk bezwijkt en vele gebouwen in de Watergraafsmeer in een laag water komen te staan. Er onstaat veel schade. Ook onstaan grote nieuwe plassen in de Over-Amstelse polder: de Braak en de Nieuwe Braak (ook wel bekend als Groote Braak, Stadsbraak of St. Jorisbraak). Deze liggen ter hoogte van het huidige Flevopark. Op de gedempte Braak wordt vanaf 1714 de Joodse begraafplaats Zeeburg gesticht. De gedempte Nieuwe Braak is zeer vruchtbaar; hier vestigen zich tuinders. In 1672 gaat de Ringdijk nog een keertje door. Ditmaal is sprake van een opzettelijke doorbraak, om op die manier de stad beter te kunnen beveiligen tegen de naderende Fransen, die dat jaar de Nederlanden zijn binnengevallen. Vanaf de Muiderpoortzijde is de Watergraafsmeer bereikbaar via een brug over de ringvaart, de Outewalerbrug, waarna men op de Middenweg komt. De Outewalerbrug, die nog steeds onder die naam bestaat, wordt in 1762 herbouwd, maar nu in steen, en vormt de grens tussen Amsterdam en de Watergraafsmeer. Het Nieuwe Diep is van oudsher een goed viswater en wordt door de Gemeente Amsterdam in de achttiende eeuw – samen met de visgronden rond de Ipeslotersluis – dan ook verpacht aan de meestbiedende, meest voor periode van zes achtereenvolgende jaren. Dit is dan al een heel oud gebruik; het betreft zogenaamde grafelijke rechten uit de tijd van het Graafschap van Holland en West-Friesland.
Watermolen en gemaal Op de plek waar tegenwoordig het gemaal in het Flevopark staat, bestond al sinds ca. 1631 een afwateringsmolen, ook wel bekend als de Oete Water Molen. Deze molen werd in 1880 vervangen door een door de Dienst Publieke Werken gebouwd stoomgemaal. Het gemaal, dat na de aanleg van het Flevopark bleef functioneren tot 1968, is in 2007 door stadsdeel Zeeburg overgedragen aan Vereniging Vrienden
16
Stadsherstel. Tegenwoordig is in het pand horecaonderneming Destilleerderij Het Nieuwe Diep gevestigd.
Herberg Zeeburg Halverwege de zeventiende eeuw wordt nabij de huidige Amsterdamsebrug over het Amsterdam-Rijnkanaal fort Zeeburg gebouwd. Het fort (overigens in Diemen, en niet in Amsterdam gelegen) vormt een onderdeel van de verdedigingslinie rond Amsterdam en heeft die functie tot 1669, wanneer het gesloopt wordt. Overigens wordt het nooit als fort gebruikt, maar direct al als uitspanningsoord. Uit een oude beschrijving van Dapper uit 1663: Dit Zeeburgh, zoo geheten, vermits het een burg en bescherming, voor de zee of IJkant verstrekt, staet omtrent een groot half uur gaens buiten der Stadt, op de boght of hoek van Sint-Antonius-dijk, Westen en Zuiden aen de lantzijde, maer ook aen de gantsche IJ en Zuiderzeekant tot over in Waterlant vertoont; en gevoeghlijk de naest omleggende plaetsen, in tijdt van noot zoude beschermen kunnen. Vrij diep is dit gevaerte uit het water opgehaelt, en deszelfs fondament ongemeen vast gehait. Het fatsoen van dit gebou is langhwarpig vierkant, drie vierkanten hoogh, die in de voor, achter en zijdgevels, met verscheide lichten versien zijn, bequaem om in tijdt van noot, met grof geschut, op den vyandt en ‘s vaderlandts haters, daer door de kunnen speelen. Tegenwoordig, ‘t lant in rust en vrede zittende, wordt’et, om de onkosten van ‘t stichten te vervullen, bij Tresorieren jaerlix voor een zekere zom penningen verhuurt, en daer spijs en drank verkocht. Op dezelfde lokatie wordt in 1675 Herberg Zeeburg gebouwd. Bij en in Herberg Zeeburg, waarbij schepen kunnen aanleggen (later: de ‘mosselsteiger’), wordt veel handel gedreven in vee bestemd voor de Amsterdamse veemarkt, en ook in vis. Er is hier ook een douanepost met een eigen commies. Herberg Zeeburg is in de zeventiende en achttiende eeuw een zeer populaire ontmoetingsplek en wordt, net als het op- en afladen der beesten, aan exploitanten verhuurd door de eigenaar, Huyzitten-Armen Oude Zijde (gebouw nog bestaand aanwezig aan Waterlooplein 211). Ook het Leprozenhuis heeft in deze omgeving nogal wat land in bezit dat verhuurd wordt. Bij Herberg Zeeburg bevinden zich, behalve schuren en een hooiberg, allerhande stallen voor de vee-overslag. De mest gaat naar de tuinen van onder andere Outersdorp. Zo worden op maandagochtend 19 mei 1721 50 fraaie Westwoldinger ossen verkocht worden, “die al 14 dagen in de Wyde geloopen hebben”. Dergelijke ossen, die tot 900 pond vlees kunnen geven, worden vaak uit Hannover of uit Denemarken per schip aangevoerd en na overtocht enige tijd in de wei gezet nabij Herberg Zeeburg, om bij te komen. De ossen worden doorgevoerd naar de Amsterdamse ossenmarkt bij de Utrechtsepoort. Ook worden koeien, kalveren, varkens etc. aangevoerd van elders.
17
Eind jaren veertig van de achttiende eeuw gaat de ‘vanouds befaamde herberg’ met stallen, loodsen, hooiberg en al enige malen in andere handen over. Per 1 maart 1750 is de nieuwe huurder Adrianus van Nieuwervaart, die zich per advertentie vriendelijk recommendeert aan de heren schippers en kooplieden. In 1770 neemt Ryndert Vink de huur over. Er worden nu ook boedelveilingen georganiseerd en er worden inmiddels paarden verhandeld. In 1782 is de eigenaar Hendrik Simons. In 1766 wordt het Herberg Zeeburg sterk vertimmerd maar blijft als herberg functioneren. In de tweede helft van de negentiende eeuw wordt vanuit Herberg Zeeburg als proef een zestal badhuisjes geplaats, om op die manier te profiteren van de opkomende bad-rage; dit schijnt echter geen succes te zijn geweest. Ook worden in die periode harddraverijen nabij de Herberg georganiseerd. Tot ca. 1885, start van de aanleg van het Merwedekanaal, blijft de herberg aanlegplaats van de Havenstoomvaartdienst. Herberg Zeeburg – in ieder geval vanaf ca. 1890 bekend als Huis Zeeburg – is tot ca. 1915 als herberg actief gebleven en was op dat moment nog steeds een geliefd oord voor Amsterdamse paartjes, die er al sinds mensenheugenis met een diamant hun namen in de ruit mochten kerven. Later wordt het pand ingericht als onderdeel van de quarantaineinrichting Zeeburgerdijk. Het pand bestaat vandaag de dag nog steeds. Tegenwoordig zijn er woningen gevestigd. Herberg Zeeburg is het oudste overgebleven gebouw van de Indische Buurt. In 2002 kwamen bij woningbouw aan de Zeeburgerdijk Oost uitgebreide resten van een fundering vrij. Volgens stadsarcheoloog betrof het resten van een enorme stal, behorend bij Herberg Zeeburg. Vermoedelijk is dit de grote stal uit 1769, gebouwd door de regenten van het Oudezijds-Huiszittenhuis. Deze werd pas in 1939 wegens bouwvalligheid afgebroken, waarbij de fundering zoals destijds gebruikelijk bij de sloop niet werd verwijderd.
Herberg ‘t Vosje Herberg ‘t Vosje aan de Zeeburgerdijk, met een eigen loods en wat woonhuizen, is gelegen aan de voormalige en gedempte dijkdoorbraak Groote Braak. Wanneer Het Vosje gebouwd is, is niet bekend, maar vermoed moet worden dat dit in de tweede helft van de achttiende eeuw geweest moet zijn. Wanneer de herberg in 1790 te koop wordt aangeboden, wordt althans beweerd ‘in [voor, red.] weinige jaren gebouwd’. Het pand wordt aangeboden met stallingen voor paarden en vee, en inclusief drie apart staande huizen (in een loods) met erven. Eerder ligt op de lokatie van Het Vosje de Herberg Det Dorstige Hert. Dat etablissement is in ieder
18
geval al aan te treffen op een oude kaart van Rijnland uit 1647, net ten westen van de Groote Braak. Herberg ‘t Vosje schijnt in de eerste tijd vooral door vissers en molenaars uit de nabije omgeving gefrequenteerd geworden te zijn geweest; volgens de overlevering zouden hier regelmatig valse kaartspelers actief zijn geweest die in de afgelegenheid onnozele veehandelaars uitplunderden. Ergens in de loop van de achttiende eeuw wordt bij ‘t Vosje een kegelbaan geopend. De gelegenheid wordt in 1799 verkocht inclusief kolfbaan. Met name in de Franse tijd wordt Herberg ‘t Vosje een populair ontmoetingsoord, omdat juist hier schiet- en andere militaire oefeningen gehouden worden door de gewapende burgermilities van Amsterdam, zoals bijvoorbeeld vermeld wordt in de Bataafse Courant van 24 maart 1800, wanneer exercities plaatsvinden van het Tweede en het Derde Bataljon van de Gewapende Burgermacht, met tevens optreden Canoniers, op het ‘Zomer-Excercitieterrein’ bij ‘t Vosje. Het militair excercitieterrein zal voortaan voor een voortdurende aanloop zorgen. Ook vinden er inmiddels veilingen en aanbestedingen bij de lokatie buiten de Muiderpoort plaats. Daarnaast verkoopt eigenaar F. de Greuve in 1810 lokale landbouwproducten. ‘t Vosje heeft dan 7 morgen te bebouwen land. De zaken van ‘t Vosje lopen niet erg voorspoedig in de eerste helft van de negentiende eeuw. De herberg wordt diverse keren te koop aangeboden. In 1844 wordt de eigenaar M.P. Metz, die adverteert: De Ondergeteekende heeft de Eer te verwittigen, dat zijn LOCAAL, van Ouds ‘t Vosje, aan den Hoogen- of Zeeburgerdijk, buiten de Muiderpoort, No. 6, onder Amsterdam en de achter hetzelve gelegen fraai Landelijk uitzigt hebbende TUIN voor het Geëerde Publiek Geopend is. Door verzekering eener prompte en honnette bediening vleit hij zich met een ruim bezoek vereerd te zullen worden. M.P. METZ Ook deze onderneming is geen lang leven beschoren en in 1850 wordt de herberg weer te koop aangeboden, evenals in 1864. De verkoop komt echter niet tot stand, ondanks een verbouwing in 1865, waarna de eigenaar het complex tracht te verhuren. Er wordt nu gesproken van een koffiehuis met pleziertuin, met tevens aanwezige schietbaan. Uiteindelijk in 1867 maakt een nieuwe exploitant zich bekend, P.J. Dam. Deze wijst potentiële bezoekers op twee zalen, een beneden- en bovenzaal, zeer geschikt voor bruiloften en partijen, maar ook voor vergaderingen van genootschappen, ‘collegiën. Hij beveelt met name de schietbaan aan bij de heren schutters, maar helaas sneuvelt ook deze onderneming spoedig en wordt het geheel hetzelfde jaar alweer te huur aangeboden.
19
Inmiddels is de omgeving er niet aantrekkelijker op geworden wegens de vestiging van de vuilstortplaats ter hoogte van ‘t Vosje juist aan de buitenzijde van de Zeeburgerdijk. Deze geeft een intensieve stank af, vooral bij verkeerde wind. In voorjaar 1868 draait de boel weer. Getracht wordt extra publiek te trekken door het organiseren op zaterdag- en zondagavond van Grande Soirées Musicales. De nieuwe expoitant weet het te redden tot 1874, waarna weer wisseling van de wacht. A.W. Turenhout, van café Turenhout op de Nes, tegenover Tivoli, neemt de boel over maar heeft het snel gezien. In mei 1876 neemt voormalig stalhouder J. van der Toorren ‘t Vosje over, dat nu tijdelijk onder de naam Toorrenhof door het leven zal gaan. Inmiddels is het spoor aangelegd; de Toorrenhof bevindt zich vlakbij de spoorwegovergang Zeeburgerdijk. Van der Toorren is goed bezig, roemt in advertenties de landelijke vergezichten, wijst op de nabijheid van de Omnibus bij de Muiderpoort en organiseert in 1878 een buitenpartij voor de Stichting voor Havelooze Kinderen. Ook profiteert hij van de door Koning Willem III – ondanks protesten van buurtbewoner A.K. Kroes – toegestane uitbreiding van de schietbanen. Helaas overlijdt deze rasondernemer op 10 april 1879. Opvolger is, na enige jaren van onduidelijkheid wat betreft de exploitant, in 1882 B. van der Hoeven. Van der Hoeven, voormalig houder van Kinderspeeltuin Claudius Civilis, zal in navolging van Van der Toorren het complex nog meer geschikt voor kinderen maken. Er komt een een uitgebreide speeltuin, waar onder andere ezeltje gereden kan worden. De Herberg is inmiddels een geliefd oord van vermaak voor bewoners van de Dapperbuurt en zeker voor kinderen. Schrijver Maurits Dekker schrift hierover in Amsterdam bij Gaslicht. Behalve schommels, wip en draaimolen, vond men in die speeltuin heerlijk geheimzindige dingen, zoals lachspiegels, elektriseermachines en automaten. Het waren in het bijzonder de automaten die onze aandacht trokken. Je kon gewoonweg niet afblijven van die levensgrote en kleurig beschilderde ijzeren postboden, die een brieventas voor hun buik hadden, waaruit je na inworp van een dubbeltje, een stuk chocola of een doosje met zuurtjes kon halen. Prachtig waren ook de broedende kippen, die tokkelend een met suikererwten gevuld blik eieren legden. Het moeten wel zeer stevige machines zijn geweest, want het is ons nooit gelukt er een kapot te maken of er, zonder een dubbeltje te hebben ingegooid, een versnapering uit te halen. Wel verandert Van der Hoeven de naam van de inrichting. Deze heet voortaan Theetuin Zeldenrust. Van der Hoeven doet het goed, ondanks het feit dat men vanaf 1882 ook grootschalig menselijke uitwerpselen tot mest gaat verwerken en afschepen vanaf de nabijgelegen vuilnisbelt. De belt zal pas in 1887 definitief verplaatst worden. Inmiddels heeft Van der Hoeven een goed lopende onderneming van Zeldenrust gemaakt en is hierdoor ook in staat de buffetten van Tivoli aan de Nes te gaan pachten. Van der Hoeven legt ook een bos aan en richt zich steeds meer op kinderfeesten, wat eind jaren 1880 een groeiende markt blijkt te zijn. Zo viert in juli
20
1882 de 25-jarige Typografenvereniging een feestje voor de kinderen in de uitspanning, met een lampionnenoptocht en klein vuurwerk, waarna men door de welwillendheid van de Havenstoomdienst nog naar huis kan, alles voor 12,5 cent heen en terug. Behalve de kinderfeesten leggen ook de militaire oefenterreinen achter het pand, waar voortdurend wedstrijden gehouden worden – de gemeente Amsterdam stelt prijzen ter beschikking – de onderneming geen windeieren. In 1889 worden achter het Vosje bovendien nog eens vier Rijks militaire excercitieterreinen ingericht, die eerder in de Rietlanden ter hoogte van het abattoir gelegen waren, maar plaats dienen te maken voor de uitbreiding hiervan. Wanneer van der Hoeven ergens begin jaren negentig overlijdt, neemt zijn vrouw, de weduwe Benedik, de zaken over. Blijkbaar heeft zij niet het zakelijke talent van haar man. Hoewel de kinderfeesten doorgang vinden – zoals 1 mei 1896, wanneer duizenden arbeiderskinderen van 39 vakverenigingen van het Frederiksplein naar de Zeeburgerdijk trekken om zich de hele dag bezig te houden met spelen en andere vermakelijkheden; intussen worden elders in de stad door de vakverenigingen de socialistische 1 mei-vieringen gehouden – gaat de weduwe Benedik in 1899 failliet. De onderneming draait nog even door onder bewind van een zekere W.A. Muller, maar de tijden zijn veranderd aan de Zeeburgerdijk. In 1901 sluit het inmiddels Café Zeldenrust (‘voorheen ‘t Vosje’) de deuren definitief, vanwege de komende aanleg van de Indische Buurt. Daartoe moet de grond van de gehele polder worden opgehoogd. Zeldenrust wordt gesloopt. In 1907 wordt ook het Rijks militair exercitieterrein achter ‘t Vosje definitief uit gebruik genomen. “De toenemende bebouwing,” aldus een verslag uit die tijd, “maakt het zowel in belang der Gemeente als uit een militair oogpunt ongewenscht, het bestaande contract te vernieuwen.” Herberg ‘t Vosje was gelegen waar nu de Zeeburgerdijk, de Celebesstraat en de Borneostraat elkaar raken.
Opening Joodse begraafplaats Jits van Straten heeft een index gemaakt op de begraafboeken van de Joodsebegraafplaats Zeeburg tussen 11 oktober 1714 en 21 juni 1811. Uit dit boek, genaamd De begraafboeken van Zeeburg, nemen wij het volgende over. Tot 1714 worden de Amsterdamse Asjkenaziese Joden op de begraafplaats Muiderberg begraven, waar ze met de trekschuit naartoe gevaren worden. Dit begint, met een toename van het aantal arme Amsterdamse Joden, begin achttiende eeuw een probleem te worden omdat een te grote aanslag op de armenkas wordt gedaan. Verder is men bang dat begraafplaats Muiderberg vol zal raken, ook
21
vanwege wegens de hoge kindersterfte. Daarom wordt speciaal voor de armen en kinderen een nieuwe begraafplaats ingericht bij Zeeburg. Baljuw en Dijkgraaf Jonas Witsen geeft toestemming: Wij, Jonas Witsen, Baillieu en Dijkgraaf van Amstelland alsmeede Dijkgraaf van den Hogen Zeeburg en Diemerdijck etc. etc. Alzo de Hoogduitsche Joodsche Natie in Amsterdam woonagtig met Burgemeesteren derzelver Steede in Koop stonden van Eenig Land, leggende in Outersdorp onder het District van Diemen, in gedagte om van hetselve een Begraafplaats od Kerkhoff te maken, en gemerkt sij sonder ons consent daar niet mede souden kunnen voortgaan, so hebben deselve hoogduitsche natie ons versogt ende gebeeden om onse bewilliging daar toe te willen geeven, ‘t geen haar niet hebbe konnen weijgeren, niet siende dat eenig ongemak aan het voorseid. dorp daar mede kan toegebragt worden. Waar omme aen de Voorgez. Joodse Hoogduijtsche Natie consenteere en toe sta bij deeze het voorgeschreve land tot een kerkhoff of begraafplaats te mogen prepareeren, aldaar haar dooden vrij en onverhinderd na hunne Wetten en gewoonte te mogen begraaven en dezelce daar na toe te voeren te water of te land, dat zij ook verder sodanige stijgen of trappen buijten dijks tot het overvoeren van haare lijken sullen mogen maaken en ook onderhouden sonder nogtans eenige schade of ongemak aan den Dijck daar mede toe te brengen gegeven ons [onleesbaar] Amst.m den 10 septbr. 1719. J. Witsen Ook in de Joodse annalen wordt de aankoop beschreven. Koopbrief van graven bij Zeeburg van het stadsbestuur Vandaag vrijdag 20 eloel 5474, hebben de weledele panassijns en penningmeester van de liefdadigheidskas, mghb [moge god hun behoeden], leiders van onze gemeente, die met name genoemd worden en ondertekenen, van het stadsbestuur, zgms [zijn glorie moge stijgen], burgemeesters, mijnheer burgemeester Pancras, president mijnheer burgemeester Haze, mijnheer burgemeester van Bambeek, mijnheer burgemeester Hooft, een nieuwe begraafplaats gekocht buiten de Muiderpoort dichtbij Zeeburg voor totaal 5000 gulden, per één november 1714 volgens hun jaartelling, hetgeen correspondeert met de joodse datum donderdag 23 chesjvan van het jaar 5475 na de schepping; de koopbrief komt overeen met die welke de weledele parnassijns mghb, de keuze geven of zij het bovenvermelde bedrag willen betalen of bij het stadsbestuur zgms willen schuldig blijven en vier procent per jaar betalen en of de weledele parnassijns mghb1000 of 2000 gulden willen afbetalen of ander per één november 1000 gulden afbetalen zodat de rente van voornoemd kapitaal verminderd wordt, de keuze ligt bij de weledele parnassijns mghb; en bovenvermeld stuk grond moet drie morgen land zijn en alles wat minder is dan drie morgen land zal volgens berekening minder betaald worden zowel wat betreft het kapitaal als de rente; daarnaast hebben voorn. weledele parnassijns voor eeuwig alle vrijheid van het dorpsbestuur van Diemen om helemaal niet in het dorp van Diemen te behoeven te betalen.
22
Salomon (chower) zoon van Isaac hakohen parnassijn van de maand Saul (chower) zoon van Boas (moreh) Aron (chower) zoon van Abraham P’olak Elkan halevi (chower) Isaac (chower) zoon van Josua Rintel Moses zoon van Marcus halevi Alexander halevi (chower) penningmeester van de liefdadigheidskas Volgens de dijkgraaf is de grootte van het stuk land 1788 3/4 roede Rijnlandse maat en 800 roeden in ‘t morgen. Op de begraafplaats zullen tot de invoering van de burgerlijke stand in 1811 ruim 35.000 personen begraven worden. De persoonsgegevens, die in de begraafboeken in het Amsterdams stadsarchief te vinden zijn en die een nadere analyse behoeven, zijn door auteur Jits van Stralen alle opgenomen in zijn werk De begraafboeken van Zeeburg. Van harte aanbevolen. Verder berichten over de Joodse begraafplaats in de negentiende eeuw zijn schaars. In 1891 schrijft het Nieuw Israëlitisch Weekblad: Het woonhuis op de begraafplaats te Zeeburg, evenzeer als het reinigingshuisje, ten vorigen jare geheel vernieuwd, zijn in goeden staat gebleven. De langs de thans gebruikte begraafplaats gebruikte haag van gegalvaniseerd draadwerk, op ijzeren palen bevestigd, ten einde de
gelegenheid te geven, dit gedeelte der begraafplaats, zonder bezwaar van godsdienstigen aard, te kunnen bezoeken, is mede in behoorlijken staat gebleven. De in 1884 voltooide bestrating van de paden langs die zoo uitgestrekte begraafplaats moets op sommige plaatsen worden verbeterd. De toen opgetrokken steenen muur met ijzeren afsluithek en het rasterwerk langs den Zeeburgerdijk werden in voldoende toestand onderhouden. Op de begraafplaats te Zeeburg zijn gedurende het afgeloopen jaar geen belendende graven afgestaan. Ook in de volgende jaren wordt van de staat van de begraafplaats kond gedaan. Uiteindelijk raakt de begraafplaats in de jaren tien van de twintigste eeuw in ongebruik. Zie voor een fraaie geschiedenis van de begraafplaats ook het onlangs uitgekomen boek van Bart Wallet, Zeeburg. Geschiedenis van een Joodse begraafplaats.
Verslibbing In vroege jaren van de stad bevindt zich de (binnen)haven van Amsterdam vooral aan de Geldersche Kade en het Damrak. Wanneer de handel zich begint uit te breiden, is hier al spoedig niet genoeg ruimte meer en wordt gebruik gemaakt van andere binnenhavens, zoals als de Rapenburger- en Houtkopersgrachten. Deze binnenhavens zijn, mede wegens het slibprobleem, slechts toegankelijk voor lichte schepen. Buitendijks worden sinds 1650 de vooral voor scheepsbouw ingerichte eilanden Kattenburg, Wittenburg en Oostenburg aangelegd. Met de aanleg van deze
23
eilanden komt ook de Nieuwe Vaart tot stand. Deze wordt aangelegd in verband met grote aanslibbingsproblemen wegens de aanleg van Kattenburg in het IJ. De Amsterdamse haven heeft altijd veel last gehad van slibvorming, waardoor de timmerwerven in de stad lang niet altijd voor wat zwaardere scheepvaart bereikbaar waren. In de tweede helft van de zeventiende eeuw is het burgemeester Johannes Hudde (1828-1704), die ingrijpende maatregelen laat nemen op het gebied van de waterstaat. De dijken aan de zuidzijde van het IJ worden versterkt en 1681 komen de sluizen in de Amstel tot stand, ook om hoog water te keren. Grootste probleem voor de scheepvaart blijft de verslibbing. Men probeert een en ander te bestrijden door het ontwikkelen van eigen baggermolens; de stad Amsterdam besteedt in 1681 hier bijvoorbeeld een bedrag van 60.000 gulden aan. Vanaf ca. 1750 wordt gebroed op nieuwe plannen de verslibbing van de havens tegen te gaan, als alternatief voor de relatief dure inzet van de baggermolens. In 1772 komt een rapport uit van waterstaat-toezichthouders Christiaan Brunings, Jan Engelman en landmeter Melchior Bolstra, waarin onder andere gepleit wordt voor afgraving van de Paardenhoek. De Paardenhoek is een aanslibbend stukje land in het IJ ten noordoosten van Herberg Zeeburg (ter hoogte van de noordpunt van het tegenwoordig Zeeburgereiland), waarop ook regelmatig schepen vastlopen. Naast afgraving van de Paardenhoek dient in het IJ een hoofd aangelegd te worden ten oosten van Schellingwoude, om op die manier de stroming naar het zuiden af te buigen. Aangezien echter enige onenigheid bestaat over de vraag of het slib niet eerder uit de Haarlemmermeer afkomstig zou zijn dan uit de Zuiderzee, komt niets van deze plannen terecht. Wel wordt uiteindelijk de Paardenhoek – inclusief Fort aan den Paardenhoek, een in 1828 opgeheven onderdeel van de Stelling van Amsterdam – vanwege de aanleg van de Ertshaven en het Amsterdam-Rijnkanaal vergraven. Verdere soms kostbare maatregelen in de tweede helft van de achttiende eeuw leiden niet tot resultaat. De aanslibbing blijft een groot probleem en men begint op andere maatregelen te zinnen. In 1808 wint waterbouwkundig ingenieur Jan Blanken (later Inspecteur-Generaal van Rijkswaterstaat) de dubbele gouden medaille van de Hollandsche Maatschappij voor Wetenschappen met zijn voorstel een nieuwe, ruimere dijk aan te leggen, lopend van het Blauwhoofd via de Paardenhoek naar Herberg Zeeburg. Op manier zou in feite – met gebruik van overtollig slib – een grote binnenhaven worden aangelegd waaruit de slibaanwas in zijn totaliteit geweerd zou kunnen worden. Dit plan van Blanken krijgt de handen op elkaar en onder Koning Lodewijk Napoleon worden vanaf 1809 de eerste maatregelen genomen om tot aanleg van de nieuwe dijk te komen. Alhoewel ook Keizer Napoleon de plannen van Blanken in 1810 definitief goedkeurt, raakt het project vanwege de oorlogsomstandigheden in minder gunstig vaarwater. Onder de nieuwe Koning Willem I komt het project,
24
ook vanwege de hoge kosten, vanaf 1817 definitief tot stilstand. De baggerwerkzaamheden vinden weer een aanvang, maar dit zet geen zoden aan de dijk en nu ontstaan er landelijk plannen om het IJ ten oosten van Amsterdam geheel van de Zuiderzee af te snijden. Dit leidt in eerste instantie tot grote tegenstand van de gemeente Amsterdam, die aan de plannen van Blanken wil vasthouden en in afsluiting van de Zuiderzee aan grote bedreiging van de handel ziet. Inmiddels is men als alternatief in 1824 begonnen met de aanleg van het Noord-Hollands Kanaal. Dit blijkt echter voor de steeds groter wordende schepen niet voldoende ruimte te bieden; de steeds verder verslibbende Amsterdamse haven begint nu snel achteruit te gaan. Geïnspireerd door de aanleg van de Rotterdamse plannen voor de Nieuwe Waterweg (vanaf 1863) komt nu een nieuw gecombineerd plan tot stand: het graven van een kanaal naar de Noordzee, gecombineerd met de afsluiting van het IJ aan oostzijde. Vanaf 1865 gaat voor het kanaal de eerste schop de grond in en wordt begonnen met de aanleg van een dijk tussen de Paardenhoek en Schellingwoude. Op 29 april 1870 wordt in de aanwezigheid van Koning Willem III de eerste steen voor de Oranjesluizen gelegd. Op 25 september 1872 is het werk gereed en passeren de eerste schepen de Oranjesluizen. Om de scheepvaart naar het binnenland te faciliteren, wordt vanaf 1881 het Merwedekanaal aanlegd (later Amsterdam-Rijnkanaal); dit is in 1892 gereed. De aanleg van het Noordzeekanaal leidt tot een nieuwe bloeiperiode voor de Amsterdamse haven. In het oosten worden in de Rietlanden nieuwe havens in het afgesloten IJ aangelegd en komt de Oostelijke Handelskade tot stand (1875-1883). De Oostelijke Handelskade is de eerste Amsterdamse haven aan diep water en wordt vanaf 1890 beschermd door een dam, die later uit zal groeien tot Java-eiland/KNSM-eiland. Hier vestigt zich in 1903 de Koninklijke Nederlandsche Stoomboot-Maatschappij (KNSM). Alhoewel het oostelijk havengebied in de eerste helft van de twintigste eeuw een grote bloeiperiode kent, met vooral veel scheepvaart richting Oost-Indië, vallen na de Tweede Wereldoorlog de havenactiviteiten praktisch stil met het zelfstandig worden van Indonesië. Het havengebied raakt in verval en de overgeleven Amsterdamse havenactiviteiten verplaatsen zich naar het westelijk havengebied. In het oostelijk havengebied komt het vanaf de jaren negentig tot grootschalige inrichting als woongebied. Nog enige resterende havenactiviteiten vinden plaats in bedrijventerrein Cruquius.
25
Oude Geele Vliegende Haerige Windhond Amsterdamse Courant, 12 maart 1733: In ‘t midden van verleeden week is van Zeeburg weggelopen een oude Geele Vliegende Haerige Windhond, met eenig Wit onder ‘t lyf, en 4 Witte poten, zynde een Teef; die dezelve by de uytgever dezer te regt brengt, zal een gouden ducaet tot een vereering hebben.
Een vondeling aan de Hogedijk Op dinsdag 14 maart 1739 wordt aan de Hogedijk ‘s ochtends om een uur of vijf een jongetje te vondeling gelegd ter hoogte van de plaats genaamd Zeerust. Het jongetje is vier of vijf weken oud. Dit is een ernstig strafbaar feit en de Baljuw van Amstelland en het Gerecht van Diemen loven maar liefst een premie van honderd gulden uit voor het aanbrengen van degene die het kind te vondeling heeft gelegd. In de Middeleeuwen was de straf op het te vondeling leggen van een kind twaalf dagen aan het schavot staan en vervolgens verbanning. In de tijd van Napoleon, toen nogal wat kinderen verwekt werden door plunderende Franse soldaten, werd door de overheid het vondelingenluik verplicht gesteld. Het vondelingenluik was een speciaal daartoe ingericht luik waardoor men niet gewenste pasgeboren kinderen bij kerken, ziekenhuizen of weeshuizen kon afleveren. Dit is later weer afgeschaft. In de Tweede Wereldoorlog werden veel joodse kinderen te vondeling gelegd om aan de jodenmoord door de nationaalsocialisten te ontkomen. Vandaag de dag kan voor het te vondeling leggen van een kind nog steeds een gevangenisstraf van 4,5 jaar worden opgelegd. Het vergrijp komt echter in Nederlands nauwelijks nog voor (maar toch nog ca. 1 vondeling per jaar) wegens verbeterde voorbehoudsmiddelen en de tegenwoordig juridisch opgerekte mogelijkheden tot het om het leven brengen van het kind in de baarmoeder door middel van de zogenaamde ‘abortus provocatus’. Ook zijn de voorzieningen voor opvang sterk verbeterd.
Buitenplaats te huur aan de Hogendyk Amsterdamse Courant, 28 april 1744: Jac. Torner Junior Makelaar, presenteert te verhuuren om aenstonds te kunnen aenvaerd werden, een zeer vermakelyk en welgeleegen Buyten Plaetsje, met deszelfs Heere Huyzinge, Stallinge voor 4 Paerden, en deszelfs Koetshuys en verder getimmerte, staende buyten de Muyderpoort aen ‘t beste van den Hogendyk omtrent by Zeeburg.
26
Paalworm De zeedijk ten oosten van Amsterdam, bestaat in feite uit twee delen: de Binnen Zeedijk (van de stad tot aan Herberg Zeeburg aan het eind van de Zeeburgerdijk) en de Buiten Zeedijk (van Herberg tot aan Muiden). De Buiten Zeedijk op zijn beurt bestaat dan weer uit een aantal sub-onderdelen: het eerste deel van Herberg Zeeburg tot aan het Gemeente Landshuys (waarnaast tot ca. 1750 het buurtschapje Jaap Hannis met de traankokerij en de Ipesloter Sluys), het tweede deel van het Gemeente Landshuys tot aan Diemerdam, en het derde deel van Diemerdam tot Muiden. De gehele dijk wordt bestierd door Dijkgraaf en Hoge Heemraden van Zeeburg en Diemerdijk. In het Gemeente Landshuys woont de Opzigter van den Zeeburg en Diemerdijk. Rond 1750 is dat Aert de Mutsert. De eerste dijk, die al in de dertiende eeuw of eerder is aangelegd, zal vermoedelijk net als de meeste oude Noord-Hollandse dijken uit veenbrokken(, zand) en klei bestaan hebben. Vanaf de vijftiende eeuw wordt de buitenkant van de Hollandse dijken versterkt met wier, zogenaamde wierriemen (het wierpakket ligt op bladriet en wordt met houten tangen in de dijk vastgezet), terwijl de teen van de dijk versterkt wordt met constructies van hout en steen, waarbij vooral vooral palen gebruikt worden. Zo doen op 7 juni 1702 Dijkgraaf en Hoge Heemraden van Zeeburg en Diemerdijk een publieke aanbesteding tot het slaan van 150 roede palen (een Amsterdamse roede is 3.68 meter) aan de Zeedijk tussen Amsterdam en Muiden. In 1734 worden honderd schepen wier aangebracht buiten de palen van de zeedijk. De Nederlandse dijken worden vanaf 1730 getroffen door een ongunstig fenomeen: het optreden van de paalworm. Vanaf 1733 worden paalwormen ook in de paalconstructie aan de teen van de zeedijk tussen Amsterdam en Muiden geconstateerd, ondanks de genomen voorzorgsmaatregelen (insmeren van de palen door de aannemer). Het voorkomen van paalworm is tamelijk rampzalig, omdat de wormen de palen volledig doorknagen, waarna de teen van de dijk niet langer beschermd is. Dit leidt halverwege de achttiende eeuw tot intensieve werkzaamheden aan de dijk. Hierbij wordt een nieuwe beschoeiingsconstructie toegepast: in plaats van houten paaltjes (die overigens nog geruime tijd gebruikt zullen worden) wordt steenbestorting aan de buitenzijde van de dijk aangebracht. De stenen worden op rijshout aangebracht. Daarbij wordt de zeedijk in de jaren voor 1750 ook in een aantal werkrondes verbreed en opgehoogd. Toezichthouder op het werk is Jacob van Breda, Stads Opzigter van de Graef- en Modder Werken. Niet alleen de Buiten Zeedijk wordt aangepakt. Ook de Binnen Zeedijk tussen Amsterdam en Herberg Zeeburg wordt in 1745 opgepakt. Deze wordt met aarde verhoogd, en ook verbreed, over een lengte van 521 roeden en 6 voeten.
27
Runderpest in Zeeburg Runderpest is een zeer besmettelijke veeziekte die in de achttiende eeuw in Europa uitbreekt. In 1740 sterven in Europa ongeveer 3 miljoen koeien aan het virus. Ook bij van elders per schip aangevoerde ossen wordt in 1756 bij Herberg Zeeburg aan de Zeeburgerdijk de besmettelijke ziekte geconstateerd. De dieren worden gescheiden in de wei gezet en de niet-zieke en herstelde worden ter bezichtiging en verkoop aangeboden, “welke gebeterde Beesten de Verkoper zal guarandeeren voor de besmettelyke ziekte“.
De proef van de Cole ANTIPIRIQUE In de geschiedenis van de Nederlandse brandbestrijding is 1614 een belangrijk jaar: de eerste, nog zeer primitieve brandweerspuit wordt uitgevonden: een met emmers gevuld groot vat van waaruit met handkracht water in een straalpijp wordt gepompt, die heel precies op de brandhaard gericht kan worden. Nadeel is wel dat de installatie behoorlijk dicht bij het vuur moet staan om effectief te zijn, wat niet praktisch en zeker niet zonder gevaar is. Een belangrijke vernieuwing in 1672 wordt daarom door de Amsterdamse gebroeders Jan en Nicolaas van der Heiden doorgevoerd: een extra leren slang tussen pomp en straalpijp, zodat men de brand van grotere afstand te lijf kan gaan. In 1866 tenslotte wordt de stoomspuit ontwikkeld, die wel een tien keer grotere capaciteit heeft, waardoor de bestrijding van branden voortaan zeer veel effectiever plaats kan vinden. Tussen 1672 en 1866 probeert de Amsterdamse brandweer diverse nieuwe methoden uit om brand te kunnen bestrijden. Niet alleen met water kan vuur bestreden worden. Ook sommige andere vloeistoffen, gasachtigen en poeders kunnen hiervoor dienen, weet men sinds het eerste brandblusapparaat van Ambrose Godfrey uit 1721. In de loop van de achttiende eeuw experimenteert men met diverse samenstellingen van het brandblusmiddel. Een daarvan is een proef met de zogenaamde Cole Antipirique (Cole Antiperitique). De Amsterdamsche Courant van 5 maart 1761 kondigt de proef aan, die bij Zeeburg plaats vindt en in eerste instantie moet worden uitgesteld: De Proef van de Cole ANTIPIRIQUE, om alle zoorten van brand uit te blusschen, die gepasseerde Saturdag den 28 Febr. te Zeeburg zoude geschieden, en uitgestelt is geworden door het hoog water, zal zonder fout aanstaande Saturdag den 7 Maart op dezelve Plaats gemaakt werden, wat weer het zal zijn. De proef met de cole antipirique gaat op zaterdag 7 maart 1761 wel door, maar is bepaald geen onverdeeld succes. Dat blijkt uit een brief die Amsterdams
28
ooggetuige, de arts Jacob Ploos van Amstel aan zijn vriend uit Friesland, Julius Matthijs van Beyma schrijft. Amsterdam 12 maart 1761 Wel Edele Heer en Vriend! Mogelijk is bij UE. in Vriesland het gerucht overgewaaid van de nieuwe uitgevondene konst om brand te blusschen, welke hier sedert eenigen tijd zeer grooten opgang heeft gemaakt, ten minsten zal UE. wel in de couranten gelezen hebben van een proef met de Cole antipirique, die voorleden Zaturdag hier buiten de stad aan Ze-burg gedaan is; de zaak waardig oordeelende UE. door eenige letteren te communiceeren. zo neeme ik de vrijheid dezelve UE. dus te beschrijven. Als eenen geruimen tijd heeft zich hier een Franschman opgehouden, die voorgaf een zeker vocht, bij hem Cole antipirique genaamd, uitgevonden te hebben, waarvan eenige droppels op de allerfelsten brand gestort zijnde, denzelven oogenblikkelijk uitdoofden. Hiervan deedt hij bijzondere persoonen de proef, welke eenige teertonnen lieten aansteeken, die men zegt, dat hij ter stond bluschte. Zo eene uitvinding kan UE. wel denken, maakte hier een groot gerucht, vooral daar men op het nut van het werk zag. Deze inventeur bij verscheidene groote luiden, doch meest van de Oranje partij, ingang krijgende smeedde een ontwerp van Compagnie-schap die bestaan zou uit duizend persoonen, welke ieder f 100 zouden fourneeren, voor welk geld hij zijn vocht zou maaken, hetwelk hij dan tegen 12 st. de boutelje aan de respective intekenaars zoude aanrekenen, welke, na alvorens privilegie en monopolie bij de Staaten van Holland verzogt te hebben, de fles van dit vocht voor f 1 weer zouden verkoopen, zo dat zij 8 st. wonnen, behalven de uitdeeling van de Compagnie, die evenals de Oost Indische, door Bewind-hebbers zou bestierd worden. Eer echter dit getal van duizend vol was, moest er in ‘t openbaar een proef van vertoond worden, en dit is eigentlijk op voorleden Zaturdag geschied. Hij had daartoe laaten optrekken een vierkante hooge loots van hout, eens zoo groot, en groter dan zo een wildduiven-hok in Vriesland. Dezelve was van binnen als van buiten beteerd, zijnde op de helft in twee verdiepingen verdeeld, in welke beide lagen eenige tonnen met teere, therebinthen, smeer en stroo. Dien dag zeer mooi weer zijnde, liep de geheele stad daartoe, zo dat ik bekenne, nooit zoveel mensen bij elkander gezien te hebben. De weg was overdekt van Rijtuigen, daar de voornaamste lieden onzer stad inzaten: ‘s middags om 3 1/2 uur was er geen stalling voor paarden meer te krijgen, behalve dat de stalmeesters geene paarden noch wagens meerder te huur hadden. Drank hoegenaamd, was in de herbergen daar omstreeks gelegen niet te krijgen schoon ik nog met groote moeite een glaasje zuurachtig bier voorgezet kreeg. Men begroot het getal, dat er geweest is, wel op twintig duizend mensschen, doch dit is te veel. Zoo ik evenwel van ieder mensch, die er meer als tienduizend geweest zijn, een zestehalf had gekregen, ik verzekere mij, dat het meerder zou bedragen dan ik ooit met mijn praktijk gewonnen heb. Ik gisse dit aan de grootheid van ‘t terrein, die de menschen besloegen. In de boomen zaten meerder menschen dan er takken waren en tot boven op de daken der huizen zag men Dames met roode en witte satijnen pellieses met bond: kortom het was al wat men zien kon, en plaats onder dak was er voor geen geld te krijgen.
29
Eindelijk zou het spel aan den gang gaan, en ieder, ja ik zelfs, waren ten volle van den goeden uitslag verzekerd. Hij stak dan eerst als een badinagie of praeludium vooraf, een teerton, die een weinigje van het bovengenoemde huisje af was, in den brand: dezelve heftig brandende, nam hij een kamerbeuzem, stak dezelve in een tobbe, waarin zijn brand-blusschend vocht was. Met dezen beuzem sprengde hij dit vocht op de vlam; die eenige maalen herhaalende, ging waarlijk de vlam weg, doch een zeer sterke rook bleef er over, en toen zeide hij: zie nu heb ik het gebluscht. Doch het gemeene volk zich hiermede niet laatende vergenoegen, roerde die smeulende dampen om, waarop het starker dan te voren brandde. Hierover wierd hij boos, en zeide het huisje niet in den brand te willen steeken, ja, liep ook weg. Doch het gemeen zag gaauw kans om zulke branbaare stoffen in vlam te krijgen, en binnen korten tijd stondt het gantsche gebouw in ligterlaaiebrand, verzeld van zoo een rook, dat men bijna niets zien kon en bij alle gelukken was de wind over het IJ heen. Dit nu gesteld zijnde, en de blusscher niet voor den dag willende komen, dwong de schout van Diemen om de woede van ‘t graauw te bedaaren, den knegt van den Kunstenaar, er met zijn kunst naar toe te gaan, die dan ook geassisteert met Schout en Diener vrij wat ontsteld naar den brand ging, met eenige kamerbeuzems de planken bestreek, en met een spuit hetzelve vocht in den brand spoot, dich alles met een zelfde uitwerking, alsof hij er stil voor hadt blijven staan, jaa zelfs verwakkerde de vlam eerder dan te verminderen. Het gemeen nu ter deeg ziende, dat zij misleid waren, begonnen met steenen en kluiten van den dijk naar onzen knaap te gooijen, die het haazenpad kiezende, ter naauwernood het ontkwam en tot zijn geluk; want men was zoo op hem en op zijn baas verbeeten, dat zij ze naar alle gedachten in de vlam zelf zouwen geworpen hebben, om het vuur uit te dooven, of ten minste waren zij zeer mishandeld. Alles to asch verteerd zijnde, ging ieder naar huis met de kous op het hoofd. […] UE. dw. Dienaar en Vriend. Jacob Ploos van Amstel
Harddraverij In de eerste helft van de negentiende eeuw wordt de dijk en de omgeving van Herberg Zeeburg gebruikt voor militaire oefeningen. Ook worden paardenraces en andere sportevenementen georganiseerd, zoals blijkt uit krantenartikelen. Amsterdamsche Courant, 21 juli 1804 Wordt bekend gemaakt aan alle heeren en liefhebbers des HARDDRAVERY, dat PIETER MIDDELHUYSEN, Castelein op Zeeburg, aan den Hoogendyk, op Woensdag den 25 July 1804, zal laten verdraaven een extra fraai verborduurde ZILVERE ZWEEP; men zal precies ‘s namiddags ten 4 uuren beginnen. Bovengemelde Castelein zal ‘s namiddags ten 2 uure open Tafel houden. Ook op vrijdagmiddag 2 februari 1838 wordt een harddraverij georganiseerd. Het is prachtig weer. Er een aanzienlijke menigte komen opdagen. De heer Kips wint
30
deze middag met twee paarden prijs en premie. Deze bestaat uit twee paar fraai bewerkte hoofdstellen.
Revolutionair aan de Oetewalerweg Petrus Josephus Wilhelmus de Vos (1805-1866) start vanaf 1844 het schandaalweekblad Waarachtige physiologie van Amsterdam en van de meest bekende van Amstels ingezetenen. In het tijdschrift wordt uitgebreid roddelnieuws gegeven over al dan niet bekende Amsterdammers, en al spoedig wordt de Vos, die op dat moment gemeenteambtenaar is, de keuze gesteld ontslag te nemen of te stoppen met de uitgave van het blaadje. De Vos kiest voor ontslag en vestigt zich buiten de Muiderpoort, op landgoed Weizigt, aan de Oetewalerweg nabij het eerste sluisje. De Physiologie krijgt al snel een meer revolutionair karakter en De Vos ziet zich – wegens een dreigende gevangenisstraf van 6 maanden – genoodzaakt naar Duitsland te vluchten, waar hij het blad vanuit Hoog-Elten blijft uitgeven. In 1846 roept De Vos de werklieden op zich te verenigen ‘tegen hun onderdrukkers’, door ‘op den 1en Januarij 1847 rustig en bedaard, zonder eenig kenteeken of voornemen tot oproer, plundering of geweld, verzamelen op den Dam, voor uw oud stadhuis’. Er komt echter niemand. Er wordt verder weinig meer van De Vos vernomen, die zijn weekblad staakt begin 1847 en zich rond 1851 definitief in Duitsland schijnt te hebben gevestigd.
Driedubbele moord aan de Ringdijk Aan de Ringdijk woont tuinder Prickwinkel met zijn vrouw, drie kinderen, een huishoudster en enige knechten. In de nacht van 20 juli 1854 worden vrouw en twee van de drie kinderen van Prickwinkel met een bijl vermoord. Ook het derde kind en de huishoudster worden met de bijl aangevallen, maar overleven – ternauwernood – de aanslag. In eerste instantie is er geen spoor van een dader, maar grondig politieonderzoek leidt tot aanwijzingen, die in eerste instantie in Den Helder worden gevonden. Het duurt enige tijd voordat de verdachte wordt opgepakt, maar begin september is het zo ver: de 21-jarige, uit Duitsland afkomstige voormalige knecht van Prickwinkel, Johann Heinrich Kämper, wordt in Londen gearresteerd. De betrokkenheid van Kämper bij de moorden wordt zeker na de scheikundige analyse door professor Baumhauer van de vele bloedvlekken die op zijn kleding zijn aangetroffen. Dan komt ook het gruwelijke verhaal naar boven zoals het zich die nacht in 1854 heeft afgespeeld.
31
Kämper, die enige tijd bij Prickwinkel in dienst is geweest, is iemand die ‘graag veel geld’ heeft. Al op school is hij weinig vatbaar voor godsdienst en goede indrukken en heeft hij een sterke neiging tot stelen; wanneer hij daarbij betrapt wordt ontkent hij altijd ten hevigste. Dit doet hij in eerste instantie ook nadat hij opgepakt is voor de moorden in de Over Amstelse Polder. In 1849 wordt hij op 15-jarige leeftijd al eens in Osnabrück (Hannover) al eens voor 8 dagen voor diefstal opgesloten; na vrijlating neemt hij de wijk en vertrekt richting Amsterdam. Na enige tijd bij Prickwinkel gewerkt te hebben, raakt hij betrokken bij de droogmaking en bouwrijp maken van de Haarlemmermeer en zit daar in een keet. Vanuit die keet vertrekt hij in de avond van 19 juli richting Amsterdam, waarbij hij zijn kameraden mededeelt 150 gulden te gaan ophalen die hij nog van een kastelein in de Watergraafsmeer tegoed heeft. Later blijkt dat hij ook zijn pistool met kruit heeft meegenomen. Dit laatste zal zich ernstig tegen hem keren, wanneer hij vanwege hiermee aangetoonde voorbedachte rade uiteindelijk tot de dood door de strop veroordeeld zal worden. Vroeg in de avond is Heinrich aan te treffen in de tapperij van Bierman in de Pieter Jacobsstraat tussen de Nes en Oudezijds Voorburgwal en nog een andere tapperij in die buurt. Dan vertrekt hij richting Over-Amstelse Polder. Hij is van plan de grote hoeveelheid geld die hij in een kistje bij tuinder Prickwinkel vermoedt – dit kistje is het eigendom van knecht C.L. Teyler – te ontvreemden. Via de Oetewalerweg komt hij door een klein hekje de werf op. Enige tijd verschuilt Heinrich zich tussen de rijen sperciebonen voor de woning, om de rust van het huis te observeren en tevens de huidige knechts naar het land te zien vertrekken. Dan, om 3 uur ‘s nachts, glipt hij de openstaande achterdeur van de woning in en bestijgt de ladder richting zolder, op weg naar de geldkist van Teyler. Tegen zijn verwachting in ligt de sleutel echter niet op de kist. Heinrich gaat de trap weer af om een bijl die hij tegen de regenbak bij het huis heeft zien staan, op te halen, om daarmee de kist open te breken. Gewapend met deze bijl komt hij, terug in het huis, onverwacht de meid – Cornelia Grooteboer – tegen, die hem op de trap bij de benen grijpt. Deze geeft hij direct met de achterkant van de bijl een enorme slag tegen het achterhoofd, waarna ze voor dood neervalt. Het gerucht dat hiermee gepaard gaat, wekt de vrouw van Prickwinkel – de vijf maande zwangere Petronella Ariensen – die plotseling de deur van de voorkamer uitkomt. Heinrich valt haar nu met de scherpe kant van de bijl aan en hakt haar diverse malen in het hoofd, waarbij ze bloedend neerstort en later de geest zal geven. Ook de kinderen in de nabije bedstee beginnen nu te gillen: “Hein! Hein”. Wanneer ze maar niet stil willen worden, ook niet na klappen met de hand, weet hij niet anders dan ze met de achterzijde van de bijl één voor één tot zwijgen te brengen. Twee van de drie kinderen – de vijfjarige Anna Margaretha Louisa en de driejarige Anna Maria Elisabeth – komen hierdoor om het leven. De 4-jarige Maria Alida overleeft de aanslag uiteindelijk, na 21 dagen verzorging in het Binnengasthuis.
32
Nu heeft Heinrich Kämper ruim baan. Op zolder breekt hij de geldkist open, neemt 200 a 300 gulden, wat kleingeld en zilveren horloge mee, en ook een blauw duffelse jas die hij al eerder had meegenomen in huis. Hij loopt alweer langs de haag en de snij- en spercieboonbedden en komt via naastgelegen weiland op de openbare straatweg, wandelt richting Muiderpoort en vervolgens via de Plantage richting Rapenburgergracht, het Dok, De Buitenkant en arriveert tussen half zes en zes uur ‘s ochtends bij het veerhuis aan de Martelaarsgracht. Hier drinkt hij twee glazen jenever, laat zich met een roeibootje over het IJ zetten en stapt vervolgens op de schroefstoomboot naar Den Helder. Van Den Helder – waar hij onder een valse naam, Frans de Haas, bivakkeert – stapt hij op de stoomboot genaamd Lion naar London, om vandaar met het schip de Costellation vandaag naar New York te willen vertrekken. Hoe de politie Heinrich op het spoor is gekomen wordt niet helemaal duidelijk – in ieder geval wel op aanwijzing van getuigen in Den Helder – maar wanneer hij op het punt staande richting Amerika te vertrekken, wordt Kämper in Londen op het laatste nippertje aangehouden en overgebracht naar Amsterdam. De bloedvlekken op zijn kleding leveren vervolgens voldoende bewijs voor zijn misdaad. Alhoewel Kämper voorbedachte rade blijft ontkennen, wordt hij tot de doodstraf door ophanging veroordeeld. Kämper toont diep berouw over zijn daad en erkent de rechtvaardigheid van het over hem uitgesproken doodvonnis. Hij heeft diepgaande gesprekken met de hem toegevoegde geestelijke, Rooms Katholiek pastoor J. Brinkman. Het verzoek om gratie wordt verworpen. Op eigen verzoek neemt hij met diep berouw afscheid van Prickwinkel en diens knecht en smeekt hem om vergeving. In de laatste uren van zijn leven wordt bij bijgestaan door Brinkman en pastoor Steins Bisschop, “beiden gaven met vreugde getuigenis van het voortdurend geloof des berouwvollen zondaars”. Dan is het zo ver. Op woensdag 22 november 1854 om 12 uur wordt het doodvonnis aan Johann Heinrich Kämper, voor de ringmuur der cellulaire gevangenis, ten aanschouwe van een grote volksmenigte voltrokken.
De Zeeburgerdijk als vuilnisbelt In de jaren zestig van de negentiende eeuw vindt de verplaatsing plaats van de vuilnisbelt van Amsterdam, van buiten de Weesperpoort naar de Zeeburgerdijk. In eerste instantie is de bedoeling de belt te verplaatsen naar een terrein tussen de Buitensingel en de Boerenwetering, maar dit wordt in 1862 door de Gemeenteraad afgekeurd. Hiervoor in de plaats wordt op voorstel van de commissie die zich met het plan bezig heeft gehouden de Zeeburgerdijk gekozen. Het is een dunbevolkt gebied; hooguit kan op termijn wat overlast ontstaan voor het nog in te richten veemarktterrein, maar daar zijn maatregelen tegen te nemen, aldus de Amsterdamse gemeenteraad. Al eerder is het de bedoeling geweest (1859) hier een 80 bunders grote algemene begraafplaats in te richten – een initiatief van L. Valk, concessie 80
33
jaar – maar dit plan is niet doorgegaan. Een slachthuisterrein kan hier echter ook prima gevestigd worden. Het is een betere lokatie dan tussen de Buitensingel en de Boerenwetering, aldus de Gemeenteraad. Door het eerste plan zou gestoord worden het ontwerp tot verfraaiing en uitbreiding des stad, en benadeeld de belangen van vele eigenaars van fabryken, gronden en neringen, terwijl de kosten op ongeveer f 80.000 zijn geraamd. Door het tweede plan wordt de belt verplaatst naar een min bevolkte wijk en zullen minder klagten der geburen rijzen, terwijl de kosten nagenoeg f 60.000 minder zouden bedragen. De bezwaren tegen het voorstel der commissie zijn niet onoverkomelijk, daar voorziening is te nemen tegen aschverstuiving, ten nadeele van een eventueel slagthuis, smeersmelterij en bloeddrooging. De afstand uit het midden van het meest bevolkte deel der stad tot de rietlanden is wel 1000 el meer dan die tot de Boeren-Wetering, welke meerdere afstand het vervoer (misschien ook den afvoer) bezwaart, maar de vraag waar het meest geschikte terrein buiten de stad is te vinden, zuiver stellende, schijnt het antwoord niet twijfelachtig. Het bestaan van deze vuilnisbelt, gelegen tussen de Nieuwe of Zeeburgervaart en de Zeeburgerdijk tegenover de Stadsrietlanden (in de buurt van molen de Gooijer) en waarbij ook een stenen gebouw hoort, is te danken aan een initiatief van de Joodse arts en welgesteld broodfabrikant Samuel Sarphati (1813-1866), die voor het verzamelen en centraal opslaan van de vuilnis van Amsterdam sinds 1847 zijn Maatschappij tot bevordering van landbouw en landontginning inzet. Het is overigens een zakelijk initiatief: het verzamelde afval kan weer ingezet worden bij de verbetering van landbouwgrond. De Maatschappij zamelt hiertoe as, vuilnis, afval van vilderijen, rioleringsafval en menselijke faecaliën in, om die vervolgens aan de Zeeburgerdijk te verbranden. Het schoonhouden van de straat zit overigens nadrukkelijk niet in het pakket. De Maatschappij blijft tot halverwege de jaren zeventig van de negentiende eeuw actief. In mei 1876 koopt de gemeente de terreinen aan de Zeeburgerdijk over; de activiteiten van de Maatschappij worden in 1877 definitief overgenomen door de Stadsreiniging. Aan de buitenzijde van de Zeeburgerdijk zal aansluitend het Lozingskanaal worden gegraven, dat bedoeld is om vervuild grachtenwater buiten de stad te kunnen lozen. De laatste restanten van de vuilnisbelt aan de Zeeburgerdijk blijven nog in stand tot 1887; hierna wordt een en ander – samen met de andere Amsterdamse belt, die aan de Kattesloot ligt – definitief verplaatst naar de nieuwe centrale lokatie, die sinds 1878 al aan de Kostverlorenkade bestaat (tussen de Kostverloren Wetering en de Haarlemmer Trekvaart). De overgebleven mest aan de Zeeburgerdijk wordt tot na 1888 door de gemeente uitverkocht; tot vreugde der bewoners vanaf 1890 echter niet meer voor de deur, maar nabij het stoomgemaal. Later nog verhuist ook de mestverkopend ambtenaar als laatste richting Kostverlorenkade.
34
Het verdwijnen van de stinkende belt biedt de horeca weer mogelijkheden. Voormalig Herberg ‘t Vosje (sinds 1733), tegenwoordig Zeldenrust geheten, adverteert in 1887 met onder andere de volgende tekst: Als aanbeveling kan voorts dienen, dat de onaangename geur van de Belt is verdwenen en men derhalve onder het zware lommerrijke Bosch een frisch zitten heeft. Op de vuilnisbelt is overigens ook het stedelijk hondenasiel gevestigd. Dit vertrekt met de vuilnisbelt in 1889 naar de nieuwe belt. De overblijvende loodsen op de vuilnisbelt worden gesloopt.
De verplaatsing van de veemarkt In oktober 1863 beraadslagen B & W van Amsterdam intensief over de mogelijkheid om een nieuwe veemarkt aan de Zeeburgerdijk te gaan inrichten in de buurt van het Funen, waardoor de veemarkt aan de Utrechtsepoort aan de Amstel verplaatst kan worden. Er bestaat veel verzet bij belanghebbenden. Een en ander is voor met name schippers en handelaren die over de Amstel (‘Gooische gat, Hilversum, ‘s Graveland, Uitermeer, Oud- en Nieuw-Loosdrecht, Bussum, Naarden, Muiden, Weesp, Nigtevegt, Stigtenberg, Vreeland, Vinke- en Ankeveen, Abcoude, Ouderkerk, de Nes, Uithoorn, Oude Wetering, geheele Zuidplas en zoo vele steden en dorpen meer’) aanvoeren, dramatisch. Zo is een adres van maar liefst 152 kooplieden (37 schippers, 30 kooplieden en 85 varkensslachters) binnengekomen, waarin gesteld wordt dat de aanvoer van varkens en ander vee ernstig belemmerd zal worden bij verplaatsing. Deze zullen de nieuwe lokatie simpelweg niet meer kunnen bereiken: “Geen anderen weg toch kunnen dezen nemen, dan, komende uit den Amstel, langs de Vest of Singel door de vaste bruggen der Weesperspoorweg en Muiderpoortsbrug, om vervolgens te stuiten (achter de Kazerne) tegen den Zeeburgerdijk.” Met name het landmatig vervoeren van de varkens over het laatste eind zien de vervoerders en handelaren niet zitten. Dit kost teveel tijd en daarmee geld. Vooralsnog heeft het adres van de kooplieden een gunstig gevolg, want voorlopig komt er weinig van de plannen tot verplaatsing. Pas in 1877 wordt daartoe uitendelijk definitief een terrein aangewezen waar op dat moment nog een aantal zaagmolens actief is: het huidige Veemarktterrein. Er is verzet van molenhouders, maar dezen verliezen het voor de Hoge Raad. In 1887 wordt het terrein in gebruik genomen.
Halte Zeeburgerdijk De Rhijnspoorweg tussen Amsterdam en Utrecht kom in 1843 tot stand. De spoorweg start aan Amsterdamse zijde in eerste instantie op station Weesperpoort. In 1880 wordt er een verbinding aangelegd naar de Oosterspoorweg. Deze is inmiddels aangelegd door de Hollandsche Ijzeren Spoorweg-Maatschappij in 1874
35
en loopt vanaf het Oosterdok en Amersfoort. Dit is het spoor dat langs de huidige Indische Buurt loopt en zich in eerste instantie op het maaiveld bevindt. Er is een spoorwegovergang bij de Zeeburgerdijk en enige particuliere oversteken ten zuiden hiervan in de polder Over Amstel, dat op dat moment nog agrarisch gebied is. Verder is er een halte bij de Zeeburgerdijk, die door lokale treintjes gebruikt wordt. Na de aanleg van het Centraal Station in 1889 neemt het treinverkeer over de Oosterspoorweg sterk toe. En en ander leidt, in combinatie met de plannen tot inrichting van de zojuist geannexeerde poldeer Over Amstel, in 1894 tot plannen tot aanleg van een groot station aan het einde van de Eerste van Swindenstraat, het huidige Muiderpoortstation, gecombineerd met een brede spoorwegovergang naar de polder Over Amstel. De Tijd schrijft in juli 1894: Het station buiten de Muiderpoort Naar wij vernemen, hangt met de plannen voor een spoorwegstation aan het einde de 1e Van Swindenstraat samen het plan om aan gene zijde van den dubbelen spoorwegdijk [maar wel op maaiveld, red.], dus achter Het Vosje, uitgebreide terreinen in exploitatie te brengen. De wijk ten oosten van de Linnaeusstraat is bijna volgebouwd, zoodat de behoefte aan meer bouwterreinen zich spoedig zal doen gevoelen. De overweg in het verlengde der Van Swindenstraat zal daarom vrij ruime afmetingen verkrijgen. Een groot bezwaar zal die overgang niet opleveren voor het landverkeer, daar zich hier geen rangeerterrein bevindt, zooals bij de Muiderpoort en bij het Oetgenspad het geval is. Voor de 1e Van Swindenstraat is de uitvoering dezer plannen van veel belang, wijl zich langzamerhand daar ter plekke een niet onbelangrijk verkeer zal ontwikkelen. Ook de Pontanusstraat zal bij de uitvoering aan levendigheid winnen. Het nieuw te bouwen station zal, behalve in enkele details, geheel gelijk zijn aan dat bij de Biltstraat te Utrecht. Het zal dus meer zijn dan een halte zooals op den Zeeburgerdijk of bij het Mariniersplein, waar alleen de zogenaamde tram- of locaaltreinen stoppen. Ook gewone treinen zullen passagiers uitlaten en opnemen. De regeling der exploitatie kan, natuurlijk eerst later plaats hebben, als de directie der Hollandsche Spoorweg-Maatschappij eenige gegeven heeft betreffende het gebruik, dat het publiek van de nieuwe inrichting maakt. In 1896 wordt het Muiderpoortstation geopend.
Gemeente Nieuwer-Amstel, gemeente Diemen, Gemeente Amsterdam Het gebied van de huidige Indische Buurt, de vroegere Over Amstel Polder, behoorde in vroeger eeuwen aan drie gemeentes toe, namelijk Amsterdam (annexatie al voor de zeventiende eeuw), Diemen en Nieuwer-Amstel.
36
Sinds het ambitieuze plan tot stadsuitbreiding uit 1866 van stadsarchitect J.G. van Niftrik (hierin is veel plaats voor groen ingeruimd; ook op de lokatie huidige Indische Buurt wordt aan een park gedacht) en met name dat van directeur Publieke Werken J. Kalff (1875) heeft de gemeente Amsterdam sterke behoefte aan uitbreiding van haar grondgebied. De bouw van de Dapperbuurt start mede vanwege het uitbreidingsplan van Kalff. De Over Amstel Polder is in dat plan verder nog niet ingericht. Vanaf 1876 begint Amsterdam gesprekken met de gemeente Nieuwer Amstel over uitbreidings-/annexatieplannen. Deze willen echter vooralsnog niet erg vlotten, met name omdat Nieuwer Amstel de garantie eist dat na de gewenste grensaanpassingen in de toekomst geen claims meer gedaan zullen worden op het grondgebied van Nieuwer Amstel. De gemeente Amsterdam wil die garantie echter niet geven. Tegenvoorstel van Nieuwer Amstel, waarbij als het ware een ‘eiland Nieuwer Amstel’ aan de oostoever van de Amstel zou blijven liggen, haalt het ook niet. In 1877 worden de onderhandelingen afgebroken en richt Amsterdam zich tot Gedeputeerde Staten. In 1880 ondernemen die een bemiddelingspoging tussen beide gemeenten. In dit voorstel blijft het grondbezit van Nieuwer Amstel in de polder Over Amstel ongewijzigd in haar bezit. Ook dit voorstel haalt het niet, vanwege het sterk agiteren van pastoor Brouwers van Nieuwer Amstel, die in zijn orgaan De Amstelbode een ongekend felle strijd begint tegen het voorstel en het herschikken de de gemeentegrenzen in het algemeen. In Nieuwer Amstel ontstaat nu een zeer vijandige stemming tegen het plan, wat inmiddels echter ter goedkeuring de Tweede Kamer en regering heeft bereikt. Er ontstaat een warrige periode, waarin het echter niet tot besluitvorming komt en in 1886 zelfs door de Ministerraad wordt besloten dat er niet voldoende aanleiding is om tot grenswijziging over te gaan. Achter de schermen gaan de gesprekken echter verder. In 1890 wordt in de media voor de eerste maal concreet over het voortzettend beslissingsproces inzake de aanstaande grensverandering gesproken, waarbij nu ook in grote deal de gemeentes Diemen en Sloten betrokken worden. Volgens het Handelsblad bestaat er op dat moment een ver uitgewerkt plan om onder andere: 1. Bij Amsterdam te voegen het gedeelte van Nieuwer-Amstel ten oosten van den Rijnspoorweg, eindigende bij de Tolbrug aan den Ringdijk. De gasfabriek in de Linnaeusstraat komt daardoor op amsterdamsch grondgebied. De Ringdijk en het Rechthuis behooren tot de gemeente Watergraafsmeer, maar de gronden naast het Burger-Ziekenhuis, de Ringkade komen bij Amsterdam. 2. In het verlengde van den Zeeburgerdijk wordt al het grondgebied der gemeente Diemen, noodig om het Merwede-kanaal daar ter plaatse met de sluiswerken bij Amsterdam, bij deze gemeente gevoegd.
37
Er wordt in deze plannen nog steeds niet nadrukkelijk gesproken over het aanleggen van een nieuwe woonwijk. Eind 1892 blijkt uit de berichtgeving dat de onderhandelingen ver zijn gevorderd. Inderdaad zal Diemen een ruime strook langs de Zeeburgerdijk afstaan (Zeeburgerdijk Oost), en Nieuwer-Amstel zijn bezittingen in de Polder Over Amstel. Er is op dat moment echter nog steeds sprake van tegenstand van Nieuwer-Amstel. De onderhandelingen worden voortgezet. Begin 1894 hoopt men per 1 januari 1895 tot herschikking over te gaan. De Diemenaren zijn het er mee eens, met name ook omdat dit hen van de verplichting ontslaat een school aan hun deel van de Zeeburgerdijk te bouwen, waar de bevolking inmiddels snel aan het toenemen is. Nieuwer Amstel blijft tegenwerken, maar per 1 mei 1896 is het uiteindelijk zo ver en wordt door de Gemeente Amsterdam de gehele Over-Amstel-Polder geannexeerd.
Spoorwegongeluk aan de Zeeburgerdijk Het Algemeen Handelblad meldt op 24 april 1877: Op de spoorwegbrug en gedeeltelijk op den spoorwegdijk, bij den Zeeburgerdijk, heeft hedenochtend omstreeks negen uur, een niet onbelangrijke botsing tusschen twee treinen plaats gehad. Van den kant der stad kwam de locomotief Landbouw met een aantal leege zandwagens, achteruitstoomende, zoodat de tender vooruit liep, langs een verkeer spoor rijdende, voor zoover wij vernamen de schuld van den wisselwachter. Op dat zelfde spoor kwam de locomotief Kunst met flinke kracht aanstoomen, hebbende een aantal geladen zandwagens, op de gewone wijze vastgemaakt. Te laat merkte de machinist van de Landbouw, dat Kunst die, van Weesp komende, op het goede spoor was, met volle vaart op hetzelfde spoor zich bevond, waarop zijn trein zich bewoog. Zooveel mogelijk werd door beide machinisten gestopt, maar de schok was onvermijdelijk. Kunst drong met kracht in den tender van Landbouw en de schok werd tot aan de Muiderpoort gehoord. Van de volle zandwagens werden de beide voorsten erg beschadigd. De een is letterlijk boven op den ander gevlogen, en de twee wagens zien er uit als een compacte massa, waaruit men met moeite een tweetal zandwagens zou herkennen. Met de ledige wagens ging het erger. Zes werden tot een soort van gehakt, op, in, door, boven en naast elkaar gesmeten. Geen enkele viel te water of raakte van den dijk, maar ze liggen op zoo vreemdsoortige wijze dooreen, dat het met geen mogelijkheid is te beschrijven, in welken toestand ieder hunner zich bevindt. De meest in het oog vallende staat verticaal, als een ruine, op een massa hout, ijzer, wielen, buffers, enz., die voor wagens moeten doorgaan. De rils zijn op de plek waar de schok plaats had, gebogen. Een honderdtal werklieden zijn onmiddellijk, onder leiding van het technisch personeel van den Oosterspoorweg, met de opruiming begonnen, maar waarschijnlijk zal niet voor morgenochtend de weg in berijdbaren toestand zijn gebracht. De passagiers van de richting van Weesp komende, stappen uit aan den Zeeburgerdijk, waden dan door zand en modder tot voorbij de ruine, om in een anderen trein plaats te nemen. De reizigers van Amsterdam moeten dezelfde manoeuvre
38
verrichten. Ernstige ongelukken zijn niet te betreuren. Een werkman werd, slechts licht gekwetst, naar het Gasthuis gebracht. Machinisten en stokers borgen in tijds hun lijf. In 1887 is het weer mis aan de Zeeburgerdijk. Er ontspoort een zandtrein, waarbij de locomotief in het water geraakt en de hoofdconducteur een been kwijtraakt. Een ander is zwaar gekwetst.
Een wandeling uit 1877, door P.H. Witkamp “Wij, Amsterdammers, hebben door den aanleg van den Oosterspoorweg het genot verworven om op eene snelle, gemakkelijke en min kostbare wijze de schoone streken van het Gooi, Eemland en de hooge Veluwe in de nabuurschap van het Koninklijk Loo te bereiken, gezwegen nog dat ons daardoor de naast weg naar Groningen en Friesland, naar Münster, Bremen, Hamburg en Berlijn is geopend. Toch heeft die aanleg, in verband met de spoorwegwerken in het IJ, der stad een wandeling ontnomen, waarin wij ons sedert het opwerpen van den Oosterdoksdijk hadden verheugd: de wandeling van den Buitenkant tot aan Zeeburg langs den zuidoever van het IJ. Gelukkig is ook daarvoor vergoeding gekomen: de dam voor Schellingwoude ontsluit een pad naar den noorderoever van het IJ, naar de Zuiderzee, naar de steden en dorpen van Waterland. Wie IJmuiden en het Kanaal door Holland op zijn Smalst heeft gezien, kan den wensch niet onderdrukken ook de daarmede verbonden werken ten oosten van Amsterdam te gaan zien: den aanleg van de Stads-Rietlanden, de Nieuwe vaart naar de Zuiderzee, den dam van den Paardenhoek naar Schellingwoude en de vijf aaneen verbonden Oranjesluizen. Welnu, die wensch is in weinige uren te bevredigen. Nog meer, daaraan zijn uitstapjes te verbinden, die de aangenaamste herinneringen zullen nalaten. Ons uitgangspunt is de Muiderpoort, die ge desverkiezende van het midden der Stad met de omnibus in weinige minuten kunt bereiken. Een hoogstammig boschje toont ons dat we “buiten” zijn. Daarachter strekt zich de Oosterbegraafplaats uit, die, hoe bevallig ook beplant en merkwaardig wegens eenige welgeslaagde grafgesteenten, misschien te treurige herinneringen bij u opwekt om haar thans te bezoeken. Maar na weinige schreden bereiken wij den welbelommerden Oetewalerweg, die zijn naam ontleent van het dorpje Outewaal of Houtewaal, dat te zelfde plaatse bloeide tot omstreeks het midden der 17de eeuw, doch door de uitbreiding der IJstad zijn grondvlak en bevolking aan haar moest overgeven. Wij laten den Outewalerweg, die ons naar de Watergraafsmeer en de tuinbouwschool “Linnaeus” zou voeren, ter rechterhand en bereiken een der nieuwste kwartieren onze stad. Het is de nieuwe uitleg, waarin de straatnamen herinneren aan mannen, die geijverd hebben om de kennis van Amsterdam en zijne geschiedenis uit te breiden. We lezen op de bekende blauwe bordjes: Wagenaarstraat en Commelinstraat, en merken op dat spoedig nieuwe namen zullen noodig wezen. Er is niet aan te twijfelen of latere adresboeken zullen een Haemrodestraat, een
39
Pontanusstraat, een Fokkensstraat, een Dapperstraat hebben te vermelden. De bekende uitspanningsplaats de Roomtuin, uit welke warande men vroeger het ruimste vergezich genoot, heeft aan dien aanbouw haar landelijk karakter ten offer gebracht. De Zeeburgerdijk breidt het vergezicht uit over de Stads-Rietlanden en het polderland ter rechter zijde tot een het geboomte van de Meer, tot de dorpen van Waterland en de masten en zeilen, die de naburige Zuiderzee verlevendigen. Zoo ge nagaat, dat de Stads-Rietlanden eeuwen later zijn ontstaan dan de Over-Amstelpolder, dat de grond er klei is, terwijl het oude land door veen is gevormd, komt spoedig tot het besluit, dat het IJ zich zelve door aanslibbing binnen engere grenzen heeft beperkt. Vrees niet, dat nu het IJ is afgedamd, die aanslibbing onze nieuwe waterwegen zal bederven. De dammen en sluizen bij de invaart zijn de bolwerken daartegen. Mogelijk merkt ge, nu we den Oosterspoorweg hebben overschreden – die hier ruim 200 meters van de Singelgracht den dijk snijdt – in de Stads-Rietlanden eene plek op, hooger dan de omringende velden. Ofschoon die verheffing slechts eenige voeten bedraagt, heet die plek het Bergstuk. Weinigen zullen den oorsprong kennen van deze verhevenheid. Zij dankt haar aanzijn aan eene inrichting, die, als zoo veel, aan Amsterdam’s grootheid en macht herinnert. De Magistraat van de IJstad zorgde reeds op het einde der 16de eeuw om aan hare weerbaarheid eene eigene geschutgieterij te verzekeren, en ten einde het daar vervaardigde kanon en de loopen van geweren en pistolen te beproebem, deed de Regeering een proefwerf aanleggen, waarvan het Bergstuk het grondvlak aanwijst. Dat er vrij wat schoten hebben weerklinken kunt ge daaruit nagaan, dat voortdurend niet minder dan zes proefmeesters aan deze werf waren verbonden. Behalve deze proefwerf, bevatten de Stads-Rietlanden reeds vroeg eenige houtzaagmolens, doch na het aanlegen van de Oosterdoksdijk herschiepen eenige warmoeziers – wier aantal steeds toenam – het grootste deel van dit oord in een moestuin. Zoo er binnen de gemeente Amsterdam tot op den aanleg van den IJpolder III Oost sprake kon zijn van landbouw, dan was het (ofschoon in zeer geringe mate) hier, want nu en dan zag men er enkele kampen met gerst bezet. Eeuwen vroeger schijnen in Amsterdam’s omstreken de weiden meer door akkers afgewisseld te zijn: althans op eene bekende plaat van de overblijfselen van het Karthuizerklooster ziet men een veld met halmen, die den sikkel verbeiden. Zagen we tusschen den Outewalerweg en de spoorbaan nieuwe straten aanleggen en huizenrijen optrekken, de Stads-Rietlanden vertoonen ons niet minder het beeld van werkzaamheid. Nadat op het einde van 1869 tusschen het Rijk en de Stad eene overeenkomst omtrent de spoorwerken in en aan het IJ was gesloten, werd hier, in 1873, een begin gemaakt met het delven van een breed, diep spoorwegbassin, nevens een daar langs strekkende bazaltmuur en waterkeerenden dijk. Haven, muur en dijk zijn allen gereed, en worden nu gevolgd door scheepvaartwegen naar en uit het bassin, door eene uitgestrekte handelskade langs het IJ en door het bouwen eener brug van Kattenburg derwaarts. Voorts heeft de stad Amsterdam de Nieuwe Vaart van het Funen tot Zeeburg – oorspronkelijk in 1675 gegraven – in 1872 en 1873 verbreed en door eene hechte sluis in gemeenschap gebracht met de Zuiderzee. De schutkolk voor dezen nieuwe gemeenschapsweg werd het eerst den 9 April 1873 geopend. Deze verbreeding der vaart en de aanleg der sluis hebben alleen ruim 360,000
40
gulden gekost. Nochtans dit zijn slechts de eerste schreden tot de herschepping der Stads-Rietlanden. De ingravingen waaraan ge op dit oogenblik ziet arbeiden, geschieden voor een tweede, geheel nieuw kanaal, bestemd om versch water uit de Zuiderzee binnen onze grachten te voeren. Daartoe zal aan het oostelijk einde een groot stoomwerktuig geplaatst worden. Tot de verdere inrichtingen, die de Magistraat het voornemen heeft hier tot stand te brengen, behoort de aanleg eener uitgestrekte slachtplaats (abattoir). Zooals altoos, brengt de eene verandering de andere voort, vooral in groote zaken. Hier zal het genoemde ververschingskanaal o.a. de asch- en vuilnisbelt doen verdwijnen, welke in 1864 ter vervanging van die aan het Weesperveld werd aangelegd. Eveneens zal het naburige Exercitieveld, dat binnendijks ligt, verplaatst moeten worden. Is het aangenaam zoo veel bedrijvigheid, zoo vele blijken van kracht en ondernemingszin gade te slaan, gaarne rust ons oog ter verpoozing op het dichte lommer van de herberg “het Vosje”. De eerste boerderijen, die nu volgen, behooren tot de gemeente Diemen. Welhaast zoomt een uitgestrekte godsakker onzen weg. Het is de laatste rustplaats van een groot deel onzer Israëlitische medeburgers. Toen dit “Kerkhof” zou aangelegd worden, vertoonde de plek zich geheel anders: het was een der beide waterkolken, door eene inbraak van het IJ, waarschijnlijk die van 1629 ontstaan. Als ge het hebreeuwsch machtig zijt, zult ge den schoonen zin bewonderen der opschriften, die liefde, smart en hoop op vele grafstenen hebben doen beitelen. Wanneer we de herberg Zeeburg bereiken, hebben we omstreeks 2000 meter afgelegd sinds we de Muiderpoort verlieten. Daar golft de zee: het oostelijk uiteinde van het IJ, met den onafzienbaren spiegel van de Zuiderzee op den achtergrond. Een kleinere plas, aan onze rechterhand, het Nieuwediep, weerkaatst almede den blauwen hemel, en daarachter verrijzen boomkruinen uit de welige Diemermeer, die, onbegrijpelijk voor den vreemdeling, 4 tot 5 meter lager ligt dan het vlak der baren! Merkwaardige plek! Welk eene inspanning werd vereischt om door of langs dien diepen plas den zeedijk op te werpen, die, hoe dikwerf ook door orkanen gebeukt, steeds met kracht is verdedigd, en bezweek hij ook enkele maken bij den aandrang der woedende golvem, telkens hechter en sterker weer uit de diepte is opgehaald. Groot waren de verwoestingen ten gevolge der doorbraken van 1424, 1470, 1508, 1609 en 1651, maar groot ook de volharding onzer voorvaderen om het verlorene terug te winnen. Wie na de vestiging der Republiek dit oord naderde, zag er zware rookkolommen opstijgen, want hier vestigde Jean Tourton eene traankokerij, waarin talrijke ladingen walvisschen in een vloeibaren staat zijn gebracht. Wij kunnen in de herberg “Zeeburg”, of in een der zalen, of in den door het Nieuwediep bespoelden tuin, eenige ververschingen gebruiken. Moge het op een schoone zomerdag aangenamer zijn onder het lommer, afwisselender is het gezicht uit een der zalen over het IJ, de Zee, en op de Waterlandsche kust. De herberg, het eenige huis der gemeente Diemen, dat aan de buitenzijde van den dijk ligt, ontleent haar naam aan eene sterkte, in 1649 ter dekking
41
van de Amstelstad aangelegd. Die hoogopgetrokken wijkschans bleef schter niet langer dan twintig jaren in stand, waarna zij plaats maakte voor dit oord van uitspanning. Het daarbij aangelegde haventje is eene gewone losplaats voor overzeesch slacht- en melkvee. Zijn wij steeds in oostelijk richting voortgewandeld, bij het verlaten van Zeeburg wenden we ons noordwaarts, langs den uiteinde van den Oosterdoksdijk, tot we den Paardenboek bereiken, waar de dam door het IJ aanvangt.”
Een drankzuchtig hoekje Onderstaand een kleine sfeerbeschrijving van de aan de Indische Buurt grenzende Dapperbuurt begin jaren 1880. Uit De Tijd, 6 juni 1881, overgenomen uit de Amsterdamsche Courant: Wanneer men de nieuwe wijken buiten de Muiderpoort bezoekt, dan is het als ware men een afzonderlijk stadje binnengetreden. Men vindt daar flinke breede straten, verhoogde voetpaden en tuintjes vóór de goed ingerichte huizen. Van de Linnaeusstraat af, kan men zien, dat de gegoede burgerij huizen met blakons bewoont en voor de heeren (en daardoor ook, naar den geest des tijds, voor de damens) gelegenheid tot verpoozing in een net café bestaat. Nadert men echter meer den spoordijk, nabij het Funen, dan ontdekt men dat een meer gemengde bevolking de huizen heeft betrokken. Meerendeels zijn de benedenhuizen tot winkels ingericht, en wanneer 's avonds de lichten zijn ontstoken, is het aldaar niet onaardig, en ziet men, dat daar al wat men wenscht te koop is, al ware het brandewijn of jenever per kilogram! De bestrating is, voor zoover gebouwd, goed; de verlichting bestaat, behalve de stadslantaarns, overal uit petroleumlampen. wat te wijten moet zijn of aan den geringen toevoer van gas, of omdat de gasbuizen daar niet worden gelegd, nu de zaak der stedelijke in plaats der particuliere gas-exploitatie nog hangende is. Waaraan echter geweten moet worden, dat steeds op de nieuwe breede brug nabij den aldaar staande molen slechts twee in plaats van vier lantarens worden ontstoken, weet ik niet. Wenschelijk ware meer licht zeker. Café's, tapperijen of kroegen, al naar mate men de bedrink-gelegenheden noemen wil, vindt men er in overvloed. Trouwens, dit behoefde ik niet te vermelden; hiervan zag ik er gaarne eenige opruimen.
Op godsdienstig gebied is de bevolking zeer gemengd. Onder de voornaamste of, beter gezegd, onder de grootste gebouwen van dit nieuwe stadje weet ik op 't oogenblik niet anders te noemen dan een diamantslijperij. Het eerste kerkgebouw, dat verrijst, is eene synagoge, echter met particuliere bovenwoningen en geschikt voor honderdveertig mannelijke en veertig vrouwelijke gemeenteleden. Een vrij flink evangelisatie-lokaal van de vereeniging "de Zendingszaak" wordt reeds eenigen tijd gebruikt. De welbekende Roomtuin zal spoedig tot de geschiedenis behooren; reeds verdwijnt hij bijna onder zand en aarde, en op zijn plaats zal, naar ik verneem, een katholieke kerk verrijzen, waardoor de door menigeen ontwijde in gewijden grond zal veranderen. Scholen van eenige beteekenis zijn er niet. Of die er reeds noodig zijn, en zoo ja, welke er zullen verrijzen: gemeente-neutrale, bijzondere of welke ook is niet gemakkelijk uit te maken.
De politie is goed vertegenwoordigd en heeft een kalm leven. De postcommunicatie is nog slecht. In dit gedeelte der stad, waar ongeveer 8 a 10 duizend zielen wonen, staat in de
42
Commelijnstraat op het minst gezochte gedeelte bij het Muiderbosch, tegen een hek een bus, gelijk aan die welke heeren apothekers hier en daar voor hunne recepten plaatsen, en de lichting geschiedt slechts tweemaal daags, 's ochtends te zes ure en 's namiddags half vijf. Niets zou billijker zijn dan bijv. in de Dapperstraat een bus te plaatsen met de gewone 6 lichtingen per dag, waarom ik, de Genestet vrij volgend, aan 't postkarretje de vraag doe: "och! rijd dan nog een stapje om en kom ook hier voorbij!" De verbinding met de stad is ook nog niet voldoende. Een groot gemak zou het zijn, wanneer de Amsterdamsche Omnibus-Maatschappij mocht kunnen besluiten hare omnibussen uit en naar de Commelin- of Wagenaarstraat te laten rijden of de tramlijnen tot daar te verlengen. Het leven is daar, over het geheel genomen, zeer kalm en rustig; het drukke stadsgewoel is er nog niet doorgedrongen, en nu de lente boomen en weiden groen heeft geschilderd en de zon het in de huizen te warm begint te maken, wandelt menigeen dier bewoners den mooien weg naar Linnaeus op, en zal ook het nabijgelegen Zeeburg veel bezoek trekken. Dat echter de aan den Zeeburgerdijk gelegen stadsbranderij van oud vuil, die bij Oostenwind een verpestenden rook stadswaart jaagt, zeer spoedig moge worden opgeruimd, is een wensch, dien ieder, zij hij er ook slechts eenmaal is voorbijgegaan, zal beamen.
Zeker zal ook dit kwartiertje der stad gaan bloeien, en ik eindig met den wensch, dat dit voor het lichaam van Amsterdam zeer gezonde gedeelte van Amsterdam gezond moge worden in alle opzichten!
Onderweg Zeeburgerdijk bestraat In de tweede helft van de negentiende eeuw wordt het drukker in de Overamstelse Polder. Niet alleen is het verkeer naar de Joodse begraafplaats toegenomen, maar ook wordt ook de onderweg van de Zeeburgerdijk steeds meer gebruikt als route richting Diemen. Tenslotte trekt ook het nieuwe stoomgemaal Zeeburg verkeer aan. Daarom besluit de Gemeente in 1880 de onderweg van de Zeeburgerdijk te gaan bestraten. Ook de weg op de kruin van de Zeeburgerdijk laat eind negentiende eeuw vaak te wensen over. Er wordt veel over geklaagd, ook in de krant. Met name na het verdwijnen van de vuilstortplaats aan de Zeeburgerdijk raakt het onderhoud van de weg verwaarloosd.
Ringslangen Rond 1880 komen onder jongens in het Muiderpoortkwartier het huisaquarium en het terrarium in zwang. Met name heeft de jeugd belangstelling voor stekelbaarsjes en salamanders, die overal in de sloten van de omgeving te vinden zijn. Ringslangen zijn vooral in de sloot naast de Zeeburgerdijk te vinden.
43
Door de ophoging en verdere verstedelijking verdwijnen de ringslangen van de Zeeburgerdijk in de eerste helft van de twintigste eeuw. Vandaag de dag zijn ze echter nog steeds, dankzij de uitgebreide maatregelen van de gemeente, verder richting Diemerpark waar te nemen.
Onzedelijke taferelen In de negentiende eeuw is het mogelijk, voor degenen die de lange wandeling over de Zeeburgerdijk niet willen maken, met een – drukbezocht – bootje van de stad naar Herberg Zeeburg te varen. In zomer 1881 worden echter ontstellende taferelen waargenomen, die een ingezonden-briefschrijver in het Algemeen Handelsblad tot directe politiemaatregelen doen oproepen. Het tochtje naar den Zeeburgerijk, waartoe dagelijks honderden door de havenbootjes worden in de gelegenheid gesteld, wordt, indien de politie niet tusschen beide treedt, onmogelijk gemaakt voor ieder die, zoo voor zich als voor vrouwen en kinderen, eenig begrip heeft van goede zeden. Aankomende knapen niet alleen, maar zelfs volwassen mannen baden zich in dien omtrek. De plek waar men, in den namiddag vooral, frischheid en rust wil genieten, wordt daardoor het tooneel der walgelijkste onbeschaamdheid. Met nadruk wordt hier de aandacht der bevoegde macht op gevestigd.
De eerste scholen aan de Zeeburgerdijk In november 1881 heeft de Gemeenteraad plannen tot het inrichten van twee nieuwe scholen der eerste klasse op de Zeeburgerdijk, nummer 33 en 34, samen in één gebouw. De nood is hoog: maar liefst 1.000 Amsterdamse leerlingen kunnen in 1882 niet geplaatst worden wegens gebrek aan plaatsen. Niet iedereen is gelukkig met de lokatie van de nieuwe scholen, juist aan de andere kant van het spoor aan het begin van de Zeeburgerdijk en ten noorden van de Dapperbuurt [dus buiten de huidige Indische Buurt, red.]. Zo biedt de Vereeniging Muiderpoort en Omstreken in maart 1882 een adres aan de Gemeenteraad aan om een andere lokatie te kiezen. Zij zouden de nieuwe scholen liever dichterbij zien en in ieder geval niet aan de andere kant van het spoor. Het is dus niet te verwonderen dat, methet oog op dien gevaarvollen toestand voor kinderen van dien leeftijd, door het Bestuur nogmaals eerbiedig wordt teruggekomen, te meer omdat in de Groote en Kleine Wittenburgerstraten en op het Kadijksplein reeds zooveele openbare scholen bestaan, en het stichten van scholen in de Kraijenhoffstraat en aan den Zeeburgerdijk juist om die spoorovergangen, waardoor deze buurt omringd is, niet aan deze bevolkte wijk ten goede zou komen. Heeft de Vereeniging door het stichten eener Bewaar- en Handwerkschool en het openen op 1 April a.s. eener Muziekschool reeds blijken gegeven dat het haar streven is den bloei dezer buurt te bevorderen, zij moet erkennen niet bij machte te zijn eene school 1e en 3e kl. op te richten, doch hoopt dat door bovenstaande bewijsgronden, de behoefte daaraan door den Raad moge worden
44
erkend en zij door het inwilligen van het gedaan verzoek steun moge verkrijgen in haar streven, om deze buurt tot eene der bloeiendste van de gemeente te maken. De Gemeenteraad acht de bezwaren der Vereeniging echter ongegrond. In mei 1882 wordt de bouw aanbesteed aan de firma H. Rietsnijder en Zoon, voor een bedrag van fl. 107.590. In januari 1883 is de bouw in volle gang. Bij "Das Eisenwerk Kaiserslautern" wordt als proef een nieuw stelsel van verwarming en ventilatie besteld voor de twee schoolgebouwen. In februari 1883 worden als nieuwe hoofdonderwijzers voorgesteld D. van Pelt voor de Westelijke school (school 36), en P. van den Ent voor de Oostelijke school (school 31). Kinderen uit de Uilenburgstraat in de school in de tuin van het Zeemanshuis naar school gaan, zullen tijdelijk worden overgeplaatst worden naar school 31, totdat hun nieuwe schoolgebouw klaar is. Daarna wordt school 31 definitief in gebruik genomen voor kinderen van bewoners van buurt ZZ, beoosten de Linnaeusstraat (alleen oneven nummers). School 36 is bedoeld voor buurten U (gedeeltelijk, Sarphatistraat, kazerne Oranje Nassau) en ZZ (gedeeltelijk, beoosten Linneausstraat, alleen even nummers). In mei 1883 is de bouw afgerond en wordt de school geopend. In school no. 36 wordt korte tijd daarna de Vijfde Herhalingsschool voor jongens ingericht, aangezien de andere school inmiddels al vol zit. Alhoewel deze school zich aan de westzijde van de spoordijk bevindt en niet tot het gebied van de huidige Indische Buurt behoort, is er ook enige tijd sprake van een mogelijke school aan de oostzijde van de Zeeburgerdijk, en wel in het gedeelte dat tot de Gemeente Diemen behoort. Vanaf 1890 neemt de bevolking in dit deel van Diemen snel toe en officieel is de gemeente verplicht hier ook een school te bouwen. Annexatie door de Gemeente in Amsterdam in 1896 voorkomt echter verdere uitwerking van de schoolplannen. De eerste school in de Indische Buurt zal uiteindelijk in 1904 in de Bankastraat worden gebouwd.
Een dierenvriend Tussen 1870 en 1880 wordt op de vuilstortplaats aan de Zeeburgerdijk een hondenasiel ingericht. Al spoedig zijn hier al 40 honden af te halen, terwijl de politie ook regelmatig adverteert met nieuwe binnenkomers. In het Algemeen Handelsblad van 4 augustus 1934 is een aardige herinnering over het functioneren van de hondenwagen te vinden, die jacht maakt op loslopende honden. Een thans vrijwel verdwenen instituut uit die jaren was dat van de hondenkar. Evenals nog heden werd er toen hondenbelasting geheven en moest elke hond, waarvoor belasting betaald werd, van een penning, die aan den halsband bevestigd was, zijn voorzien. Honden, niet van dien penning voorzien, waren vogelvrij en werden vroeg in den morgen, door de mannen van de hondekar
45
opgevangen, in de kar geborgen en naar de stadsbelt vervoerd., waar ze nog eenige dagen ter beschikking van de eigenaars bleven en wanneer ze niet bijtijds opgehaald werden, werd de kar eenvoudig het water in gereden, zoodat de arme dieren een jammerlijken verdrinkingsdood stierven. Het lokken en opvangen geschiedde doorgaans met een stuk worst, doch lang niet alle dieren lieten zich daarmede om den tuin leiden en menige knauw of beet was het loon voor de aanhaligheid der hondenmeppers. Weinige gemeente-instellingen zullen zich in zoo geringe sympathie der burgerij hebben kunnen verheugen als deze dienst; iedere jongen en ook volwassenen deden hun uiterste best, de dieren aan hun belagers te onttrekken. Een in dien tijd gezongen liedje: “En juffrouw pas op je hondje, daar komt de hondenkar”, herinnert nog aan het bestaan van deze onsympathieke instelling. Zoals gezegd: lang niet alle honden worden opgehaald. Een dierenvriend, C. Rusche, biedt zich aan zich over overgebleven exemplaren te ontfermen. Enige tijd gaat dat goed, maar dan wijzigt het hondenasiel blijkbaar zijn procedures, zoals af te leiden valt uit de volgende ingezonden brief van Russche in het Algemeen Handelsblad van 21 augustus 1882. Aan de Redactie! Naar aanleiding uwer mededeeling betreffende de behandeling van opgevangen honden, zij het mij vergund te doen opmerken, dat het drie dagen ter beschikking der eigenaars laten van honden voor zooverre mij bekend is, nooit ter kennis der burgerij is gebracht, Dat ze tot voor korten tijd aan een dierenvriend – waarmede mijn persoon bedoeld wordt – werden afgestaan is volkomen waar. Dit was bepaald bij een besluit van B. en W. in dato 2 Febr. 1878. Tot heden is dat besluit niet ingetrokken, en toch weigert men aan de vuilnisbelt aan den Zeeburgerdijk, waar de opgevangen honden bewaard worden, mij die af te staan, bewerende dat dit geschiedt op order van de hoofdcommissaris van politie, den heer Steenkamp. Ik heb mij toen naar aanleiding daarvan bij den waarnemenden Burgemeester, den wethouder Driessen, vervoegd met de vraag of de hoofdcomm. v. politie het recht jad te weigeren, wat B. en W. hadden toegestaan. De heer Driessen verzocht mij te wachten tot 24 dezer, den dag waarop de Burgemeester weder in stad kwam. Intusschen gaat men voort met de honden te verdrinken. Ik heb mij steeds gehouden aan de voorwaarden, waarop mijn verzoek indertijd was toegestaan en zoolang dat besluit niet is ingetrokken, moet het ook door de politie geëerbiedigd worden. C. Rusche De dierenvriend wordt echter niet in het gelijk gesteld, zoals blijkt uit een krantenbericht uit september 1884. Integendeel, de politie gaat er nu zelfs eerder toe over de honden om het leven te brengen.
46
Zooals bekend is, worden de honden, welke de politie op hare rondes in den vroegen morgen zonder belastingpenning of zonder muilkorf, of wel zonder beider, op straat vindt, in een daartoe bestemde wagen opgenomen en naar de bergplaats terzijde van den Zeeburgerdijk gebracht. Hier bewaart men ze afzonderlijk in getraliede hokken tot des morgens elf uur. Niet eerder – heden morgen b.v. eerst te kwart over elven – worden zij verdronken. Te oordeelen naar de exemplaren, welke wij er zagen, behooren zij bijna alle tot de klasse der zwervers, voor welke de eigenaars, zoo zij althans aan iemand toebehooren, het bedrag der belasting noch de kosten van een muilkorf over hebben. De meest vuile en verwaarloosde soort heeft er de meerderheid. Met de honden, welke slechts een van de twee vereischten missen maakt men, naar ons bij een persoonlijk onderzoek bleek, minder korte metten. Daar zijn er, die drie dagen en langer bewaard blijven. Het is evenwel ieder, die des morgens zijn hond mist, aan te raden zich voor elf uur naar de genoemde bewaarplaats te begeven, om te trachten den opgevangene terug te bekomen, waartoe, naar wij meenen te weten, geen kosten vereist worden.
Ergerlijk dronkemanstoneel In de jaren tachtig van de negentiende eeuw is aan de Zeeburgerdijk regelmatig sprake van misbruik van sterke drank. Daarom zet de vereniging ter bestrijding van sterke drank bijvoorbeeld een biertent neer bij de aanmeerplaats van het bootje naar Herberg Zeeburg: de biertent dient uitsluitend om het misbruik van sterke drank te voorkomen. Er zijn in die periode veel kroegen op de Zeeburgerdijk (vooral in het oostelijk deel, dat net buiten de stadsgrenzen in Diemen is gelegen), en ook in het noordelijk deel van de Dapperbuurt. Treffend is het volgend tafereeltje uit het Nieuws van den Dag van 7 juli 1886. De hulp der politie werd Zondagavond laat ingeroepen voor een ergerlijk dronkemanstooneel in een bierhuis aan den Zeeburgerdijk, waarbij de buitendeur, die na hunne aanvankelijke verwijderering gesloten was, door eenige belhamels was ingetrapt. Een der dronkaards, die gedurende een paar uren aldaar den boel in rep en roer had gebracht, werd ten slotte door zijne moeder weggehaald, die hem vooraf een welverdiend pak slaag toedienden.
Het tweede abattoir
De meeste lezers zullen bekend zijn met het voormalig Veemarktterrein, waar de Gemeente Amsterdam in de tweede helft van de negentiende eeuw een groot abbatoir stichtte. Minder bekend is dat er in de jaren tachtig van de negentiende eeuw sprake is van een tweede abbatoir, dat door een private ondernemer aan de Zeeburgerdijk, juist in de gemeente Diemen (het oostelijk deel van de Zeeburgerdijk, inclusief Herberg Zeeburg, behoort tot 1896 tot de gemeente
47
Diemen) wordt gesticht. De Tijd bericht over dit abbatoir in oktober 1886. Dit abbatoir, waar de redactie vooralsnog verder niets over bekend is, moet ongeveer gelegen hebben nabij de kruising van de huidige Molukkenstraat met de Zeeburgerdijk. STADSNIEUWS Van hier wordt aan de N.R.Ct. het volgende geschreven: “Met den bouw van het gemeentelijk abbatoir is men nog niet gereed, of het particulier initiatief doet een andere soortgelijke inrichting op kleine schaal verrijzen, die door meer gevolgd zal worden. Dat het tot stand komen eener instelling hier of daar ontevredenheid wekt, is een gansch gewone zaak, maar dat men reeds bedacht is om de bezwaren, die er uit kunnen voortvloeien, te vermijden voordat zij gebleken zijn te bestaan, is een blijk van voortvarendheid gelijk men in ons Land niet dagelijks te aanschouwen krijgt. Wanneer eenmaal het gemeentelijke abattoir – een reusachtig werk, een stadje aan het uiteinde der stad gelijk – voltooid zal zijn, was het te verwachten, dat deze nuttige inrichting niet dadelijk bij alle slagers met ingenomenheid begroet zou worden. Nu schijnt het evenwel, dat de zaak bepaaldelijk tegenstand, misschien tegenwerking zal ontmoeten. Eenigen tijd geleden nl. werd door den heer Zeehandelaar, een vleeschhouwer te dezer stede, vergunning gevraagd aan het Gemeentebestuur van Diemen, om een slachtplaats op te richten aan den Zeeburgerdijk, juist ter hoogte waar aan de andere zijde van het kanaal het abattoir van Amsterdam zich verheft. Genoemd Gemeentebestuur was zeer gewillig – een omstandigheid waarop de … ongemakkelijke houding, die Amsterdam vooral in den laatsten tijd tegenover de aangrenzende gemeenten aanneemt, niet zonder invloed zal geweest zijn – en gaf onmiddellijk zijn toestemming. Met den bouw werd begonnen – voorloopig wordt het abattoir voor 100 stuks vee ingericht, – en in weerwil van de tegenkanting, die het Dagelijksch Bestuur van Amsterdam aan den aannemer meende te moeten bieden, door hem eenigen tijd de vergunning te onthouden om een hulpbruggetje te leggen over een sloot, die onder Amsterdam ressorteert, zal het gebouw nog vóór het einde van het jaar kant en klaar zijn. Geheel onbedenkelijk is deze concurrentie voor het gemeentelijk abattoir niet. Deze inrichting zal, natuurlijk, wegens den velen omslag en de kosten, die zij den slagers veroorzaakt, niet met bijval begroet worden. En voor ingenomenheid tegen deze overigens hoogst nuttige zaak bestaat niet eenige reden. Het bezwaar, voortvloeiende uit den grooten afstand waarop het abattoir verwijderd ligt, is niet licht te schatten. In rechte lijn toch bedragen die afstanden van den Dam, het noordwestelijk uiteinde der stad en het Leidscheplein, resp. 3100, 4500 en 4000 meter. In rechte lijn – men kan dus nagaan hoeveel omslag, tijdverlies en kosten het vervoer van het vleesch, hetzij per as, hetzij over water, vorderen zal. Stond men voor de noodzakelijikheid om uitsluiend van het gemeentelijk abattoir gebruik te maken, dan zou men zich langzamerhand, hoewel pruttelende, wel aan den nieuwe toestand
48
gewennen en ten laatste er vrede mee hebben. Maar Amsterdam kan niet verbieden, dat vleesch van dieren, die in andere gemeenten geslacht zijn, ingevoerd worde. En nu kan het gevaar niet ontkend worden, dat het gemeentelijk abattoir voor een – misschien groot – deel niet gebruikt zal worden. Te minder wanneer de plannen om elders buiten Amsterdam. o.a. te Nieuwer-Amstel, meer particuliere abattoirs op te ricten, voortgang hebben, hetgeen met het oog op den geest van samenwerking, die tusschen de vleeschhouwers gaat heerschen, te verwachten is. In elk geval schijnt het wenschelijk, reeds nu te overwegen, of het niet mogelijk zij, bezwaren, aan de ligging van het gemeentelijk abattoir verbonden, zooveel doenlijk te verminderen, en dit wel voor en aleer het particulier initiatief middelen ter hand neemt, die, hoe gebrekkig zij ook kunnen zijn en hoezeer zij ook te baat genomen worden uit zucht tot verzet, niettemin de zaak gelijk men die voorstelde geen goed doen. Wat het abattoir onder Diemen aangaat, het gebouw ligt even gunstig – of, met het oog op een vlug vervoer, ongunstig – als de gemeentelijke inrichting. Beide inrichtingen zijn op gelijke wijze te bereiken, terwijl het inwendige van eerstgenoemd abattoir evenzeer geheel voldoen zal aan de eischen, die ook bij de andere inrichting zijn in acht genomen. Hoewel niet tot de zaak afdoende, zij hierbij aangeteekend, dat de aannemer van het gebouw bij wijze van proef een nortonpijp in den grond sloeg en, tot zijn verrassing op 30 meter diepte het beste drinkwater verkreeg, hetwelk men zich denken kan, helder, van zeer goeden smaak en na scheikundig onderzoek geschikt bevonden. De in bovenstaand artikel gedane suggestie dat het Diemens abattoir het Amsterdams gemeentelijk abattoir concurrentie aan zou doen, wordt overigens enige weken later in het Nieuws van de Dag ontkend. De slachtplaats voor 100 koeien is uitsluitend voor eigen gebruik bedoeld en zou in die zin niet concurrerend zijn.
Hotel Zeeburg Vanaf 1887 wordt aan zuidkant van de Zeeburgerdijk, pal tegenover het Veemarktterrein, Hotel Zeeburg gebouwd, juist in de gemeente Diemen; die moet om en nabij de kruising Molukkenstraat en Zeeburgerdijk zijn geweest. Dit hotel, dat vooral voor bezoekers van de veemarkt is bedoeld en dat om nog niet opgeklaarde redenen in de loop van zijn bestaan een minder gunstige naam zal opbouwen, is een initiatief van de heren Gebr. van der Beek. Later zal het hotel samen met de aanliggende, in 1901 opgerichte wielerbaan worden geëxploiteerd door de heer W.A. Muller, oorspronkelijk eigenaar van Theater De Vereeniging in de Warmoesstraat. In 1908 raakt Hotel Zeeburg bij een brand sterk beschadigd. De Nieuwe Tilburgsche Courant meldt op 26 augustus 1908:
49
In het “Hotel Zeeburg”, staande aan den Zeeburgerdijk tegenover het abattoir te Amsterdam heeft gistermorgen een stevige brand gewoed, waardoor inwendig een gedeelte van het gebouw is vernield. Voorbijgangers zagen te ruim 5 uur rook uit de tweede verdieping dringen. Zij wekten de bewoners en waarschuwden de brandweer, die op het alarm “brand in Hotel Zeeburg” met veel materiaal uitrukten en spoedig met drie stoomspuiten, twee slangenwagens en de Magirusladder ter plaatse was. “Hotel Zeeburg”, dat als hotel mislukt is. houdt er slechts zelden gasten op na en had er thans geen enkele. De zaak wordt als café-restaurant geëxpoliteerd door den heer W.A. Muller wiens zoon, de heer W.A.J. Muller, met familie het souterrain bewoont. De eerste verdieping van het hooge vierkante gebouw doet voor de zaak dienst. De tweede en derde verdieping zijn onbewoond. Bij ontdekking van den brand bleek het vuur te woeden op den corridor van de tweede verdieping. Het zware hout van vloer en balkenlaag stond in vlammen en een verstikkende rook vulde reeds het middengedeelte van het hotel, waarin de trappen en corridors liggen. – De brandweer, onder leiding van den hoofd-brandmeester R. Boele Jr., tastte het vuur energiek aan met twee stralen op de vechtwaterleiding. Herhaaldelijk bestond gevaar, dat de brand zou uitslaan, en een der stoomspuiten stond gereed het blusschingswerk te ondersteunen. Deze behoefde echter geen water te geven. Doordat op den corridor alle deuren gesloten waren, werd de brand niet naar de vleugels van het gebouw getrokken, kon men het uitslaan nog juist voorkomen en was de brandweer na een goed kwartier meester van het terrein. Het middengedeelte van “Hotel Zeeburg” heeft zware schade op de eerste en tweede verdieping. De vloer en balkenlaag op de tweede waren grootendeels door het vuur verteerd. De oorzaak van de brand is niet bekend. De schade wordt door de verzekering gedekt. De brand betekent het begin van het einde van Hotel Zeeburg, dat in april 1917 inclusief alle opstallen en landerijen geveild wordt. Het terrein van Hotel Zeeburg wordt uiteindelijk samen met de opgeheven aanliggende wielerbaan gekocht door de Gemeente Amsterdam voor fl. 200,000 in verband met nieuwe uitbreidingsplannen voor de Indische Buurt.
Zeearend aan de Zeeburgerdijk Er is weinig bekend over het niet gedomesticeerd dierenleven in de Overamstelse Polder voor de aanleg van de Indische Buurt, maar duidelijk is in ieder geval dat niet zo zachtzinnig met de flora en fauna werd omgesprongen als vandaag de dag, Zo schiet een zekere S. in december 1889 vanaf de Zeeburgerdijk (Diemense kant) een Zeearend uit de lucht met een spanwijdte van bijna 2 meter. S. doet het stoffelijk overschot ten geschenke aan Artis, waar mogelijk vandaag de dag de opgezette gestalte nog steeds aan te treffen is.
50
De tramomnibus Sinds 1871 bestaat er in Amsterdam een geregelde omnibusdienst. De wagens, over het algemeen met ruimte voor ca. 20 personen, worden door paarden getrokken. Dit is tamelijk onconfortabel voor de passagiers. Daarom rijdt de Amsterdamsche Omnibus Maatschappij vanaf 1875 op rails: een relatief nieuwe uitvinding, die met veel scepsis begroet wordt maar een groot sukses blijkt te zijn. Het tramwegennet wordt vanaf 1875 sterk uitgebreid, terwijl ook de omnibussen voorlopig nog in roulatie blijven. Vooralsnog zijn de verste bestemmingen van de Amsterdamsche Omnibus Maatschappij in Amsterdam Oost de Plantage Muidergracht en de Czaar Peterstraat. Daar komt verandering als vanaf 1889 concurrent Amsterdamsche Tram Omnibus Maatschappij optreedt. De ATOM heeft namelijk het plan om het tramwegennet door te trekken tot het nieuwe veemarktterrein aan de Zeeburgerdijk. Zo komt in 1890 de ATOM-lijn Artis – Veelaan tot stand, met een remise aan de Zeeburgerdijk. Helaas is de lijn niet erg succesvol en moet al in hetzelfde jaar al weer worden opgeheven. De dertig paarden die door de lijndienst gebruikt werden, worden op 2 februari 1891 aan de Zeeburgerdijk achter Hotel Zeeburg verkocht. De Amsterdamsche Tram Omnibus Maatschappij gaat later in 1891 definitief failliet. De hele inboedel wordt wordt – weer bij Hotel Zeeburg – verkocht: 159 paarden en 39 tramomnibussen (37 gesloten en 2 open), 2 nieuwe fouragewagens, 1 afrijbreack, vele spannen borsttuigen, halters, wollen dekken, bitten en diverse stalgoederen. Pas vanaf 1900 wordt opnieuw de aanleg van een tram naar het abattoir besproken. Het betreft dan een tramlijn die van de Muiderpoot via Mauritskade, Zeeburgerdijk en Veelaan tot de Cruquiusweg rijdt.
Civiele werken rond de Zeeburgerdijk Wanneer in 1872 de Oranjesluizen geopend worden door Koning Willem III, is het IJ definitief afgesloten van de Zuiderzee. Vanaf dat moment ligt de Zeeburgerdijk dus aan een binnenwater. De aanleg van de Oranjesluizen en de Zuider IJdijk brengt veel werkgelegenheid met zich mee en moet een gunstige invloed gehad hebben op het uitspanningswezen op de Zeeburgerdijk, alhoewel daar in de geschreven geschiedenis weinig over terug te vinden is. Volgend groot werk in de buurt is de aanleg van het gemaal aan het einde van de Nieuwe Vaart, tegenwoordig Gemaal Zeeburg geheten. Dit Gemaal wordt rond 1880 aangelegd (en zal in 1943 worden vervangen). Het gemaal is nodig omdat het vervuilde stedelijk water niet meer door de eb- en vloedwerking van de Zuiderzee op dagelijkse basis vervangen wordt en er dus stilstaand water is ontstaan met alle
51
gezondheidsrisico’s van dien. Nu werd het vuile water al eerder door molens weggepompt, maar het nieuwe gemaal heeft een veel grotere capaciteit. De Nieuwe Vaart, die in de loop de jaren aardig dichtgeslibd was, wordt uitgebaggerd en na de verhuizing van de vuilstortplaats op de Zeeburgerdijk eind jaren 1880, wordt een nieuw extra kanaal gegraven: het (brede) Lozingskanaal. Het gemaal wordt van een grote sifon voorzien rond 1892, wanneer het Merwedekanaal wordt aangelegd en het gemaal voortaan bij de noordelijke uitgang van het Merwedekanaal uitkomt. Overigens komt het water niet direct op het Merwedekanaal uit; dit is afgesloten door sluizen. De werken trekken een groot aantal ongeschoolde arbeiders uit alle delen van Nederland. In verband hiermee (en wegens aanleg Dapperbuurt) vindt een opbloei van het kroegwezen aan de Zeeburgerdijk plaats, en ook de tot dan toe praktisch onbekende misdaad neemt sterk toe. De arbeiders wonen jaren in keten. Bekend is dat het leven daar zeer ongebonden is. Toch wordt rond 1890 ook al aan zielszorg gedaan, en is er sprake van onder andere een zondagsschool, zo blijkt uit een ingezonden bericht uit het Soerabajas Handelsblad van 18 augustus 1931 van evangelist Johannes ‘Pa’ van de Steur (1865-1945). Ik herinner mij, dat ik meer dan 40 jaren geleden vaak de polderwerkers bezocht in hunne keeten te Zeeburgerdijk ten te IJmuiden, enz.; dan vond ik ook in het christelijk Nederland ongebreidelde toestanden, edoch, ik vond er ook onder de gedegenereerde menschen harten van goud; ruwe bolsters, blanke pitten en ik werd er met open armen ontvangen, om kerkdienst te leiden en zondagsschool te houden. Het huidige Amsterdam-Rijnkanaal heet oorspronkelijk Merwedekanaal. Dit kanaal van Amsterdam naar de Merwede wordt in 1892 geopend; hierbij zal de Zeeburgerdijk (officiële opening 1 augustus 1891) doorgraven worden. Belangrijk onderdeel van het kanaal bij Zeeburg zijn de schutsluizen om het achterland tegen de gevolgen van een eventuele doorbraak van de Zuiderzee te beschermen. Deze worden aangelegd vlakbij Herberg Zeeburg. Over de sluizen (die inmiddels overigens bijna niet meer terug te vinden zijn na diverse slooprondes) wordt een brug aangelegd die doorgaand verkeer over de Zeeburgerdijk doorgang doet vinden. De aanleg van de sluizen biedt veel werkgelegenheid. In mei 1891 geeft het Algemeen Handelsblad een korte impressie van de stand van civiele zaken: Bij Zeeburg In tegenstelling met de laatste jaren, toen het bij Zeeburg een en al leven en beweging was, door de werkzaamheden ten behoeve van den bouw der groote syphon en schutsluizen, is het er thans leeg en verlaten. Beide werken zijn voltooid, behalve de groote brug over de sluizen, die voltooid moet
52
zijn voordat wordt overgegaan tot de doorgraving van den Zeeburgerdijk tusschen de beide oevers van den mond van het Merwedekanaal. Langs den Zeeburgerdijk ziet het er echter levendiger uit. De werken ten behoeve van de waterverversching zijn in vollen gang en reeds zijn heel wat kubieke meters grond verplaatst. Vanaf de jaren tachtig is er ook regelmatig sprake van bestratingswerken. Zowel de onderweg, richting Joodse begraafplaats en Diemen, als de kruin van de dijk (met name het eerste Amsterdamse gedeelte – dat steeds drukker gebruikt wordt na de aanleg van de vuilnisbelt in de jaren 1860 en helemaal na de opening van het abattoir in 1887) worden regelmatig opgeknapt. Richting abattoir wordt ook een tramrails aangelegd voor de tramomnibus; deze onderneming houdt echter al spoedig op te bestaan. Vanaf 1898 tenslotte wordt de onderdoorgang van de Zeeburgerdijk bij het spoor tot stand gebracht. Het Algemeen Handelsblad schrijft hierover in april 1898: Doorgang onder den spoorweg in den Zeeburgerdijk Langs den Zeeburgerdijk, aan de overzijde van den spoorweg, liggen verscheidene H.A. grond, welke eigendom der gemeente zijn. Om deze gronden behoorlijk rentegevend te maken, is in de eerste plaats een goede en steeds bruikbare verkeersweg met de stad noodig, ter vervanging van den bestaanden overweg, welke gedurende een groot deel van den dag, ten gevolge van het drukke spoorwegverkeer, gesloten is. Ook voor de toegang tot het abattoir en het nieuwe Entrepot-dok is een onbelemmerde verkeersweg van groot belang. De Gemeente is echter niet de eenige belanghebbende; ook de H.IJ. Spoorwegmaatschappij en als exploitante van den spoorweg en als grondeigenares, en verder J.B. Groenewegen te De Bildt en de firma H. Groenewegen te Amsterdam als grondeigenaars, hebben groot belang bij het tot stand komen van eene verbinding, welke, onafhankelijk van het spoorwegverkeer, voortdurend geopend is. Na langdurige onderhandelingen en besprekingen is de beste oplossing gebleken het maken van een doorgang onder den spoorweg ter hoogte van 3,80 M., voorzien van twee rijwegen elk van 5 M. en twee voetpaden elk van 4.5 M vrije breedte en met het bovenkant straatvlak gelegen op 1.60 M beneden A.P. Dit kunstwerk zal worden gemaakt door de H.IJ, Spoorwegmaatschappij op nader tusschen haar en B. en W. te bepalen tijdstip. Voorts zullen door de Gemeente zoodra doenlijk worden gemaakt de noodige polderrioleeringswerken, terwijl aan de firma H. Groenewege c.s. billijkerheidshalve zal moeten worden uitgekeerd eene vergoeding voor de kosten, door haar indertijd gemaakt voor het verkrijgen van een overweg voor de 1e van Swindenstraat. De gelden benoodigd voor het bovenstaande, zullen worden bijeengebracht uit bijdragen van de H.IJ Spoorweg-Maatschappij, de firma’s J.B. en H. Groenewegen en de Gemeente, en voor het tekortkomende worden omgeslagen naar verhouding der oppervlakte van den grondeigendom.
53
B. en W. stellen voor, door de Gemeente te doen bijdragen: als publiekrechtelijk lichaam, belast met de zorgen voor het verkeer, een bedrag van f 15.000 en als eigenares van ca. 47915 m2 netto bouwterrein f 60.000, d.i. ongeveer f 1.25 per M2. Dit voorstel wordt goedgekeurd. De gemeente koopt voor het werk de percelen Zeeburgedijk 26 en Zeeburgerdijk 28 op. Ook koopt de gemeente een deel van de Polderwetering, aansluitend op de Eerste van Swindenstraat, waar de toekomstige Javastraat is geprojecteerd. In 1901 is de onderdoorgang bij de Zeeburgerdijk klaar.
Vingertop Uit het Rotterdamsch Nieuwsblad van 24 januari 1891: In den avond van 1 October des vorigen jaars werden twee jongens van het opleidingsschip “Admiraal van Wassenaer”, te Amsterdam, op den Zeeburgerdijk door een met een mes gewapenden kerel aangevallen, die geld van hen eischte. In het daaruit voortvloeiende gevecht stonden zij elkander trouw bij, doch van een hunner werd de top van den wijsvinger der rechterhand afgesneden. Na verpleging in ‘t hospitaal, is hij aan boord teruggekeerd, maar hij zal den zeedienst moeten verlaten. Het gemis van den vingertop belet hem naar behooren te exerceeren, in ‘t tuig te klimmen, enz. De jongen is dus voor het vak, dat hij gekozen had, ongelukkig gemaakt door een ellendeling, die vermoedelijk enkele centen voor jenever wilde machtig worden.
Vereeniging Buiten de Muiderpoort De Vereeniging tot veredeling van het volksvermaak en ter behartiging der belangen van de bewoners buiten de Muiderpoort wordt in augustus 1893 onder initiatief van de heer van Waldeck van de Linnaeusstraat als eerste Amsterdamse buurtvereniging opgericht en organiseert op Koninginnedag, 31 augustus 1893, een geslaagd kinderfeest met spelen bij Het Vosje, waaraan ongeveer 400 kinderen van 9-13 jaar deelnemen. Er bestaan in de jaren negentig diverse verenigingen in de nieuwe stadswijk buiten de Muiderpoort, onder andere de Gereformeerde liefdadigheidsvereniging Meisjesbond buiten de Muiderpoort, een zangvereniging, een sportvereniging en de concurrerende belangenvereniging Vereeniging Algemeen Belang, buurt ZZ . De Vereniging buiten de Muiderpoort zal echter het meest in het voetlicht treden en na de aanleg van de Indische Buurt hier ook zijdelingse een rol spelen wegens betrokkenheid bij het zwembad in het Nieuwe Diep en het promoten van een goede spoorwegovergang tussen de Eerste van Swindenstraat en de Javastraat. De Vereniging komt voor de tweede maal uitgebreid in het nieuws in maart 1894, wanneer haar Commissie voor Kinderkleding een weldadigheidssoiree organiseert ten bate van behoeftige kinderen, in lokaal Nieuw-Vliedzorg, Linnaeusstraat 20. Wanneer de Vereeniging buiten de Muiderpoort haar statuten ter koninklijke goedkeuring voordraagt, wordt deze goedkeuring in juni 1894 niet verleend. De
54
naam (en doelstelling) van de vereniging lijkt namelijk te veel op die van concurrerende Vereniging Algemeen Belang, buurt ZZ. Vereeniging buiten de Muiderpoort raakt halverwege 1894 in een bestuurscrisis. De vereniging kent erg veel Joodse leden en die zetten een behoorlijk stempel op het bestuur. Dat is tenminste de opvatting van een ander bestuurslid op een vergadering op 30 juni 1894 in Café Nieuw Zorgvlied, die naar de berichtgeving een anti-semitische boutade houdt, waarna alle Joodse leden uit protest de vergaderruimte verlaten zouden hebben, aldus de berichtgeving. Dezelfde kwestie komt enige dagen later wederom in het nieuws, wanneer een zekere N. in Het Nieuws van de Dag van 4 juli 1894 over dezelfde vergadering een ingezonden brief stuurt. Het anti-Semietisme buiten de Muiderpoort en omstreken Sedert ongeveer een jaar bestaat er buiten de Muiderpoort eene vereeniging, welke den weidschen naam draagt van "Vereeniging tot veredeling van 't Volksvermaak en de behartiging van de belangen der inwoners buiten de Muiderpoort te Amsterdam." De Vereeniging heeft uitdrukkelijk in haar reglement bepaald, dat religie en politiek uitgesloten zijn, en een groot aantal Israëlieten behoort daarom ook tot de oprichters en leden der Vereeniging. Het mag ook gerustelijk worden geconstateerd, dat er onder die Israëlieten zijn, die én door hun bijdragen, én door hun intelligentie de Vereeniging buitengewoon hebben gesteund. Des te meer is het te betreuren, dat nu Donderdagavond jl. een president gekozen moest worden, en een der meest intelligente leden, maar ongelukkig een Israëliet, tot de candidaten behoorde, er lijstjes circuleerden of leden rond gingen met de innige bede: "Kies vooral geen Jood", aan welke innige bede dan ook op dien avond gretig gevolg wierd gegeven. Gelukkig, dat een niet-Israëliet zich dien avond tot tolk van alle weldenkenden maakte, toen hij een krachtig protest tegen die anti-Semietische strooming liet hooren. N. Concurrende Vereeniging Algemeen Belang, buurt ZZ is geschokt door de gang van zaken en haast zich in een volgende editie van het Nieuws van de Dag afstand te nemen van de Buiten de Muiderpoortse praktijken. Ingezonden Amsterdam, 4 juli 1894 Weled. Heer Redacteur Namens het bestuur der vereeniging verzoek ik u beleefd in uw eerstkomend no. deze wel te willen doen afdrukken, opdat voor iedere lezer van het ingezonden stuk in uw nummer van heden over het anti-Semietisme buiten de Muiderpoort uitkome, dat de daarbij bedoelde Vereeniging, hoewel
55
in aard en strekking iets met de onze gemeen hebbende, toch eene geheel andere is dan de Vereeniging "Algemeen Belang, buurt ZZ." Deze vereeniging stelt te veel prijs op haar goeden naam om u dit verzoek niet te doen. Vertrouwende dat u er wel gevolg aan zult willen geven en u bij voorbaat den dank van het Bestuur betuigende, heb ik de eer te zijn hoogachtend S. Schermer 1e Secretaris der Vereen. Algem. Belang, buurt ZZ Deze zaak loopt verder met een sisser af. De Vereeniging Algemeen Belang buurt ZZ, die eveneens sinds 1893 bestaat, toen zij als eerste activiteit een hoepelwedstrijd organiseerde, weet zijn bestaan nog eventjes te rekken maar heft zich in april 1895 op. Beter vergaat het de Vereeniging buiten de Muiderpoort. Ondanks de bestuursperikelen organiseert ze op zondag 8 juli 1894 een concert in het Vosje, met als doel van de opbrengst kinderkleding te kopen voor de arme kinderen in de buurt. In februari van het volgende jaar 1895 wordt eindelijk de officiële oprichting van de Vereeniging buiten de Muiderpoort gemeld. De vereniging is zojuist in een tweede poging toch wettelijk erkend, door een afkondiging in het Staatsblad. De vereniging, die nu meer naar buiten gaat treden, tracht volgens een persbericht haar doelen te bereiken door het houden van wedstrijden en kinderspelen, het organiseren van gezeliige bijeenkomsten voor leden met hun dames, het geven van gymnastiek-, muziek- en zanguitvoeringen; het houden van buurtvergaderingen, het houden van voordrachten en lezingen en het uitdelen van voedsel en kleding aan de armen. Iedere mannelijke bewoner van 20 jaar en ouder kan lid worden voor fl. 1 per jaar; uiteraard is ook donatie mogelijk. De vereniging begint zich nu voluit te manifesteren. In februari 1894 organiseert ze weer een soiree met bal voor arme kinderen. In maart 1894 richt zij zich in een dankbetuiging aan de gulle gevers, waardoor afgelopen winter 34 gezinnen ondersteund konden worden. In april 1895 wordt een fanfarecorps opgericht. Op zondag 5 mei wordt in Nieuw Vliedzorg een toneelavond gehouden, met bal na. In juni 1895 wordt een tentoonstelling van door kinderen vervaardigde voorwerpen georganiseerd, met verloting ten bate winterhulp aan de armen in de buurt. Voorzitter is dan A. Kohnhorst; secretaris S.J. Kleefstra; penningmeester J.C. Bijl. Als comissarissen worden genoemd J. Oudshoen en F. Karthaus. De diverse activiteiten gericht op het verlenen van kleding- en voedselhulp voor arme kinderen, waaraan ook winkeliers een steeds grotere bijdrage zullen leveren, zullen de komende jaren worden voortgezet. Verder wordt naast de fanfare een mannen zangkoor opgericht. Ook wordt er veel gedaan aan Koninginnedag en de inhuldiging van Koningin Wilhelmina in 1898, en organiseert men Sinterklaasfeesten.
56
In juni 1895 gaat de vereniging zich op een nieuw en groter doel richten: het oprichten van een zwembad in het Lozingskanaal aan de Zeeburgerdijk. Dit plan zal enige jaren in de lucht blijven en in de Gemeenteraad besproken worden. Uiteindelijk zal dit niet doorgaan - net zo goed als een alternatief plan voor een zwembad in de Amstel - maar komt er op initiatief van de vereniging er in 1899 een zweminrichting in het Nieuwe Diep. Daarnaast zet de vereniging zich steeds sterker in voor de openbare ruimte: de verwijdering van het hek buiten de Muiderpoort , dat het verkeer naar de buurt ernstig belemmert (en dat, na lange tijd in het museum opgeborgen te zijn geweest, in augustus 1938 door wethouder Monne de Miranda als nieuw toegangshek voor het Flevopark onthuld wordt en wordt overgedragen aan buurtvereniging Ceram), een betere spoorwegkruising tussen de Eerste van Swindenstaat en de Javastraat, in de vorm van een viaduct of een tunnel, riolen in het Oosterpark en een passend nieuw tramnet. Ook wordt gepleit voor het verwijderen van de stinksloot bij station Muiderpoort en vraagt men om lokale urinoirs, fietspaden, openbare gasverlichting, een muziekkapel in het Oosterpark en een brievenbus. De vereniging raakt haar vooraanstaande positie in de buurt echter langzaam maar zeker kwijt aan andere initiatieven, waar Ons Huis buiten de Muiderpoort wel de belangrijkste is. De vereniging komt in 1900 bovendien in zeer slecht in het landelijke nieuws, als blijkt dat tijdens een kinderfeest overmatig bier aan de jeugd geschonken is. De volgende grote actie van de vereniging is het aanbieden van schoolpantoffels in 1903 aan 1.200 kinderen in wat inmiddels District III heet. In 1906 wordt een weekblad opgericht, dat echter in 1907 in een maandblad wordt omgezet. De vereniging zet zich jaren in voor het zogenaamde Linnaeusbadhuis, dat er echter nooit zal komen. De Vereeniging tot veredeling van het volksvermaak en ter behartiging der belangen van de bewoners buiten de Muiderpoort speelt een belangrijke rol bij het promoten van een betere spoorwegovergang tussen Dapperbuurt en Indische Buurt en blijft na haar eerste adres op dat gebied in 1902, voortdurend aandringen op de aanleg van een viaduct of tunnel. Voor zover wij konden achterhalen wordt in 1912 voor de laatste maal een adres op dit gebied bij de stedelijke overheid ingediend, ditmaal voorzien van maar liefst 3.000 handtekeningen. Zoals bekend zal dit thema vanaf de jaren twintig door Buurtvereniging Ceram worden overgenomen, waarna uiteindelijk pas vlak voor de Tweede Wereldoorlog de tunnel onder de nieuwe spoordijk geopend wordt en definitief sprake is van vrije onderdoorgang. Tot in ieder geval 1913 is de verenging nog actief in de buurt aanwezig met het organiseren, maar lijkt dan langzaam naar de achtergrond te verdwijnen. Het laatste teken van leven wat wij in oude kranten hebben aangetroffen vond in 1927 plaats; de vereniging heeft zojuist een forse bestuurswisseling gehad. Na 1927 wordt er
57
echter niets meer van activiteiten de vereniging vernomen. De oudste buurtvereniging van Amsterdam wordt uiteindelijk in 1941 uit de lijst van Amsterdamse welzijnsbeogende instellingen geschrapt. Hoe lang ze dan al inactief is, is niet bekend.
Halte Zeeburgerdijk De Rhijnspoorweg tussen Amsterdam en Utrecht kom in 1843 tot stand. De spoorweg start aan Amsterdamse zijde in eerste instantie op station Weesperpoort. In 1880 wordt er een verbinding aangelegd naar de Oosterspoorweg. Deze is inmiddels aangelegd door de Hollandsche Ijzeren Spoorweg-Maatschappij in 1874 en loopt vanaf het Oosterdok en Amersfoort. Dit is het spoor dat langs de huidige Indische Buurt loopt en zich in eerste instantie op het maaiveld bevindt. Er is een spoorwegovergang bij de Zeeburgerdijk en enige particuliere oversteken ten zuiden hiervan in de polder Over Amstel, dat op dat moment nog agrarisch gebied is. Verder is er een halte bij de Zeeburgerdijk, die door lokale treintjes gebruikt wordt. Na de aanleg van het Centraal Station in 1889 neemt het treinverkeer over de Oosterspoorweg sterk toe. En en ander leidt, in combinatie met de plannen tot inrichting van de zojuist geannexeerde poldeer Over Amstel, in 1894 tot plannen tot aanleg van een groot station aan het einde van de Eerste van Swindenstraat, het huidige Muiderpoortstation, gecombineerd met een brede spoorwegovergang naar de polder Over Amstel. De Tijd schrijft in juli 1894: Het station buiten de Muiderpoort Naar wij vernemen, hangt met de plannen voor een spoorwegstation aan het einde de 1e Van Swindenstraat samen het plan om aan gene zijde van den dubbelen spoorwegdijk [maar wel op maaiveld, red.], dus achter Het Vosje, uitgebreide terreinen in exploitatie te brengen. De wijk ten oosten van de Linnaeusstraat is bijna volgebouwd, zoodat de behoefte aan meer bouwterreinen zich spoedig zal doen gevoelen. De overweg in het verlengde der Van Swindenstraat zal daarom vrij ruime afmetingen verkrijgen. Een groot bezwaar zal die overgang niet opleveren voor het landverkeer, daar zich hier geen rangeerterrein bevindt, zooals bij de Muiderpoort en bij het Oetgenspad het geval is. Voor de 1e Van Swindenstraat is de uitvoering dezer plannen van veel belang, wijl zich langzamerhand daar ter plekke een niet onbelangrijk verkeer zal ontwikkelen. Ook de Pontanusstraat zal bij de uitvoering aan levendigheid winnen. Het nieuw te bouwen station zal, behalve in enkele details, geheel gelijk zijn aan dat bij de Biltstraat te Utrecht. Het zal dus meer zijn dan een halte zooals op den Zeeburgerdijk of bij het Mariniersplein, waar alleen de zogenaamde tram- of locaaltreinen stoppen. Ook gewone treinen zullen passagiers uitlaten en opnemen.
58
De regeling der exploitatie kan, natuurlijk eerst later plaats hebben, als de directie der Hollandsche Spoorweg-Maatschappij eenige gegeven heeft betreffende het gebruik, dat het publiek van de nieuwe inrichting maakt. In 1896 wordt het Muiderpoortstation geopend.
De lijnbaan In 1855 schrijft schoolmeester Lalleman de eerst bekende aanklacht tegen de kinderarbeid in Nederland. Hij beschrijft met name de onmenselijke omstandigheden waaronder kinderen van soms onder de 6 jaar oud moeten werken op de lijnbanen in het dorp Moordrecht. Ook het rapport van de Commissie ter onderzoeking van de kinderarbeid uit 1867 heeft geen goed woord over voor deze vorm van kindermishandeling. Een en ander leidt uiteindelijk in 1874 tot het Kinderwetje van Van Houten, dat verbiedt kinderen onder 12 jaar in industriële omgevingen te werken. Voor de exploitatie van lijnbanen is behoefte aan lange repen grond, waarop touw wordt gefabriceerd door middel van het uitlopen van garens. In de jaren negentig van de negentiende eeuw is aan de onderzijde van de Zeeburgerdijk, ter hoogte van de voormalige vuilstortplaats, een lijnbaan actief, zoals onder andere blijkt onder onderstaand verslag van een wandeling naar de Oranjesluizen, uit het Algemeen Handelsblad van 11 juli 1895. […] Een kort oponthoud hadden we bij de Mauritskade, hoek Pontanusstraat, door een voorbijgaande trein, op weg van het Station-Staatssp., naar het Centraalstation. Waar de spoorlijnen tusschen die twee stations en die van het C.S. in de richting Hilversum zich splitsen, werd even halt gemaakt […]. Het ontbrak ons aan tijd, om het abattoir, dat wij links van ons konden zien, op deze wandeling te bezoeken. Wel werden er enkele minuten afgenomen, om naar het werk van eenige mannen te zien, die in eene lijnbaan bezig waren. Een kleine jongen stond in een klein huisje en draaide een groot wiel, waardoor de draden hennep, die over groote houten harken loopen, om elkaar gedraaid worden. Een achterwaarts loopende man ontwarde een bos hennep en voegde, steeds achteruitloopende, eenen nieuwen draad bij den over de hark gespannen bundel. De lijnbaan loopt langs de linker glooiing van den Zeeburgerdijk en heeft links van zich het loozingskanaal dat door eene duikersluis in verbinding staat met het open IJ. We mogen hopen dat de kleine jongen hierboven genoemd althans niet onder de 12 jaar oud is geweest.
59
Bouw van de Indische Buurt: de eerste plannen en start bouw Halverwege de negentiende eeuw ontstaat de gedachte dat de stad Amsterdam moet gaan uitbreiden. De Oetewalerpolder is, behalve het excercitieterrein bij Herberg ‘t Vosje, dan nog tamelijk ongerept. De eerste plannen tot bouwen van de Indische Buurt ontstaan rond 1870 naar aanleiding van een rapport van stadsingenieur Van Niftrik. Dit rapport is een vervolg op zijn eerder stadsuitbreidingsplan uit 1867, waarin de Oetewalerpolder nog als een groot nieuw park is ingetekend. De plannen van Van Niftrik worden wegens de hoge kosten echter verworpen. Een opvolgend plan van directeur Openbare Werken Kalff reikt niet verder dan de Dapperbuurt en laat het ongerept polderland rond Outersdorp vooralsnog in tact. Het duurt nog tot ver in de jaren negentig voordat de bouwplannen een meer realistisch karakter krijgen. Amsterdam kan dan wel willen uitbreiden, maar het grootste deel van de Over-Amstelse polder ligt in andere gemeentes, namelijk Nieuwer-Amstel en Diemen. In 1896 is annexatie van de gehele polder door de Gemeente Amsterdam een feit en in januari 1897 vindt de aanbesteding plaats voor ophoging van de polder met een zandlaag; hiermee wordt deze bouwrijp gemaakt. In februari 1897 stelt B & W aan de gemeenteraad een uitbreidingsplan voor ten oosten van de Oosterspoorweg, tot aan de Israëlische begraafplaats, dat in maart wordt vastgesteld. Belangrijk is ook het spoorwegviaduct dat van 1897-1901 wordt aangelegd aan het begin van de Zeeburgerdijk. Op die manier wordt de toekomstige wijk ontsloten. Inmiddels is er al sprake van meer grootschalige eerste nieuwbouw: niet in de polder, die inmmers nog bouwrijp gemaakt moet worden, maar op en aan de Zeeburgerdijk. Zo wordt in maart 1896 het bouwen van 10 woonhuizen aanbesteed door architecten A.W. Weisman en Van Nifterik, voor rekening van bouwmaatschappij Nassaukade. Waar deze woningen precies gestaan hebben, is niet bekend. Het werk wordt aan W. Leon te Sloten opgedragen. In juni 1896 schrijft De Tijd: Op een terrein aan de Zeeburgerdijk tegenover het abattoir is men begonnen voor rekening van de heeren Gebrs. Verbeek, graankoopers alhier, met het bouwen van een cité of blok vrije arbeiderswoningen, 62 in getal, met stukjes grond. Er wordt door de gemeente nu grond aangekocht of uitgeruild met grootgrondbezitter fa. Groenewegen en noodwegen worden aangelegd. De polder kan echter pas bebouwd worden na ophoging. De veengrond is te slecht om op te bouwen.
60
Op 25 januari 1897 vindt de aanbesteding plaats voor de eerste grote aanvulling met zand en het aanleggen van polderriolen. Laagste inschrijver is A. Hageman. De prijs is aanmerkelijk hoger dan geraamd; er wordt door de inschrijvers gevreesd voor inklinken van de onderliggende grond. Bij de al behoorlijk hoge zandprijzen zou dit een dodelijke tegenvaller kunnen betekenen. Daarom hebben de aannemers ruim geraamd. Een andere reden voor de ruime raming blijkt gelegen in het feit dat de Gemeente in het bestek heeft bedongen dat de aannemer gebruik moet maken van arbeiders uit Amsterdam afkomstig. Dat zien de aannemers wat minder zitten. De hele ophoging van het terrein kost, inclusief het dempen van aanwezige sloten en greppels, een bedrag van f 100.000, inclusief aanbrengen extra bestrating Zeeburgerdijk en het maken van terreinafsluitingen en wordt door een aannemer uit Haarlem uitgevoerd, G.L. Buve. Gedurende 1898-1900 is men druk bezig met de ophoging, zoals ook de Telegraaf constateert in januari 1900 bij een bespreking van de tunnelaanleg bij de Zeeburgerdijk: Behalve deze werkzaamheden heerscht er op ‘t oogenblik in die buurt nog meer bedrijvigheid. Achter het station Muiderpoort is men nl. druk bezig met het aanplempen van grond. Naar wij vernemen zullen daar eerlang nieuwe straten verrijzen. In september 1901 schrijft dezelfde krant: De werken aan den Zeeburgerdijk Een groote metamorphose van de Noordwestelijke [moet zijn: noordoostelijke, red.] punt van Amsterdam is in wording. Uitgebreide bouwwerken hebben er op het oogenblik plaats naar aanleiding van het besluit van B. en W. om een electrische tram te laten loopen van de Muiderpoort tot den Cruquiusweg. Maanden geleden is men met de uitvoering van dat plan begonnen, zoodat reeds een groote verandering in die buurt heeft plaats gehad. Vooreerst gaat men onder den spoorweg door in plaats van er over. In plaats van den overweg is er een tunnel gekomen, doordat men den dijk achter den molen onder den spoorweg door naar het “Vosje” heeft weggegraven. Naast het “Vosje”, dat ook van den aardboden zal verdwijnen – het moet tegen October ontruimd worden – is een groot stuk land onder zand bedolven, dat nog meer opgehoogd wordt. Het benoodigde zand wordt in zandbakken uit Velzen uit het Noordzee-kanaal gesleept naar de Nieuwe Vaart bij het abattoir, waar de bakken in de “Hendrika”, een stoomzandschuit, worden geleegd. In de “Hendrika” wordt dat zan met water vermengd in een groote lange buis gepompt, waaruit het met groote kracht over het land wordt heen geblazen. ‘t Is jammer dat we dit schouwspel moesten missen, want het is een gezicht om van te “rillen en te beven”, zooals we iemand hoorden zeggen. De zandschuiten uit Velzen komen alleen des morgens en des avonds aan, zoodat de
61
“Hendrika” een lui leventje heeft; maar als ze werkt dan doet ze “duivelswerk”, zooals onze zegman van daareven zeide. Ze pompt in een half uur 150 m3 zand in de buis, die het ongeveer 2 Meter boven den begane grond en over het Loozingskanaal (dat evenwijdig aan de Nieuwe Vaart loopt) door den weg heen over het op te hoogen land uitbraakt. Prosit! Men heeft gedacht, dat dit werk 16 a 17 weken zou duren, maar… de “Hendrika” kan gauwer pompen dan de sleepboot varen! Het staat dan ook te bezien, of dat werkje, waaraan men nu 8 weken bezig is, wel zoo spoedig klaar zal zijn. Maar er is meer te zien en niet te zien. Niet te zien is de brug over het Loozingskanaal; die is verdwenen om later breeder te voorschijn te komen. Alleen een paar rijen roode stompjes, die boven het water uitkomen, wijzen de plaats, waar de brug geweest is en waar de fundamenten liggen. Daar zal nu een breedere brug voor de electrische tram gebouwd worden. In afwachting daarvan is er een loopbrug gelegd. Eveneens is de brug over de Nieuwe Vaart ten deele afgebroken. Zij wordt versterkt, om den modernen last te kunnen dragen. In plaats daarvan is vlak nabij het abattoir een hulp-klapbrug over de vaart gelegd, die door een agent schijnt te worden bediend; wij hadden tenminste een oogenblik het genoegen den man der wet in de lucht te zien bengelen, – een eigenaardig gezicht, dat men in Amsterdam niet elken dag geniet – bij het opentrekken der brug. Vermelden we ten slotte nog, dat de schietinrichting achter het “Vosje” eveneens verwijderd wordt. Tot 1904 mag er nog geschoten worden; dan wordt de schietbaan, als men de geruchten gelooven mag, overgebracht naar de Zeeburgerdijk bij “Zomerlust” [te Diemen, red.] waar reeds een revolverbaan bestaat. In januari 1902 komt de krant nog eens een kijkje nemen in wat nu De Indische Wijk heet en schrijft: Zooals onze lezers weten, is onder deze gemeente nabij de Muiderpoort-buurt een geheel nieuwe wijk in aanbouw. Op een terrein liggende aan den Zeeburgerdijk en Zuidwaarts begrensd door de Oosterspoorlijn, verrijst de Indische wijk, waarvan een paar straten bijna geheel voltooid zijn. Aan andere straten wordt nog hard gewerkt; weer andere vertoonen nog maar eenige ter halverhoogte opgetrokken muren en voor sommige straten wordt nog het terrein in gereedheid gebracht. Langs ijzeren rails worden ijzeren met zand gevulde karren bij twee of drie door paarden voortgetrokken. Dit zand, in groote zandbakken van IJmuiden aangevoerd, wordt uitgestort op het lage kleierige terrein, dat aldus, eer met den stratenaanleg begonnen kan worden, wordt opgehoogd. Om op de straten terug te komen, een geheele rij goed afgewerkte, meerendeels bewoonde huizen, vertoont de Celebes-straat; in de haar min of meer loodrecht snijdende Deli-, Madura- en Java-straat zijn nog een groot getal huizen in aanbouw; menige woning is evenwerl ook reeds hier betrokken. Alle neringen zijn er vertegenwoordigd. Er wonen zoowel bakkers als melkboeren, confiseurs, barbiers en schoenmakers; een paar groote café’s ontbreken evenmin. De huizen in deze wijk hebben alle drie étages en verblijdend is ‘t, dat de bouworde niet zoo eentonig als die van de nieuwe wijken, die in de uitbreidingsperiode na 1870 in Amsterdam zijn ontstaan en waardoor b.v. de Pijp zoo’n treurige vermaardheid heeft verkregen. Trouwens ook in andere deelen van de stad, waar tegenwoordig de bouwlust zich openbaart, is een streven van de
62
architecten en bouwondernemers merkbaar, aan het uiterlijk van hun huizen een eigen cachet te geven, en al is er niet van een bepaalde stijl sprake, het zoeken van en het streven naar iets beters is al te waardeeren. Dat het in de Indische wijk levendig is, dat er hard gewerkt wordt, onnoodig haast te zeggen. Locomobielen snorren, waardoor groote palen worden versjouwd, of in den bodem geheid, er wordt zand gegraven en zand verkruid; er wordt gehamerd, gezaagd, geschaafd, gespijkerd; bij dit zachte weer zijn er ook huisschilders (ververs) in de weer. Op het terrein liggen groote stapels geheel afgewerkte vensterkozijnen voor de huizen, waarvan nu nog slechts brokken muur te zien zijn. Het noordoostelijk kwadrant van de huidige Indische Buurt wordt zoals bekend het eerst met woningen bebouwd. In mei 1900 komt B & W met een aantal straatnamen. De Indische Buurt heet dan nog ‘Buurt tusschen den Zeeburgerdijk en de Ringvaart, buurt ZZ’. Aangedragen straatnamen zijn Javastraat, Borneostraat, Javaplein, Riouwstraat, Molukkenstraat, Sumatrastraat, Celebesstraat, Eerste Atjehstraat, Tweede Atjehstraat, Balistraat, Madurastraat, Bankastraat, Delistraat en Lombokstraat. Een correspondent van de Leeuwarder Courant mijmert in zijn Brieven uit de Hoofdstad over de nieuwe Archipelwijk in een artikel van 9 juli 1900. Van de bouw is dan nog weinig te zien. Amsterdam zal nu ook een Archipelwijk krijgen. Wie de nieuwste kaart onzer stad beschouwt, zal daarop een flink aangeduid stratenplan zien, prijkende met allerlei Oost-Indische eilandennamen. De wijk zal zich bevinden tusschen den Ouden Zeeburgerdijk en de wijk der geleerden der Linnaeusstraat. Zoals ik wel meer verteld heb, vindt men buiten de Oude Muiderpoort, links van de Linnaeusstraat een wijk, waar de Dapper-, Reinwardt-, de Wyttenbach-, de van Swinderen e.d. straten zijn. Daar achter heeft de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij een hulpstation ten gerieve van de bewoners van het oostelijke stadsdeel en achter dat station naar den kant van Zeeburg zal de nieuwe Archipelwijk verschijnen. ‘t Is echter nu nog niet aan te raden er te gaan kijken hoever men reeds met den aanbouw is, want de nieuwe kaart is wat voorbarig. Er staat nog een enkele muur. Daar ik het wel gepast acht een paar malen in het jaar melding te maken van de uitbreidingen, welke de stad ondergaat, ben ik er eens gaan kijken, […] maar ik ben erg teleurgesteld. Ik vond niets dan het vrije veld met een laag zand er op. Vanaf het jaar 1900 wordt begonnen met de bouw van woningen, het zogenaamde Plan Groenewegen. Het betreft particulier grondbezit van de firma Groenewegen (De Bilt), die veel land in de polder bezit. Ook neemt de Gemeente Amsterdam grond over van de Firma Groenewegen, bijvoorbeeld een perceel in november 1900, voor de geprojecteerde school aan de Bankastraat. Er zal echter nog gedurende lange tijd gehandeld worden in percelen bouwgrond in de voormalige polder Over Amstel. Het versnipperd grondbezit leidt uiteraard tevens tot een gefragmenteerde bouw. In eerste instantie wordt de driehoek tussen
63
Celebesstraat, Borneostraat en Tweede Atjehstraat aanlegd, maar de Borneostraat zelf nog niet. De driehoek Zeeburgerdijk, Borneostraat, Molukkenstraat wordt de tweede bouwfase In augustus 1908 besluit de Gemeenteraad de gronden tussen Borneostraat en Zeeburgerdijk te gaan ophogen, aldus een krantenbericht in het Algemeen Dagblad van 13 augustus 1908. Dit is mogelijk omdat inmiddels het excercitieterrein bij het voormalige Vosje gesloten is. Ophooging van gronden en aanleg van straten aan en nabij den Zeeburgerdijk Door den Raad werd bij besluit van 24 april 1901 een bedrag van f. 100,000 beschikbaar gesteld voor het ophoogen van de gemeentegronden, gelegen tusschen den Zeeburgerdijk en het voormalige schietterrein nabij “Het Vosje”, alsmede voor het eventueel maken van terreinafsluitingen en het geven van eenige uitbreiding aan de bestrating van den Zeeburgerdijk, welke werken noodig waren voor de voorbereiding van het in bouwexploitatie brengen van bovengenoemde gronden. Van deze gelden is tot nu toe een bedrag van f. 98,000 verwerkt. Met het oog op de verdere exploitatie van de particuliere terreinen, gelegen ten zuiden van den Zeeburgerdijk, komt het B. en W. gewenscht voor, dat thans wordt overgegaan tot den aanleg van den Borneostraat en tot de ophooging van de laag gelegen gemeentegronden tusschen deze straat en de bedoelde particuliere terreinen. Door den aanleg van de Borneostraat zal een directe verbinding tussen het Javaplein en omgeving en den spoorwegonderdoorgang aan den Zeeburgerdijk, en door de ophooging der bedoelde gronden een aaneengesloten opgehoogd terrein. Zonder deze beide werken stuit de exploitatie van de reeds grotendeels opgehoogde particuliere terreinen op schier onoverkomelijke moeilijkheden. Daar de aanleg van de straatgedeelten, gelegen ten zuiden van de Borneostraat, behalve bij voortgang der bebouwing van meergenoemde particuliere terreinen, ook noodig is voor de uitgifte in erfpacht van de aanliggende gemeentegronden, achten B. en W. het gewenscht, dat ook de voor dien straataanleg vereischte gelden thans reeds beschikbaar worden gesteld. Bij uitvoering van vorenbedoelde ophoogingswerken zou echter een gedeelte van het voorvermelde schietterrein, dat sedert eenigen tijd ontruimd en weder ter vrije beschikking van de Gemeente gesteld is, op polderpeil blijven liggen en zou de afwatering van dat gedeelte worden belemmerd. In verband hiermede meenen B. en W. te moeten voorstellen de ophooging uit te strekken over alle laag gelegen gemeentegronden ter plaatse, en tegelijkertijd de in de eerste alinea dezes bedoelde gronden, welke niet meer op voldoende hoogte liggen, op de vereischte hoogte te doen brengen, omdat de kosten van deze aanvulling aanmerkelijk minder zullen bedragen, wanneer zij met de ophooging der aansluitende gronden kan worden uitgevoerd, dan wanneer zulks later afzonderlijk zou moeten geschieden. De kosten van de bedoelde ophoogingen en van den aanleg der straatgedeelten wordt geraamd op totaal f 200,000. Onder dit bedrag zijn begrepen de kosten van het maken van inrichtingen voor den afvoer van faecaliën ten behoeve van de perceelen, te stichten op de bovengenoemde
64
gemeentegronden, voor zoover zij gelegen zijn ten zuiden van de Borneostraat. Voor den aanleg van de overige straten zullen B. en W. ter zijner tijd, namelijk zoodra de daaraangrenzende gronden voor bebouwing worden aangewezen, het benoodigde crediet aanvragen. Een van de eerste gebouwen in deze nieuwe zandvlakte zal de Derde Ambachtschool zijn, tegenwoordig vestigingsplaats van onder andere Stay Okay en Studio K. Naar aanleiding van bovenstaande ophogings- en bestratingsplannen ontstaat er in de Gemeenteraad een discussie over het vigerende stratenplan voor de Indische Buurt. Vooral de S.D.A.P., vertegenwoordigd door de heer Wibaut, heeft hier moeite mee. Hij vraagt om aanpassing om op die manier meer speelgelegenheid voor kinderen te creëren, met name ee plantsoen. Het creëren van speelruimte in de Indische Buurt zal later een vaak terugkerend thema zijn en met name een socialistisch stokpaardje. Naar aanleiding van de protesten wordt eind 1909 door de Gemeenteraad in ieder geval besloten het bestaande stratenplan voor het gedeelte tussen Borneostraat en Zeeburgerdijk te wijzigen en hier een parkachtige ruimte (huidige Timorplein) te creëren. De ophoging van dit gedeelte van de Indische Buurt wordt begin 1909 aanbesteed aan de Amsterdamse heer P.J. Cromjongh voor fl. 59.625. Het ligt in eerste instantie in de bedoeling het werk gedeeltelijk handmatig met door de Gemeente aangestelde werkelozen uit te voeren, maar uiteindelijk wordt e.e.a. toch machinaal opgehoogd.
Floretstoot door het hoofd Een floret is een wapen uit de schermsport. Ongedopt kan de punt heel wat schade uitrichten. Twee jongemannen treden in oktober 1897 elkaar op de Zeeburgerdijk schetsenderwijs met het floret tegemoet en doen enige uitvallen op elkaar. Helaas steekt een van beiden in een ongelukkige beweging zijn ongedopt floret onverhoeds door het hoofd van de ander, zodat de punt van het sierwapen aan de achterkant van diens schedel weer naar buiten komt. De dood treedt spoedig in.
Snorrende kogel De aanwezigheid van de schietbanen achter het Vosje, waarheen het voormalig Exercitieterrein lokatie Veemarkt eind negentiende eeuw naartoe verhuist, levert met de uitbreiding van activiteiten in de Polder Over Amstel steeds meer problemen op, Zo meldt De Tijd op 21 juli 1899 het volgende.
65
Schietbaan aan “Het Vosje” Dezer dagen hoorde de bewaarder van de begraafplaats aan den Zeeburgerdijk een kogel komende uit de richting van de schietbaan aan “Het Vosje”, langs zich heen snorren. Hij heeft dienaangaande dadelijk kennis gegeven aan het Isr. Kerkbestuur, dat den minister van oorlog telegraphisch met dit feit in kennis heeft gesteld. Het is dus te verwachten dat ook deze schietbaan, evenals de banen van “Claudius Civilis”, eerlang gesloten zal moeten worden.
Een nieuwe school aan de Bankastraat In mei 1900 stelt het Amsterdamse College van B & W in de nieuwe buurt ten oosten van het spoor, in Schoolkwartier IV (Plantage en omgeving), een nieuwe (openbare) school der eerste klasse op te richten, voor ongeveer 600 leerlingen aan de geprojecteerde Bankastraat. Er vindt enige discussie plaats, aangezien een nabije eerder opgerichte school der tweede klasse niet voldoende leerlingen aantrok. Toch wordt besloten tot oprichting van de nieuwe school, ter vervanging van de school aan de Boerhaavestraat, over te gaan. Weliswaar is er inderdaad geen behoefte aan een school der tweede klasse, maar volgens wethouder Van Hal moet dit geweten worden aan de werkeloosheid in het diamantvak, waardoor ouders hun kinderen liever naar een gratis eerste-klasseschool zullen sturen dan naar een niet-gratis tweede-klasseschool. Het voorstel wordt uiteindelijk aangenomen met 23 tegen 9 stemmen. Nu het voorstel eenmaal is aangenomen, gaat de Gemeente op zoek naar geschikte grond voor de school. Er wordt hiertoe een perceel van ca. 937 m2 aangekocht van grootgrondbezitter in de Over-Amstelse Polder, de Firma Groenewegen in De Bilt. Een schetsontwerp van de school wordt door de schoolcommissie behandeld in september 1901. Raming van de bouwkosten is ruim 82.000 gulden, maar laagste inschrijving is een veel lager bedrag (63.219 gulden) door Amsterdams aannemer J. en D. Timman. Om niet geheel duidelijke redenen krijgt Timman e.e.a. niet gegund, maar gaat de opdracht naar de combinatie Van de Wall/Gelens voor 64.160 gulden. In 1904 is school 114 aan Bankastraat 20 in functie. Het gebouw wordt door de Gemeente tevens gebruikt als verkiezingslokaal, er vinden inentingen van de bevolking plaats en in en vlak na de Eerste Wereldoorlog worden hier de distributiebonnen uitgedeeld. De naam wordt is inmiddels de jaren twintig Bankaschool. Onderwijzer aan de Bankaschool is de bekende communist Jan Cornelis Ceton. Schrijver Bertus Aafjes (1914-1993) zat in zijn jeugd in de jaren twintig op de Bankaschool. Hij schrijft er over in het boek In de Nederlanden zingt de tijd. Mijn eerste lagere school in de Bankastraat lag vlak achter de Borneostraat waar ik woonde, het hele parcours was niet langer dan twee Amsterdamse middelgrote straten, maar als de wijzers van
66
de klok bijna negen uur wezen, was de afstand die ik hollend af te leggen had, bijna eindeloos en de school leek aan het einde der wereld te liggen. Het schoolgebouw wordt in de jaren dertig ook gebruikt voor anderssoortige bijeenkomsten. Zo organiseert Vereniging “Ons Huis” (voor arbeidersontwikkeling) er muziekvoorstellingen met rythmische dans, lichtbeeldenavonden, lezingen etc.. In 1934 wordt de Bankaschool als dusdanig wegens gebrek aan leerlingen opgeheven. Wel blijft Bankastraat 20 als schoolgebouw in gebruik. Na de Tweede Wereldoorlog herbergt het gebouw de uit de Watergraafsmeer afkomstige H.H. van Kolschool (ULO) en vandaag de dag wordt de lokatie nog steeds gebruikt voor schoolactiviteiten: de Bataviaschool voor nieuwkomers (in het kader van gezinshereniging) en de JP. Coenschool zijn hier vandaag de dag gevestigd.
Bierdrinkende Jeugd In 1900 is het nog niet ongebruikelijk dat schoolkinderen tijdens een dagje uit een glaasje bier te drinken krijgen van hun onderwijzers. De Tijd neemt uit Het Schoolblad een artikel over van de heer F.U. Schmidt, die zich hier zich hier sterk over opwindt. Na enige gevallen van drankmisbruik elders beschreven te hebben, gaat hij in op enige taferelen die onlangs in aan de Zeeburgerdijk plaatsvonden. En ten slotte van 'n kinderfeest in "Het Vosje" aan den Zeeburgerdijk te Amsterdam. Uit een andere klasse namen daaraan deel 3 meisjes en 5 jongens. Van drie meisjes bedankte er één, één gaf haar glas bier aan een der vijf jongens, de derde dronk één glas. De vijf jongens uit deze klasse dronken respectievelijk zeven, vijf, vier en vijf glazen bier! De laatste behalve zijn vijf glazen nog dat, wat hij van andere kinderen kreeg. Het noodlottigste gevolg openbaarde zich bij dezen jongen in een val door duizeligheid (lees drinkenschap) waardoor hij een hoofdwonde kreeg. De namen dezer leerlingen liggen voor me. De pen trilt in mijn hand van verontwaardiging over zulke grove vergrijpen, zulke aanrandingen van de jeugd! De bijeenkomst is georganiseerd door de De Vereeniging tot veredeling van het volksvermaak en ter behartiging der belangen van de bewoners buiten de Muiderpoort, die er in de nationale media geducht van langs krijgt.
De wielerbaan Eind negentiende eeuw worden op diverse plaatsen in de stad wielerbanen aangelegd. De wielersport is een uitvinding van de tweede helft van de negentiende eeuw. De eerste wielerwedstrijd wordt op 31 mei 1868 in Parijs gehouden en weldra verspreiden zich de wielerbanen over het continent.
67
Eind 1900 richt Bouwmaatschappij Nassaukade zich tot B & W Amsterdam met het verzoek een wielerbaan te mogen oprichten op een terrein aan de Zeeburgerdijk naast Hotel en Café Zeeburg, ongeveer daar waar nu het Makassarplein is gelegen. Het gaat in feite om een verplaatsing van de in 1895 ter gelegenheid van de Tentoonstelling van 1895 gebouwde, houten wielerbaan uit het Willemspark. B & W heeft hier geen bezwaar tegen en zo wordt begin 1901 toestemming tot aanleg gegeven. Alhoewel het wielerterrein wat afgelegen is, hopen de eigenaars (de heren Verbeek te Heemstede) door de komende aanleg van de electrische tram van voldoende bezoekers te worden voorzien. In juli 1901 is de volledige verplaatsing door aannemer van Coolwijk voltooid, waarbij de baan in tegenstelling tot in het Willemspark op een gemetselde fundering wordt gelegd. Op zondag 28 juli 1901 vindt de eerste wielerwedstrijd plaats: een 50-kilometerrace met gangmaker en vele andere, kleine races. Deelnemer is onder andere Jaap Eden, die overigens niets wint. Het gaat niet al te voorspoedig met de wielerbaan, die vooral ver van de stad gelegen is. Wanneer tijdens wedstrijden in september 1901 zeer vele renners bij allerhande sprintjes en duwpartijen ten val komen, wordt bovendien de publieke verontwaardiging gewekt en in diverse kranten opgeroepen niet langer dit soort bloederige wedstrijden te bezoeken: men kan beter naar het stierenvechten gaan. Een en ander leidt tot intrekking van de vergunning en eind 1901 stelt B & W wegens de ongevallen een onderzoek in (door oud-wielrenner en wielersportkenner P.W. Scheltema Beduin) naar de deugdelijkheid van de baan. Volgend voorjaar wordt de vergunning, nadat de baan na het onderzoek deugdelijk gebleken is, tot vreugde van de Amsterdamse wielerliefhebbers wederom verleend en in mei 1902 wordt het wedstrijdseizoen weer geopend. Het repertoire van de wielerbaan wordt nu verbreed. Zo treedt in juli 1902 een zogenaamde Bedoeinengroep op, bestaande uit 70 personen, te weten Bedoeinen, Derwischen en Berber-negers met 20 Arabische volbloedhengsten, 12 renkamelen en 4 Egyptische ezels. De Bedoeinen maken een Europese tournee en hebben al opgetreden in Dresden, Berlijn, Leipzig, Glasgow, Kopenhagen, Aken en Keulen. In de winter van 1902 op 1903 wordt de wielerbaan gebruikt als verblijfplaats voor een detachement Calaverie. Pas in juli 1903 starten de wielerwedstrijden weer, na een jaar te hebben stilgelegen. De wielerwedstrijden worden nu met regelmaat voortgezet, met als toevoeging atletische (hardloop en snelwandel) wedstrijden. Ook het touwtrekken komt op het programma van de baan. In augustus 1905 houdt de Nationale Oranje-Bond ‘Wat ook vall’, trouw staat pal’ op Koninginnedag een vliegerwedstrijd, een bokkenwedstrijd en een wielrenwedstrijd. Het Oranjefeest wordt in 1906, 1907 en 1908 herhaald.
68
De wielerbaan wordt er inmiddels niet beter op. Wielertijdschrift De Fiets beklaagt zich er eind 2008 over en stelt dat het nodig is dat Amsterdam een nieuwe wielerbaan laat aanlegen, zodat men niet meer gebruik hoeft te maken van de haveloze ouderwetse baan aan de Zeeburgerdijk. Ook de publieksbelangstelling voor de wielersport lijkt tegen 1910 af te nemen, gezien het teruglopend aantal bezoekers. Toch worden de wedstrijden doorgezet. In 1914 is er weer sprake van eens iets heel anders: het optreden van een Indianengroep onder leiding van de heer Texas Tex. Dit is echter niet zo’n succes. In 1915 wordt de oude wielerbaan aan de Zeeburgerdijk definitief afgekeurd. Plannen zijn nu om aan de Amstelveenseweg een nieuwe baan te bouwen. De Gemeente neemt het terrein van de Zeeburgse wielerbaan inclusief Hotel Zeeburg voor 200.000 gulden over, om er woningbouw te gaan realiseren. De wielerbaan wordt gesloopt.
Een wandeling met Jac. P. Thijsse over de Zeeburgerdijk Aan het Amsterdamsche Strand (1901) Het kan in deze warme dagen zijn nut hebben, er aan te herinneren, dat Amsterdam eigenlijk een zeestad is. Noordzeekanaal en Afsluitdijk zouden ons het haast doen vergeten en ons in den waan brengen, dat wij niet veel meer zijn dan een landstadje aan een kanaal, zooals Purmerend of Alkmaar. ‘t Is ondankbaar genoeg van ons, dat wij der Zuiderzee den rug hebben toegekeerd, de zee, die de oorsprong is geweest van Amstels grootheid en getuige was van de krachtigste ontwikkeling der wereld-handelstad. En nu, nu is ze een binnenwatertje geworden, dat weldra zal verdwijnen om plaats te maken voor onoogelijke polders met lijnrechte, smalle, schaduwlooze wegen. Toch wensch ik zelf de droogmaking ook, al spijt het mij om de zee en de vogels en planten van ‘t Amsterdamsche strand, waar ik u eenige malen hoop rond te leiden, als ‘t ware om afscheid te nemen van het vele schoone en interessante, dat daar nu nog te genieten valt. De eenige toegangsweg tot de Zuiderzee is vanouds de Zeeburgerdijk – een achterdeurtje van onze stad. Tot voor korten tijd was die bijna niet te bewandelen, doordat vlak vooraan de Stadsbelt gelegen was, die met haar rook en geuren het gaan en komen alles behalve aangenaam maakte. Die Belt is sedert verhuisd naar een nog ongunstiger plek; toen is de Zeeburgerdijk wat verbeterd, ofschoon ‘t Abbatoir met zijn lijmkokerij, beenderenmergplaats en huidenloods het eerste stuk nog dikwijls onverkwikkelijk genoeg maakt. Rechts van den dijk wordt ‘t uitzicht bedorven door een modderbergplaats en een wielerbaan, doch hiermede zijn dan ook al mijn grieven uitgeput. Ook zijn al deze narigheden te ontwijken door eenvoudig met ‘t bootje naar [Herberg, red.] Zeeburg te varen. Ik voor mij geef de voorkeur aan een wandeling langs den Zeeburgerijk, want dan kan ik zoo vroeg of laat gaan als ik zelf wil en nu de “Tunnel” is opengesteld voor het verkeer, behoef ik ook niet meer bang te zijn voor het lastige wachten bij den spoorwegovergang.
69
Rechts hebben we eerst “Het Vosje”, waar zoovele kinderen zich amuseeren en dan, achter de verbrande stallen en schuren van Fortuno [in juni 1901 afgebrand, red.], onze schietbaan, waar ‘t schadelijke spelletje gespeeld wordt, dat naar wij hopen nooit ernst zal worden. Verder komen de weilanden en het heerlijke vergezicht over de diepliggende Watergraafsmeer tot Muiden en Weesp en de minaret-achtige toren van de Vechtwater-werken bij Geinbrug. Links ligt de tirade van het Abattoir, uitloopend in een eindelooze zwarte schutting, waarboven het nieuwe Entrepot-dok komt uitkijken met zijn serie van kasteelachtige lifttorens. Een “geelpijper” of een “blauwpijper” met slanke masten en vlugge tuigage brengt wat afwisseling in al die stijfheid. Ook zijn er in de Rietlanden, die den millioenenlast van den groothandel torsen, nog enkele plekjes vrij gebleven, bezet met kool of snijboontjes, en allerlei arbeiders scharrelaars huizen daar in houten hutjes, het een al armoediger en schilderachtiger dan het andere. Een paar woonschuiten liggen in het Ververschingskanaal, begroeid met geranium en Oost-Indische kers en krioelend van kinderen en jonge honden. Eenige jaren geleden woonde daar in een dergelijke woonschuit een strooper en vischdief, dien ik op mijn zwerftochten langs de Zuiderzee overal ontmoette met zijn roestigen achterlader en zijn vies hondje; ik heb veel van hem geleerd omtrent de vogels en roofdieren van de Zuiderzee en mijn omgang met hem heeft me menig wantrouwig lonkje bezorgd van de Zuiderzee-politie, die daar ‘s avonds in een snelvarend roeibootje de wateren onveilig maakt. Maar nu loopen we al langs het Israëlitische kerkhof met zijn mooie hooge populieren, links hebben we het groote stoomgemaal voor de waterverversching van Amsterdam met zijn achttal reusachtige schepraderen en dan zien we vlak voor ons als een smalle bleeke streep de zee boven den dijk uitkomen: ons mooie, blonde, opalen Zuiderzeetje. We zijn er echter nog niet, al staan we nu ook vlak voor het huis Zeeburg, want dit Zeeburg, waar vroegerbij springvloed en Noordoostenwind het zilte schuim over heen spatte, en waar aan slanke steigertjes de Huizer botters op en neer dansten met ‘t getui, ligt nu waarachtig ook al aan een kanaal….. Er zit niet anders op, dan dat we het Rijnkanaal een paar honderd meter volgen, dan steken we een brug over en eindelijk komen we langs een zijpad op den dijk en we staan voor de wijde opening van het IJ, het begin van de Zuiderzee. Jac. P. Thijsse, 5 augustus 1901
Illegaal caféwezen Uit Nieuwsblad van het Noorden, 21 januari 1902. Deze week moest ik voor zaken zijn in een buurt waar ik anders nooit kom, nl. in de den omtrek van den Zeeburgerdijk. Deze buurt ligt nog een eind achter het Muiderpoortkwartier en is er feitelijk eene in aanbouw, hoewel reeds een paar honderd huizen bewoond zijn.
70
Het geviel, dat ik een café binnen ging om een inlichting te vragen, toen een metselaar binnentrad, die een ‘bittere’ vroeg. De kastelein keek me slechts even van terzijde aan en tapte toen. – Zeker geen vergunning? vroeg ik – Neen, meneer, die kunnen we hier geen van allen krijgen. Op mijn vraag, met z’n hoevelen ze dan wel waren, hoorde ik, dat in de kleine buurt reeds een tiental café’s waren, die alle clandestien in het klein verkoopen. En brutaal doen ze het ook. Men tapte maar raak, op het gevaar af, dat de vrager een rechercheur is. Maar dat schijnt niet zoo heel vaak voor te vallen. Althans mijn zegsman verzekerde mij, dat hij reeds vier maanden de wet ontdook, zonder dat hij één proces-verbaal had gekregen. – En als dat gebeurt? vroeg ik – Dan ga ik brommen, luidde het met onmiskenbaren galgenhumor gegeven antwoord.
Relletjes in de Javastraat In 1901 begint de bouw in de Javastraat en in 1902 worden huizen opgeleverd. Bij werkstakingen van opperlieden worden deze door de aannemers zoveel mogelijk tegemoet gekomen, in verband met een verplichte oplevertermijn van de woningen. De Telegraaf schrijft in januari 1902 over de staking: In de werkzaamheden, tot dusver door het ongewoon zachte winterweer begunstigd, is nu eenige stremming gekomen. Wanhopig heffen onder de grijze, lichtblauw en zilvergrijs geplekte winterlucht vele in aanbouw zijnde huizen hun stukken muren. De vensterkozijnen, gapende holten zonder oogen, staren u spookachtig aan. Alles vraagt: laat ons niet in den steek. Aan wie de schuld? Aan de opperlieden die het werk gestaakt hebben. De opperlieden zeggen dat zij het niet helpen kunnen, want dat zij te weinig loon krijgen; daarom vragen zij, naar ons werd medegedeeld 10 cent meer voor elke 1000 steenen, die zij naar boven dragen. Langs het spoorhek, stond een groepje stakers. Daar vernamen wij, dat zij ongeveer 60 in getal zijn. Maar de metselaars kunnen nu ook niet voort en een paar zandkruiers uiten hun vrees, dat zij nu vanavond ook gedaan krijgen. ‘t Is daarom te hopen, dat het geschil spoedig wordt bijgelegd. Naar de hoofdman ons vertelde, moet daarop wel kans bestaan en zal de staking binnen een paar dagen geëindigd zijn. De staking duurt voort. Werkwilligen, zoals 17 stenensjouwers die in maart 1902 door de politie naar huis worden gebracht, worden bedreigd door de stakers. De politie weet door bruggen en de spoorwegovergang af te zetten de werklieden veilig de buurt uit te krijgen.
71
In april 1902 komt het uiteindelijk tot rellen. Vier werklieden, zoogenaamde onderkruipers, die van hun werk in de Javastraat onder politiebegeleide naar hunne woningen gebracht werden, ondervonden veel last van een groot aantal stakers, door wie ze gevolgd werden. In de Koningstraat aangekomen, was het publiek gaandeweg tot eene groote volksmenigte aangegroeid, die al schreeuwende en scheldende het viertal achtervolgde. Daar er met steenen werd gegooid en de menigte begon op te dringen, was de politie met de vier werklieden genoodzaakt, een schuilplaats te zoeken in het bureau Oudebrugsteeg. Voor dit bureau werd tot het publiek met de getrokken wapenstok uiteen gedreven. Van de sabel behoefde gelukkig geen gebruik gemaakt te worden. Twee personen, een man een een vrouw, werden gearresteerd. Uiteindelijk wordt de opperliedenstaking, die in de Indische Buurt begonnen was maar zich op den duur door de hele stad verspreid had, half april 1902 opgeheven. In deze eerste bouwperiode wordt veel gestaakt, onder andere door de bootwerkers, die hun staking winnen, en ook door de voerlieden. Uiteraard trachten de vervoerders ‘onderkruipers’ in te zetten. Dit leidt begin 1903 weer tot een incident, ditmaal op de Zeeburgerdijk. De Tijd bericht op 23 januari: Gisterenmorgen reed op den Zeeburgerdijk een met paard bespannen wagen geladen met cokes. De voerman werd door een troep stakers zeer ernstig bemoeilijk. Hij-zelf werd van den bok gehaald en mishandeld, het tuig van het paard werd stukgesneden en de wielen werden van de wagen geschroefd. Grote opwinding brengt ook met zich mee de grote spoorwegstaking van 1903. Vanaf de Zeeburgerdijk worden in april 1903 door stakende spoorwegarbeiders pogingen gedaan door het uitbreken van latten uit de houten omheining zich toegang tot de spoorlijn te verschaffenm maar dit wordt hen door een militaire patrouille onmogelijk gemaakt. Elders, nabij het Entrepotdok, weet iemand op de lijn te komen, maar wordt door een bajonetprik van een korporaal op betere gedachten gebracht. Deze staking wordt door de arbeiders zoals bekend verloren. Ook de grondwerkers staken in april 1903, zodat de bouw van de Indische Buurt wederom stilvalt. Zij eisen een loon van 25 cent per uur en brengen een manifest uit om hun eisen toe te lichten. Het Algemeen Handelsblad van 15 april citeert hieruit: “Waarom zullen we het verhelen? De nood is hoog gestegen! Wij behoeven het niet te verhelen; het is overbodig te zwetsen op welstand en daarmede de aannemer te doen gelooven, dat er geen honger zou worden gelegen. Ze mogen het gerust weten, dat verleden week een stakende grondwerker betrapt werd op het verorberen van een korst brood, die bij een boom lag en waaraan de honden reeds hadden geknaagd.” De aannemers houden echter voet bij stuk en de aannemer die de ondergrond van de Indische Buurt aan het bouwrijpmaken is, draait zelfs eerdere concessies zelfs terug onder druk van zijn mede aannemers. Het gaat hard tegen hard.
72
In de gewone vergadering van hedenmorgen werd aan de stakers meegedeeld, dat de aannemer van het groote zandwerk aan den Zeeburgerdijk, die in het begin der staking aan de eischen had toegegeven, thans onder pressie van andere aannemers het werk heeft stil gelegd en het alleen weer wil laten hervatten tegen de oude loonvoorwaarden. De bij dit werk betrokken arbeiders hebben unaniem geweigerd hierop in te gaan. Het is ons helaas niet bekend hoe deze krachtmeting is afgelopen. In 1909 is er weer sprake van een bouwstaking; dit maal van de stucadoors. Weer wordt gepost tegen onderkruipers. In 1910 staken grondwerkers die het nieuwe persriool in de Zeeburgerdijk moeten aanleggen korte tijd. Een nieuwe, meer heftige confrontatie tussen stakers en het gezag vindt plaats in 1911 tijdens de internationale zeeliedenstaking: de zogenaamde Bloednacht van Kattenburg. Er valt hierbij in Kattenburg een dode en op de Zeeburgerdijk wordt geschoten en bij een werkwillige de ramen ingegooid. In 1913 wordt het werk weer eens stilgelegd door de betonwerkers, waarbij de timmerlieden zich uit solidariteit aansluiten. Hierdoor komt met name enige tijd stilstand in de bouw van woningen en een school in het gedeelte van de Indische Buurt tussen Borneostraat en Zeeburgerdijk. In 1921 wordt bij de derde fase van de bouw van de Indische Buurt, tussen Molukkenstraat, Zeeburgerdijk en Joodse begraafplaats wederom enige tijd gestaakt. Ditmaal zijn het de grondwerkers die bezig zijn met het ophogen van de ondergrond en verhoging van het weekloon eisen. In 1924 wordt tijdens een werkstaking bij Werkspoor een werkwillige ernstig mishandeld op de Zeeburgerdijk, aldus een bericht in het Algemeen Handelsblad van 10 oktober 1924: Vervolgens stond ter zake van openlijke geweldpleding terecht een 31-jarige man, die op 4 Juni l.l. tijdens de werkstaking bij “Werkspoor” een werkwillige zou hebben mishandeld. Bedoelde werkwillige werd in den namiddag van 4 Juni op den Zeeburgerdijk door niet minder dan 50 personen gemolesteerd. Zij scholden hem uit voor “mafferd” en van alle kanten ontving hij van zijn belagers slagen, trappen en stompen. Ten slotte wist hij zich los te rukken en de helden te ontloopen. Volgens de tenlastelegging heeft beklaagde zich te midden der aanvallers bevonden en zich eveneens aan de mishandeling schuldig gemaakt. De beklaagde ontkende: hij is bij het voorgevallene niet aanwezig geweest. De aangevallene verklaarde den bekl. er niet bij te hebben gezien. Vier dagen later kwam een politie-agent bij hem om te vragen of hij van het geval geen werk wilde maken, doch hij vond ‘t maar veiliger bij de politie geen aangifte te doen. De bedoelde agent van politie verklaarde gezien te hebben, dat bekl.
73
zich te midden van de stakers bevond en dat bekl. aan de mishandelingen heeft meegedaan. Hij achtervolgde hem op de fiets en sprak hem bij de Celebesstraat aan. De bekl. liep toen hard weg. Later kwam hij zijn adres te weten en op 4 Juli vervoegde hij zich een bekl.’s woning, bij welke gelegenheid bekl. den agent minder vriendelijk ontving. Het O.M. is door het verhaal niet overtuigd en schorst de zaak voor aanvullend onderzoek. Vanaf eind oktober 1926 is er sprake van een staking van 18 schilders aan de Zeeburgerdijk (hoek Molukkenstraat), die geproclameerd is door de R.K. Bouwarbeidersbond, de Moderne Schildersgezellenbond en de Federatie van Bouwarbeiders, die tot april 1927 aanhoudt. Daar bij een werk van dezelfde aannemer Bakker in Amsterdam West een 300-tal arbeiders ongeregeldheden veroorzaakt waarbij ook met een revolver geschoten wordt, worden drie schilders van de Zeeburgerdijkstaking wegens medeplichtigheid gearresteerd. De staking eindigt uiteindelijk omdat patroon De Vries het werk geheel en al staakt, waarna een nieuwe patroon Hartman het werk overneemt en de schilders de gevraagde fl. 375 per huis wil geven (in plaats van fl. 247,50 door Bakker) en de ontslagen schilders weer in dienst neemt. Dat wat betreft de stakingsgeschiedenis van de bouw van de Indische Buurt.
Doorgang Eerste van Swindenstraat – Javastraat Het zal tot vlak voor de Tweede Wereldoorlog duren dat onder voortdurend aandringen van Buurtvereniging Ceram een spoorboomloze doorgang tussen de Eerste van Swindenstraat en de Javastraat zal worden gerealiseerd, maar al in juni 1902 wordt hiervoor door de Vereeniging buiten de Muiderpoort voor gepleit. De Telegraaf bericht: Gemeenschappelijk verkeer Het volgende adres is verzonden aan den minister v. W.H. en N.: Vereeniging buiten de Muiderpoort te Amsterdam, tot veredeling van ‘t volksvermaakt en ter behartiging van de belangen der bewoners. Opgericht 1 Augustus 1893. Goedgekeurd bij Kon. besluit an 29 Jan. 1895. Aan Zijne Excellentie den Heer Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid, Den Haag. Excellentie! Het bestuur van de aan het hoofd dezer vermelde vereeniging, die zich meer in het bijzonder geroepen gevoelt om de belangen dezer omvangrijke en zich steeds meer uitbreidende buurt te behartigen, geeft zich namens die vereeniging de eer het navolgende overwegend verzoek tot een
74
spoedig en nauwgezet onderzoek vanwege uw departement, aan de daarbij betrokken autoriteiten en deskundigen te willen doen onderwerpen, om de hier kortelings gestelde gronden: 1e. De uitbreiding dezer gemeente buiten de Muiderpoort in de laatste jaten, vooral waar het betreft de Indische wijk, gelegen buiten het bij-station Muiderpoort, heeft het allernoodzakelijkst gemaakt, dat een einde kome aan het ongerief voor het gemeenschappelijk verkeer aldaar, veroorzaakt door de zich met minuten afwisselende afsluitngsboomen, die noodig zijn voor Staats- en Hollandsche Spoorweg-communicatie. 2e. Ware één enkele afsluiting slechts belemmerend voor dat verkeer, zooveel te grooter blijkt het ongerief, dat met verschil van enkele oogenblikken personen en rolmaterieel ook door eene tweede afsluiting van alle gemeenschap wordt afgesneden, zoodat handel, vervoer, brandweer en geneeskundige hulp, en deze beide laatsten vooral in spoedeischende gevallen, beduidende stoornis ondergaan, zoodat de publieke veiligheid en daarmede het belastingbetalend publiek daarin op urgente wijze voorziening vorderen. 3e. De mogelijkheid om daarin de voorzien wordt door art. 20 van het reglement op de spoorwegmaatschappijen zeer vergemakkelijkt. Overtuigd, dat beiden der daarbij betrokken spoorwegdirectiën ons gevoelen volkomen zullen deelen, hebben wij de eer Uwe Excellentie beleefdelijk te verzoeken het daarheen te willen leiden, dat in die dwingende behoefte, hetzij door een tunnel of viaduct ter beoordeeling van de daartoe door Uwe Excellentie aangewezen deskundigen, ten spoedigste worde voorzien en welk verzoek nog te meer zijn grond vindt in de omstandigheid, dat de Gemeente door de verbinding der 1e Van Swindenstraat met die nieuwe groote buurt, oneindig meer gebaat zal zijn, dan bij een onlangs aangelegden tunnel aan den Zeeburgerdijk. ‘t Welk doende, Namens de Vereen. voornoemd: (get.) J.F. de Booy, Voorz. (get) A. Zeegers, Loco-Secr. Amst., 12 Juni 1902 In 1905 wordt de eerste voetgangersbrug bij het Muiderpoortstation gebouwd. Een definitieve oplossing laat zoals gezegd wat langer op zich wachten. Dit heeft als gevolg dat steeds meer vrachtverkeer gebruik gaat maken van de Celebesstraat om vanuit de Javastraat via de Zeeburgerdijk de buurt uit te komen. Dit leidt uiteindelijk zelfs in 1926 tot een verbredingsvoorstel van dit stuk Celebesstraat (door versmalling van het gazon langs het spoor) door B. en W., waar de Raad zich mee akkoord verklaard.
Arabieren Uit de Telegraaf van 21 juli 1902:
75
De Bedouïnen komen De Bedoeinen, die in de zoölogische tuinen te Dresden, Berlijn, Leipzig, Glasgow, Kopenhagen en Keulen de grootste belangstelling wekten, zullen nu ook hier op de wielerbaan, Zeeburgerdijk 80, hun tenten opslaan. De troep komt Vrijdag e.k. per extra-trein Staatsspoor aan en begint Zaterdag n.m. zijn voorstelling. Hij bestaat uit 70 personen, t.w. Bedouïnen, Derwitschen en Berbernegers (mannen, vrouwen, kinderen, ruiters, handwerkers, danseressen en muzikanten) en voert 20 Arabische volbloed hengsten, 12 renkameelen en 4 Egyptische ezels met zich mee. Een grootsch decoratief, echte Bedouïnetenten, een wezenlijk Arabisch café, een handwerkbazaar, zullen bij de voorstelling het milieu uitmaken. Omstreeks 10 jaar geleden was hier ook een Bedouïnenkamp het grootste aantrekkingspunt voor stad en omgeving, maar de troep die nu in aantocht is, is, naar ons verzekers wordt, veel groter en heeft betere ruiters. Er zullen tooneelen uit het woestijnleven worden voorgesteld en de Bedouïnen zullen in de ruiterscene toonen dat hun roep “De beste ruiters te zijn”, gerechtvaardigd is. De handwerkers, 10 in getal, zullen met de primitiefste gereedschappen voor onze oogen de voornaamste voortbrengselen van Egypte vervaardigen en wij zullen gelegenheid hebben den zin voor vorm en kleur van de Egyptenaren te leeren kennen. In het Arabische café zal een nationale dans met nationale muziek worden uitgevoerd en echte Arabische mokka, voor onze oogen gezet, kosteloos worden rondgediend. Dit zeer belangwekkende ethnografische schouwspel, hetwelk een beeld geeft van het land der Farao’s, zal bij ons wel evenveel succes hebben als in bovengenoemde steden. Al spoedig worden meer bijzonderheden bekend. Zo weet het Nieuws van de Dag enige dagen later te melden dat speciaal voor het Bedouïnenkamp tot 11 uur ‘s avonds speciale trams worden ingezet. Tevens is er sprake van motorbootjes om bezoekers weer terug naar de stad te brengen. Het aantal bezoekers in Aken, waar het kamp zich nu nog bevindt, zou ongeveer 20.000 bedragen. Uiteraard wordt door de exploitanten van de wielerbaan stevig geadverteerd, in onder andere het Nieuws van de Dag, het Algemeen Dagblad en De Telegraaf. Op 25 juli arriveert de troep. Het Nieuws van de Dag meldt: Tegen halfzes gisteravond kwam de trein uit Aken, met het eigenaardige Arabisch volkje. Eenigen van hen, die reeds eerder gekomen waren, zaten tusschen kisten en koffers neergehurkt op het perron en speelden met Duitsche muntstukken, blijkbaar vol hoop er wat Hollandsch geld bij te krijgen. Eén van hen, een aardige jonge vent, met vroolijk uiterlijk en guitige, zwarte oogen, kon zoo’n beetje met de omstanders praten. Hij sprak een woordje Duitsch, zoo goed en kwaad als ‘t ging. Toen hij een dubbeltje kreeg, informeerde hij sterk, hoeveel sigaretten daar wel voor te krijgen waren.
76
Een zeer grappig en vlug Arabiertje is Abdoel Hamid, het zoontje van den hoofdman Masereh Issah. Sanbo, de toovenaar, is een Bergerneger, die haast nog vlugger als Bamberg, guldens in iemands zak toovert. Hij is tevens de kampioen-hardloper. Met een Bedouïnen-hoeratje werd de trein ingehaald. Dadelijk werden door de losse kruiers, die al op een kwarweitje stonden te wachten, de handen uit de mouwen gestoken. Het bruine volkje en de halfnaakte, gitzwarte Berber-negers maakten zich niet druk. Ze zaten er kalm bij neer en rookten bedaard een pijp of een sigaret. De impressario, Dr. Goldman, had natuurlijk zijn handen vol. Het was een aanhoudend gehol en gevlieg op het perron. De hoofdman, die een lange, zwarte tunica droeg en een grooteren tulband op had, brulde in het Arabisch tot de luilakken, dat ze hunne kameelen en paarden moesten zadelen. Hij is geen ventje om zonder handschoenen aan te pakken. Wanneer hij op zijn Arabisch gaat vloeken, dan siddert en beeft de geheele bruine bende. Na ruim een uur was de karavaan gereed om te vertrekken. De kameelen en de kleine mooie paardjes waren omhangen met schreeuwend gekleurde kleedjes, waarop allerlei figuren van schelpen. De optocht werd voorafgegaan door politie te paard. Met moeite kwam men door de menschenmassa. Vooraan reden eenige rijtuigen met vrouwen, daarachter volgden twee Berbernegers op bloote voeten, met lange stokken in de hand, en ten slotte kwam de troep logge, bultige dieren en de vurige paarden met hun berijders, die met een kalm uiterlijk en rustig een sigaret dampende, op hunne woestijnpaarden over de Amsterdamsche keien hobbelden. Zoo ging het snel door de Sarphatistraat naar den Zeeburgerdijk, door een menigte menshcen nagestaard en achtervolgd. Het was vermakelijk alle op- en aanmerkingen van het publiek te hooren. Sommigen spraken van “Atjehers”, “bruine Kaffers” en “Hottentotten”. Anderen maakten zich er vanaf met te zeggen: “‘t binne allemaal zwarte Indianen uit Amerika.” In het kampement gekomen, zocht elk een goed plekje, om uit te rusten van de vermoeienissen. Daarna begon men met het opslaan van de tenten. Zelfs het anders zo serieuze sociaal democratisch dagblad Het Volk wijdt op luimige wijze enige regels aan de aankomst van het bedoeïenenkamp. Een stuk woestijn is met pak en zal overgebracht naar het middenterrein van de Wielerbaan aan den Zeeburgerdijk. Een stuk woestijn met al wat er op leeft, o.a. kameelen, paardebeesten, ezels, bedouïnen, enz. enz. enz…. een stuk woestijn waar ‘t nu straaltjes op regent. Dit laatste verstoort de illusie, maar overigens kan men voor vijftig cent (het duurt een paar weken) de prentjes waaraan men zich weleens vergaapt heeft in reisbeschrijvingen werkelijkheid zien worden. Ter wille van de illusie – want heusch bij regen kun je in geen rechtgeaarde woestijnstemming komen – stellen we nadere mededeelingen over deze tentoonstelling van menschen uit. Op zaterdag 26 juli 1902 vindt de eerste voorstelling plaats, onlangs slecht weer. Het terrein is om 12 uur open en er zijn voorstellingen om 14.30, 16.30 en 20 uur. Entree is een gulden, voor kinderen en militairen halve prijs. Het Nieuws van de Dag doet een verslag van de eerste voorstelling:
77
Zaterdagmiddag gaven de bewoners van Arabië hun eerste voorstelling op het middenterrein van de wielerbaan aan den Zeeburgerdijk. Ze hadden het kampement betrokken. Behalve de vier pyramiden waren er vijf kleine en een groote tent en eenige tentjes, waarin Aarabische handwerkers, als schoenmakers, wevers, pottenbakkers, koperslagers en houtdraaiers, die allen hun bedrijf uitoefenden. De bruine bende bezit twintig Arabische volbloedhensgten, twaalf kameelen en vier Egyptische ezels. Om half drie ving de voorstelling aan. Er was, in weerwil van het slechte weder van hedenmorgen, nog al veel publiek, De groote tribune was tamelijk goed bezet. Juist toen de karavaanoptocht begon, kwam het zonnetje, dat zich van morgen schuil gehouden had, lachend van achter de wolken te voorschijn. Begonnen werd met een jacht op een paardendief. Als een razende rende de dief, een halfnaakte Arabier, het terrein rond op een gestolen paard, achtervolgd door een vijftal andere ruiters. Er werd op hem geschoten, doch ze raakten hem blijkbaar niet. De dief werd gegrepen en naar het kamp gesleurd. Hierna volgde een voorstelling uit den kameel- en slavenhandel. Het was een typisch gezicht, toen de koopman, een dikke Arabier, zijn koopwaren keurde. De beide slaven, twee jonge, gitzwarte Berber-negers, werden bekeken als paarden op de Biltsche jaarmarkt. Voor de pauze werd nog aanschouwelijk voorgesteld, hoe de woestijnroovers een karavaan overvallen. Daarbij werd natuurlijk hard gegild, gerend en geschoten. Dat is iets voor jongens, die van zulke spelletjes houden. Zij kunnen hier hun hart ophalen. Het aardigste van de voorstelling was wel het rennen van ezels, bereden door negerjongens, van de kameelen en de vlugge vurige paardjes. Na de pauze gaven de Derwischen een voorstelling. Ze begonnen met een Zikr-gebed, waarbij gezongen wordt – saaie, langgerekte eentonige muziek – en de hoofden gelijkmatig naar alle kanten bewogen worden. Het geheele lichaam is dan in beweging. Buik, ooren, hoofd, armen en beenen, alles schijnt zich te bewegen. Het is een vreemd gezicht! Minder aardig was – er werd druk voor geapplaudiseerd – het eten van gloeiende kolen en het bestrijken van het lichaam met een gloeiend ijzer en het eten van glas. Er was er een, die een naald door de wangen stak. ‘t Is haast ongeloofelijk. Hoe het gedaan wordt en hoe het komt, dat de arme kerels geen pijn lijden, is wel een raadsel. Een jonge Bedouïn vermaakte het publiek door brandende vetkaarsen in zijn mond te steken. Dezelfde gebruikte een brandende fakkel als waaier en bestreek zijn tong met een gloeiend ijzer. In de groote tent werd door vier vrouwen een heupdans uitgevoerd, opgeluisterd door nationale muziek en zang. Arabische mokka, die in ‘t bijzin van het publiek bereid werd, werd gratis aangeboden. We zouden haast nog vergeten melding te maken van de séance der toovenaars. Zij zijn ook lang niet onverdienstelijk. Een bezoek aan het kamp is wel aan te raden, al ligt het wel wat ver buiten de stad. De electrische tram zal gedurende het verblijf van de Bedouïnen tot 11 uur blijven rijden! De voorstellingen worden een aantal weken gehouden. Bijzonderheid is de islamitische trouwpartij die op 13 augustus in het kamp plaatsvindt, waarbij de
78
bedoeïen Abdul Hadi Oar in het huwelijk treedt met het meisje Senab Salsch. Vermoedelijk betreft het hier overigens geen echt huwelijk, maar eveneens een stukje show. Volgende bericht is het ontsnappen van een der bedoeïenen. Hierover meldt het Nieuwsblad van het Noorden op 16 augustus: Een der Bedouïnen uit het Bedouïnenkamp aan den Zeeburgerdijk, is sedert gisteren zoek. Omtrent de oorzaak zijner verdwijning zijn zonderlinge en fantastische verhalen in omloop. Het best in den smaak valt de lezing, dat eene deftige dame van de Heerengracht den jongen zoon der woestijn per rijtuig geschaakt zou hebben, waartoe zij hem een stel Europeesche kleeren in handen zou hebben gespeeld. Zij zou dan met hem naar de stad Aken getrokken zijn. Aangezien het echter meer voor de hand ligt, dat de jonge man op eigen gelegenheid een slippertje heeft gemaakt om Amsterdam wat beter te leeren kennen, dan waartoe hij het verblijf binnen de houten omheining van de Wielerbaan gelegenheid geeft, verwacht de impressario zijn spoedigen terugkeer, zonder te willen gelooven, dat eene dame van de Heerengracht hem zoo plotseling voorgoed zou hebben ontheven van de verdere verzorging van dit lid zijner troep. Op vrijdag 22 augustus 1902 vindt de laatste voorstelling op de Zeeburgerdijk plaats, waarna het gezelschap naar Groningen vertrekt. De jonge bedoeïen is dan nog niet terug. Ook een eenzame kameel blijft achter. Het slachthuis is nabij.
Een tramritje in 1902 De Amsterdamse correspondent van de Leeuwarder Courant maakt in november 1902 een proefritje in de nieuwe tram – tram 6 – van de Linnaeusstraat, over de Zeeburgerdijk, naar het Entrepotdok. En in de Plantage aangekomen wandelde ik langs de terreinen van onze onvergetelijken dieren- en plantentuin naar de Mauritskade – den ouden buitensingel – bij de Linnaeusstraat. Het had mij namelijk reeds lang gestoken, dat daar sinds maanden een electrische tramlijn is gekomen, waarvan ik tot nog toe geen gebruik had gemaakt. En dat was mij te kras, een nieuwe tram en ik er nog niet in geweest! Zoo nam ik dan plaats in het van nieuwheid glinsterende voertuig en ging er weldra mede op weg. Veel passagiers maakte de reis niet mede. Wij waren met ons drieën, allen nieuwsgierigen. De tramlijn loopt dan ook langs abattoir en entrpotdok, twee plaatsen waar Zondags niets te doen is en stopt in een vreemd straatje, in een buitenwijk, waar men anders nooit komt. Voor den Amsterdammer is de rit echter zeer belangwekkend. De bereden weg heette vroeger Zeeburgerdijk, en verhief zich toen boven de omgeving, een polderland. Dit is voor het grootste gedeelte nog het geval en de nieuwe Archipelwijk, waarover ik vroeger wel schreef en die in de onmiddelijke nabijheid van deze tramlijn ligt, is dan ook op laag gelegen grond gebouwd. Hier loopt echter ook de spoorbaan van de Holl. Ijzeren Spoorweg Maatschappij Amsterdam – Hilversum, de zg. Oosterspoor, en was de toestand gebleven als vroeger, dan had de tramlijn de spoorwegrails moeten kruisen. Dit zou vaak tot veel oponthoud aanleiding hebben gegeven en daarom is men er toe overgegaan, de baan te ondergraven en er een ijzeren brug in te brengen, waardoor de tramlijn passeert. Natuurlijk kon men het verkeer van de spoorweglijn niet
79
stremmen, zelfs voor geen haloven dag. Men heeft toen eenvoudig de richting een weinig veranderd, eerst de nieuwe lijn met de brug in orde gebracht, en toen de oude weggegraven. In de tramlijn is hierdoor ter plaatse een inzinking gekomen. Men daalt – ik zou bijna zeggen duikt – onder de brug door en stijgt dan weer. En nu is het duidelijk, dat men dit alleen kan doen met een electrische tram, want paaren zouden de vrij beduidende helling niet kunnen bestijgen met een vollen tramwagen achter zich. Het oude café Het Vosje, ook in vroegere brieven door mij vermeld, is nu geheel verdwenen en de schietbanen zijn een heel eind verlegd. De archipelbuurt breidt zich uit, maar er staan nog geheele rijen huizen onbewoond. Zij zijn allen ingericht voor étage woningen, maar naar men mij vertelde, zijn de huurprijzen wel wat hoog gesteld. Wie zeven of acht gulden in de week kan verwonen, wil niet mer z’n drieën buren dezelfde trap gebruiken. De tram snelde intusschen voort en bij het Café Restaurant Zeeburg namen wij onzen draai en reden over de abattoirbrug. Dat Café is ook iets nieuws en heeft zijn ontstaan de danken aan de drukte van het abattoir. Vlak er naast is nu de oude Wielerbaan opgeslagen, die het eerste levenslicht aanschouwde tijdens de tentoonstelling van 1895, en gedurende eenige jaren in het Willemspark een plaats vond. De wedstrijden, bij Café Zeeburg gehouden, hebben weer heel wat belangstelling getrokken, maar de directie heeft in het afgeloopen seizoen zich bijna leelijk in de vingers gesneden door wedstrijden van vrouwen in sportcostuum uit te schrijven. Men begrijpt wel wie zich daartoe leenden en een sportautoriteit heeft mij destijds verteld, dat als de directie doorzette, de wedstrijden dáár niet meer door het Bondsbestuur erkend zouden worden. Dat moet iets erg verschrikkelijks wezen: – maar ik ben geen deskundige. Het hier gebouwde café “Zeeburg” heeft echter niets te maiken met het oude van dien naam, waarbij wij in jonge jaren gingen visschen. Dat staat er nog, voor zoover ik weet aan den IJkant, maar het moet er door allerlei nieuwe werken erg veranderd zijn. De tram reed, terwijl ik zoo zat na te denken, de Veelaan door, welke het abattoir in twee gedeelten snijdt, waardoor men een aardig kijkje op de markten heeft. Vee was er nu niet, en de markten geleken wel stille dorpspleinen, terwijl het directiegebouw veel van een kerkje heeft. Zoo scheen het abattoir een rustig, zelfs schilderachtig plekje, want men heeft er nog al boomen geplant, die nog eenige verdroogde bladeren droegen, en het geheel getuigde weer van een echt Hollandsche zindelijkheid. En toen draaide de tram weer om den hoek en reden wij achter het abattoir langs tot wij bij den ingang van het nieuwe Entrepodok stopten.
Dagpauwoog De winter van 1902 op 1903 zet zeer streng in. Ondanks de waarschuwingen voor onbetrouwbaar ijs wegens de werking van het gemaal, wagen diverse jongens zich in december op het ijs van het Lozingskanaal. Hierbij komen in deze maand 2 jongens en 2 redders (de broers Hammer uit de Pieter Vlamingstraat, werkzaam op de sloepenmakerij van hun vader aan de Zeeburgerdijk) om het leven.
80
Het weer is echter begin januari 1903 helemaal omgeslagen en is nu zeer zacht. Zo zacht zelfs, dat er aan de Zeeburgerdijk een vroege vlinder wordt waargenomen, een Dagpauwoog, welke door de heer Bonger wordt gevangen. Het geval leidt tot ophef en educatieve discussie in de media.
Politie in de Indische Buurt Voor de aanleg van de Indische Buurt worden politiezaken op de Zeeburgerdijk behartigd door politiebureau Muiderpoort. Het is niet bekend wanneer de eerste politiepost in de Indische Buurt geopend is, maar deze bevindt zich in april 1903 in ieder geval op Zeeburgerdijk 141; er wordt dan telefoon aangesloten (nr. 5106). De post wordt in april 1911 voor enige tijd opgeheven en vervangen door een politieposthuis op Javastraat 31, maar is vanaf 1921 weer als verplaatsbare post aan de Zeeburgerdijk gevestigd, op de kruising van de Zeeburgerdijk en de Veelaan. Na 1942 zijn er geen berichten meer over een politieposthuis aan de Zeeburgerdijk te vinden.
Derde Ambachtschool aan het Ambonplein In mei 1903 besluit de Amsterdamse Gemeenteraad over te gaan tot het oprichten van een Derde Ambachtschool in Amsterdam. De geschiedenis van de Amsterdamse ambachtscholen is verbonden aan de Maatschappij tot Verbetering van den Werkenden Stand (1853), die in 1861 haar eerste Ambachtschool voor de Arbeidende Klasse in gebruik neemt, aan de Oudezijds Voorburgwal. De ambachtschool is vooral een technische school, en bedoeld voor het opleiden tot een vak - in drie jaar - van kinderen uit de laagste stand. Er is grote belangstelling voor de school, die al na enige jaren later naar de voormalige Stadsarmenschool in de Gravenstraat trekt en vervolgens in 1868 naar de Weteringschans verhuist. In 1884 wordt besloten een tweede vestiging op te richten. Een geschikt gebouw wordt gevonden in een leegstaande school in de Westerstraat. De Maatschappij voor den Werkenden Stand, zoals de vereniging inmiddels heet, wordt vanaf 1891 behalve door Amsterdam ook door het Rijk gesubsidieerd. Wanneer de plannen tot het oprichten van een Derde Ambachtschool steeds concreter worden, stelt de Gemeente Amsterdam hiervoor een jaarlijks bedrag van fl. 42.500 beschikbaar te willen stellen, maar onder uitsluitende voorwaarde dat het Rijk dezelfde bijdrage op zich neemt. Het komen tot overeenkomst heeft nogal wat voeten in aarde. Pas in 1909 zijn partijen het eens. Inmiddels zijn er wachtlijsten
81
van honderden leerlingen ontstaan. Als lokatie wordt de nieuwe Indische Buurt gekozen, waar op dat moment juist ook een start gemaakt wordt met de bouw van vele honderden arbeiderswoningen, na de eerste lichting woningen rond de Javastraat, die meer op de middenstand gericht zijn. Op 19 augustus 1912 wordt de school, waarvoor een fors bedrag van maar liefst fl. 432.000 beschikbaar is gesteld, geopend. De school kan 500 dagleerlingen en 825 avondschoolleerlingen bergen. Het is een prachtig gebouw geworden, met een hoge klokketoren en een enorm grondoppervlak van 74 bij 51 meter. De schoolmeubelen zijn vervaardigd door timmerfabriek De Snelheid, voor bijna fl. 20.000. Als directeur gaat functioneren de ervaren heer E. Jelsma, die al sinds 1890 aan de Eerste Ambachtschool verbonden is, en medeoprichter is van de Vereeniging tot Bevordering van de vakopleiding voor handwerkslieden in Nederland. Het schoolgeld voor de leerlingen is afhankelijk van het inkomen der ouders en varieert in principe van 6 tot 40 cent per week. Onvermogenden kunnen zelfs kosteloos geplaatst worden. Het is wel de bedoeling dat de leerlingen een lagere schooldiploma bezitten, maar als dat niet het geval is, voldoet een goed woord van een hoofd des school of kan men eventueel via een onderzoek laten zien wel enige ervarenheid in lezen, schrijven en rekenen te hebben, wat wel een minimale voorwaarde is. Hieronder een korte beschrijving van de binnenzijde van de school zoals die in 1912 wordt opgeleverd. Men treedt het gebouw binnen door een groote vestibule, op den achtergrond waarvan het trappenhuis zichtbaar is. Op de vestibule komen uit links een bestuurskamer en een spreekkamer, rechts de kamer voor den onderdirecteur en een conversatiekamer voor de leeraren. Aan de overzijde zijn aan weerskanten twee kleedkamers. Ook de portiersloge en de afdeeling architectuur bevinden zich hier. Langs de beide lange zijden van het gebouw strekt zich een gang uit, waarop de klasselokalen en werklokalen uitkomen. Er zijn zes groote werklokalen voor stukadoors, metselaars, steenhouwers, vuurwerkers en bankwerkers (twee), en voorts lokalen ten dienste van vakteekenen voor stukadoors en metselaars, smeden en electriciens, benevens een modellenkamer. In het midden van het gebouw is een groote binnenplaats uitgespaard (groot 31.57 x 25.93 Meter). Langs het trappenhuis, dat zijn licht ontvangt door gekleurde ramen, versierd met de attributen der verschillende ambachten, gaat men omhoog naar de 1e verdieping. Hier zijn om de vestibule gegroepeerd de kamer van den directeur, twee theorielokalen en een houtdraaierij, benevens lokalen voor gipsmodellen, modellen voor technisch onderwijs en afgewerkte teekeningen, een schrijfkamer en een lokaal voor platen, boeken en portefeuilles. Aan de gangen zijn gelegen zes werklokalen, namelijk 3 voor timmeren, 2 voor bankwerken en 1 voor boek en plaatwerken. Voorts die
82
theorielokalen (handteekenen en vakteekenen voor schilders) en een groot schaftlokaal voor de jongens die ´overblijven´. De tweede verdieping is verdeeld in lokalen voor mondeling onderwijs in electrotechniek, een groot schilderlokaal en een daarbij behoorend theorielokaal, lokalen voor leermiddelen en modellen ten dienste van het onderwijs in teekenen van de toekomstige electrotechnici, een afdeeling afgewerkte teekeningen, en een lakkamer. Ook zijn op deze verdieping werkplaatsen gelegen en wel vijf in het geheel, namelijk een voor de lood en zinkwerkers, een voor de meubelmakers, twee voor de electr. houtbewerking, benevens vier groote theorielokalen (teekenen voor meubelmakers en lood en zinkerwerkers en vakteenenen voor smeden en electriciens). Ook een magazijn voor de vervaardigde werkstukken treft men op deze verdieping aan. De derde (zolder) verdieping, bevat twee theorielokalen, een schilderswerkplaats, een magazijn voor teekenbehoeften, een kamer voor de leeraren, twee lokalen voor het handteekenen en twaalf lokalen voor het vakteekenen. Deze verdieping zal hoofdzakelijk gebruikt worden voor de avondteekenschool. Diep in den grond (plm. 3,5 Meter beneden A.P.) ligt de verwarmingskelder. Daar boven (op 0,90 M A.P.' volgt de zoogenaamde `tunnel´, een breede, in het vierkant gebouwde gang voor de berging van de buizen der centrale verwarming, waterleiding, rioleering en electrische verlichting. Het onderwijs is op breede leest geschoeid. Deze modelinrichting op het gebied van vakonderwijs voorziet voor de hoofdsstad in eene groote behoefte. De Derde Technische School aan het Timorplein weet het lang te redden, vanaf 1954 als L.T.S. Vanaf de jaren tachtig begint het aantal leerlingen terug te lopen. Uiteindelijk sluit de school in 2004 de deuren. Na een intensieve verbouwing in 2006 en 2007 wordt het gebouw tegenwoordigd gebruikt door de StayOkay jeugdherberg, het culturele complex van Studio K, conferentieruimtes van IIRE en kent het daarnaast een aantal bedrijfsruimtes. Nog enige weetjes en anecdotes over de school. Er gebeuren in de loop der tijden nogal wat ongelukjes en ongelukken op school, voor zover alle zonder dodelijk gevolg. Meest ernstig ongeval vindt wel plaats kort na de opening van de school, in november 1913, wanneer een 15 jarige jongen met zijn hand in een machine terechtkomt. Het lichaamsdeel wordt volledig verbrijzeld. In mei 1919 organiseert het Nederlandsch Schoolmuseum een grote tentoonstelling voor schoolkinderen in de Derde Ambachtschool op het Timorplein. De tentoonstelling, waarop onder andere batikwerk, een echte goudklomp, producten uit Nederlands Indiè, opgezette dieren en vele andere voorwerpen vertoond worden, is een groot sukses waar nog jaren over wordt doorgepraat.
83
De C.P.H. deelt in oktober en november 1932 pamfletten bij de Derde Ambachtschool uit, waarin onder andere opgeroepen wordt om tegen de leraren in opstand te komen en tot schoolstaking over te gaan. Inderdaad trekt een aantal leerlingen naar een C.P.H. bijeenkomst in de Diamantbeurs. Het socialistisch dagblad Het Volk spreekt er schande van. In 1937 viert de school haar 25 jarig bestaan. Er zijn dan 900 leerlingen op de dagschool en 800 leerlingen op de avondschool. De school is dan de grootste technische school van Nederland. Schrijver Ab Caransa is een van de 109 Joodse leerlingen (9% van het totale leerlingenaantal) die in 1941 wegens zijn Jood zijn van de school verwijderd wordt. Hij schrijft daarover het boek Van School Verwijderd, Jood: Dokumenten Betreffende De Verwijdering Van Joodse Leerlingen Van Amsterdamse Ambachtsscholen in 1941. In 1964 wordt het schoolgebouw grondig gerenoveerd en uitgebreid. De beroemde voetbaltrainer Rinus Michels, die Ajax en het Nederlands elftal in de eerste helft van de jaren zeventig tot grote hoogte weet op te stuwen, was leraar gymnastiek aan de school aan het Timorplein. Wanneer de Nederlandse regering in 1985 besluit de 18 jarige leerling van de Derde Technische School aan het Timorplein Soepono Singodikrono terug naar Suriname te sturen, komt de hele school in tot twee maal toe in staking. Singo mag uiteindelijk blijven.
Moord in de Celebesstraat Op 25 juli 1903 wordt op Celebesstraat 24 de 27-jarige Geertruida Jongsma vermoord met een zogenaamd ‘schoenmakersmes’. De moord is gepleegd door de 19-jarige inwonende broer van de echtgenoot van mevrouw Jongsma, schoenmaker Luier van der Laan. De politie, rechercheurs Vierkant en Van der Bult van politiebureau Muiderpoort, worden gealarmeerd door de zuster van Gertruida (werkzaam als dienstbode in Den Haag) en kunnen zich toegang tot de woning verschaffen via de naastgelegen melksalon van de heer Offermeijer, waar zij in de keuken een stoffelijk overschot aantreffen. Uit sporen van de worsteling – er zijn in totaal 17 messteken gegeven – blijkt dat de 1 m 65 lange dader (tenger, klein blond kneveltje, geen baard) mogelijk oneerbare bedoelingen op het oog had, alvorens hij het slachtoffer de hals afsneed. Ook zijn kostbaarheden en geld verdwenen. Luier staat ongunstig bekend in de buurt, omdat hij al op 13-jarige leeftijd in een bos te Groningen een kameraadje vermoord had en daarvoor een straf van zeven jaar in de gevangenis in ‘s-Hertogenbosch moest
84
ondergaan. Na vervroegd te zijn vrijgelaten wegens goed gedrag, werd hij door zijn broer, schoenmaker Hendrik van der Laan, in huis aan de Celebesstraat opgenomen om hem op die manier op het goede pad te houden. Zijn vrouw (uit de Staatsliedenbuurt afkomstig) had hier wat bezwaren tegen, zodat hierover soms wat onenigheden tussen de echtelieden bestonden. Ook had Luier een uitgekiende manier van sarren, waardoor het – volgens verklaringen van buurtbewoners – wel eens voorkwam dat het toekomstige slachtoffer hem een blauw oog sloeg. Na zijn daad is Luier – net als zijn broer uit Uithuizen (Groningen) afkomstig – met de noorderzon vertrokken; men vermoedt dat hij zich in Rotterdam bevindt waar hij zijn diensten aan schoenmakers aanbiedt. Er gaat een opsporingsbevel uit. Geertruida Jongsma wordt op 31 juli 1903 vanuit het Wilhelmina Gasthuis begraven op kerkhof Vredenhof aan de Haarlemmerweg. Diezelfde avond geeft Luier, die enige dagen door Nederland en België heeft gezworven, zich plotseling aan bij een op de Lijnbaansgracht surveillerende politieagent. Hij bekent de moord, maar heeft geen enkele verklaring voor zijn daad. Hij doet het voorkomen alsof zijn geestesvermogens gekrenkt zijn. De verdachte verklaart dat hij op zaterdagmiddag omstreeks 17 uur plotseling een onbedwingbare neiging kreeg zijn schoonzuster te vermoorden. Hij had haar aangegrepen en met het schoenmakersmes twee sneden in de hals aangebracht. Het slachtoffer was gillend naar achteren gelopen om te ontvluchten via de veranda, maar de dader had haar weer naar binnen getrokken en haar voor dood in de gang achtergelaten, waarna hij – zich gewassen hebbend – was vertrokken met medeneming van enige bezittingen. Luier geeft aan al langere tijd een enorme drang tot moorden te hebben gehad en wenst een levenslange gevangenisstraf te krijgen. Bij de rechtzitting in februari 1904 wordt de verdachte gedegenereerd, maar niet krankzinnig verklaard. De gevangene blijkt in twee schriften zijn levensgeschiedenis te hebben opgeschreven, waarin hij onder andere zegt zich diverse malen van kant te hebben willen maken onder het motto: “hoe eer iemand dood is, hoe beter het is”. Door de openbare aanklager wordt moord met voorbedachte rade ten laste gelegd en levenslang geeist. De verdachte blijkt in gevangenschap verklaard te hebben op zaterdagmiddag een onbedwingbare neiging gehad te hebben zijn schoonzuster met oneerbare bedoelingen aan te grijpen. Nadat deze de toenaderingspoging had afgewezen, kwam hem in gedachte haar te moeten vermoorden. Na de moord, toen hij haar in de gang zag liggen, heeft hij haar onderkleren losgetrokken. Later was nog het denkbeeld bij hem opgekomen zich op te hangen. Verdachte houdt dit verhaal vol tijdens de rechtzitting.
85
Op 24 februari 1904 wordt Luier van der Laan tot levenslange gevangenisstraf veroordeeld. Het pand waar de moord plaatsvond is inmiddels verdwenen en vervangen door nieuwbouw. Of Luier van der Laan ooit nog vrij is gekomen vertelt het verhaal verder niet. Zij mogen allen rusten in vrede.
Kinderlokker Aan de Zeeburgerdijk is het vanaf de jaren tachtig van de negentiende eeuw niet pluis. Er wordt steeds vaker ingebroken en beschonken wandelaars die de afgelegen café’s bezoeken worden regelmatig beroofd. Ook is er waarschijnlijk sprake van prostitutie, In 1900 wordt melding gemaakt van een man die zich schuldig maakt aan onzedelijke handelingen richting kinderen. Het is niet bekend of het hier dezelfde persoon betreft, maar Het Volk plaats op 29 augustus 1903 het volgende artikel. Uit het politierapport. Aan het bureau Muiderpoort is geleid een persoon, die zich aan den Zeeburgerdijk met een paar jeugdige jongens ophield, vermoedelijk met kwade bedoelingen. Het is gebleken, dat dezelfde man van te voren een 13-jarige jongen uit het Oosterpark naar den Zeeburgerdijk had meegelokt. Hij is in bewaring gebleven in ter beschikking van den afd. chef te worden gesteld.
Nieuw Muiderpoortstation Uit De Tijd, 12 december 1903: Eenige dagen geleden vermeldde de “Telegraaf”, dat er een nieuw Muiderpoortstation zou worden gebouwd, hetgeen echter door de “N. Ct.” werd tegengesproken. Ter aanvulling deelt de “Telegraaf” thans mede, dat de bedoelde terreinen vroeger bij de firma Groenewegen en Co., bloemisten, en anderen, in gebruik zijn geweest en maanden geleden door de H.IJ.S.M. zijn aangekocht. Zij zijn gelegen achter de Wijttenbach- en Donselaerstraten, ter zijde van de Indische Buurt, dus in de nabijheid van Watergraafsmeer. Zij zullen hoofdzakelijk worden bestemd voor het rangeeren van treinen en het te bouwen station zal worden ingericht als goederen- en rangeerstation. Het doel is evenwel, het tegenwoordige station te laten waar het is, doch alleen voor den personendienst te gebruiken. De verplaatsving, door ons medegedeeld, betreft het goederenstation, thans aan het Muiderpoortstation verbonden. Op het aangekochte terrein staat thans nog een boerderijtje, dat door den huurder, als wij goed zijn ingelicht, begin Februari moet worden ontruimd. Eerst heeft het plan bestaan, het nieuwe goederenstation, waarvan de plannen reeds geruimen tijd in den lucht hingen, te stichten op het
86
terrein voor de Bankastraat, in de nabijheid van de viaduct over de Zeeburgerdijk gelegen, doch bij nader onderzoek bleek dit te klein en niet geschikt te zijn.
Theosofische Uitgeverszaak “Gnosis” aan de Insulindeweg Aan Insulindeweg 171 is vanaf ca. 1905 Theosofische Uitgeverszaak “Gnosis” (W. Symons & Co.) actief. Gnosis geeft een groot aantal boeken uit op het gebied van de theosofie (Annie Besant, Leadbeater). astrologie, magie, hindoeisme, boedhisme, occultisme, spiritisme, de ‘kracht van de geest’, etc. etc. De meeste boeken zijn uit het Engels en Frans vertaald. In ieder geval tot aan de jaren dertig is Gnosis aan de Insulindeweg aanwezig.
Zweminrichting aan het Nieuwe Diep Plannen van de Vereeniging Buiten de Muiderpoort uit 1895, om aan de Zeeburgerdijk (tegenover de openbare school aan de westzijde van het spoor) een openbare zwem- en badinrichting te gaan beginnen, een prachtige lokatie “daar het water door de watermachine op Zeeburg telkens wordt ververscht”, halen het niet. Wel wijst B & W van de Gemeente Amsterdam eind 1899 het Nieuwe Diep aan als lokatie voor de Derde Openbare Bad- en Zweminrichting van de stad. Openingstijden van het in 1905 geopende zwembad, dat in eerste instantie alleen voor mannen bedoeld is, zijn van 5 uur ‘s ochtends tot een half uur voor zonsondergang. Baden is in principe gratis. Ook wordt van de inrichting gebruik gemaakt door militairen van het garnizoen in Oost. Als bad- en zwemmeester wordt aangesteld P.L. Langenberg. Ook in 1905 wordt een politiek voorstel ter verplaatsing van de badinrichting naar de Dijksgracht gedaan. Oorzaak is de wens om tot een gecombineerde inrichting voor mannen en vrouwen te komen. Ook zou het bad te afgelegen zijn en weinig bezoekers hebben. Dit voorstel haalt het echter niet in de raad. Een stadsgedeelte, aldus B & W, dat, gelijk de Indische Buurt, zich sterk uitbreidt en hoofdzakelijk door arbeiders wordt bewoond, zal toch op den duur niet zonder openbare bad- en zweminrichting kunnen blijven. Wel wordt besloten om tot de bouw van een nieuwe zweminrichting voor vrouwen aan de Dijksgracht over te gaan. In 1917 wordt genoemde zweminrichting voor vrouwen aan de Dijksgracht gesloten en is de zweminrichting aan het Nieuwe Diep voortaan geopend voor mannen en vrouwen. Badmeesteres wordt M. van Breederoode – Beidtschat. Er bestaat in de (gratis) zweminrichting inmiddels ook de mogelijkheid kosteloos zwemmen te leren. Vele kinderen en ook volwassenen maken hier gebruik van. Regelmatig wordt hier in de media lofprijzend over gesproken, met name wanneer jeugdigen te water raken die dan vervolgens niet verdrinken, omdat ze aan het
87
Nieuwe Diep de zwemkunst meester zijn geraakt. De zwemlessen worden gegeven door de Amsterdamsche Zwemclub (sinds 1870) en er zijn hele wachtlijsten. Op initiatief van wethouder S.R. de Miranda (S.D.A.P.) worden in 1922 zwemwedstrijden gehouden voor degenen die een gemeentelijk zwemdiploma behaald hebben. De opkomst is enorm. Op hoger sportief niveau zijn de wedstrijden die door de Amsterdamsche Turnbond worden gehouden in het zwembad. Ook geven de Amsterdamsche Reddingsbrigade en Zwemvereeniging Het IJ demonstraties van hun kunnen. Het gaat hier met name om schoonspringen en verschillende zwemslagen. Bijzonder is het optreden van de Egyptische olympische schoonspringer Abdul Moktar in 1928. De zweminrichting wordt steeds intensiever bezocht door het gewone, niet-professioneel zwemmend publiek. Een ondernemer start in de jaren twintig een particulier buslijntje van het spoorviaduct bij de Zeeburgerdijk naar het zwembad. Steeds meer vrouwen ook bezoeken de inrichting; in 1936 wordt daarom de kleedgelegenheid voor vrouwen sterk uitgebreid. Het zwembad trekt niet alleen waterratten aan, maar ook gewone ratten. In de jaren dertig loopt het wat ratten betreft zo uit de hand, dat de Gemeente vindt dat ‘ontratting’ van de zweminrichting dringend noodzakelijk is. Hiervoor wordt een bedrag van fl. 7.000 beschikbaar gesteld. Langzaam maar zeker begint een zeker verval op te treden. Toch weet de zweminrichting het nog tot in de jaren zestig vol te houden, ook al is er dan inmiddels niet alleen sprake van verkrotting maar ook van toenemende vervuiling van het buitenwater door de voorzettende industrialisatie. Al in 1942 spreekt de Amsterdamse wethouder van onderwijs, dr. J.Smit (N.S.B.), bij de opening van het badhuis op het Javaplein over plannen om de buurt ‘een mooi groot strandbad’ te geven, waarvoor de lokatie al is uitgezocht. Pas in 1965 wordt uiteindelijk de bouw van een nieuw zwembad aanbesteed: het Flevobad. Dit wordt in het voorjaar van 1967 geopend. Overigens is in de jaren dertig nog een andere zwemrichting in gebruik in Amsterdam Oost. Dat is bij het ‘Plashuis’ aan het Bovendiep. Werkelozen hebben hier in de jaren dertig korting. Op de lokatie aan het Bovendiep worden ook (BM)-zeilwedstrijden (Plashuis-wisselbeker) gehouden onder auspiciën van W.S.V. De Watergeuzen; ook is daar kanovereniging De Plassers actief. In latere jaren staat het ‘Plashuis’ vooral bekend als beurs voor jachten.
Uitslag eerste verkiezingen Indische Buurt In juni 1905 wordt er voor het eerst een stembureau geopend in de Indische Buurt, als onderdeel van District III. Eerder stemmen bewoners van Oost in de Eerste van Swindenstraat of in de Pieter Nieuwlandstraat.
88
De eerste verkiezingen in de Indische Buurt verlopen zeer gunstig voor de S.D.A.P., wier voorman Troelstra zelf in de buurt na afloop komt bedankten, aldus een bericht in juni 1905 in Het Volk. De strijd in III In café “Tunnel”, hoek Celebesstraat en Borneostraat, sprak Troelstra gisteravond voor een eivolle zaal, terwijl nog tal van bezoekers moesten afgewezen worden. Troelstra verklaarde zich tevreden over het aantal stemmen in dit gedeelte op ons uitgebracht en richtte zich nu voornamelijk tot de christelijke arbeiders-kiezers, waarbij hij onze verhouding tot den godsdienst in het juiste licht stelde en de leugens, daaromtrent verbreid, weersprak. De collecte bracht f 5.03 1/2 op. Er worden in 1905 in totaal 669 stemmen uitgebracht in de buurt, waarvan er 406 – dat is bijna 61% – naar S.D.A.P.-kandidaat Pieter Jelles Troelstra gaan. Belangrijkste tegenkandidaat, A.R.-man en vertegenwoordiger van de christelijke vakvereniging Patrimonium, de later minister Syb Talma krijgt 217 stemmen (ruim 32%). K. Eland van de Liberale Unie krijgt 123 stemmen (ruim 18%). Vierde en laatste is kandidaat Andries Popke Staalman, van de zojuist opgerichte Christen-Democratische Partij. Hij krijgt in het kieslokaal aan de Bankastraat slechts 23 stemmen, ruim 3%. Overigens bestaat er in 1905 nog geen algemeen stem- en kiesrecht. Dit wordt pas in 1917 doorgevoerd voor mannen en in 1919 voor vrouwen.
Smokkelroute Zeeburgerdijk Het is de bedoeling dat na de aanleg van het abattoir al het Amsterdamse vlees voortaan op de Veemarkt geslacht wordt. Uiteraard is dat niet naar ieders zin, en zo is er rond 1905 sprake van voortdurende vleessmokkel Amsterdam in. Zo wordt vlees van bijvoorbeeld aan tuberculose overleden koeien in de polder Over Amstel onderhands huis aan huis aan inwoners van de Watergraafsmeer verkocht. Bij een stalbrand aan de Kruislaan overleden dieren worden door een Diemense slager geslacht; de onderdelen worden de stad binnengesmokkeld om uiteindelijk in een worstfabriek terecht te komen. Verder wordt vlees in wijnmanden verborgen en via bootjes achter het Amstel Hotel de stad ingesmokkeld. De beste smokkelroute is en blijft echter de Zeeburgerdijk vanuit Diemen. De levende koeien die op deze manier de stad in worden gebracht wekken niet de minste achterdocht bij controlerende gemeenteambtenaren, aldus een bericht uit De Gooi- en Eemlander van april 1906, aangezien blindelings aangenomen wordt dat ze zich richting abattoir aan de Veemarkt begeven. Deze koeien zien het abattoir echter nooit van binnen, passeren het en vinden hun einde elders in de stad.
89
In de jaren tot 1920 is voortdurend sprake van berichten over vleessmokkel over de Zeeburgerdijk. Bovendien wordt in 1918 bij een veehandelaar aan de dijk een illegale slachtplaats aangetroffen.
Fietsverbod Ingezonden brief in het Nieuws van den Dag 19 juli 1905: Hooggeachte Redactie, Beleefd verzoekt ondergeteekende een plaatsje in uw blad. Bij voorbaar hiervoor mijn dank. Iederen morgen een bad nemende aan de Openb. Bad- en Zweminrichting aan den Zeeburgerdijk, vond ik daar hedenmorgen de volgende kennisgeving aangeplakt. Kennisgeving: "Op order van den hoofdcommissaris van politie mogen fietsen niet meer worden toegelaten; ook mag geen geld of andere waarden aan 't personeel in bewaring worden gegeven." Op mijn vraag aan het personeel, waarom men dien maatregel had ingesteld, werd mij geantwoord dat dit geschiedde, wijl aan een der badinrichtingen alhier in bewaring gegeven waarden zijn weggeraakt of door 't personeel aan een ander dan den eigenaar werden afgegeven. Dat dit feit een slechte indruk heeft gemaakt, is natuurlijk, en dat er maatregelen moeten worden genomen om dergelijke feiten te voorkomen, zeer toe te juichen. Doch waarom dan niet 't personeel verantwoordelijk gesteld voor in bewaring gegeven goederen etc.? Nu bevordert men mijns inziens diefstal, daar de velen die altijd iets van waarde bij zich dragen, genoodzaakt zijn, dit in 't vervolg geheel onbeheerd in hun z.g. hokje (?) achter te laten tijdens 't bad. Doch 't ergste treft wel men wel hen, die, weinig tijd hebbende, zich in hun schaftuurtje, of voor kantoor- of werktijd per fiets naar de badinrichting begeven. Immers, zij mogen hun fiets niet meer in bewaring geven; dit betekent voor velen: in 't vervolg verstoken te blijven van hun dagelijksch bad. Ik hoop dan ook, en wellicht velen met mij, dat in ieder geval de bepaling omtrent rijwielen wordt ingetrokken. Nogmaals dankende voor de verleende plaatsruimte, teekent hoogachtend, Uw. dw. dn. en abonné, D.G.R.
Balistraat 48 In september 1905 stelt B & W voor om, wegens de gestage uitbreiding van de Indische Buurt, over te gaan tot het bouwen van een school aan de Balistraat. De school is bestemd voor ruim 500 leerlingen. Kosten van bouw en inrichting worden
90
op ruim 75.000 gulden geschat. De bouw wordt in juli 1906 aanbesteed en de gegund aan de laagste inschrijver, aannemer A.F. Sleeswijk, voor een bedrag van 61.843 gulden. In april 1910 kondigt de Amsterdamse overheid aan de intentie te koesteren de bestaande voorbereidende school der tweede klasse aan de drukke Pontanusstraat, te doen verhuizen naar de veel rustigere Balistraat, ter hoogte van het huidige nummer 48. De kosten van het nieuw op te richten gebouw, waarop – heel revolutionair – een speeltuin op het dak gebouwd zal worden, wordt geraamd op ruim 40.000 gulden. Tot nieuw hoofd van deze tweede school in de Balistraat wordt benoemd M.M. Kakebeeke. Ergens in de jaren dertig verhuist de school en komt het gebouw leeg te staan. In de Tweede Wereldoorlog wordt het voormalig schoolgebouw aan Balistraat 48b ingericht als uitreikingslokaal voor bonnen voor bewoners van de Indische Buurt. Van donderdag 18 t.m. donderdag 25 juli 1940 betreft dat boter- en vetbonnen. Ieder Amsterdams gezin krijgt een aanvraagformulier ter verkrijging van de bonnen in de brievenbus, maar het uitreiken van de bonnen is inkomensafhankelijk. De ingevulde formulieren moeten bij de uitrekingslokalen worden ingeleverd. Vanaf augustus 1940 kunnen ook broodbonnen en textielkaarten ingeleverd worden aan Balistraat 48a. In september betreft het zeepbonnen, vleeskaarten en brandstoffen. Ook distributiestamlidmaatschappen en bewijzen van Nederlanderschap worden nu via de Balistraat verschaft. Begin oktober 1940 vindt een grote inbraak plaats aan Balistraat 48b. Maar liefst 52 dozen margarine en 8 dozen bak- en braadvet worden gestolen. De daders worden niet gepakt. In september 1941 vindt de lokatie een andere bestemming. Het pand wordt nu ingericht als Rooms-Katholiek tehuis voor misdeelde jongens (congregatie: Priesters van het Heilig Hart) en als dusdanig ingewijd door de deken van Amsterdam, Monseigneur G.C. van Noort. Na de Tweede Wereldoorlog zal vanaf 1946 het gebouw onder leiding van pater B. Delemarre S.C.J. – die in 1971 zijn 25-jarig jubileum zal vieren – ingericht worden als katholiek buurthuis. Op de zolder van het gebouw bevindt zich een kapel. Hier worden iedere zondag vieringen gehouden. In de jaren zestig heet Balistraat inmiddels Clubhuis “De Meevaart” zien de clubhuisbijeenkomsten er in 1966 als volgt uit: Maandag: meisjesprogramma ballet, Fantastika, Grote Meva’s, Vaderclub Dinsdag: Kleine vlijtige spinnen (meisjes), operetteclub (jongens en meisjes), kook-cursus (volwassenen), misdienaars (jongens), acolyten (jongens), koor, Meevaart Eén
91
Woensdag: Judo (jongens en meisjes), Notenbalkjes (jongens en meisjes), Tieners (meisjes), Postduiven, Kookcursus, Kleuterclub, Moederclub, Grote jagers (jongens) Donderdag: Gesloten Vrijdag: Ballet, Grote vlijtige spinnen, Woudlopers, Jeugdtoneel-groep, Soos, Meevaart-t0neelgroep, Praatavond jongeren, Praatavond volwassenen, Bibliotheek Zaterdag: Kleine jagers, Handenarbeid, Dansavond jongeren 16 jaar en ouder Zondag: H.H. Missen om 9 uur en om 10.15 uur, na de H. Mis van 10.15 uur koffiedrinken en dansen Ook wordt in 1966 door de al op 6 juli 1926 opgerichte Drumband Tubantia in het gebouw geoefend en wel alle dagen behalve zondag. De Drumband heeft ook nog enige onderafdelingen: cabaret en klaverjas. Pater Delamarre in tot 1974 directeur van het buurthuis en trouwt met de tevens aldaar werkzame maatschappelijk werkster mevrouw Hildebrand. Er was ook voor enkele uren per week een aalmoezenier aan het buurthuis verbonden, Fons Braam. Vandaag de dag is De Meevaart nog steeds op Balistraat 48 gevestigd. Het gebouw heet nu ‘Huis voor de Buurt’ en wordt beheerd door de ‘Meevaart Community’.
De Sabbathpaal op de Zeeburgerdijk Uit De Tijd, 1906 Naar wij vernemen zijn door de besturen der beide Israelietische gemeenten hier ter stede den laatsten tijd pogingen in het werk gesteld om de z.g. “Sabbaths”- of “Jodenkettingen” te doen vervangen door afsluitingen van meer practischen aard. Waar de beteekenis der Joodenkettingen voor velen onzer lezers wellicht onbekend zal zijn, deze voorwerpen zelfs nimmer door hen werden opgemerkt, laten we hier eenige bijzonderheden daaromtrent volgen. De Joodsche wet verbiedt den Israëlieten op den Sabbath het vervoer van zaken, naar plaatsen, buiten de gemeente gelegen. Toen de stad, vele jaren geleden, nog in het bezit was van barrieres, golden deze als de grens, waardoor de bewoonde kom werd omsloten; doch bij het verdwijnen dezer barrieres moest worden omgezien naar middelen, waarmede zoo noodig de stad voor Israelieten kon worden afgesloten. (Dit Israelietische wetsvoorschrift, breedvoerig omschreven in den Talmud, geldt voor alle plaatsen. De afsluitingen behoeven echter niet overal te worden aangebracht, omdat in vele gemeenten de natuurlijke grenzen, als rivieren, kanalen, singels, enz. als zoodanig dienst doen en derhalve kunstmatige grensafsluitingen overbodig maken. Het aanbrengen van een eenvoudige aanduiding is niet voldoende; de wet vereischt een zoodanig middel, dat hiermede het grondgebied, liggende binnen het stadsgedeelte der gemeente, kan worden afgesloten van het daar buiten liggende terrein. Omstreeks de jaren 1863-1864 voerde het toenmalige rabbinaat kettingen in, die bevestigd werden aan de vaste bruggen bij het Leidsche Boschje (zijnde Leidscheplein) en het Westeinde. Men vindt
92
ze daar netjes opgerold, voorzien van een slot. Het spreekt vanzelf, dat ze als afsluitmiddel nooit werden gebruikt; dit zou door de gemeentelijke autoriteiten nimmer zijn veroorloofd en het was voor de Israelieten overigens voldoende, dat de kettingen voor het doel zouden kunnen worden aangewend. Het Gemeentebestuur uit die dagen had er niet het minste bezwaar tegen, dat aldus voor de Israelieten zichtbare afsluitingen werden aangebracht en aan de voorschriften van de Joodsche wet zou worden voldaan. Geen Israeliet mag op den Sabbath deze kettingen passeeren, tenzij hij volstrekt niets bij zich draagt, uitgezonderd de noodzakelijkste kleedingstukken; een parapluie bijv. wordt echter daartoe niet gerekend. Doet hij dit wel, dan overtreedt hij het gebod, dat duidelijk voorschrijft, geen voorwerpen van afgesloten gebied te vervoeren en omgekeerd. Het laat zich begrijpen dat bij de groote uitbreiding van de stad en de Israelitiesche bevolking, het betrekkelijk kleine gebied, binnen de kettingen gelegen, ernstige bezwaren begint op te leveren. Het is thans toch voor een Israeliet op den Sabbath in vele gevallen ondoenlijk zich aan het voorschrift te houden, daar ij van de oude stad zich op dien dag niet naar de nieuwe kan begeven, noch omgekeerd, tenzij hij den ketting voorbijgaat met geen enkel voorwerp bij zich, dat niet tot zijn kleeding behoort. Met het ook op deze bezwaren hebben de besturen der Israel. gemeenten getracht, de thans nog geldende grenzen te doen vervallen en derhalve een aanzienlijk grondgebied bij de bebouwde kom te trekken, zooals die tot heden werd beschouwd. Het aanbrengen van een nieuwen grens achtte men zeer gemakkelijk, waar bij den tegenwoordigen toestand der gemeente alweder kon worden gemaakt van een watergordel (natuurlijke grens) die slechts op vier punten wordt onderbroken, t.w. aan den Amstelveenschen weg, aan den Amsteldijk, aan de Weesperzijde en aan de Zeeburgerdijk. Aanvankelijk hoopte men van het gemeentebestuur de toestemming te verkrijgen zich te bedienen van de trampalen, door bijv. een draad over den weg te spannen en aldus een soort poort te vormen; doch deze oplossing van de zaak mislukte, doordat hiertegen een onoverkomelijk bezwaar rees: de jaagpaden, o.a. langs den Amstel, moeten geheel vrij en onbelemmerd blijven. Toen werd in overweging gegeven hekjes aan te brengen, die in elkaar kunnen worden geschoven, wat voor het vrije verkeer langs de wegen geen ongemakken zou veroorzaken. Waar dit mogelijk zou zijn aan de Amsteldijk en Amstelveenschen weg, is het onmoogelijk aan de Weesterzijde bij Schollenbrug en aan den Zeeburgerdijk, waar men zich bevindt op rijksgebied, en daarenboven te maken krijgt met polderbesturen. Waar de Israel. kerkbesturen alsdus stuiten op moeilijkheden is besloten, voorlopig alls bij het oude te laten en de “jodenkettingen” te handhaven in afwachting van dagen, waarin verandering beter dan thans mogelijk zal blijven. Uiteindelijk zullen de Sabbattskettingen wel degelijk geplaatst worden aan de Zeeburgerdijk, in de vorm van hekken die op hun beurt weer opgevouwen zijn weggeborgen in stevige ijzeren cylinders, bij de barakken van de in 1916-1917 verrezen quarantaine-inrichting Huis Zeeburg. De vrij zware reservoir-cylinder (aan
93
de Zeeburgerdijk zijn er twee) is steeds geplaatst aan de linkerkant van de weg, en daar tegenover is een smallere aangebracht, die als hekpost zou kunnen dienen. De bermen van de weg hebben een zichtbare hekafsluiting. De zorg voor de Sabbattsketting behoort bij de Portugees-Joodse Gemeente. In ieder geval zijn in 1923 en mogelijk nog in 1939 Sabbathskettingen in Sabbathpalen aan de Zeeburgerdijk aanwezig. De meeste Sabbathpalen zijn door de Nationaal-Socialisten vernietigd, maar hier en daar, zoals aan de Amstel (hoek Kalfjeslaan), is er nog een over. Overigens schaftte de Opperrabijn Schuster in 1972 de ‘eroev’ (het door de Sabbathsketting omsloten gebied) voor Amsterdam af. Sinds 2008 is echter weer een ‘eroev’ ingesteld die een groot deel van Amsterdam en Amstelveen beslaat. Binnen de ‘eroev’ mogen orthodoxe Joden op Sabbath onbelemmerd zaken ronddragen. Overigens valt de Indische Buurt tegenwoordig buiten de nieuwe ‘eroev’.
Stadstrand De gedachte van het inrichten van stadstranden is niet nieuw. Al in augustus 1906 stelt een anonieme briefschrijver voor een dergelijke strand aan de Zeeburgerdijk te beginnen, als alternatief voor Zandvoort. [Er] moet gebroken worden met de gedachte: “Zandvoort is de badplaats van Amsterdam”. Wel moge daar de badplaats van vele Amsterdammers zijn, doch evenmin als Scheveningen is het de badplaats van Amsterdam. Wel is waar wordt Zandvoort telken jaren door meer Amsterdamsche families bezocht, trekt het heel wat Amsterdamsche een-dag-retourreizigers, doch het is 1o. nog te ver van Amsterdam; 2o. zijn de reiskosten voor velen – althans voor groote gezinnen met een beperkt inkomen – te duur. De meeste badgasten zouden bij gebrek aan Zandvoort elders hun tenten opslaan gedurende de zomermaanden. Ditzelfde geldt ook voor de oschrijke streken Baarn, Bussum, enz. 3o. Wat wij moeten trachten te verkrijgen is een badplaats voor ieder, dagelijks bereikbaar, terzij te voet, hetzij voor een minimum prijs per as. En deze gelegenheid behoeven wij niet te zoeken of te ontginnen. Zij is er. Alleen is noodig een weinig commoditeit, eene betere gelegenheid om er te komen. Ik stel mij voor dat we dit doel konden bereiken, wanneer aan het strand (?) aan den Zeeburgerdijk een badinrichting zou verrjzen, waar gelegenheid is, zoowel binnen- als buitenbaden te nemen voor billijken prijs onder toezicht van bekwame badmeesters; wanneer daar zou komen een volkskoffiehuis waar de kleintjes zoowel als de grooten – voorzien van hun boterham – voor 5 ct. melk, limonade, chocolade enz. zouden kunnen krijgen voor de lunch; wanneer de tramlijn 6 – in plaats tot het abattoir – tot het strand zou doorrijden en speciaal voor het strand retourtjes zouden worden verkrijgbaar gesteld voor 5 ct.; wanneer langs den geheelen weg aan beide zijden op niet te verren afstand boomen zouden worden gezet en fatsoenlijke rustbanken geplaatst; dan dan Amsterdam werkelijk een Amsterdamsch Zeebad zou bezitten, wat vooral den mindergegoeden zou te stade komen. Men zou dan niet noodig hebben uitstapjes te organiseeren, men zou kinderkolonies in de stad hebben.
94
Het stadstrand is vandaag de dag naar buiten opgeschoven en op IJburg te vinden. Op de door de briefschrijver bedoelde ontspanningslokatie vindt men vandaag de dag Camping Zeeburg. De briefschrijver was echter in 1906 zijn tijd te ver vooruit om een en ander op korte termijn gerealiseerd te zien. Wel wordt van het Zuiderzeestrand aan de Zeeburgerdijk druk gebruik gemaakt, zonder dat daar een officiële badinrichting en koffiehuis te vinden zijn. Zo schrijft de Telegraaf van 16 juli 1927: Elk jaar bij een hittegolf of zelfs een hittekabbeling als nu, zien we alle verbodsbepalingen terzijde gezet, en duikelen mannen en jongens, een enkelen keer ook vrouwen, aan de boorden van onze goede stad in het water met een sans-gene alsof wij nog Batavieren waren, die hun berenhuidje maar af- en zichzelf in het water lieten glijden. Rond heel Amsterdam is het vrijgevochten gebied. Aan het “Strand” bij den Zeeburgerdijk is het je reinste strandleven. Kinderen met schepjes en moeders met breikousen in zandkuilen, venters met ijs en sinaasappelen, er wordt geplast in het water en rondgesprongen op bloote pootjes als ik welke badplaats ook.
Smit springt uit het raam In oktober 1907 maakt de Borneostraat wat mee met een zekere Smit. De 32-jarig werkman H.J. Smit, ooit hoofd van de drukkerij van de Algemeene Nederlandsche Diamantbewerkersbond, lijdt al geruime tijd aan zwaarmoedigheid. Op dinsdag 8 oktober wordt Smit door de huisarts definitief krankzinnig verklaard, maar kan niet meteen in het krankzinnigengesticht worden geplaatst omdat er geen ruimte vrij is. De volgende ochtend om 6.00 uur ziet Smit het niet langer zitten, weet aan zijn bewakers te ontsnappen en springt uit het raam van zijn woning op de derde verdieping aan de Borneostraat. Hij wordt innerlijk ernstig gekneusd eerst opgenomen in het Onze Lieve Vrouwe-Gasthuis en aansluitend vervoerd naar het Wilhelmina Gasthuis, waar hij spoedig overlijdt. Hij laat een vrouw en drie jonge kinderen achter. Het hele land leeft mee met het ‘drama te Amsterdam’.
De bouwmaatschappij tot verkrijging van eigen woningen In de jaren 1860 is het met de huisvesting van de Amsterdamse arbeiders zeer ellendig gesteld. Velen wonen met grote gezinnen in kelders en éénkamerwoningen. De huren zijn schrikbarend hoog en de aangeboden woningen zijn in de handen van speculerende particulieren. De gemeente is nog nauwelijks begonnen zelf voor arbeiders te bouwen. Daarom besluiten deze zich te organiseren.
95
Op 2 november 1868 vindt op de Nieuwendijk in verkooplokaal “De Zwaan” de oprichtingsvergadering plaats van de Vereeniging “Bouwmaatschappij tot verkrijging van Eigen Woningen”. Eén van de oprichters is de bekende arbeidersvoorman Klaas Ris. De vereniging slaat enorm aan en binnen enkele weken zijn al meer dan 1.000 leden aangesloten, die 10 cent contributie per week betalen, waarvoor aandelen worden uitgekeerd. De eerste 400 te bouwen woningen zullen bestemd zijn voor de eerste 400 leden, voor een huur van fl. 1 per week, waarmee tegelijk de koopsom zal worden verminderd, zodat het bezit van de woning uiteindelijk in het bezit van de huurder zal overgaan. De eerste woningen van de maatschappij worden vanaf 1870 aan de Mauritskade – de nog steeds bestaande ‘dubbeltjeswoningen’ – gebouwd. De maatschappij gaat ook leningen aan, omdat de eerste jaren het ledental absoluut niet stabiel is en daarmee de inkomsten onzeker. Bovendien blijkt de toegezegde huur van uiterlijk fl. 1 per week veel te laag gesteld om de huizen rendabel te bouwen en blijken er andere onvolkomenheden te zijn in de organisatiestructuur van de jonge vereniging, wat leidt tot een crisis in de jaren 1870, die overwonnen wordt in het nieuwe reglement van 1876, dat de maatschappij een hechtere grondslag geeft. De maatschappij krijgt nu door de gemeente een terrein aan het Funen toegewezen (tussen Czaar Peterstraat, Coehoornstraat, Blankenstraat en Cruquiusstraat) om te gaan bouwen. Hier wordt voor het eerst groot gebouwd: 60 huizen met twee bovenverdiepingen, dus geschikt voor 180 gezinnen. Bij oplevering op 30 maart 1880 vindt een feestelijke bijeenkomst plaats in het Paleis van Volksvlijt. Na aansluitend enige tijd actief te zijn geweest in Amsterdam West, weet men de hand te leggen op enige terreinen aan de Eerste en Tweede van Swindenstraat en aan de Pontanusstraat. Hier worden vanaf 1889 60 huizen met in totaal 240 woningen gebouwd. In 1908 doet de Vereeniging Bouwmaatschappij tot Verkrijging van Eigen Woningen aan de gemeenteraad het verzoek om in de Indische Buurt te gaan bouwen, en vraagt om een borgstelling, die ze ook krijgt. Het gaat in eerste instantie om 30 percelen met in totaal 120 woningen. Het moet gezegd, dat het in die dagen een heele onderneming was, zulk een grootsch plan op te zetten, en het getuigt van doortastendheid, dat de Maatschappij het heeft aangedurfd en doorgezet. Aan Zeeburg, in dien tijd een woest oord, zou de Bouw-Maatschappij drie blokken huizen bouwen! Hoe durft men het aan? En als dat maar geen strop wordt, waren dikwijls uitingen, welke op de vergaderingen werden gehoord. Het eerste blok is gelegen aan de Madurastraat, Sumatrastraat en Borneostraat en wordt in juni 1911 gegund aan laagste inschrijver Gebr. Switser voor een bedrag van fl. 236.900. De huizen, die in 1912 zullen worden opgeleverd, zijn van
96
gasleiding, duinwaterleiding, waterclosets en verdere gemakken voorzien. Huurprijzen zijn van fl. 3,10 tot fl. 4,60 per week (benedenverdieping). Het volgende terrein ligt aan de Soendastraat, Billitonstraat, Djambistraat en Madurastraat (fl. 2,60 – fl. 4,55). Hier worden op 45 percelen in totaal 240 woningen gebouwd. Het werk kent enige vertraging wegens werkstakingen van o.a. de steenzetters en wordt in juni 1913 opgeleverd. Het derde blok van de Maatschappij in de Indische Buurt is gelegen aan Borneostraat, Madurastraat, Djambistraat en Lampongstraat. In deze 29 percelen zijn voor het eerst ook acht winkelhuizen opgenomen. Het blok wordt in 1914 opgeleverd; huurprijzen fl. 2,90 – fl. 4,50. Ook bouwt de maatschappij een blok aan Borneostraat, Molukkenstraat, Madurastraat en Javaplein (oplevering 1915) en tenslotte ook nog 80 woningen aan de Molukkenstraat (1921). De Maatschappij tot verkrijging van Eigen Woningen zal in de jaren zestig overgaan in Onze Woning, dat in 1996 fuseert met Woonstichting De Key.
Jacob Pierik verdrinkt De winter van 1907 op 1908 is niet al te streng, maar in januari vriest het enige tijd, zodat de 18-jarige Jacob Pierik uit de Javastraat in de Indische Buurt besluit met zijn oudere broer Gerrit en een buurmeisje, mej. Brouwer, per schaats de kermis op de Gouwzee bij Marken te gaan bezoeken. Ingelicht door enige vissers dat het ijs volkomen betrouwbaar zou zijn, begeven ze zich verder onvoorbereid op het ijs en zijn al bijna bij Marken aangeland wanneer het ijs plotseling bezwijkt en beide broers en buurmeisje in het ijskoude water storten. Gerrit weet zich na bijna bovenmenselijke inspanningen uiteindelijk op het ijs te werken, maar voor Jacob Pierik en mej. Brouwer komt hulp te laat. Zij verdrinken. De drijfnatte Gerrit spoedt zich naar Marken om hulp te halen, maar wordt halverwege door de kou bevangen en valt bewusteloos neer. Zo wordt hij – nog levend – gevonden door Klaas Hes Dz., die op weg is om te spieringen. Per slee vervoerd komt Gerrit in Marken al weer gauw bij kennis. Na van droge kleren te zijn voor zien wordt hij per slee naar Monnikendam vervoerd en daar vandaan met de tram weer naar huis, naar de Javastraat. Enige dagen later worden de stoffelijke overschotten van Jacob en mej. Brouwer door Markers onder het ijs gevonden.
De Communistische Indische Buurt De communistische beweging krijgt in Amsterdam vorm nadat in 1909 een splitsing in de S.D.A.P. plaatsvindt, en de (marxistische) Sociaal-Democratische Partij wordt opgericht, met als voorgangers David Wijnkoop, Jan Ceton (op dat moment resp. voorzitter en secretaris van afdeling III van de S.D.A.P. (Amsterdam Oost) en Willem van Ravesteyn (Rotterdam). Hun blad is De Tribune.
97
Alhoewel Wijnkoop en Ceton beiden in het oostelijk deel van Amsterdam wonen, is er in eerste instantie nog weinig sprake van communistische activiteiten in de Indische Buurt. Wel besluit de partij in eerste instantie in Amsterdam uitsluitend in districten III (Amsterdam Oost, Wijnkoop) en IX kandidaten te stellen voor de verkiezingen. Deze eerste verkiezingen voor District III in 1905 verlopen overigens desastreus voor Wijnkoop. Waar de S.D.A.P. met kandidaat Troelstra 4.680 stemmen behaalt, krijgt Wijnkoop, na de liberale Mr. G.A van Hamel (2.507 stemmen) en A.R.-kandidaat J. Huizinga (2.172 stemmen) als vierde en laatste slechts 159 stemmen. Wel weet Wijnkoop door die 159 stemmen de absolute meerderheid voor Troelstra in het district te voorkomen, en dat wordt hem dan weer door de S.D.A.P.-stemmers kwalijk genomen. De partij inmiddels is niet van plan bij de pakken te gaan neerzitten. Voor de gemeenteraadsverkiezingen van juli 1909 stelt Wijnkoop zich wederom kandidaat voor District III. Nu is niet Troelstra S.D.A.P.-kandidaat, maar een relatief onbekende Amsterdammer, dhr. Gulden. De S.D.A.P. triomfeert inmiddels en houdt in De Tunnel, hoek Borneostraat/Celebesstraat, een vergadering voor de Indische Buurt, waarop A.R.-arbeiders massaal aangegeven zouden hebben op Gulden te zullen stemmen bij gebrek aan een A.R.-kandidaat. En inderdaad, ditmaal behaalt Gulden 4.722 stemmen, en Wijnkoop maar 145. Gulden is gekozen en het avontuur met de S.D.P. lijkt vroegtijdig aan zijn einde te komen. In District IV, waar hij zich ook kandidaat gesteld heeft, haalt Wijnkoop zelfs maar 29 stemmen. De S.D.P. begint zijn heil nu – onder de onvermoeibare leiding van Wijnkoop – voorlopig te zoeken in debatavonden met klein links door het hele land (vrije socialisten en anarchisten) en presenteert zich als het alternatief voor het revisionistisch S.D.A.P. Ook begint de partij cursussen te geven en de Tribune te verspreiden door colportage. Zo gaat op vrijdag 11 juli 1911 David Wijnkoop met collega Loopuit ter gelegenheid van de komende Amsterdamse Gemeenteraadsverkiezingen in de Indische Buurt de huizen langs. Hij heeft zich wederom kandidaat gesteld, voor District III en voor District IX. De S.P.D. krijgt in die periode al wat meer sympathieke belangstelling van de arbeiders, door het ageren tijdens de Zeeliedenstaking, die leidt tot de beruchte Bloednacht van Kattenburg. Alhoewel over de uitslag niet gejuicht kan worden, lijkt er toch een zekere kentering te hebben plaatsgevonden en behaalt Wijnkoop in District III nu 357 stemmen, waarvan 47 in de Indische Buurt. In District IX zijn dat er 198. Voor District III wordt overigens met overweldigende meerderheid de S.D.A.P.-er De Miranda gekozen. Bij de landelijke verkiezingen van 1913 daalt het aantal S.D.P.-stemmen in District III weer tot een schamele 177. Gedurende de Eerste Wereldoorlog begint de partij
98
echter sterk te groeien, met name vanaf de Russische Revolutie. De wijziging in het kiesstelsel – alle mannen mogen nu stemmen - zorgt ervoor dat de S.P.D. in 1918 zelfs twee kamerzetels behaalt, waarvan één ingenomen zal worden door Wijnkoop. Ook in de Indische Buurt groeit de invloed van de partij snel. Vanaf het doorzetten van de crisis in de jaren dertig stabiliseert het percentage communistische stemmers in de buurt op ca. 20% van de stemmen. en de C.P.N. is in 1946, vlak na de Tweede Wereldoorlog, zelfs even de grootste partij in de Indische Buurt met 43% van de stemmen. Zoals gezegd is de partij in eerste instantie niet erg zichtbaar in de Indische Buurt. Wel tracht de partij bij gelegenheid te ageren, bijvoorbeeld bij de broodrellen van 1918 en door het verspreiden van pamfletten. Een eigen hoofdkwartier in de Indische Buurt heeft de partij, die vanaf 1918 Communistische Partij Holland (C.P.H.) heet, dan nog niet. Wel wordt in ieder geval vanaf 1926 de Tribune regelmatig door colportage in de buurt verspreid en is er sprake van een lokale kindergroep. Pas vanaf 1927 zijn er C.P.H.-vergaderingen in de buurt bekend, die in eerste instantie – vanuit de sectie Eilanden – in het S.D.A.P.-bolwerk De Tunnel worden gehouden en in Café Insulinde aan het Ambonplein. Belangrijkste spreker is Leen Seegers. In 1927 ontstaat ook de C.P.H.-sectie Eilanden-Indische Buurt. Rond 1930 laat de C.P.N. het oog definitief op De Rimboe op Ambonplein 20-22 vallen, de opvolger van Café Insulinde op hetzelfde adres. Incidenteel vergadert men in de jaren dertig behalve in De Rimboe ook nog in “De Tunnel”, dat in ieder geval nog in 1953 bekend is, en met name ook in de Archipel aan de Minahassastraat. De partij begint zich steeds nadrukkelijker te manifesteren in de buurt en organiseert in 1930 en 1931 een aantal zeer goed aanslaande protestbijeenkomsten op het Ambonplein. De Rimboe is de uitvalsbasis en ook bij het stempellokaal op het Ambonplein worden, al dan niet door gelieerde organisaties, de nodige acties gevoerd. Wanneer vanaf 1933 de N.S.B. zich in de buurt begint te manifesteren, gaat de C.P.H. tot grootschalig optreden over, om deze partij uit de buurt te weren, met name ook omdat de N.S.B. er in slaagt de C.P.H. uit haar bolwerk op het Ambonplein te verdrijven door het bieden van een hogere zaalhuur aan de exploitante, waarover hieronder meer. De C.P.H. komt voortaan samen op een steenworp afstand, in het al eerder incidenteel gebruikte gebouw De Archipel aan de Minahassastraat, dat tot ver na de Tweede Wereldoorlog de uitvalsbasis zal blijven. In de jaren dertig zet de C.P.H. – later C.P.N. – zich nog sterk af tegen de andere zuilen in de Indische Buurt, zoals de Rooms Katholieken en het Leger des Heils, en laat zich van haar subversieve zijde zien door onder andere het opvangen van illegale Duitse politieke vluchtelingen. In de Tweede Wereldoorlog speelt de C.P.N. een grote en grootse rol bij de Februaristaking, die ook in de Indische Buurt tot ongeregeldheden leidt en door de partij na de oorlog periodiek nadrukkelijk herdacht zal worden.
99
Na de Tweede Wereldoorlog wordt door de C.P.N. in de buurt een veel gematigder, meer integratieve koers gevaren, waarbij de Waarheid – die uiteraard verkrijgbaar is bij de diverse Waarheidswinkels in de buurt – zich het aanzien tracht aan te meten van een gezellig, hoewel wat paternalistisch buurtkrantje. Bekende buurtgenoot Ger Harmsen sluit zich in 1947 bij de partij aan. De partij neemt het – net als voor de Tweede Wereldoorlog – weer sterk op voor dienstweigeraars en pleit voor loslating van Nederlands Indië. De interne machtstrijd na de dood van Stalin, die door Paul de Groot gewonnen zal worden en tot een verdere verstarring van de partij zal leiden, kent ook in de Indische Buurt zijn slachtoffers. Begin jaren zestig wordt trouwens veel gedemonstreerd met als eindpunt het Javaplein: vaak voor vrede en tegen Nederlandse bewapening en kolonialisme. Vanaf halverwege de jaren zestig is het vooral de verkrotting van de buurt die de aandacht van de C.P.N. heeft. De partij heeft hierin een lange geschiedenis en protesteert al regelmatig tegen huurverhogingen vanaf de jaren twintig en volgt eind jaren dertig nauwlettend het drama met de verzakkingen op het Ambonplein. Langzaam maar zeker begint de partij vanaf eind jaren zeventig uit beeld te raken. Nieuwe actievoerders van diverse pluimage werpen zich op; de partijgebondenheid is echter aan het verdwijnen. De C.P.N. neemt deel aan de buurtwinkel en weet zich zo in het welzijnswerk een eigen plek te verwerven, tracht zich te verzwageren met migrantenorganisaties en voert met name samen met de KMAN actie tegen de Amicales. De partij zal uiteindelijk in 1991 opgaan in GroenLinks.
De blindeninrichting aan de Celebesstraat In oktober 1909 wordt in diverse landelijke dagbladen gewaarschuwd voor de praktijken van de heer Postma uit de Celebesstraat. Postma collecteert in diverse steden in het land voor zijn zogenaamde blindeninrichting in de Celebesstraat, maar steekt de opbrengsten der collecte onbekommerd in eigen zak. Aangezien hij in Amsterdam inmiddels voor de rechtbank heeft gestaan, heeft hij nu zijn activiteiten met name verlegd naar Utrecht. “Wie in handen van Postma een “halfjaarlijksche bijdrage voor de blinden” stort, kan zich verzekerd houden, dat zijn gift niet ten goede komt aan degenen, voor wie de gever haar bestemd heeft,” zo waarschuwt de Leeuwarder Courant.
Nieuw stratenplan aangenomen Het nieuwe stratenplan dat vanaf 1908 ontwikkeld wordt voor het gedeelte van de Indische Buurt tussen Borneostraat en Zeeburgerdijk is lang niet naar iedereens zin. Met name gemeenteraadslid Wibaut maakt bezwaar tegen het creëren van
100
‘mensenpakhuizen’. Illustratief is het volgende verslag uit de Gemeenteraad zoals opgenomen in Het Nieuws van de Dag van 30 december 1909. Zojuist is dan het ontwerp van de Derde Ambachtschool vastgesteld en wordt naar aanleiding daarvan door B. en W. een nieuw bebouwingsplan voorgesteld. 1167. Voordracht van B. en W. tot wijziging van het vastgestelde bebouwingsplan voor de gemeentegronden ten zuiden van den Zeeburgerdijk en bestemming van een terrein voor de Derde Ambachtschool. Bij het ontwerpen van het plan is behalve met de afmetingen van de te bouwen school – welke afmetingen die van de vroeger ontworpen bouwblokken overschreden – ook rekening gehouden met de aansluitingen aan de voor particuliere terreinen vastgestelde bebouwingsplannen. Tengevolge hiervan kon de wijziging zich niet zoo ver uitstrekken als o.a. met het oog op de schuine richting van verschillende straten wel wenschelijk ware geweest. De Borneostraat, de Molukkenstraat en de Sumatrastraat, welke de toekomstige hoofdverkeerswegen in dit stadsgedeelte zullen vormen, blijven dan ook in het nieuw ontworpen plan de vroeger vastgestelde richting en afmeting behouden. De plaats voor de te bouwen school is gedacht in het bouwblok tusschen de Delistraat en de Borneostraat. Ten einde eenige afwisseling te brengen in de bebouwing ter plaatse, is in het plan het terrein tusschen laatstbedoeld bouwblok en de Borneostraat, dat zich wegens zijn vorm minder goed leent voor bebouwing, voor plantsoenaanleg aangewezen. Naar de meening van B. en W. kan voor het oogenblik met dezen plantsoenaanleg in dit stadsgedeelte worden volstaan, omdat later hoogstwaarschijnlijk voldoende grond in de omgeving voor parkaanleg beschikbaar zal komen. De voorgevel van de Ambachtschool komt aan de zijde van het plantsoen. De overige bouwblokken zijn ontworpen op een diepte van 33 a 36.50 M. De straten zijn in het algemeen geprojecteerd op een breedte van 13 M.; alleen de straat langs de te bouwen Ambachtschool zal, met het oog op de voor die school vereischte hoogte, eene breedte van 15 M. verkrijgen. De heer WIBAUT acht deze gewijzigde voordracht maar een kleine verbetering bij vroeger. De kleine schuine straten met overal lelijke hoeken blijven behouden. Men had nog nader met de eigenaren in overleg moeten treden. Spr. had gehoopt dat men een stratenplan zou hebben gelregen, zich uitstrekkende tot de Israëlitische begraafplaats, dat er dan beter zou hebben uitgezien dan onze leelijke nieuwe buurten elders in de stad. Onze meeningen omtrent stadsuitleg zijn in de laatste jaren nogal gewijzigd; dit plan gaat tegen die nieuwe richting in. Op dit kleine plekje gronds zal men 350 percelen bouwen van vier verdiepingen elk, dus 1400 woningen. Dat zal geven 750 personen per H.A., dus dichter bebouwd dan bijv. de Jodenbreestraat die 607 bewoners per H.A. heeft. Dat gaat dus den geheel verkeerden kant uit. Waar wij een bebouwingsplan ontwerpen voor een nieuw stadsgedeelte moeten wij ons afvragen of ‘t goed is daar alweer menschenpakhuizen in plaats van woningen te doen verrijzen. Hij verzoekt daarom aanhouding van de voordracht om het geheele plan uit dit oogpunt nog eens nader te bekijken. De heer MEIJERS heeft van deze voordracht met hare nauwe straten en smalle bouwblokken ook geen verheffenden indruk gekregen. De bouwblokken zijn loodrecht op den Zeeburgerdijk ontworpen en van den dijk af loopen de straten hellend op. Er zal dus nabij den dijk anders geheid moeten worden, het water loopt naar die kanten van de straten en dat alles verhoogt de
101
bouwkosten, wat voor arbeiderswoningen bezwaarlijk is. Spr. meent, dat ook in dit opzicht het plan herzien moet worden. De heer v.d. BERGH, Weth. van P.W., zegt, dat de dijk niet verlaagd kan worden; er zal altijd een verschil van 1.80 M. zijn; dat heeft nu wel eenig bezwaar, maar toch niet zooveel als de heer Meijers meent. De helling zal niet meer zijn dan die van de nieuwe Amstelbrug. De fundeeringskosten zullen daardoor voor elk perceel +/- f 150 hooger worden en als tegemoetkoming zal de gemeente de gronden nabij den dijk wat goedkooper moeten uitgeven. Komende op de bezwaren van den heer Wibaut zegt. spr. dat de gemeente door de vroegere regeling gebonden was een de grenzen van dezen driehoek. Er was geen gelegenheid voor een grooter plan en een nader overleg met allerlei eigenaren zou hoogst lastig geweest zijn. Men weet niet welke moeilijkheden zich voordoen als moet worden ingegrepen in een reeds vastgesteld stratenplan. Werkelijk, op die wijze zou men nog in een lange reeks van jaren niet tot bouwen gekomen zijn. Dit soort van huizentype vraagt juist naar de ondiepe blokken, welke hier zijn voorgesteld. Spr. weerlegt de bewering, dat hier de grond te dicht bebouwd zou worden. Men mag ook wel rekening houden met de nabijheid van de verfrisschinggevende Zuiderzee. De heer WIBAUT blijft zijn bezwaren handhaven en merkt o.a. op, dat een te dichte bebouwing verkeerd is, ook al ligt er een zee in de buurt. Spreker dient een motie in om B. en W. uit te noodigen, de voordracht aan te houden en een bebouwingsplan te ontwerpen, dat zich uitstrekt tot de Israël. Begraafplaats en de geheele Indische Buurt omvat. De heer MEIJERS is ook niet bevredigd door de weerlegging van den Wethouder en meent, dat op grond, dien men in erfpacht uitgeeft voor arbeiderswoningen, meer ruimte noodig is. Spr. ondersteunt de motie-Wibaut. De heer POSTHUMUS MEYJES heeft met verbazing gehoord de oppositie tegen dit bouwplan, dat alles geeft was men verlangen kan. Spr. waarschuwt ernstig tegen aanhouding, omdat daardoor alweer de bouw van de Ambachtschool vertraagd wordt, waarnaar terecht zoozeer wordt verlangd. De heer VERSCHURE acht de straten van 13 M. te smal. Hij ondersteunt daarom de motie-Wibaut om de voordracht aan te houden, al acht hij ‘t niet noodig een zoo groot plan te hebben als de heer Wibaut wenscht; ook omdat dan de bouw van de Ambachtschool weer op den achtergrond geraakt. De heer KETELAAR vraagt of ‘t waar is dat door aanhouding en overweging van een nader plan de bouw van de Ambachtschool vetraagd zal worden. Dat kan spr. bejammeren, al is hij ook voor een nieuw bouwplan in den geest van den heer Wibaut. De heer WIBAUT gelooft niet dat de bouw van de Ambachtschool vertraagd behoeft te worden, als men eerst het kleinere plan van den Wethouder verbetert. Spr. wil dan wel het grootere plan, door hem bedoeld, van deze voordracht losmaken. Nadat de heer VAN DEN BERGH de voordracht nog nader verdedigd had, wijzigde de heer WIBAUT zijn motie zoo dat de door hem gewenschte verbetering voorloopig alleen betrekking had op de voordracht (afgescheiden dus van elk grooter bouwplan). Deze motie werd verworpen met 25 tegen 13 stemmen. De voordracht van B. en W. werd daarna aangenomen.
102
Vereeniging voor lager onderwijs op Gereformeerde Grondslag In maart 1911 wordt het nieuws bekend dat de Vereeniging voor lager onderwijs op Gereformeerde Grondslag een terrein aan de Javastraat heeft aangekocht om daarop haar 6e school op te richten. Het gebouw met 8 lokalen (toekomstig adres Javastraat 126) wordt in juli 1911 aanbesteed; architect is Tj. Kuipers. In februari 1912 wordt als 1e onderwijzer aangesteld Sj. Rijpen. Hoofd van de school is P. Oranje, die afkomstig is van de al actief zijnde Gereformeerde Lagere School 5, de Funenschool aan de Zeeburgerstraat (waar schilder Karel Appel nog op heeft gezeten), en die daarvoor in Middelharnis voor de klas gestaan heeft. Veel onderwijzers, onderwijzeressen en hoofden van de Amsterdamse scholen op Gereformeerde Grondslag zijn van de Zuid-Hollandse eilanden, Alblasserwaard, Zeeland en Friesland afkomstig. In de jaren dertig wordt de school uitgebreid: er worden twee verdiepingen bovenop gezet. De school heet later de A.W.F. Idenburgschool en gaat zwerven. In 1966 zit de school in het schoolgebouw op Javastraat 200 (nog later als De Tweesprong op Zeeburgerdijk 84; uiteindelijk wordt dit na een fusie met de Eerste Eltehtoschool van de Riouwstraat de oecumenische Insulindeschool, die sinds 2008 op Sumatrastraat 87 gevestigd is). Het gebouw aan Javastraat 126 staat inmiddels leeg; in 1973 worden er activiteiten in georganiseerd, zoals een kunstmarkt. Tegenwoordig zit er o.a. een zogenaamde ART-studio in het gebouw en zijn er woningen. Kort na de bouw van de gereformeerde school aan de Javastraat komt er een tweede gereformeerde school in de Indische Buurt. Deze wordt vanaf 1912 aan de Zeeburgerdijk gebouwd.
Eigen Haard bouwt Lombokstraat, Lampongstraat en Padangstraat Woningbouwvereniging Eigen Haard wordt in 1909 opgericht met als doelstelling het doen bouwen van goede en betaalbare woningen voor arbeiders. Een uitstekende gelegenheid hiervoor doet zich voor in de Indische Buurt, waar de Gemeente vanaf 1908 de percelen tussen Borneostraat en Zeeburgerdijk opkoopt en het terrein met zand bouwrijp begint te maken. In het voorjaar van 1911 doet Eigen Haard een verzoek aan B. en W. tot erfpacht van twee terreinen, gelegen tussen de Zeeburgerdijk, de Lombokstraat, de Lampongstraat en de Djambistraat . Daarbij verzoekt de vereniging een voorschot uit de gemeentekas van fl. 365.000. De vereniging is van plan op het gebied van 7.702 m2 16 percelen te bebouwen, elk met een benedenverdieping, een bovenverdieping en een zonderverdieping. Elk perceel zal 5 woningen bevatten: 2 benedenwoningen en drie bovenwoningen, die elk een eigen straatdeur zullen
103
hebben. De breedte van de woningen varieert van 13,5 – 17 m; de diepte is 7-8 m. Het totaal aantal woningen is 160. De gemiddelde huurprijs wordt fl. 3,50 per week, wat ze geschikt maakt voor bewoning door economisch sterke arbeiders, aldus B. en W. . B. en W. is zeer enthousiast over het plan – laagbouwwoningen met een eigen ingang zijn daarbij een nieuw concept – omdat er in de Javabuurt een groot tekort is aan arbeiderswoningen en stellen de Gemeenteraad voor het voorstel aan te nemen. Ook deze is enthousiast en het plan wordt na enige discussie – waarbij blijkt dat de vereniging uit ‘gezeten werklieden’ bestaat – met algemene stemmen op één na aangenomen. Het gevraagde voorschot wordt door de Gemeente aan het Rijk aangevraagd en in november 1911 aan de vereniging verschaft. Architect van de woningen is per december 1911 J.H.W. Leliman, die namens de vereniging op 30 januari 1912 het bestek op de markt zet. IJ. Broere wint de inschrijving voor fl. 298.892. Uiteindelijk wordt het blok opgeleverd in januari 1913, zoals blijkt uit een bericht in Het Volk, 20 januari 1913. “Eigen Haard” Door de woningbouwvereeniging “Eigen Haard” worden aan het einde der Indische Buurt, dicht aan den Zeeburgerdijk, eenige blokken huizen gezet, tezamen bevattende 100 woningen. Zij vormen de Lombokstraat, de Lampongsraat en de Padangstraat. De vereeniging bestaat in hoofdzaak uit arbeiders van de Nederlandsche Fabriek en de scheepswerven in den omtrek. Het spreekt vanzelf, dat de vereeniging uit eigen kracht niet aan het bouwen toe kon momen. De gemeente sprong bij en schoot heel de bouwsom (110 pCt.) voor, Van gemeentewege interesseerde men zich bijzonder voor dit werk, omdat het hier een proef gold met het bouwen van huizen met slechts één verdieping. Dat is in volle dertig jaar in Amsterdam niet gebeurd. De beneden- zoowel als de bovenhuizen zijn geheel “vrij”. De woningen zijn verdeeld in twee typen. Het groote type bevat een suite, twee slaapkamers en een keuken; het kleine type heeft één huiskamer in plaats van de suite en verder ook twee slaapkamers met keuken. De huurprijzen zijn voor de groote typen: beneden f. 3,95, boven f. 3,65. Voor de kleine typen: beneden f. 3,30 tot f. 3,50, boven f. 3,10 tot f. 3,20. Iedere huurder krijgt 2 houten ledikanten in gebruik. De woningen zijn vrij klein van afmeting en uiterst eenvoudig van inrichting en afwerking. In het oogspringende voordeelen zijn: goede ventilatie, overal aanleg voor gas en elektriciteit, klosets met waterspoeling in iedere woning, en flinke “vliegenkasten” op de veranda’s en in de tuintjes. Zooals gezegd: de ruimte is niet al te overvloedig. De kamers – zelfs die van het groote type – doen klein en wat laag van verdieping aan. Waarschijnlijk kan voor de genoemde huurprijzen in Amsterdam niet meer “geleverd” worden. Maar het komt ons voor, dat voor hetzelfde geld en met hetzelfde materiaal wel wat mooiers te maken ware geweest dan deze eentonige dorpsstraatjes,
104
zonder eigen karakter en zonder eenig uiterlijk schoon. Het is jammer dat het alles zoo vlak en dor is, omdat deze bouw bedoeld schijnt te zijn als het begin van een bescheiden tuinstad. De eerste woningen die klaar zijn, aan de Zeeburgerdijk gelegen, werden Zaterdagmiddag met eenige plechtigheid geopend. Met wethouder Delprat waren een aantal gemeentelijke autoriteiten, afgevaardigden van vele bouwvereenigingen en tal van andere belangstellenden aanwezig. De voorzitter van “Eigen Haard”, J. Schippers, sprak een korte rede uit, waarin hij hulde bracht aan allen die hulp en steun hebben geboden, in het bijzonder aan den architekt, den heer J.H.W. Leliman. De spreker wees er op, dat de Amsterdamsche woningnood oorzaak was, dat men de handen ineen had geslagen om dit werk tot stand te brengen. Wethouder Delprat en eenige anderen spraken woorden van waardeering en bemoediging. De woningen die gereed zijn, een 80-tal, zullen erg spoedig betrokken kunnen worden. Aan de tweede helft wordt hard gewerkt. De woningbouwvereniging heeft hiermee haar eerste complex gerealiseerd. Eigen Haard is overigens niet de enige en ook niet de eerste woningbouwvereniging voor arbeiders die in de Indische Buurt bouwt. De Bouwmaatschappij tot Verkrijging van Eigen Woningen (tegenwoordig De Key) heeft al sinds 1908 bouwplannen in de Indische Buurt en levert haar eerste woningen op in 1911. Vereniging De Arbeiderswoning tracht vanaf 1911 ook actief in de buurt te wonen en levert uiteindelijk in 1915 de zogenaamde ‘Berlageblokken’ op, met een huur van fl. 1,80 tot fl. 2,50 per week bedoeld voor arbeiders uit de laagste inkomenscategorie.
De Berlageblokken De Vereeniging tot verbetering der Volkshuisvesting “De Arbeiderswoning” wordt opgericht in 1906 en heeft een sociaal-democratische achtergrond. Bestuurders zijn onder andere Wibaut en Berlage, die veel opdrachten van de Vereeniging krijgt. In december 1911 maakt de Vereeniging bekend twee terreinen te willen aankopen aan de Javastraat, het Javaplein en de Balistraat, met als intentie woningbouw voor arbeiders. Zij vraagt de Gemeente hierbij om hulp. Deze is gaarne daartoe bereid, omdat de terreinen bij uitstek geschikt zijn voor het bouwen van arbeiderswoningen. De terreinen worden in februari 1912 aangekocht en in maart 1913 komt een bouwplan in de gemeenteraad voor het bouwen van maar liefst 169 arbeiderswoningen, naar een ontwerp van architect Berlage. De zogenaamde Berlageblokken, die bedoeld zijn voor grote gezinnen met geringe financiële draagkracht, en daarom een zeer lage huurprijs kennen (van fl. 1,80 tot fl. 2,50/week; hiermee kunnen in feite de bouw- en exploitatiekosten niet gedekt worden), komen in 1915 gereed. De drie woningblokken (die de toekomstige Langkatstraat en de Benkoelenstraat creëren en insluiten) krijgen al gauw een slechte naam in de buurt, wegens al dan niet vermeende overlast der bewoners. Er is sprake van een hoge werkeloosheid. De wel werkende bewoners hebben vaak min of meer ambulante beroepen. Er is sprake van grote gezinnen en veel vechtpartijen en alcoholmisbruik. Depreciërend
105
wordt het blok ook wel het ‘Fort van Sjako’ genoemd (naar een legendarische Amsterdamse (Jordaan) crimineel uit de achttiende eeuw). Ook in andere – zeer goedkope – woningen van de Vereeniging komt het trouwens regelmatig tot misstanden, waaronder vernielingen, huurschulden en wangedrag van de bewoners in het algemeen.Een zekere R. brengt een en ander in een brief in Het Volk van 28 april 1917 als volgt onder woorden. Lastige bewoners Nu onder bovenstaand opschrift door de redaktie van “Het Volk” de publieke aandacht is gevestigd op de slechte bewonersmanieren van enkele bewoners der “Arbeiderswoning” in de Van Beuningenbuurt, en de “Tribune”, door deze zaken in bescherming te nemen, weder voor de zooveelste maal blameert, kan ik u mededeelen dat ook de Indische buurt gezegend (?) is met wooningen van de “Arbeiderswoning”. Ik geloof niet dat deze bewoners over het algemeen beseffen en op prijs stellen wat de vereeniging met behulp van Rijk en Gemeente in hun belang tot stand heeft gebracht. De straatschenderij en vernielzucht (onder de oogen der ouders) van de kinderen der bewoners gaat alle perken te buiten, en wat de bewoningsmanieren aangaat, hiervan zou heel wat te vertellen zijn. Om te weten hoe sommige menschen het wonen in een behoorlijke buurt en woning verstaan zij medegedeeld, dat door mij op Zondag 18 Maart is gezien, dat een derde étage-bewoner de aschla buiten het raam omkeerde en zoo den inhoud op straat smeet. Het is in de Langkat en Benkoelenstraat zoo erg, dat een kommissie van bewoners uit de aangrenzende huizen zich met een klacht heeft gewend, eerst tot den heer Harmsen, later tot wethouder Wibaut, om op een en ander de aandacht te vestigen. Resultaten van deze besprekingen zijn niet merkbaar. Hopen wij dat door deze publikatie de gewenschte verbetering in den toestand zal komen. R. Wanneer de Vereeniging tot verbetering der volkshuisvesting “De Arbeiderswoning” later in het 1917 jaar haar jaarverslag uitbrengt, kan het helaas niet anders doen dan de bovenstaand verhaal beamen. In sommige van haar blokken in de stad lopen de zaken prima, “van de blokken aan het Van Beuningenplein en Indische Buurt kan men echter veeleer het tegendeel zeggen.” Oorzaak is volgens De Arbeiderswoning tweeledig: Eensdeels is dit bij vele van onze gezinnen toe te schrijven aan de opvattingen van de buurten en het milieu waaruit zij voorkomen; anderzijds wordt een nette woning bemoeilijkt door het groot aantal kinderen.” Oplossing die de Vereniging aandraagt zal niet veel later door het socialistisch gemeentebestuur geïmplementeerd worden: het oprichten van speeltuinen om de jeugd bezig te houden. Het gaat inmiddels bepaald niet goed met de vereniging. De huurschulden zijn wegens wanbetaling tot astronomische bedragen opgelopen.
106
In 1918 wordt de Vereeniging tot verbetering der Volkshuisvesting “De Arbeiderswoning” opgeheven. De problemen zijn het bestuur definitief boven het hoofd gegroeid. Het ‘Fort van Sjako’ wordt, net als de andere woningen in haar bezit, door de Vereeniging aan de Gemeente overgedragen. De Berlageblokken blijven bekend staan vanwege hun relatief klein woonoppervlak en matig wooncomfort, ook na het installeren van douches rond 1970. Daarom besluit de Gemeente rond 2000 de blokken te slopen. Hiertegen komen echter liefhebbers van monumenten in opstand, zodat uiteindelijk tot renovatie wordt besloten. Woningbedrijf Amsterdam moet hier een hoofdrol spelen. De woningen zijn inmiddels echter in bezit genomen door een groot aantal voornamelijk Zuid- en Oosteuropese krakers. Het pand wordt in 2004 uiteindelijk door de politie ontruimd. Tegenwoordig zijn de woningen in bezit van Ymere, die er starterswoningen (koop en huur) en studentenwoningen (My Place) heeft gerealiseerd.
Het Bavohuis Wanneer de ouders van schrijver Bertus Aafjes begin 20e eeuw in de Indische Buurt komen wonen, is er nog geen katholieke kerk in de buurt, zo schrijft Aafjes in zijn boek In de Nederlanden zingt de tijd. Zij gingen daarom ter kerke in de Sint Bonifatius, die in de Oosterparkbuurt lag, niet ver van het Oosterpark. Na de mis van tien uur maakten zij een wandeling, mijn vader was een groot wandelaar en de wandeling omvatte een niet gering gedeelte van de binnenstad. Zij liepen door de Utrechtsestraat naar het Rembrandtsplein en keerden door de Doelenstraat en de Plantage langs Artis huiswaarts. Om een uur bereikten zij ons huis weer, het was dan etenstijd. Na enige jaren ontstaan plannen om tot kerkbouw in de Indische Buurt over te gaan. Bouwpastoor wordt pastoor Hogeman. De in 1871 geboren Gerardus Hogeman wordt in 1896 tot priester gewijd. In 1912 is Hogeman kapelaan van de Annaparochie op de Eilanden, wanneer hij opdracht krijgt als bouwpastoor tot bouw van een nieuwe kerk in de Indische Buurt. Hiertoe wordt in mei 1913 door de Gemeente grond in erfpacht gegeven aan de hoek Borneostraat/Sumatrastraat. Het kerkgebouw gaat de naam dragen van de beschermheilige van de nieuwe parochie, de achttiende-eeuwse Italiaanse wonderdoener Gerardus Majella. Omdat de in 1893 door paus Leo XIII zalig- en in 1904 door paus heilig verklaarde Gerardus Majella (1726-1755) een grote schare volgelingen onder de armen had, lijkt deze een ideale beschermheilige voor de nieuwe buurt, in de opvattingen van Hogeman. Op 25 maart 1914 wordt de kerk officieel geopend. Aafjes: De kerk stond vol gipsen heiligenbeelden langs de houten pilaren, daaronder zaten wij, catechisanten van het mannelijk geslacht op de houten kerkbanken en de ergste kwajongensstreek
107
die ik mij herinner is het feit dat ik onder de godsdienstles in een plotselinge opwelling mijn pet feilloos op het hoofd van de heilige Josef wierp, waar hij onbewegeglijk bleef liggen tot onbedaarlijke vreugde van alle aanwezigen behalve van de blotevoeten pater. Hij liet mij dan ook voor straf tweehonderd keer uitschrijven waarvoor we hier op aarde waren. Pastoor Gerardus Hogeman zal tot 1933 de Gerardus Majellaparochie zal blijven dienen, waarna hij zal worden opgevolgd door Pastoor van der Wiel. Eerste nieuwe kapelaan van de parochie is Jac. Duyves (tot 1934). Aafjes: Ik biechtte in de befaamde donkere biechtstoel […] Maar de pastoor greep naar zijn kruinschering en begon toen onbedaarlijk te lachen. Ik kreeg als penitentie één onze-vader en één weesgegroet hetgeen ik ervoer als een geweldige miskenning van de door mij bedreven zonden. Het is overigens de enige keer dat ik de parochiepastoor heb horen lachen, hij had een volstrekt gebrek aan humor en een pukkel naast zijn neus en hij geleek sprekend op Pius XI, hetgeen ik later constateerde toen deze Paus op de sedia door de Sint Pieter gedragen werd: een ogenblik droomde ik werkelijk dat het onze parochiepastoor was met witte toga en pukkel en wit pauskapje. Hij was toen reeds zeer lang op emiritaat en leefde waarschijnlijk niet meer: de Zeer Eerwaarde Heer Pastoor Hogemans. In de eerste jaren kent de Gerardus Majellaparochie de oprichting van allerlei verenigingen: de H. Familie, de Sint Jozesgezellen, de Mariacongregatie. In de Borneostraat wordt een jongenpatronaat ingericht; ook is er een meisjespatronaat. Verder is er een katholieke bibliotheek, de RK Voetbalvereniging India en een Armbestuur. In 1920 zijn er ongeveer 3.700 katholieken aangesloten bij de Gerardus Majellaparochie; in 1925 zijn dat er, vanwege de uitbreiding van de Indische Buurt, inmiddels 9.300. De parochie bloeit, zoals ook blijkt uit een kort verslag in De Tijd in 1922 van een missiefeest voor kinderen. Onder groote belangstelling is Woensdag een Missiefeest gevierd in de kerk van den H. Gerardus (Indische Buurt). Des morgens gezongen H. Mis met toespraak tot de kinderen, opdracht aan het Goddelijk Kind en geconstumeerde processie door de kerk, saamgesteld uit ontelbare bruidjes, die een schat van bloemen torsten, patertjes, zustertjes, slaafjes, enz. Missieliederen werden gezongen. Vele schoone vaantjes en spreuken werden mee rondgedragen, tegelijk ook een fraai Jezus-kindje op draagbaar. Men kon het groot en klein aanzien, dat het een indrukwekkende plechtigheid was, die aan het Missiewerk ten goede zal komen en tevens een stuk Roomsche opvoeding is. Liefdadige Missievrienden zorgden voor een ruime tractatie der kleintjes. Verschillende lieve groepjes werden gekiekt. In 1925 begint de bouw van de grote nieuwe Gerardus Majellakerk aan het Ambonplein, die in december 1926 wordt ingezegend. Het oude kerkgebouw aan de Sumatrastraat krijgt nu de naam Sint Bavohuis. Het Bavohuis dient het katholieke verenigingsleven (RK Toneelverenigingen, Bond van RK Verzekeringspersoneel, RK Dekanale Bridgebond, Bond van RK
108
Transportarbeiders, Rederijkerskamer De Pius), maar ook wordt de zaal wel verhuurd voor activiteiten van derden, zoals de Amsterdamsche Atletiek Bond, de gymnastiekvereniging Zeeburg, Speeltuinvereniging Muiderpoort en Omgeving, Speeltuinvereniging Insulinde, Mondaccordeonvereniging Utile Dulci, Billiardclub de Twaalf, Geheelonthouderstooneelvereniging Excelsior, Mandolineclub Ardito, de Joodse toneelvereniging van Sch-Anski en de damvereniging Gezellen Tien. Daarnaast worden er typisch propagandistische activiteiten georganiseerd. Vanuit het Sint Bavohuis vergadert de RK Kiesvereniging, de RK Volksbond (met als spreker Anton van Duinkerken), zet de RK Drankweer zich in voor ‘het reddingswerk van RK drankzuchtigen’ (door o.a. bedevaarttochten naar het putje van Heiloo); ook is het Bavohuis uitvalsbasis voor de Algemene RK Propagandaclub afdeling Gerardus Majella. In de loop van de jaren dertig krijgt het Bavohuis steeds meer het karakter van een algemeen clubhuis. Wel vinden er nog typisch eigen activiteiten plaats (waaronder recepties bij aanstelling nieuwe priesters), maar het algemene en niet-specifiek RK verenigingsleven krijgt in de programmering langzamerhand de overhand. Zo is er in 1937 zelfs een optreden in het Bavohuis van het socialistische (V.A.R.A.) radio-dansorkest de Ramblers. De socialistische activiteiten in het Bavohuis zijn overigens een doorn in het oog van de N.S.B., die hier driftig over rapporteert. Met name het feit dat een katholiek die zich voor de N.S.B. inzet, door de RK Kerk niet tot de communie wordt toegelaten, terwijl de goddeloze communisten blijkbaar in het Bavohuis vrij spel hebben, steekt de nationaal-socialisten. In de Tweede Wereldoorlog blijven de activiteiten beperkt hun voortgang vinden in het Bavohuis. Uiteraard zijn ‘communistische’ bijeenkomsten niet langer mogelijk. Nu zijn het juist de nationaal-socialisten die het gebouwtje huren. Zo wordt op donderdag 20 maart 1941 een gezellige Kameraadschapsavond georganiseerd. Deze staat in het kader van de Winterhulp, een nationaal-socialistische vereniging voor maatschappelijke hulpverlening, in Amsterdam Oost onder leiding van districtshoofd Ernst Zilver. Op de avond treden diverse sprekers op en ook het Winterhulp-symphonie-orkest. Na de bevrijding vinden juist in het Bavohuis vele bevrijdingsbijeenkomsten plaats. Er is een sfeer van algemene verzoening, ook in de Indische Buurt. Zuilen lijken weg te vallen en er ontstaan op grote schaal nieuwe verenigingen, met name op de jeugd gericht. Dit leidt in 1951 tot het Amsterdamse Gemeenschap Wijkcentrum Indische Buurt, gevestigd in gebouw Archipel aan Minahassastraat 1. Veel verenigingsactiviteiten verplaatsen zich nu naar het nieuwe wijkcentrum. Het Bavohuis blijft daarbij ook gebruikt worden en organiseert steeds uiteenlopender
109
activiteiten, zoals bijvoorbeeld een tentoonstelling van de Nederlandse Konijnenfokkers Bond en alle mogelijke recepties en vieringen. Het aantal katholieken in de buurt begint vanaf begin jaren zestig steeds sneller af te nemen. Dit leidt ertoe dat uiteindelijk in 1968 het Bavohuis door de Gerardus Majellaparochie wordt afgestoten. Het is daarna nog tot in ieder geval halverwege de jaren negentig in gebruik voor uiteenlopende verenigingsactiviteiten. Tegenwoordig is in het gebouw weer een kerk gevestigd, de wereldwijde UKGR Evangelisch Centrum (Universele Kerk). Het UKGR, dat in de jaren zeventig in Brazilië werd opgericht, is onderdeel van de pinksterbeweging.
Nieuwe tramplannen De eerste tram in de Indische Buurt is de tramomnibus van 1889, die echter al in 1891 failliet gaat en opgevolgd wordt door lijn 6 vanaf 1901, die over de Zeeburgerdijk rijdt, de tunnel onderdoorgaat, op de Zeeburgerdijk vervolgt en bij de Veelaan rechtsaf slaat richt Entrepotdok. In 1913 worden de eerste plannen ontwikkeld voor een nieuwe, tweede tram naar de Indische Buurt. Dit is tram 14, die op dezelfde manier de buurt in komt over de Zeeburgerdijk de tunnel door, maar dan direct rechts afslaat de Borneostraat in, richting eindpunt Javaplein. Overigens wordt door een bewoner van Javastraat 84, W.P. Huisman, bezwaar gemaakt tegen het voorgestelde tracé. Hij ziet de tramlijn liever op de terugweg van het Javaplein door de Javastraat gaan, en dan via de Celebesstraat weer terug naar de Zeeburgerdijk. Huisman zamelt handtekeningen in voor zijn actie, omdat hij vindt dat de Javastraat als belangrijkste straat van de Indische Buurt niet van een tramlijn verstoken kan blijven. Het bezwaar wordt in de Gemeenteraad besproken en met name De Miranda (S.D.A.P.) is voorstander van de tracé-aanpassing. In verband met exploitatieoverwegingen is het echter niet voor de hand liggend de tram niet op hetzelfde tracé heen en weer te laten rijden. Nader onderzoek wordt verricht. Het voorstel zal uiteindelijk verworpen worden. In 1916 komt een nieuw plan op tafel. Op verschillende manier wordt overwogen de tram over de Zeeburgerdijk te verlengen naar het eind van de dijk. Het is niet bekend of deze tramplannen tot uitvoering zijn gekomen. Wel is er in 1923 een nieuw experiment: tram 12 tijdt voortaan van het Frederiksplein via de Zeeburgerdijk naar het abattoir. Het experiment wordt beeindigd op 4 juni 1925, waarna in plaats van lijn 12, lijn 3 voortaan over Mauritskade en Zeeburgerdijk zal rijden, en wel met als eindbestemming niet het abattoir, maar het Javaplein.
110
In 1928 wordt een nieuwe tramlijn geïntroduceerd: tram 21, die van de Molukkenstraat, via de Javastraat en de Borneostraat over de Zeeburgerdijk naar de Mauritskade en verder.
Wijkgebouw Eltheto: de eerste jaren Ds. A.G.H. van Hoogenhuyze doet begin 1912 zijn intrede in Amsterdam als 30e predikant van de Nederlands Hervormde Gemeente. Hem is toegewezen de nieuwe wijk aan de oostkant van de stad: de Indische Buurt. De oprichting van een nieuwe predikantsplaats in Amsterdam was mogelijk gemaakt door een gift van fl. 100.000. De buurt heeft op dat moment 24.000 inwoners, waaronder 2.200 Nederlands Hervormde gezinnen. Op 20 december 1913 wordt het nieuw wijkgebouw aan de Javastraat 118-112, met daarboven 15 woningen en genaamd Eltheto geopend. Eltheto betekent ” Uw Koninkrijk kome.” Het gebouw met 9 bovenwoningen was namens de Vereeniging Eltheto door de heren C.A. Zeeman en P.C. Breet in juli 2013 onderhands aanbesteed aan aannemers K. Bakker en M. de Jong. De zaal kent direct al een gevarieerde programmering. Zo zal er in het gebouw een Christelijke Jongemannen Vereniging bijeenkomen, een Werkmansbond, zullen naaikransen opereren, zangverenigingen optreden en zal een leeszaal en een volkskoffiehuis aan het gebouw verbonden zijn. Daarnaast is sprake van een kinderkliniek en diaconessen. Bij de opening is ook het Nederlandsch Jongelingsverbond betrokken. Er zijn daarnaast diverse goedwillende dames van de gegoede stand aan het Eltheto-initiatief verbonden, zoals mevr. Barones de Vos Roëll van Steenwijk (echtgenote van de burgemeester van Amsterdam (1910-1915) Jonkheer Anthonie Röell, later Baron (vanaf 1937)) en mej. A.F. van Knuttel van Rijswijk, die op 5 maart 1914 een lezing houdt over Palestina, zelf daarbij stemmig gekleed in klederdracht uit Palestina. Op 6 maart geeft zij een lichtbeeldenvoorstelling van haar reis naar Palestina. Of ze ook daarbij in klederdracht optreedt vertelt het verhaal niet. Op 28 maart 1914 wordt onder leiding van ds. van Hoogenhuyze een muziekavond gehouden door de drie dames Frank (piano en zang) en dhr. De Booy (viool). Rond de mobilisatie van 1914 besluit de Eltheto, in samenspraak met het Nederlandsch Jongelingsverbond, nadrukkelijk de deuren te openen voor in de stad ingekwartierde militairen. Hier kunnen de militairen hun vrije tijd op aangename wijze doorbrengen. Er is gelegenheid tot onderling gezellig verkeer, er is een goed voorziene leestafel en de militairen wordt nadrukkelijk de gelegenheid geboden om te schrijven aan hun verwanten. Consumptie is daarbij gratis, terwijl voor muzikale onderhouding gezorgd zal worden door de diverse kerkelijke muziekgezelschappen. Ook worden avonden met lichtbeelden georganiseerd. Een nieuwe doelgroep zijn de werklozen. Ook daarvoor worden vanaf december 1914 ontspannende avonden
111
georganiseerd. De eerste bazar in het Elthetogebouw voor zover bekend wordt gehouden op 28 en 29 maart 1915. Deze wordt georganiseerd door de Knapenvereeniging van de Sectie Muiderpoort van de C.J.M.V. Excelsior, waarbij door hen zelf vervaardigde voorwerpen te koop worden aangeboden. Er zullen nog vele van dergelijke bazars volgen in het Elthetogebouw. De laatste was enige weken geleden. Ook politiek laat de Eltheto zich niet onbetuigd in die eerste jaren. Op vrijdag 23 juni 1916 wordt vanaf 20.30 uur in het kader van de verkiezingen een Propaganda-avond voor de rechtsche kiezer gehouden, waarop Mr. Paul J. Reijmer spreekt. Op 21 maart 1919 spreekt generaal-majoor A.R. Ophorst voor de C.H.U. over “Beginselen der Christelijk Historische Unie”. Beroemd predikant die in die eerste jaren in het wijkgebouw aan de Javastraat optreedt is A.H. den Hartog. Deze spreekt in juni 1919 over het gezag van de Heilige Schrift. Al in 1919 vestigt zich een arts in het Elthetogebouw (de laatste is nog maar net enkele jaren vertrokken). Het is C. Carsten, die zich met name in huidziekten en ziekten der urinewegen specialiseert. Ook de Vereeniging tot Bevordering van het Onderwijs in kinderverzorging en opvoeding organiseert cursussen in het wijkgebouw, met name gericht op meisjes en moeders. Begin 1922 wordt in het wijkgebouw een avond georganiseerd voor een dubbel doel: het ondersteunen van Nansen in zijn aciviteiten om de ontstane hongersnood in Soviet Rusland te leningen, en het ledigen van de nood in de Drentse Venen. De organisatie van de avond, die voornamelijk uit declamatie bestaat, is in handen van de declameerclub “Oefening en Ontspanning”. Ook is in dat jaar een schaakclub in het gebouw aan te treffen. Het Elthetogebouw wordt voor allerlei doeleinden verhuurd, waaronder ook aan een boekhoudclub en de Joodse vereniging Rechouwous. De eerste jaren van de Eltheto worden afgesloten in 1924, wanneer bekend wordt dat er serieuze plannen zijn voor de bouw van een echte Nederlands Hervormd kerkgebouw in de Indische Buurt. Deze kerk zal worden gebouwd aan de Insulindeweg/hoek Kramatweg.
Het noodziekenhuis aan de Zeeburgerdijk In maart 1914 stellen B en W de Gemeenteraad voor om hen te machtigen aan het Lozingskanaal, ten oosten van het abattoir, een tweede Amsterdamse ontsmettingsinrichting in te richten. Geschatte kosten zijn op dat moment ruim fl. 70.000.
112
In 1916 besluit de Gemeenteraad van Amsterdam definitief om het perceel Huis Zeeburg, de voormalige Herberg Zeeburg, helemaal aan het einde van de Zeeburgerdijk, te gaan inrichten tot observatiestation en verpleeginrichting voor patiënten met besmettelijke ziekten. Al eind 1916 is de inrichting gereed. Men denkt in het bijzonder aan de pokken, die op dat moment heersen, maar ook cholera komt in deze periode nog voor. Ook kunnen schepelingen worden geïsoleerd die afkomstig zijn van schepen waar met name pokken, pest, cholera of vlektyphus hebben geheersd. Ook kunnen deze personen indien noodzakelijk ontluisd worden; luizen brengen immers besmettelijke ziekten over. Daarnaast kan de inrichting in tijden dat er geen noodzaak tot isolatie van besmettelijke ziekten bestaat, als ziekenhuis gebruikt worden. Begin 1917 worden de eerste reguliere ziekenhuispatiënten naar de Zeeburgerdijk overgebracht. Beheerder van de inrichting is Dr. van Royen. In 1919 komt op het terrein een nieuwe, uitgebreide ontluizingsinrichting gereed. Er bestaat op dat moment een grote luizenplaag in het Amsterdamse onderwijs. Naar schatting heeft op sommige scholen 30-50% van de leerlingen luizen. Door deze luizen wordt o.a. vlektyphus verspreid. In de ontluizingsinrichting aan de Zeeburgerdijk kunnen per dag maar liefst 500 – 600 personen ontluisd worden. Als in 1920 een groep uitgehongerde kinderen uit Wenen in Amsterdam wordt opgevangen, komen deze in de Quarantaine-inrichting in de Zeeburgerdijk terecht, om eerst ontluisd te worden. Ook groepen kinderen uit andere landen, zoals Duitsland, komen in eerste instantie aan de Zeeburgerdijk terecht. In 1921 heeft de inrichting met een tegenslag te maken. Een vliegende novemberstorm verwoest de barakken grotendeels. Daarbij worden 116 kinderen door de brandweer in veiligheid gebracht. Enige weken later zijn de barakken alweer hersteld. In 1928 worden wegens plaatsgebrek in de omringende ziekenhuizen extra barakken aan het eind van de Zeeburgerdijk gebouwd. Niet iedereen is het hiermee eens. S.D.A.P.-voorman en arts Ben Sajet vindt dat er in plaats van extra barakken, nieuwe ziekenhuizen gebouwd moeten worden. De vraag is nu of moet worden voortgegaan met vervanging der bestaande barakken, opdat die quarantaine-inrichting nog lang zal blijven bestaan. Is dat wel gewenscht? Het terrein is 800 meter lang en gemiddeld 20 meter breed, een pijpenla. Als wij thans een terrein zochten voor een ziekeninrichting zouden wij er niet aan denken van dezen vorm te kiezen. In 1929 heeft Amsterdam te maken met een ernstige Roodvonk-epidemie. Deze worden deels in het Wilhelmina-ziekenhuis behandeld, deels in de inrichting aan de Zeeburgerdijk. Er bevinden zich in de barakken ongeveer 90 patienten met de ziekte. Op vermoeden van besmetting met de Papagaaienziekte worden ook enige inwoners van de Van Ostadestraat tijdelijk geïsoleerd in een barak aan de Zeeburgerdijk.
113
In de loop van de jaren dertig komen de loodsen leeg te staan. Ze worden nu vooral gebruikt voor de opvang van uit het buitenland, met name Duitsland, afkomstige kinder-vluchtelingen. Zo komen eind 1938 38 kleine Joodse vluchtelingen uit München, Berlijn en andere grote Duitse steden aan – een en ander tot stand gebracht door het Algemeen Kinder Comité. Ze worden opgevangen in de barakken aan de Zeeburgerdijk. De Tribune schrijft erover: De meesten van hen zijn uit Königsbergen gekomen. Maar in Oldenzaal waren er nog enkelen, die met enige moeite toestemming kregen om zich bij het transport te voegen. Hoe hebben ze ‘t gehad? Afschuwelijk natuurlijk! Maar wat heeft het voor zin om hun geschiedenis de laatste dagen te beschrijven? Het lot dier kinderen is niet anders geweest dan dat van alle Joden in het barbaarse Derde Rijk. Verbrande synagogen, verwoeste huizen, verjaagde kinderen, afgeranselde en gearresteerde vaders, wanhopige moeders. Hoe het met deze kinderen is afgelopen is niet bekend. Er komen meer Joodse vluchtelingen aan, die zowel op de Zeeburgerdijk als in het Lloyds Hotel aan de Oostelijke Handelskade huisvesting vinden. In de kampen worden Joodse diensten georganiseerd. Daarbuiten zijn de vluchtelingen welkom in de Synagoge aan de Linnausstraat en die op de Uilenburgerstraat. De Gemeente Amsterdam heeft moeite met het feit dat de Quarantaine-inrichting zo lang gebruikt wordt door de vluchtelingen. De emigranten hebben hier al veel langer dan bedoeld verblijf gehouden, zo luidt de opvatting. In maart 1940 weet de Gemeente te bewerkstelligen dat de kampen ontruimd worden. De vluchtelingen worden deels naar het Lloyds Hotel verplaatst, deels naar het in 1939 nieuw gebouwde kamp in Westerbork verplaatst. Kamp Westerbork zal in de Tweede Wereldoorlog door de Nationaal-Socialisten worden overgenomen als concentratie- en doorgangskamp voor Joden, zigeuners, homosexuelen, Jehova’s Getuigen en verzetsmensen. Van de 107.000 mensen die uit kamp Westerbork richting het oosten vertrokken zijn naar schatting slechts ca. 5.000 niet vermoord in Duitsland of Polen. Vlak na de Tweede Wereldoorlog zijn de plannen om de barakken aan de Zeeburgerdijk in te richten voor aan geslachtsziekten lijdende vrouwen en voor lijders aan schurft. Dit blijken er al gauw minder te zijn als op grond van geruchten was aangenomen. Daarom worden de barakken gebruikt om aan T.B.C. lijdende kinderen te verplegen. Als Noodziekenhuis Zeeburg blijft het barakkenkamp met onderbrekingen actief tot 1975, wanneer het Slotervaartziekenhuis in gebruik wordt genomen en Noodziekenhuis Zeeburg gesloten. Uiteindelijk worden de barakken in 1998 afgebroken om plaats te maken voor woningen.
114
De Wild-West-Show van Texas-Tex De wielerbaan nabij de Zeeburgerdijk organiseert buiten de wedstrijden om ook diverse publieksevenementen, die niet alle even succesvol zijn. Uit Het Nieuws van de Dag, 13 juli 1914 Amsterdamsche Wielerbaan Wild-West-Show Kleurige fantastische reclamebiljetten hadden in de afgeloopen week het publiek opgewarmd voor de vertooning op de Wielerbaan aan den Zeeburgerdijk van een Indianentroep onder commando van zekeren heer Texas-Tex, en werkelijk waren er gistermiddag heel wat menschen ondanksch de warmte, toch aanwezig om van de evolutiën, die in een Aimard-achtigen stijl waren aangenkondigd, te genieten. Echter zijn ze leelijk bedrogen uitgekomen. In de eerste plaats begon de vertooning niet op tijd (2 uur) maar pas om 4 uur, een uitstel, dat het intusschen warmgesmoorde publiek in een niet al te beste stemming had gebracht. En toen er dan eindelijk begonnen werd, bleken de prestaties der Indianen zo’n humbug, dat ons publiek, dat zich in dergelijke dingen niet gemakkelijk bij den neus laat nemen, zich duchtig verontwaardigd vertoonde. Texas-Tex gooide eerst een paar maal met zijn lasso naar een collega die hem voorbijreed. Dat was nog het beste van den heelen middag, want toen hij daarna in vollen ren eenige doeken van den grond zou oprapen, viel hij met zijn paard en bezeerde zich aan het dijbeen. Vervolgens werden een aantal nummer van het programma overgeslagen, en dan komen we aan de bestorming door den cow-boytroep van een Indianenkamp. De heele troep bleek nu te bestaan uit drie Indianen, die met hun drieën één pijl-en-boog bezaten; het kamp werd voorgesteld door twee armzalige hutten, bevolkt door twee jeugdige Israëlitische meisjes. Toen werd het ‘t publiek te mal; eerst werd den Indianen hun roodhuid volgescholden en daarna probeerden eenige menschen in de baan te komen. De Indianen trachtten dit te beletten, en toen daarbij een jongen een duw kreeg, klauterden zeker wel een paar honderd toeschouwers in de baan om de vertooners eens af te rossen. Texas Tex wilde er met zijn lasso in slaan, maar die werd hem spoedig afgenomen; toen trok hij zijn revolver, maar dat maakte al even weinig indruk; tenslotte viel het opperhoofd onder hoongelach van zijn paard. Eenige politie-agenten wisten eindelijk met tactvol optreden een einde aan dit tooneel te maken en daardoor ernstige handtastelijkheden te voorkomen. Het publiek liet zich kalmeeren onder voorwaarde, dat de aangekondigde match tusschen paard en motor nog verreden zou worden. Texas-Tex klom dus pijnlijk weer op zijn paard en reed eenige ronden tegen den motorist de Roos,
115
een schijn-vertooning waarbij het paard officieel won. Daarmee was het programma afgewerkt, en toe, begon het publiek met zijn geld terug te vragen. Maar de recette was verdwenen en van een impressario of zoo ‘t heette, geen spoor meer. Waarop het publiek mokkende aftrok.
Mene Tekel ‘Een wandeling over de Zeeburgerdijk’, uit het boek Mene Tekel, van de schrijver Nescio, geschreven in 1914 Bavink en Bekker liepen voorop, daarachter kwam Kees in z'n eentje, mij hadden ze met Hoijer opgescheept. Het was op een middag in November; achter ons stond 't lage zonnetje, midden boven den Zeeburgerdijk. Hoyer liep met z'n jas open, de eenige overjas die we met z'n vijven hadden. Het was een bijzonder mooie, zoele dag. Rechts in de diepte lagen de weilanden, bleekgroen en drassig. Voor ons uit, onder aan den dijk, stonden de boomen van 't Jodenkerkhof hoog en knoestig en hadden een lila weerschijn. Bleekblauw was de lucht boven ons; als wij ons omkeerden, zagen wij de zon in 't Spuikanaal schijnen en op de sjofele houten loodsen aan de overzij, de anders zoo onoogelijke, grijze planken blonken in 't licht, de heele wereld om ons heen blonk in 't licht, de aarde gaf licht op en zoo ver als onze oogen reikten was de wereld van ons, en verder. Wij liepen van de stad af, wij stapten hard, de zolen van Hoyer, die heel waren, klepperden op de leien. Bavink zwaaide z'n stok boven z'n hoofd en ik gaf Hooyer een duw. Wij waren blij en uitbundig om niets, om 't mooie weer, om den zonneschijn, om de lucht om ons geen, die wij ademden en de lucht boven ons, die wij zagen. Wij gingen uit om de wereld te veroveren; alleen Hoyer geloofde daar niet aan, die wist niet beter dan datti op de Zeeburgerdijk liep, bij de slachtplaats, Maar toen wij aan 't eind van den dijk kwamen en de Zuiderzee voor ons zagen, toen werd ook Hoyer stil, zoo stil als 't water, dat wittig blauw was, als de lucht er boven. En in 't noorden, achter den strekdam, was 't Buiten-IJ krijtwit. Een vrachtboot en een sleepbootje stroomden er in naar de stad, van oost naar west; zij waren achter den strekdam, maar hun rook zag je weerspiegelen aan deze zijde er van. En een tjalk voer er, met een wit zeil, den schoot over bakboord. En daarachter lag Durgerdam, met z'n kleine huisjes aan den dijk en z'n twee kleine torentjes en wat kale bomen zwart daartusschen en op de reede, heel klein, wat scheepjes, de masten staken schraaltjes in de lucht. Naar rechts, buitengaats was wat rook van stoombooten, die je niet zag. Groot was God dien middag en goedertieren. Door onze oogen kwam Zijn wereld naar binnen en leefde in onze hoofden. En onze gedachten gingen woordeloos uit over de wereld, ver over den gezichtseinder gingen zij. En zoo vloeide de wereld en wij beurtelings in elkaar over. Bekker zei datti z'n hart voelde uitzetten en toen ik m'n ogen dicht deed, was 't of m'n hoofd vol goud licht en blauw water was en wonderlijke rillingen gingen door m'n ruggemerg. Ik voelde daar de wereld, die om mij lag.
116
Wij gingen verder. Een tuintje naast het huis was omgespit, de natte aardscholen glommen dof. Er was een laag hegje omheen van hagedoorn, de zon scheen daarop. Een man spitte 't laatste brok. Zijn kiel was lichtblauw, van voren was er een vierkant donker stuk ingezet. En toen de man even rechtop stond om naar ons te kijken, scheen de zon op z'n gezicht, - Rose wolkjes weerspiegelden nu in de zee.
Slaat den smeris dood Uit de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 4 maart 1915: 17 Januari, een troepje vrienden op den Zeeburgerdijk te Amsterdam opgehitst tegen een politieagent, door te roepen, toen de agent de jongens, die nogal rumoerig waren, tot stilte maande: “Slaat den smeris dood, jongens, gooi hem dood met steenen”. De beide jongemannen werden gearresteerd en hebben gisteren voor de vijfde kamer terechtgestaan. De president, mr. Offerhaus, merkte op, dat de beklaagden zich lafhartig en kinderachtig hadden gedragen, door met een heel troepje één agent aan te vallen. Eén van hen zeide daarop, dat de agent hem met een sabel had geslagen, waardoor een wond was ontstaan. De agent ontkende dit. De man was gevallen op de tramrails en daardoor verwond. Op het politiebureau had bekl. trouwens alleen van een val, niet van een sabel gesproken. Geëischt werd tegen de beklaagden resp. 8 en 8 weken gevangenisstraf. De twee jeugdige werklieden zullen inderdaad veroordeeld worden tot gevangenisstraffen volgens de eis.
Onteigening bouwgronden Nadat het eerste deel van de Indische Buurt in twee fases is volgebouwd (eerste fase tussen Athehstraten, Molukkenstraat, Borneostraat en Celebesstraat; de tweede fase tussen Borneostraat, Zeeburgerdijk en Molukkenstraat) is er bij de Gemeente nog steeds behoefte aan het bouwen van nieuwe arbeiderswoningen. Men denkt hierbij vooral aan het gedeelte tussen Molukkenstraat, Zeeburgerdijk en de Joodse begraafplaats (waar binnenkort het Zuiderzeepark, later Flevopark ingericht zal worden). De Tijd citeert in januari 1916 uit de raadsvergadering: Behalve voor den bouw van vorenbedoelde gemeentewoningen bestaat ook dringend behoefte aan bouwterrein voor de stichting van arbeiderswoningen door woningbouwvereenigingen. Die behoefte doet zich in het bijzonder gevoelen in de Javabuurt, waar mede alle gronden in handen van particulieren zijn. Van deze gronden zijn voor laatstbedoelden woningbouw het gunstigst gelegen die, welke begrensd worden door de bestaande bebouwingen, den Zeeburgerdijk, de Israëlietische begraafplaats en de sloot in het verlengde der 1e Atjehstraat. Daar ook voor deze gronden een te hooge koopprijs wordt gevraagd zal de eigendom daarvan mede [net zoals de zojuist onteigende gronden voor het Zuiderzeepark, red.] door onteigening dienen te worden verkregen. B. en W.
117
meenen dat het zaak is dezen gemeentelijken woningbouw te bespoedigen, wat tevens een voortreffelijke economische werkgelegenheid zal zijn, die in dezen tijd van groote werkeloosheid in de bouwvakken niet anders dan heilzame gevolgen kan hebben. B. en W. stellen ook den Raad voor aan H.M. de Koningin te verzoeken, te willen verklaren, dat er voor den bouw van de bedoelde arbeiderswoningen grond bestaat tot afwijking van de Onteigeningswet. Verwacht mag worden, dat tegen inwilliging van dit verzoek geen bedenkingen zullen rijzen, waar bij Koninklijk Besluit van 14 mei 1915, een dergelijke verklaring is gegeven voor het aanleggen van een voetbalveld en van een zweminrichting te Veendam. De voordracht door B. en W. wordt door de vergadering goedgekeurd. Eind 1917 worden door de Gemeente alvast de percelen van Hotel Zeeburg en de aanliggende, opgeheven wielerbaan aangeschaft voor een bedrag van fl. 200.000. Het definitieve plan van uitbreiding komt in april 1918 tot stand. In 1919 begint de Gemeente van Amsterdam de nog niet bebouwde gronden (“het gedeelte der gemeente Amsterdam, gelegen tusschen den Zeeburgerdijk, de Molukkenstraat, de bebouwingen van de 1e en 2e Atjehstraat, den spoorwerg Amsterdam – Hilversum, de zuidelijke grens der Gemeente beoosten dien spoorweg en de Zuiderzee, met uitzondering van de Israëlitische begraafplaats“) in de Over Amstelse polder te onteigenen “in het belang der volkshuisvesting”. Heel wat grond is inmiddels opgekocht door speculanten, maar het lijstje van de onteigende perceeleigenaren laat ook nog wat oude eigenaars zien, zoals de Synagoge, het Gasthuis en (voormalig) tuinder Groenewegen. Hieronder een overzicht van de perceeleigenaren, met tussen haakjes het aantal percelen dat deze in hun bezit hadden. Helaas zijn de groottes van de percelen niet bekend.
- Naamloze Vennootschap Maatschappij voor Grondbezit en Grondcrediet te Amsterdam (23 percelen)
- Naamloze Vennootschap “Zeeburg”, Maatschappij tot Exploitatie van ontroerende goederen te Amsterdam (9 percelen)
- Mr. Theodorus Stuart te Amsterdam (9 percelen) - Martinus Johannes van Hattum te Beverwijk (8 percelen) - Nederlandsche Israëlietische Hoofdsynagoge te Amsterdam (4 percelen) - Marcelis van Renswoud Janszoon te Amsterdam (3 percelen) - De Overamstelsche Polder (2 percelen) - Naamloze Vennootschap Bouwterrein Maatschappij “Insulinde” te
Amsterdam (2 percelen) - Het Burgerziekenhuis te Amsterdam (2 percelen) - Elias van Dam te Amsterdam (1 perceel) - Mr. Nicolaas Groenewegen te Amsterdam (1 perceel) - Het Gasthuis te Amsterdam (1 perceel)
118
Voor de onteigeningen wordt van het Rijk een bedrag van 10 miljoen geleend.
Zeeburger Kermis Uit: Voordat ik het vergeet, Meyer Sluyser Eenmaal per jaar ging grootmoeder naar de oude Joodse begraafplaats op Zeeburg. Dat was omstreeks het aanbreken van het Joodse nieuwe jaar. Veel mensen gingen op die dag naar de oude graven. Omdat het er dan altijd zo druk was, noemde grootmoeder het de 'Zeeburger Kermis'. Ik geloof niet, dat ze met die naam de betekenis van de bedevaart wilde verkleinen, laat staan bespotten. Maar ze kon nu eenmaal geen weerstand bieden aan de neiging om een persoon, een zaak, een situatie met één woord te chargeren. Anderen moesten echter niet proberen haar in het ootje te nemen. Toen mijn vader haar eens, een paar dagen voordat het weer 'Zeeburger Kermis' zou zijn, gekscherend ried: 'Ga toch niet naar Zeeburg. Stuur liever een ansichtkaart, dat is net zo goed.' ...toen duurde het minstens drie weken, voordat ze weer vriendelijk tegen hem kon doen. Zo'n tocht naar Zeeburg nam bijna de gehele dag in beslag. Ze nam brood mee; dat at ze ergens op. Met een kop koffie, tenminste, dat beweerde ze. Maar we koesterden het sterke vermoeden, dat het kopje koffie verzonnen was. Drie centen voor een kop heet vocht vond ze zonde en weggegooid geld. Ze was niet gierig, en ook niet zuinig in de gewone zin van het woord. 'Ze zit niet op het geld, maar elke cent heeft voor haar de waarde van honderd gulden,' zei moeder van haar. Een keer heeft grootmoeder geprobeerd de tweemaal zes centen van de tram ook nog uit te sparen. De halve buurt is er aan te pas gekomen om haar die avond te zoeken; tegen elf uur vonden ze haar ergens buiten de Muiderpoort. Aan dat avontuur werd ze liever niet herinnerd. Als grootmoeder de 'Zeeburger Kermis' bezocht, kregen de bedelaars bij de ingang van het kerkhof trouw hun aalmoes van een halve stuiver per persoon; dat hoorde bij het eerbetoon aan de doden. En elk jaar kreeg de opzichter twee kwartjes voor het schoonhouden van de graven en voor de gebeden, die hij in de afgelopen maanden had gezegd.
Abortus aan de Zeeburgerdijk Eén van de illegale praktijken die aan de Zeeburgerdijk plaatsvinden is het opwekken van abortussen, waarmee de 45-jarige mevrouw A. de Haan-Akkerman – moeder van verscheidene kinderen – zich structureel mee bezighoudt in 1917, naast haar officieel beroep van kaartenlegster. Tegen deze overtreding van artikel 251 bis van het Wetboek van Strafrecht wordt een gevangenisstraf van 3 jaar geëist.
119
Militairen maken Indische Buurt onveilig In 1917 heeft de Indische Buurt veel te lijden van een aantal militairen, die ingekwartierd zijn in de barakken in het Cruquiusgebied. Er is regelmatig veel drank in het spel. Begin januari loopt het geheel uit de hand. Met een groepje van een man of 10, uit Groningen afkomstig, valt men vrouwen in de Indische Buurt lastig en randt hen aan. Daarbij gaat het niet zachtzinnig toe. Op de Borneostraat krijgt een vrouw een messteek in haar schouder, terwijl een man die haar te hulp wil komen ook gestoken wordt. De vandalen trekken van kroeg tot kroeg, terwijl het uiteindelijk niet tot arrestaties komt. De Tribune spreekt er schande van. In februari gaat het weer mis, hoewel ditmaal op kleinere schaal. Twee dronken militairen houden een bewoner van de Sumatrastraat “omdat ze die avond eens een Amsterdammer willen afrossen.” De Telegraaf reageert met een uitgebreid artikel over de wandaden der in Zeeburg gelegerde Groningers, getiteld ‘Onveiligheid der Indische Buurt’ en roept de politie op om wat meer op de fiets in de Indische Buurt te surveilleren.
Broodoproer en revolutie Vanaf 1917 is het voedsel in Amsterdam op de bon. Op die manier hoopt men het wegens de Wereldoorlog steeds beperkter beschikbare voedsel gelijkelijk onder de bevolking te verdelen, speculatie met voeding tegen te gaan en op die manier honger te voorkomen. De rantsoenering leidt echter, wegens een toenemend voedselgebrek op de markt, tot steeds kleinere porties en mindere kwaliteit voedsel. In 1918 komt het in Amsterdam tot grootschalige plunderingen van voornamelijk bakkerswinkels. Met name op 4 april worden in de Indische Buurt door een grote menigte van ca. 300 mensen winkels geplunderd, onder andere in de Celebesstraat (bakker op nr. 5), de Javastraat (bakker op nr. 9), de Delistraat (bakker op nr. 25) en op het Javaplein (bakker op nr. 18). Bereden politie en marchaussee moeten de orde herstellen. Binnen een maand vindt nog een aantal keren massale ontvreemding van broden plaats, met name bij de bakker op Celebesstraat 54. Ook wordt een vetwagen die over de Zeeburgerdijk langskomt door een groep personen ter plundering aangevallen. Het broodoproer wordt ondersteund door diverse plaatselijke Revolutionair Socialistische Comités. Ook de Tribune, het dagblad van de C.P.H., juicht begin juni het optreden der plunderaars toe in de hoop en verwachting dat het broodoproer zal omslaan in een socialistische revolutie: Wat verwacht werd is geschied. Het tot hongersnood toenemend voedselgebrek heeft de daad gewekt. Natuurlijk niet de doelbewuste klassendaad, de op het socialisme gericht aktie. Geen onzer vleit zich met de illusie dat een arbeidersklasse die na eeuwen in christelijke onderworpenheid en na jaren in “socialistische” onderworpenheid geleefd te hebben, plotseling een bewust-
120
revolutionairen strijd zou kunnen voeren. Niet Inzicht maar onmiddelijke Nood heeft het verzet der massa te voorschijn geroepen. […] Nood leerde in één dag, in één uur, dat de ordewetten der samenleving niet onaantastbaar, niet noodzakelijk, niet heilig, niet uit god zijn. […] Dit is de eerste knauw aan de wettelijkheid, aan de orde, aan het kapitalisme zelf. In dit licht bezien kan het spontane massaverzet een nieuwe periode van klassenstrijd inluiden. […] En al is het nog niet zeker of wij het naderend verzet van de “laagste” deelen van het proletariaat onze revolutionaire leiding kunnen geven, de poging dient gedaan te worden om die instinktieve volksbewegingen van een revolutionair-socialistische inhoud te vervullen. […] ONZE taak is van het broodoproer een socialistisch oproer te maken. Tot een revolutie komt het, in tegenstelling tot in Duitsland (1918) en eerder in Rusland (1917), echter niet in Nederland, ondanks een poging van Troelstra daartoe.
De aanleg van het Zuiderzeepark Als de Amsterdamse ingenieur Van Niftrik in 1866 zijn plan tot stadsuitbreiding ontvouwt, is daarop de gehele Polder Over-Amstel nog als parklandschap weergegeven. Deze plannen gaan niet door en de polder wordt voornamelijk als woongebied bestemd. Natuurlijke grens aan de bebouwing is echter de Joodse Begraafplaats, die niet geschonden mag worden. Daarachter bevindt zich tot aan het Nieuwe Diep nog een traditioneel weilandgebied en ook de zweminrichting. In ieder geval in 1908 bestaan er, onder invloed van de bevlogen bioloog en Amsterdams onderwijzer Jac. P. Thijsse (mede-oprichter van Natuurmonumenten), ambtelijke plannen om deze lokatie verder te ontwikkelen. Men denkt met name aan sportvelden en een park. In 1912 wordt de Gemeenteraad het in principe eens over het nieuwe park. De eerste onteigeningen vinden plaats in 1914; enige bezwaren van landeigenaren en bouwondernemingen worden ongegrond verklaard. De Eerste Wereldoorlog zorgt echter voor vertraging. In 1918 komt een en ander echter in een stroomversnelling terecht vanwege de gemeentelijke behoefte aan werkverschaffingsprojecten, en in 1919 worden de eerste werkeloze Amsterdamse arbeiders aan het werk gezet om de dijken te verbeteren. In 1925 wordt het 23 hectare grote gebied opgespoten met vervuilde bagger uit de Coenhaven, een nieuwe ontwikkeling volgens een artikel in het Algemeen Handelsblad van 1926 . Het in cultuur brengen van opgespoten grond wordt nog pas sedert betrekkelijk korten tijd toegepast. Vroeger werd zulke grond alleen gebruikt voor industrieele doeleinden. Sedert enkele jaren is men ook begonnen op opgespoten terreinen parken aan te leggen. Het is o.a. gebeurd in het IJ-bosch, in het Sterrebosch te Schiedam en ook het nieuwe park aan de Kralingsche plas te
121
Rotterdam komt op opgespoten grond. En het nieuwste Amsterdamsche park aan het Nieuwe Diep eveneens. De (relatief weinig dikke) baggerlaag moet nu eerst uitdrogen. Daartoe worden er voren en greppels in getrokken en wordt het terrein, na afgedekt te zijn met een laag gebluste kalk, ingezaaid met haver. Het is de bedoeling in 1928 met de aanleg van paden en gazons te beginnen. De fijne heesters zullen later komen. Het zuidelijk deel wordt ingericht voor sportactiviteiten, in eerste instantie met name het stadion van Blauw Wit. Later liggen hier Jeugdland en de huidige tennisbanen. Het park, dat in 1931 wordt geopend door wethouder De Miranda (ook de oude Jac. P. Thijsse voert het woord en buurtvereniging Ceram zorgt voor feestelijke activiteiten), heet in eerste instatie Zuiderzeepark en vanaf 1943 Flevopark. Ook in 1952 en 1953 vinden in het Flevopark nog werkverschaffingsprojecten plaats: het verleggen van wandelpaden.
Brand bij café Koopmans Uit de Telegraaf van 22 juni 1918. Brand aan den Zeeburgerdijk Gisteravond was het groot feest op den Zeeburgerdijk, een feest, dat de straatjeugd bijzonder aantrok, aangezien zij het zelf op touw gezet had. Tegen halfacht bemerkten eenige boeren, die op hun land bij den Zeeburgerdijk aan het werk waren, dat er rook opsteeg uit den hooiberg van Koopmans, die een café heeft in de nabijheid der quarantainebarakken. Bij onderzoek bleek, dat de hooiberg gedeeltelijk in brand stond. De brandweer, gealarmeerd voor een ernstige brand, rukte met een paar auto-koolzuur- en stoomspuiten, onder leiding van hoofdbrandmeester Brunet de Rochebrune uit. Toen zij aankwam steeg een dikke, grijze walm omhoog. Een der stoomspuiten werd langs de grashelling naar het water gereden en gaf spoedig twee stralen water. Het vuur was na eenigen tijd werken, bedwongen. Slechts een gedeelte van de tas brandde weg. Het uit elkaar halen nam nog eenige uren in beslag. Het toeval wil, dat in den nacht van den eerste Pinksterdag achter het café een lompen-opslagplaats uitbrandde, welke brand aan kwaadwilligheid te wijten was. Ook dezen keer was er misdaad in het spel. Uit een onderzoek, dat ingesteld werd door den brandweerofficier en den inspecteur le Cocq d’Armondville, bleek, dat de hooimijt was aangestooken door opgeschoten jongens. Een doosje lucifers werd nog op de bewuste plaats gevonden. De geheele jeugd uit de Indische Buurt woonde onder groot enthousiasme den brand bij. Politie te voet en te paard zette een gedeelte van den dijk af. De eigenaar is een zeer gelukkig mensch. Niet alleen dat hij onlangs een aandeel had in een lot, waarop de 100.000 viel, maar ook nu was het
122
geluk met hem. Want de brandende hooiberg was slechts door een houten schot gescheiden van zijn stal, waarin koeien en voertuigen stonden.
Moord in de Djambistraat In de nacht van 14 op 15 augustus 1919 vermoordt de 33-jarige tramconducteur Johan Roos op de eerste verdieping van Djambistraat 38 zijn vrouw, de 27-jarige Hendrika Wilhelmina van Leurs. De politie treft het ontzielde lichaam van de vrouw – de dader is zichzelf komen aangeven bij de politiepost in de Javastraat – gedeeltelijk ontkleed en badend in het bloed aan, met drie diepe steekwonden in de borst. Het lijk wordt vervoerd naar het Onze Lieve Vrouwengasthuis. Aan de moord waren vele hooglopende echtelijke ruzies vooraf gegaan, zo werd vernomen van de buren. Met name wist de vrouw, aldus de berichten, het gezinsbeheer niet te voeren binnen de inkomsten van haar man, wat tot allerlei moeilijkheden aanleiding gaf. Ook zou de vrouw ontrouw aan de man zijn geweest. Het echtpaar had een kind van drie jaar. De officier van Justitie eist vier jaar, maar Roos wordt door de rechter in februari 1920 tot twee jaar cel veroordeeld.
Kinderspel in de jaren tien en twintig In het boek In de Nederlanden zingt de tijd, schrijft buurtgenoot Bertus Aafjes (1914-1993) over hoe hij als kind speelde in de Indische Buurt en omstreken. De tweede ring is dan nog niet gebouwd; Aafjes zelf woonde in de Borneostraat. Voor ons kinderen van Amsterdam-Oost, wonende in de Indische Buurt, was de wereld nog van ons en het materiaal waarmee wij speelden bestond uit gevonden voorwerpen. Een van onze meest geliefde spelen was een primitief kaartspel waarvan de kaarten sigarettenmerken waren. Wij waren dikwijls op zoek naar lege sigarettendoosjes die wij verscheurden en waarvan wij de voorkant bewaarden (het zilverpapier bewaarden wij ook, het werd samengeplet tot een grote bal van zilver en ging naar de missie). Het spel zelf was zeer kinderlijk en miste eigelijk alle raffinement. Bezaten wij een vijftig of honderd sigarettenmerken dan zetten wij ons getweeën of gedrieën op een stoep en gingen kaarten, d.w.z. wij legden de bovenste kaart van onze stapel kaarten, waarvan slechts de achterkanten zichtbaar waren, op de stoep, de partner deed hetzelfde en dit bleef duren zolang de kaart die bijgelegd werd verschillen bleef van zijn voorganger. Maar was de kaart bij toeval hetzelfde als zijn voorganger dan was de speler die de laatste kaart had gelegd de gelukkige bezitter van de hele stapel geworden. Er waren bezitters van honderden sigarettenmerken, men kon ze ruilen: een aantal exemplaren van een véél voorkomend merk voor één zeldzaam merk. Turkse sigarettenmerken en Egyptische merken lagen toen nog veelvuldig op straat, naast Virginiamerken als Chief Whip en Players, het
123
laatste verlucht met een Engelse matroos in de omlijsting van een reddingsboei. […] De sigarettenmerken lagen des zomers bij voorkeur in de droge straatgoten naast verloren geraakte knikkers, stuiters en andere begerenswaardigheiden. Ik herinner mij nog zeer goed de zoete tabakslucht die aan de toppen van onze vingers bleef hangen bij het verzamelen van sigarettenmerken, een geur die ik altijd heerlijker heb gevonden dan de smaak van de sigaret – later. Nu nog als ik op zomerzonnige dagen door de straten van de Indische Buurt loop ruik ik hoe het straatdek deze zoete tabakslucht uitwasemt vooral na een korte bui zomerregen. […] Wij kregen nooit meer dan wat kleingeld van familieleden die op bezoek kwamen en daarvan werd een tol gekocht of een handvol knikkers en stuiters. […] Onmiddelijk voorbij ons huis (later na het doorlopen van enige straten) lag de vrije wereld van de natuur voor ons open waar niets te koop was maar alles te bezien en voor de verzamelaar voor het oprapen. De opgespoten terreinen lagen vol schelpen, in allerlei kleur en grootte, klein en roze als nagels aan een kinderteen en langwerpige roomgele, fijngekarteld, die wij muizentanden noemden. Ook lagen er grote blauwe schelpen als toegeloken oogschellen van oude vermoeide dames, slakkenhuizen in grote veelvuldigheid, waartussen soms een uiterst klein kinkhorentje verdwaald was, als de naaldfijne minaret van een oosterse moskee. Vlak daarachter werd het land groen, sloten verschenen en grillig gevormde wilgen, de sloten waren afgezoomd met wollegras en bevolkt met salamanders, allerlei vreemdsoortige larven van insekten en torren. […] Het meest geheimzinnige gebied tussen ons huis en de zee was het joodse kerkhof, gelegen aan het zwarte weggetje – deze laatste benaming alleen al was geladen met betekening van mogelijke dreiging. Op het kerkhof plukten wij bossen geurige vlier en keken verbaasd naar het onleesbare Hebreeuws en de Davidsster op de verzakte en ingevallen grafstenen. Eenmaal opende ik er de deur van een kleine houten schuur, die temidden van de wildverspreide zerken lag, en bleef ademloos van schrik toekijken. Het schuurtje was geheel gevuld met schedels en beenderen, zij lagen er in zulk een overvloed, dat men er een meterslange dodendans van Dürer mee kon formeren.
Een gouden swastika voor mevrouw Vrij Vanaf 1920 zijn er op de Zeeburgerdijk padvinders aan te treffen. Ze zitten in een schilderachtig klein padvindershuisje, ten westen van het nog steeds bestaande Ankeroog. Het pand is gesloopt is bij de aanleg van de brug op hoek Zeeburgerdijk/Panamalaan. Hieronder enige berichten over de Zeeburgerdijkse padvinderij. Uit het Algemeen Handelsblad van 27 april 1920 Onder groote belangstelling van padvinders en van publiek is Zondagmiddag op den Zeeburgerdijk het troepenhuis, ontworpen door den architect de heer De Sain, voor de troepen 4, 6 en 14 der padvinders door dr. C.P. Gunning ingewijd. In een rede tot de met muziekkorps en vlaggen om
124
hem verzamelde padvinders, waarin hij wees op de bedoeling van "dit ridderhuis", zei de spreker, dat het devies moest zijn: De kloekste zijn, niet schijnen. Bij de opening van dit gebouw in de Archipelwijk, gewijd aan deugd en ridderlijkheid, wenscht de spreker het woord van een der groote mannen van den Oost-Indischen Archipel in herinnering te brengen: "Meester zal hij zijn, die de kloekste is" en over de kloekheid sprekende herdenkt de heer Gunning een ander woord van een der mannen van de Archipel-geschiedenis: "Ziet, wat een kloeke courage vermagh." Met de gloedvolle opwekking, dat dit padvindershuis "de Zeeburght' moge zijn, een symbool van moed en trouw, geeft hij het sein tot het optrekken der vlag op het huis. Als de vlag rijst, zingen de padvinders het padvinderslied op hun troepenhuis, waarmee de inwijding heeft plaatsgehad. Daarna volgt een andere ceremonie: de installatie van twee leider, die, de hand op de vlag van hun troep, de belofte van trouw en plichtsbetrachting afleggen. Ter herinnering aan de inwijding krijgt elk der leiders een oorkonde, die in de troepenhuizen zal worden opgehangen. Nu heeft nog een bijzondere plechtigheid plaats. Dr. Gunning noodigt mevrouw Vrij, echtgenoote van hopman Vrij, uit, naar voren te komen. Hij herinnert er aan, wat zij voor de padvinders heeft gedaan, hoe zij als weinige vrouwen in ons land voor de padvinders een moeder en een zuster is geweest, hoe zij voor de jongens uit de eilandenwijk, zoolang ze nog geen troepenhuis had, haar woning beschikbaar stelde en hij deelt dan mede, dat zij op verzoek van de jongens van haar troep de hooge onderscheiding, de gouden swastika, zal krijgen. Terwijl het padvinders-muziekcorps speelt, hecht de heer Gunning mevrouw Vrij het onderscheidingsteeken op de borst, met de woorden dat zij misschien de eerste vrouw is, die dit krijgt. Als bewijs van instemming met de hulde juichen de padvinders, de bestuurders en leiders wenschen haar geluk en met ingehouden ontroering dankt nevrouw Vrij, waarop hopman Vrij, ontroerd door de onderscheiding aan zijn echtgenoote gebracht, in een toespraak dank zegt en de padvinders aan hun plichten herinnert en op hunne idealen wijst. Daarna bezichtigen de belangstellenden het nieuwe huis. Het echtpaar Vrij speelt, zoals al uit bovenstaand verslag blijkt, een grote rol in het padvinderswezen op de Zeeburgerdijk. Af en toe dringen berichten van activiteiten in de pers door, zoals in oktober 1923 wanneer namens de (socialistische) Algemene Jeugdbond de heer H. de Wolf spreekt, in juni 1924 wanneer het A.J.C. er bijeenkomsten heeft en in januari 1926, wanneer blijkt dat het echtpaar De Vrij in het gebouwtje een Kerstfeest heeft organiseert voor gedepriveerde buurtkinderen van alle gezindten. Het Algemeen Handelsblad schrijft lyrisch: Elke dag een goede daad Men schrijft ons: Amsterdammers, die hun wandelingen uitstrekken tot langs den Zeeburgerdijk, kennen alle het schilderachtig padvindershuisje aan den Zeeburgerdijk. Weinige zullen vermoeden, welke
125
bezielende en weldadige invloeden er in dat huisje bezig zijn; niet alleen de jeugd op te leiden tot nuttige staatsburgers; doch dat daarnaast de weldadigheid ook wordt beoefend. Door de Watergroep 4, een zeer actief groepje jongens onder leiding van den heer en mevr. de Vrij, was Zondagavond een Kerstfeestje georganiseerd voor kinderen van alle gezindten. Door deskundige selectie waren er een 50-tal buurtkinderen bijeengebracht voor wien het Kerstfeest zonloos en somber was voorbijgegaan. Onder de lichten van den kerstboom kregen zij ruimschoots versnaperingen, onderwijl de z.g. "Voortrekkers" de kinderen bezig hielden met spel, zang en goocheltoeren. Elk van de kinderen kon nog een pak met onderkleertjes en levensmiddelen en nog een stuk speelgoed mee naar huis nemen. Dezen padvinders een woord van hulde voor deze goede daad op dezen dag. De milde gevers en medewerkers verrichtten eveneens een goede daad. In 1933 is er nog enige berichtgeving over de vestiging Zeeburgerdijk en in 1939 blijkt zich hier Groep 16 van de N.V.P.-afdeling Amsterdam, de "Mohikanen" te bevinden. De padvinderij heeft nog tot zeker in de jaren vijftig in het pand aan de Zeeburgerdijk gezeten.
Christelijke propaganda Uit Het Volk, Dagblad voor de Arbeiderspartij, 27 april 1921: Christelijke propaganda Aan de school voor voorbereidend onderwijs op gereformeerden grondslag aan de Zeeburgerdijk no. 70, staat niet alleen voor elk raam een groot biljet waarop: "Kiest W. de Vlugt", doch gistermiddag vier uur werd aan elk schoolkind een gehektografeerd briefje mee gegeven waarop: "Stemt Rechts. Kiest W. de Vlugt, No. 1 van lijst 17, Nederland en Oranje." Daar werd de mondelinge boodschap bijgevoegd, dat pa en moe op dezen heer moesten stemmen, omdat deze den Heer lief heeft.
Het Javakwartier Het gratis periodiek Het Javakwartier, een uitgave van het in de Warmoesstraat gevestigde Reclame-Bureau C. (Carel) Wiering Jr. en met als hoofdredacteur Joh. E.A. van Pellecon, verschijnt voor het eerst op vrijdag 2 september 1921 in een oplage van 6.000 exemplaren. Het Javakwartier is vermoedelijk niet het eerste periodiek van de Indische Buurt gezien het voorwoord in het eerste nummer, maar wel op die grote schaal en gratis. Het blad is vooral op adverteerders gericht en heeft niet bijzonder veel inhoud. Wel wordt enig verenigingsnieuws gegeven. Het blad, dat rond 1930 soms ook uitkomt als Java- en Muiderpoortkwartier, heeft een gematigde populaire, soms wat reactionaire inslag, alhoewel ook S.D.A.P.-gelieerde buurtvereniging Ceram altijd uitgebreid aan het woord komt. Met name de
126
communisten van de Tribune zetten zich sterk af tegen het blad. Het Javakwartier wordt onder andere een vierde-rangs buurtblaadje genoemd, met een “arbeiders-vijandige houding”. Door artikelen in Het Javakwartier zou het (door de venters zo betreurde) ventverbod voor de Java- en Sumatrastraat tot stand te zijn gekomen. Een ander tegenstander haalt een citaat uit het blad aan waarin gesproken wordt over “hooge lonen der luie gemeentewerklieden ten koste van onze belastingcenten“. Deze scribent uit kringen rond (S.D.A.P.-gelieerde) buurtvereniging Ceram vindt het blad een vod. Ook in een uitgebreid artikel in De Tribune van 29 juli 1930 over Cornelis Kitsz (R.S.A.P./N.A.S.) wordt het Javakwartier in negatieve zin genoemd. Cornelis Kitsz “Eere-Kruidenier” In het officieele “Gemeenteblad” lezen wij, dat de katholieke wethouder Kropman aan Cornelis Kitsz hulde bracht voor de wijze, waarop hij de communisten in den gemeenteraad was te lijf gegaan ter gelegenheid van het debat over de staking in de werkverschaffingen. “Burgemeester en Wethouders”, zoo verklaarde meneer Kropman, “hebben daarvoor alle respect.” Cornelis Kitsz is van schaamte over deze, een proletariër vernederende, complimentjes van de bourgeoisie niet gestorven. Integendeel, hij is springlevend en speelt biljard. Zelfs als hij in den Raad moet stemmen over de werkverschaffings-kwestie gaat hij nog weg om voor z’n vijf pop percentiegeld een partijtje biljard spelen. Cornelis Kitsz heeft dus den dank van den burgemeester geoogst. De bourgeoisie gebruikt graag zulke Kitszen als schoenpoetsers en Cornelis heeft zich al lang aangepast aan de lakeienmoraal, die meneer de roomsche wethouder zoo respectabel in Cornelis vindt. Reeds in 1926 betitelde de heer Sneevliet, in een helder ogenblik, z’n handlanger Kitsz als te zijn een “kruidenier”. In een blaadje, uitgegeven door kappers, rund- en varkensslagers, zoomede kruideniertjes uit de Indische buurt, wordt Cornelis Kitsz nu ook met veel kruidenierstalent geprezen. Het vod, “Javakwartier” geheeten, bevat een stukje “Onder het juk van Moskou”. Onder dezen titel volgt nog een nog al stumperig geschrijf (het kón van Kitsz zelf zijn) dat echter verschrikkelijk echt bedoeld is en probeert “Moskou” er onder te krijgen met de vernietigende uitspraak: “Wie geld heeft, heeft macht”. Deze spreuk staat nog boven het artikel, dat zoo begint: “Die Kitsz is toch een kerel. Om de aanstokers van een communistische rel, een onverantwoordelijk drijven – want dat is het in het honderd jaren der werkverschaffingen in Gelderland en Overijssel – onbewimpeld in den Raad de waarheid te zeggen, ten aanhoore van een publieke tribune, die dat hevig antipathiek is, dat is een bewijs van karakter, dat ook degenen, die het heelemaal niet met zijn beginsel eens zijn, respect kan inboezemen.”
127
Het heele geschrijf is in denzelfden geest. De kruideniers en paardenslagers uit de Javabuurt brengen oprecht hulde aan genoot Kitsz, die immers zoo godzalig staat te klieren in het duistere N.A.S.-winkeltje, en telkens uitverkoop houdt van verkleurde beginselen. In het volgend nummer van het schoreme krantje zal, naar wij vernemen, het besluit gepubliceerd worden, waarbij Cornelis Kitsz benoemd is tot eerelid van de organisatie van kleine kruideniers en kappersbaasjes onder de kernspreuk: “Liever Kitsch dan bolsjewistisch”. Voorts zal H. Sneevliet een bijdrage leveren: “Over de beteekenis van kleine kruideniers in den klassenstrijd tegen de werkloozen”. Het krantje is kosteloos! NOOT VAN DE REDACTIE: We kunnen hieraan toevoegen, dat het bedoelde epistel alle Amsterdamsche “Kruidenierskrantjes” heeft gesierd. In zijn beste dagen heeft Kitsz niet zooveel publiciteit genoten dan op dit ogenblik bij de brave burgers. Het Javakwartier gaat ergens tegen het eind van de jaren dertig Wiering’s Weekblad heten, editie Javakwartier/Muiderpoort. Na de Tweede Wereldoorlog, na een fusie met Wegener’s Weekblad, wordt dit enige tijd Wiering’s Weekblad Revu, waarna het blad weer gewoon Wiering’s Weekblad heet. Vanaf 1973 komt Wiering’s Weekblad onder een nieuwe naam, het Amsterdams Stadsblad, wekelijks gratis in de brievenbussen van de Indische Buurt. Eind van de eeuw komt het blad, dat traditioneel altijd concurrentie van de Echo, het gratis advertentieblad van de Telegraaf, ondervindt, wegens de opkomst van het internet in moeilijk vaarwater en wordt overgenomen door vastgoedmagnaat Erik de Vlieger. Deze vermag het blad op termijn niet te redden en op 21 maart 2012 verschijnt het laatste nummer van het Amsterdams Stadsblad, de opvolger van het Javakwartier, na een meer dan 90-jarig bestaan in de Indische Buurt.
De storm In de nacht van zaterdag 5 november en met name op zondag 6 november 1921 vindt een vreselijke noordwesterstorm over Nederland plaats, waarbij de tot op vandaag de dag hoogste windstoot (162 km/uur) aller tijden wordt waargenomen. De schade is enorm, ook in Amsterdam en met name aan de Zeeburgerdijk Oost, waar de (oorspronkelijk Duitse leger-) barakken van de Quarantaine-inrichting onder leiding van dr. G. van der Reijden, grotendeels weggeblazen worden. Uit een verslag uit Voorwaarts: Reeds dadelijk toen wij het terrein van de gemeentelijke Quarantaine hadden betreden, stonden wij voor een onbeschrijfelijke chaos. Een groot aantal houten barakken waren letterlijk gekraakt. Daken waren weggeslagen, ramen en deuren uit de sponningen gerukt; de afgeknapte geleidingen der electrische verlichting en van de telefoon, vormden een net van draden op de paden, langs en
128
tusschen de barakken, die reeds bezaaid lagen met planken en balken en groote stukken asphaltpapier, die als dakbedekking hadden dienst gedaan. Wij bekwamen de volgende inlichtingen omtrent het onheil dat had plaats gehad: Den geheelen morgen had de Noord-Westerstorm ook in dezen uithoek zwaar gebulderd. Het personeel keek wel wat bedenkelijk, maar er waren al meerdere stormen over den Quarantaine heengegaan en de voorzorgsmaatregelen die genomen konden worden, het vastzetten van deuren en ramen, enz., waren genomen. Maar de storm nam schier elk half uur in hevigheid toe. Plotseling, omstreeks half twee, hoorde men een hevig gekraak. Van een der eerste houten barakken, aan het begin van het terrein staande, was het dak door een rukwind opgenomen en ettelijke meters ver, over de schutting die het terrein van den dijk afsluit, neergesmeten. De daken van nog zeven andere barakken volgden. In slechts enkele minuten was een kolossale verwoesting aangericht. Op tal van plaatsen woei de schutting, die langs den geheelen dijk loopt, omver. Zóó hevig was op dit oogenblik het noodweer, dat een groot deel van het dak van een der barakken terecht is gekomen op de oude, niet meer in gebruik zijnde Israël. begraafplaats “Zeeburg”, waar het houtwerk op de grafzerken te pletter sloeg. In het geheel werden acht houten barakken op deze wijze geteisted, namelijk drie slaapbarakken, twee badbarakken, één dagverblijf, één eet- en één desinfectie-barak. Voor zoover de daken niet geheel werden weggeslagen, kwamen balken, planken en groote vellen asphaltbekleeding in de barakken zelf terecht. Gelukkig bevonden zich tijdens de instorting in geen van deze barakken patiënten. In eenige andere barakken was dat echter wel het geval. Daarin verbleven 116 kinderen en enkele volwassenen. De brandweer werd gealarmeerd met gebruikmaking van de brandschel die zich op het terrein bevindt: alle telefoonverbindingen waren nl. verbroken. Toen zij ter plaatse kwam, was men reeds begonnen met het in veiligheid brengen van de kleine patiëntjes. De bewoonde barakken moesten met spoed ontruimd, omdat elk oogenblik ook deze zouden kunnen bezwijken. Door brandweermannen en verpleegsters werden de patiëntjes, in dekens gewikkeld, overgedragen van de houten barakken naar een semi-permanente, gedeeltelijk van steen opgetrokken barak. Daar waren de kleuters spoedig van de schrik bekomen. Op het oogenblik dat de instorting der barakken plaats greep, zou juist het bezoek uur aanvangen ens tonden een vrij groot aantal familieleden van de patiënten voor de poort, wachtende op het oogenblik dat zij zouden worden toegelaten. Men stelode den wachtenden er spoedig van in kennis, dat zich geen persoonlijke ongelukken hadden voorgedaan en daarvan mocht ieder zich even persoonlijk gaan overtuigen. Dat deze ernstige gebeurtenis zonder persoonlijke ongelukken is afgeloopen, is louter toeval. Enkele der verwoeste barakken waren tot enkele uren voor de verwoesting nog bezet met een honderdtal Weensche kinderen, hier gebracht door het Comité voor Oostenrijksche Arbeiderskinderen. Om half tien ‘s morgens waren deze uitgehongerde proletariers-kindertjes uit de Quarantaine ontslagen om aan de zorgen van hun pleegouders te worden toevertrouwd. Zij zijn daardoor aan een groot gevaar ontsnapt. In totaal worden 10 houten barakken vernield, met een geschatte schade van fl. 250.000. De enkele stenen gebouwen die onlangs door Publieke Werken zijn neergezet – ondanks tegenstand van raadsleden die dit te duur vonden – houden
129
echter stand. Overal liggen kinderkleertjes en speelgoed over het terrein verspreid. In de weilanden naast de Zeeburgerdijk zijn overal stukken dak, deuren etc. aan te treffen. Padvinders van het Padvindershuis hebben provisorisch het terrein afgezet met touwafzettingen. Burgemeester de Vlugt komt vrij spoedig na de stormaanval poolshoogte nemen, samen met wethouder voor de openbare gezondheid dr. Vos, de directeur van de gemeentelijke geneeskundige dienst Heyermans, hoofdcommissaris van politie Marcusse en directeur Bos van Publieke Werken. Alle Nederlandse kranten berichten uitgebreid over het gebeurde op de Zeeburgerdijk. Het communistische dagblad de Tribune maakt daarbij in haar uitgave van 9 november nog maar weer eens van de gelegenheid gebruik om stevig af te geven op de Amsterdamse bourgeoisie, dat overduidelijk geen hart heeft voor zieke arbeiderskinderen en deze in aftandse houten barakken laat verplegen. De verwoestingen op Zeeburg Waar men de zieken arbeiders in durft weg te stoppen. De Amsterdamsche bourgeoisie, die voor zichzelf reusachtige havenwerken, beurspaleizen, bankkasteelen, villaparken bouwt, even mooi en weelderig als hecht en stevig, hoopt de arbeidersbevolking op in onoogelijke krottenwijken die, nog nieuw, al bouwvallig zijn en waarin de woningen én in uiterlijk voorkomen én in inwendige inrichting verre ten achter staan bij de pakhuizen, waarin zij haar “gesloten kruidenierswaren” opstapelt. En de zieken der arbeidende klasse, voor zoover zij die niet direct noodig heeft voor haar vivisectische proefnemingen ten behoeve harer studeerende zoontjes of zoover die voor haarzelf gevaarlijk of onaangenaam zijn, stopt ze weg ver van de stad, in houten loodsen, op drassigen grond, die niets is om er als bouwgrond woeker en speculatie mee te drijven. Wat het gevolg daarvan kan zijn, kunnen de arbeiders van Amsterdam nagaan aan wat j.l. Zondag gebeurd is met het barakkendorp aan de Zeeburgerdijk. Als een kaartenhuis is het heele zaakje de lucht in gewaaid. En als door een onbegrijpelijk worden is er van de honderden kinderen en andere verpleegden en evenmin van het personeel iemand zelfs gewond geraakt (als tenminste door onze “democratische” autoriteiten niets wordt verzwegen!). Intusschen hebben honderden kinderen etc. Zondag gevaar geloopen door de uitwaaiende loodsen te worden verpletterd of verminkt. En het is wel zeker, dat zulk een wonder zich geen tweede keer zal voordoen. Noodig blijkt meer dan ooit scherp toe te zien op wat de bourgeoisie voor de arbeiders in elkaar knoeit. Als men haar maar laat begaan, dan staat men, dat is nu gebleken, onverwacht voor de ontzettendste rampen. De bourgeoisie, die in haar klasse-egoïsme als het haar zelf betreft niets te duur is, te kostbaar, te weelderig acht, betracht, als het voor de arbeiders is, de meest pieterige zuinigheid. Als de arbeiders dat maar blijven goedvinden, de Noordwester storm van Zondag j.l. heeft hen gewaarschuwd!
130
Inmiddels trekt de bedoelde bourgeoisie zich weinig van de aanmerkingen van de Tribune aan en zijn de barakken ruim twee weken na de storm weer volledig gerepareerd en in functie, wat tot een verbitterde nabrander in de Tribune leidt: Nu maar weer weer den volgenden storm afgewacht. Misschien herhaalt zich dan wel het wonder dat er geen slachtoffers vallen. En zoo niet, welnu, ‘t is maar proletariërsvee, dat daar wordt weggestopt!
Een jongen, die een meisje bleek Uit Het Vaderland, 24 november 1921 Twee agenten zagen op den Zeeburgerdijk te Amsterdam een jongen loopen, die bijzonder veel van een meisje had […]. Ze versnelden hun pas, om dat raadsel van meer nabij te beschouwen. Het tilde z’n petje op en streek zich door het kort geknipt haar. Deze demonstratieve beweging kwam den agenten nog verdachter voor en spoedig grepen ze het Raadsel bij z’n jekkertje en noodigden het uit samen wat te gaan praten op het bureau Muiderpoort. Met hooge, fijne stem protesteerde het Raadsel hier tegen. Maar er was geen helpen aan en spoedig zat de vreemde verschijning in de Muiderpoort. Daar liep ze er in, doordat een inspecteur haar een sigaret toewierp. Het is bekend, dat, wanneer een man iets vangt, hij de knieën tegen elkaar drukt, terwijl een vrouw het tegenovergestelde doet, ten einde, mochten hare handen het voorwerp missen, dit met den uitgespreiden rok te kunnen vangen. Het Raadsel hield de handen op en… deed haar knieën van elkaar. De arrestante bekende toen, dat ze een meisje was. Ze was 24 jaar en was uit Den Haag weggeloopen, daar het haar niet langer in de residentie beviel. Een mislukte liefdesgeschiedenis met een zeeman had haar doen besluiten als een man te gaan leven. Ze wilde hier werk zoeken en had inderdaad hier en daar als knecht gesolliciteerd, zonder resultaat evenwel. […] Het Nieuws van den Dag komt enige tijd later nog met enige extra aanvullingen en bijzonderheden. Haar bekentenis was niet voldoende. Voor de wet moest nu officieel worden vastgesteld, dat zij inderdaad een meisje was. Dies ontbood de politie een kruiersvrouw die met haar in de badkamer verdween, om spoedig terug te komen met het gebruikelijke plechtstatige gezegde van de baker, wanneer deze een blijde gebeurtenis aankondigt: meheer, het is een meisje. Daar vrouwenkleeren nog niet tot de inventaris van een politiebureau behooren en het kind vol kattekwaad bleek te zitten, werd zij in haar mannencostuum op transport gesteld naar Den Haag. In den trein zong ze het hoogste lied uit. De wagon was er een met een couloir en het duurde niet lang of de andere compartimenten kwamen een kijkje nemen. Een hunner bood het meisje – natuurlijk verkeerde ieder in den waan dat het een jongen was – aan bij hem thuis op een feestje te
131
komen zingen, daar hij nog nooit een knaap met zoo’n lichte stem had gehoord. Even later kreeg ze een tweede aanbieding. In den Haag werd ze aan haar huis afgeleverd. Langzamerhand is de rust op ‘t bureau Muiderpoort weergekeerd.
Premiewoningen voor arbeiders Tot nu toe worden woningen voor arbeiders in de Indische Buurt uitsluitend door arbeidersverenigingen gerealiseerd, gesubsidieerd door Gemeente en Rijk. Maar zouden ook particuliere aannemers en ontwikkelaars zich niet aan het bouwen van arbeiderswoningen kunnen wagen, al dan niet in combinatie? De heer J. Lobatto Rzn., oud-voorzitter van Amstel's Bouwvereeniging, meent in april 1922 van wel. Eerder bouwde deze onderneming, na beschikbaarstelling na de Eerste Wereldoorlog van een overheidspremie voor middenstanderswoningn, al 2.000 van dergelijke premiewoningen in Zuid. Het tijdstip is nu gekomen om ook voor arbeiders te gaan bouwen. Voorwaarde is uiteraard wel dat door Rijk en Gemeente een premie van fl. 1.200 per woning beschikbaar zal worden gesteld. De combinatie zal daarmee in staat zijn iedere 8 maanden 1.000 arbeiderswoningen te bouwen met huren van tussen de fl. 6,80 en fl. 6,95 per week. De heer Lobatto heeft voor de realisering van zijn plannen met name het oog laten vallen op de Indische Buurt. Er is daar op het ogenblik grond beschikbaar voor de bouw van ongeveer 2.000 woningen, maar voorlopig is het de bedoeling om met 1.000 woningen te beginnen. Het enige dat de plannen nog in de weg staat is de beschikbaarstelling door Gemeente en Rijk van de premie van fl. 1.200 per woning. Wordt hieraan voldaan, dan garanderen de bouwers woningen die aan alle eisen van esthetica en degelijkehid zullen voldoen. De inmiddels geuite bezwaren van minister Aalberse dat niet voldoende arbeiders beschikbaar zouden zijn voor het voortbouwen op grote schaal, wuift Lobatto weg. Er komen nog steeds op grote schaal bouwvakarbeiders beschikbaar die prima op dit grote werk ingezet zouden kunnen worden. Inderdaad heeft de Gemeente bepaald dat de helft van het nieuw te bebouwen terrein in de Indische Buurt door woningbouwverenigingen bebouwd mag worden en de andere helft door particulier initiatief. Op dit laatste deel heeft Lobatto het oog. Gedurende het volgende half jaar vinden onderhandelingen plaats. Lobatto is bereid zijn prijs te laten zakken tot fl. 900 per woning, waarvoor de combinatie in de Indische Buurt bereid is 1.200 woningen in baksteen, met een huurprijs die de zes gulden per week niet te boven gaat. Omdat een en ander op de lange baan begint te raken, gaat Lobatto voorlopig verder met bouwen van middenstands-woningen in de Witte de Withstraat, in de Chassébuurt. De bouw- en verhuurwerkzaamheden verlopen echter weinig voorspoedig, en in 1926 moet Lobatto zijn woningenbezit aldaar aan de gemeente overdragen. Tot bouwen in de Indische Buurt komt het dan niet meer.
132
De oprichting van de Eerste Elthetoschool aan de Riouwstraat Op zaterdag 27 december 1924 wordt door dominee A.G.H. van Hoogenhuyzen de (later: Eerste) Elthetoschool aan de Riouwstraat geopend. De Elthetoschool is een school die uitgaat van de Nederlands Hervormde kerk. Het gebouw aan de Riouwstraat is voor die tijd modern. Het bestaat uit zeven lokalen en een grote gymnastiekzaal. Ds. A.G.H. van Hoogenhuyzen herinnert er aan, hoe voor elf jaar het wijklokaal Eltheto werd ingewijd. Spr. had toen niet gedacht, dat de Indische Buurt ook nog eens een school zou krijgen. Dit is in de eerste plaats te danken aan de nieuwe wet, in de tweede plaats aan den geweldigen uitbouw van deze buurt. Spr. durft zeggen, dat de Elthetoschool niet de eerste Hervormde school in deze buurt zal blijven en verwacht, dat naast wijkgebouw en school binnenkort een Hervormde kerk zal verrijzen. In de loop der tijden zal de Eerste Elthetoschool een paar lokaties kennen in de Riouwstraat. Ook komt er een kleuterschool naast het gewoon lager onderwijs. Na een fusie met De Tweesprong is de Eerste Elthetoschool tegenwoordig De Insulinde en is aan de Sumatrastraat gevestigd. De school, die tegenwoordig uitgaat van de Amsterdamse Oecumenische Scholengroep, noemt zich multicultureel en multireligieus.
Winkelweek Indische Buurt Uit Het Volk, 13 november 1924 Winkelweek Indische Buurt Optocht met muziek. Ter gelegenheid van de opening der groote winkelweek in de Indische Buurt, welke gehouden wordt van 14 tot en met 22 November, zal Vrijdagavond a.s. een fakkeloptocht plaats hebben, waarbij het uitstekende muziekkorps “Oosterpark”, dat 65 man sterk is, zal spelen. Opstelling van den optocht aan den Zeeburgerdijk bij de brug voor de Veelaan vanwaar vertrokken wordt om pl.m. 7 uur. De volgende route zal genomen worden: Zeeburgerdijk, Mauritskade, Dapperstraat, 1e van Swindenstraat, Javastraat, Sumatrastraat, Borneostraat, Celebesstraat, Insulindeweg, Sumatrastraat, 1e Atjehstraat, Molukkenstraat, Javaplein, alwaar de ontbinding van den optocht plaats heeft. Meer dan 150 winkeliers uit de buurt nemen aan dien Winkelweek deel en hebben op z’n best geëtaleerd. Als bijzondere attraktie is er een groote prijsvraag aan verbonden, waarvoor vele zeer mooie prijzen door winkeliers en particulieren beschikbaar gesteld zijn.
133
Er worden in de volgende jaren regelmatig Winkelfeestweken in november georganiseerd, die niet langer tot de Indische Buurt beperkt blijven en waaraan ook steeds meer verenigingen deelnemen, zo blijkt bijvoorbeeld uit een bericht in Het Volk van 19 oktober 1929. Optochten aan den vooravond Aan den vooravond van de Licht- en Winkelweek zullen in Amsterdam-Oost […] optochten gehouden worden, ten einde de aandacht van het publiek te vestigen op de buitengewone attrakties en feestelijkheden, die in de verschillende distrikten plaats zullen vinden. Aan den optocht voor Amsterdam-Oost werken mede de volgende muziekkorpsen en korporaties: muziekvereeniging “Kunst na Arbeid”; Chr. Politie Muziekkorps; Brandweerkorps; muziekvereeniging “Crescendo”; mondakkordeonvereeniging “Tubantia”; “Landelijke Indian Motor Club”, terwijl tal van firma’s uit Amsterdam-Oost met versierde auto’s en reklamewagens zullen mederijden. De optocht van heden zal opgesteld worden om halfdrie in de Willem Beukelzstraat, terwijl de afmarsch zal plaats hebben om 3 uur. De stoet, voorafgegaan door herauten te paard, zal de volgende route nemen: Opstelling: Willem Beukelzstraat, Zach. Jansestraat, Middenweg, Linnaeusstraat, Transvaalstraat, Schalkburgerstraat, Krugerplein, Pretoriusstraat, Pretoriusplein, Pretoriusstraat, Linnaeusstraat, 1e Van Swindenstraat, Pontanusstraat, Celebesstraat, Javastraat, Sumatrastraat, Insulindeweg, Molukkenstraat, Javaplein. Ontbinding: 3e gedeelte Javastraat.
De aanleg van de Riouwstraat De Riouwstraat, die in het oudste deel (het noordwestelijk kwadrant) van de Indische Buurt ligt, is jonger dan de meeste straten daar. In eerste instantie was het de bedoeling dat de Riouwstraat net als de andere straten in het noordwestelijk kwadrant, vanaf 1901 aangelegd zou worden; de straat is ook op de oudste plattegronden van de buurt te vinden, aan de rand van de stad. Vanwege het niet onmogelijk maken van de uitbreiding van het spoorwegennet ten zuiden van Amsterdam, wordt echter in 1902 besloten de aanleg Riouwstraat vooralsnog van de planning af te halen en zelfs uit de concrete planvorming te verwijderen. Daarmee ligt de Tweede Atjehstraat duus voorlopig aan de weilanden. Het uitbreidingsplan van 1902 kent niet langer de Riouwstraat. Verdere bouw van de Indische Buurt ligt na de eerste bouwfase (rond Javastraat) en tweede bouwfase (tussen Borneostraat en Zeeburgerdijk) eind jaren 1910, een groot aantal jaren praktisch stil. Pas in 1924 komt de volgende bouwfase op gang en komen ook de eerste woningen aan de Riouwstraat gereed. De Indische Buurt wordt nu snel voltooid en is begin 1930 klaar. Als laatste komen de Boeton- en de Soembawastraat aan de beurt in 1933 en 1934. Het stratenplan zal nu tot eind jaren zeventig ongewijzigd blijven.
134
Nieuwe straten Uit de Middelburgsche Courant, 29 november 1924 Dezer dagen had ik reden om mij te bevinden bij het Muiderpoort-station. Ik kende er de Achipelbuurt met de begin-twintigste-eeuwsche straten, gevormd door hooge perceelen met benedenhuis en die bovenhuizen, alles gelijksoortig en gelijkvormig en gelijk-stijlloos en leelijk. Aan den oostkant grensden een paar jaren geleden perceelen land, waar koeien graasdsen, zich uitstrekkende tot den Zeeburgerdijk. Thans nu ik er eens rondkeer, reeksten nieuwë “Indische” straten – wat den naam betreft natuurlijk. Ook hooge huizen met meer teekening er in en in elk geval straten breeder en open plekken, die de eentonigheid breeken; voor een heel groot deel reeds bewoond, anderdeels in aanbouw. En dadelijk moest men alweer denken aan het verkeer, omdat de vraag rijst: hoe komen die menschen, wonende in een nieuw stadskwartier aan gene zijde van spoorbanen, waarover het verkeer schier gansch den dag doorgaat en de afsluitboomen meer neder dan op zijn, naar het andere deel van Amsterdam. Dóór het “oude deel” van dien Archipel loopt één tramlijn – spoedig zal de vraag beantwoord moeten worden hoe er een te krijgen naar dit nieuwe gedeelte. De spoorbaan over zal wel nooit gaan. Onder de baan door dan – dat zal beteekenen kostbaren tunnelbouw – en toch, op den duur zullen die menschen daar uit hun isolement moeten worden verlost.
Elthetokerk: bouw en opening Al vroeg in de jaren twintig begint predikant A.G.H. van Hoogenhuyze geld in te zamelen voor de bouw van een eigen kerk in de Indische Buurt. Op dat moment komt de Nederlands Hervormde Gemeente nog samen in het wijkgebouw aan de Javastraat. Eind 1924 is inmiddels fl. 11.400 opgehaald, wat zeer ruim onvoldoende is om ook maar aan de bouw van een echte kerk te gaan denken. Wel gaat inmiddels de uitwerking van de plannen van architect G. Kruijswyk verder. De kerk zal tot stand komen op hoek (zuidelijke) Insulindeweg en Kramatweg, tegenover het Javaplantsoen. De plannen worden begin 1926 door de Schoonheidscommissie goedgekeurd en de kerk kan dus – bij voldoende middelen! – gebouwd worden. In mei 1926 is nog steeds maar fl. 30.000,- opgehaald. Van Hoogenhuyze schrijft nu – in navolging van een initiatief van ds. J.W.P. le Roy te Sloterdijk (Jeruzalemkerk) – een brochure met als thema: Een stad van 60.000 inwoners zonder kerk. Dit slaat dan – enigszins chargerend – op de Indische Buurt, alhoewel daar zowel een Rooms-Katholieke (Bavohuis) als Nederlands Hervormde noodkerk (Elthetogebouw aan de Javastraat) aanwezig zijn. In de brochure, die aan 10.000 Nederlands Hervormde adressen wordt verzonden – stelt Van Hoogenhuyze dat de Rooms Katholieken inmiddels al fl. 300.000,- hebben opgehaald voor hun geplande Gerardus Majellakerk aan het Ambonplein, en dat de Nederlands Hervormden dus sterk achterblijven. Om toch aan voldoende middelen te komen is er nu een initiatief genomen om rond de kerk op particulier initiatief een 19-tal huizen te
135
laten bouwen, met in totaal 76 woningen. Uit de exploitatie van deze huizen, die verhuurd zullen worden aan belangstellende Nederlands Hervormde gezinnen, zal de bouw van de kerk bekostigd kunnen worden. Huurders krijgen bovendien bij een kleine verhoging van de huurprijs per gezin twee vaste zitplaatsen in de nieuw te bouwen kerk. Verder roept Van Hoogenhuyze de lezers op om ruimhartig te storten. Dankzij de bekendheid die door de media aan de brochure wordt gegeven, begint de geldbron definitief stromen. Van Hoogehuyze haalt in de eerste weken ruim fl. 5.000 op. Dan verschijnt er een belangrijk bericht in de media, wat vermoedelijk ook andere gevers over de streep trekt. De 68-jarige Koningin-Moeder Emma stelt een belangrijke som gelds beschikbaar voor de bouw van de Elthetokerk. Begin juni 1926 is volgens berichten van Van Hoogenhuyze inmiddels fl. 40.000 opgehaald, enige weken later is dat een kleine fl. 50.000,-. Gestaag spaart men door. In november 1926 is fl. 60.000,- opgehaald. Een belangrijke gift van fl. 15.000 die maand maakt dat meer dan de helft van het benodigde bedrag voor de bouwgrond en bouwkosten (totaal fl. 125.000 – fl. 150.000) inmiddels bij elkaar is. Niet iedereen is zo enthousiast over de kerkelijke ontwikkelingen in Amsterdam. Er worden weliswaar pogingen ondernomen nieuwe kerken te bouwen, maar anderzijds loopt de kerkgang in de binnenstad – bijvoorbeeld de Oude en de Zuiderkerk, en ook de Noorderkerk – sterk terug. Predikant W.A. Hoek, vaste scribent in het Algemeen Dagblad en van de Ethische richting (waar de Elthetokerk de Confessionele richting vertegenwoordigt), betwijfelt bovendien in een artikel in het Algemeen Weekblad voor Christendom en Cultuur of de nieuw te bouwen Elthetokerk niet te sterk zal concurreren met de in 1892 voltooide Muiderkerk aan de Linnaeusstraat, die ook al niet al te intensief gebruikt wordt. Hij houdt zijn hart voor de gezamenlijke toekomst van beide kerken vast. In januari 1927, als ruim fl. 80.000,- ingezameld is, doet ds. Van Hoogenhuyze nog eens een krachtige oproep in de landelijke media de resterende fl. 45.000,- bijeen te brengen. Inmiddels zijn voor het nieuwe kerkgebouw ook al geschenken ontvangen, zoals een kanselbijbel van de Bond van Gereformeerde Jongeren (een Nederlands Hervormde confessionele vereniging), een zilveren avondmaalstel door de meisjesvereniging Eltheto en de eerste paal van het gebouw door een handelaar in heipalen. Het gaat nu niet hard meer met het inzamelen. In september 1927 is fl. 90.000,- bij elkaar. Ds. van Hoogenhuyze organiseert daarom nu als nieuw inzamelingsinitiatief, samen met twee andere Amsterdamse Nederlands Hervormde aspirant-kerkbouwers (de eerder genoemde ds. J.W.P. le Roy van de te bouwen Jeruzalemkerk, en ds. M.J.A. de Vrijer van de te bouwen Willem de Zwijgerkerk), een zogenaamde drie-kerken-bazar. Deze vindt in het Paviljoen in het Vondelpark plaats en duurt drie dagen. Van Hoogenhuyze opent de bazar op 7 november 1927 met een ernstig waarschuwend woord:
136
De godsdienstloosheid, de sectegeest, de invloed der Roomsche kerk, nemen hand over hand toe. Daartoe heeft ‘s Heeren kerk te doen wat zij kan in een van God vervreemde wereld voor de prediking van het Evangelie. De 3-kerkenbazar levert maar liefst fl. 30.000,- (fl. 10,000 per kerk) op en de bouwcommissie besluit het er op te wagen. In december 1927 deelt ds. van Hoogenhuyze in het Kerkbeurtenblad mede dat kerkbouw van de Elthetokerk binnenkort zal worden aanbesteed. Te verwachten kosten zijn fl. 150.000,-; het ontbrekende bedrag zal door een hypothecaire lening worden aangevuld. Halverwege 1928 wordt de bouw van een centraal verwarmde kerk (850-900 zitplaatsen) met kosterswoning definitief gegund aan aannemer De Vries te Purmerend voor het niet tegenvallend bedrag van fl. 116.490. De kerk, waarvan de bouw in juli begint, moet volgens contract binnen een jaar worden gebouwd en op woensdag 1 mei 1929 ingewijd. In juli beginnen de werkzaamheden en op 15 september 1928 wordt, na het zingen van het eerste vers van Psalm 103, in een muur van het nieuwe gebouw door ds. van Hoogenhuyze onder zeer veel belangstelling – waaronder gemeenteleden en tal van predikanten – een gedenksteen in de muur ingemetseld. Hierop is de tekst te lezen: Door de offervaardigheid der gemeente in de jaren 1923-1928 is de Ned. Herv. Elthetokerk gebouwd kunnen worden, waarvan op 15 september 1928 deze gedenksteen is geplaatst door Ds. A.G.H. van Hoogenhuyze. Inmiddels blijven de giften binnendruppelen – waaronder een gift van maar liefst honderd gouden tientjes door de al eerder genoemde Bond van Gereformeerde Jongeren, ter gelegenheid van haar eerste lustrum in oktober 1928. De bouwer haalt de gestelde opleverdatum van 1 mei 1929 niet. Pas op 20 september 1929 wordt de kerk geopend, maar wel in tegenwoordigheid van niemand minder dan Koningin Wilhelmina en prinsgemaal Hendrik. Gemeenteleden uit de buurt – en ook de bezitters van vaste plaatsen – zijn hierbij overigens niet welkom. Alle 900 plaatsen zijn – wegens het koninklijk bezoek – voor gasten gereserveerd. Dit levert – niet onbegrijpelijk – ongenoegen op bij de gemeenteleden, wat onder andere tot ingezonden brieven in kranten leidt. Op vrijdag 20 september is het dan zo ver. Het koninklijk paar wordt door voorzitter van de kerkeraad dr. W. van Limburgh en de voorzitter van de kerkelijke commissie A.J. Breda Kleinenberg ontvangen. Andere hoogwaardigheidsbekleders zijn o.a. de Commissaris van de Koningin van Noord-Holland en de Minister van Justitie. Van Hoogenhuyze houdt de openingsrede, waarin hij in het bijzonder aan de traditionele band van de Hervormde Gemeente en het Koningshuis refereert. Hierna wijdt hij het Godshuis in; aansluitend tekenen Koningin Wilhelmina en
137
Prins Hendrik een speciaal daartoe vormgegeven oorkonde. Tenslotte draagt Van Hoogenhuyze het gebouw over aan de kerkeraad via de overhandiging van een bos sleutels, liggend op een kussen en bijeengehouden door een oranje lint. Met het zingen van Psalm 72 vers 11 wordt de plechtige bijeenkomst beëindigd. De openingsplechtigheid wordt ook door de nationale radio uitgezonden. In dit gebouw hoek op de hoek van de Insulindeweg en de Kramatstraat zal de Elthetogemeente meer dan 60 jaar bijeenkomen. Alhoewel begin jaren zeventig a gesproken wordt over sluiting van de Elthetokerk, weet de gemeente het nog lang vol te houden in haar oude gebouw. In 1992 wordt het gebouw uiteindelijk gesloopt en verhuist de gemeente naar het wijkgebouw aan de Javastraat. Dit gebouw is de afgelopen jaren inmiddels uitgebreid gerenoveerd en definitief omgebouwd tot een kerkgebouw.
Jan Ceton, onderwijzer aan de Bankastraat, communist Jan Ceton wordt in 1875 in Bodegraven geboren en behaalt in 1894 zijn onderwijzersacte aan de Kweekschool te Haarlem. In 1898 behaalt hij ook de hoofdacte en in 1899 komt hij als onderwijzer in Amsterdam terecht, in eerste instantie aan de Kastanjepleinschool aan de Tweede Oosterparkstraat. In 1925 komt hij, na opheffing van de Kastanjeschool, aan de Bankaschool in de Bankastraat terecht. Later is hij ook nog actief aan de Kramatschool aan Soembawastraat 77, die in 1936 zal worden opgeheven, waarna Jan stopt met lesgeven. Jan Ceton is afkomstig uit een streng calvinistisch milieu; later zal men zeggen dat zijn marxistische levensovertuiging bijna religieuze trekken heeft. In 1899 treedt hij bij aankomst in Amsterdam toe tot de in 1894 als alternatief voor de S.D.B. van Domela Nieuwenhuis opgerichte S.D.A.P. Binnen de S.D.A.P. behoort hij tot de linkervleugel, waarvan de voorman David Wijnkoop is, zoon van de Amsterdamse opperrabbijn Joseph Wijnkoop. Aan zijn ‘radicalisering’ binnen de S.D.A.P. draagt met name bij de subsidie aan het bijzonder (christelijk) onderwijs, waar socialistisch voorman Troelstra mee instemt. Ceton is mordicus tegen. Nadat in 1907 de linkervleugel van de S.D.A.P. – al tenauwernood geduld – een eigen blad begint uit te geven (de Tribune), komt het in 1909 definitief tot een breuk. Tribune-redacteuren Ceton, Wijnkoop (die op het Pretoriusplein in de Transvaalbuurt woont) en de Rotterdamse communist Willem van Ravesteyn worden uit de S.D.A.P. gezet; ze gaan over tot de stichting van de Sociaal-Democratische Partij, die vanaf 1918 de Communistische Partij Holland heet en vanaf 1935 Communistische Partij Nederland (C.P.N.). De Tribune wordt in 1916 een dagblad. Onderwijzer Ceton heeft er – naast zijn onderwijstechnische taken – zijn handen vol aan. De Tribune wordt in eerste instantie financieel ondersteund
138
door de mede in de redactie zittende, schatrijke Hernriëtte Roland-Holst, in communistische arbeiderskringen ook wel liefkozend ‘tante Jet’ genoemd. Ceton was geen gemakkelijk man. Hij kon het slecht vinden met de ‘femelige’, nogal ethisch ingestelde Henriëtte Roland Holst. Toen Roland Holst de redactie van de Tribune verliet, slaakte hij volgens Wijnkoop-biograaf A.J. Koeijemans dan ook een zucht van verlichting: ‘Goddank, dat lastige wijf zijn we kwijt.’ Ook met David Wijnkoop kwam het tot een breuk, omdat Ceton het in een moeilijke huwelijksperiode het voor Wijnkoops vrouw Emma Hess opneemt, waar hij zelfs na de scheiding van beide echtelieden in 1911 trouwt. Jan richt in 1919 de Kommunistische Onderwijzers Vereeniging op en wordt redacteur van het blad De Kommunistische Onderwijzer. In 1930 neemt hij afscheid van de politiek om zich geheel en al aan het onderwijs in de Indische Buurt te wijden, en aan zijn oude liefde, de natuurstudie. In 1936 neemt Jan ontslag als onderwijzer – hij is altijd zeer geliefd geweest bij zijn leerlingen. In 1943 overlijdt Jan Ceton aan longkanker. Zijn vrouw Emma Josephine Ceton-Hess wordt door de Nationaal-Socialisten opgepakt en komt vermoedelijk in 1944 in Auschwitz om het leven.
Groepsgebouw De Toorts De S.D.A.P. houdt in eerste instantie incidenteel vergaderingen in de Indische Buurt in café De Tunnel, Celebesstraat 2-4 (hoek Celebesstraat/Borneostraat), onder andere in 1905, wanneer voorman Troelstra zijn kiezers komt bedanken voor het grote aantal stemmen in de buurt op hem uitgebracht. De partij is de grootste in de Indische Buurt en zal dat, ook als P.v.d.A., steeds blijven, met uitzondering van een korte periode na de Tweede Wereldoorlog, wanneer de C.P.N. de grootste buurtpartij is. Een vaste uitvalsbasis in de buurt heeft de partij echter voorlopig niet, alhoewel Café de Tunnel vast adres is, dat echter ook door anderen, zoals de Vrijzinnig Democraten, de Liberale Unie en de Vrije Soclalistische Vereeniging, gebruikt wordt. Sprekers in de Tunnel zijn in de jaren 1905-1930 o.a. Loopuit, Oudegeest. v.d. Waerden, Gulden, Albarda, Polenaer en Pothuis. Ook werpen S.D.A.P-ers zich op als sprekers bij debatavonden van andere partijen, zoals de liberalen. In ieder geval vanaf 1915 is er sprake van een Wijkgroep Indische Buurt en vanaf 1920 worden ook cursusvergaderingen, huishoudelijke en specifieke vrouwenvergaderingen in De Tunnel gehouden. Het is vermoedelijk vanuit De Tunnel dat ook de openluchtvergaderingen worden georganiseerd die korte tijd plaatsvinden op de open (voor de aanstaande bouw opgespoten) ruimte tussen Zeeburgerdijk en Molukkenstraat: de anti-oorlogsbijeenkomst van 1924 en grote openluchtvergadering van 1925 met Alida de Jong en Monne de Miranda als sprekers. Deze laatste vergadering, een verkiezingsbijeenkomst, wordt opgeluisterd door muziek en door een fietstocht door de buurt vooraf gegaan. Na afloop gaat men folderen in de buurt.
139
Een eigen groepsgebouw, De Toorts, bestaat in ieder geval vanaf 1925 aan Zeeburgerpad 44. In dit gebouw vinden diverse activiteiten plaats die uitgaan van de S.D.A.P. Afdeling VII, tot op dat moment opereert vanuit een lokaal in de Eerste van Swindenstraat. In De Toorts vinden voortaan de reguliere vergaderingen van S.D.A.P. afdeling VII plaats. Andere activiteiten zijn samenkomsten van de kinderkommissies van de afdelingen V, VI en VII, en de in 1927 opgerichte Vrouwenklub, die vanuit de Toorts onder andere hun propagandatochten voorbereiden en lezingen organiseren. In de Toorts wordt in september een Instituut voor Arbeidersontwikkeling opgericht, dat hier voortaan vergadert. Verder geeft de heer Matrow er mandolinelessen, vindt er de voorbereiding van het Lentefeest en van het Sint-Nicolaasfeest plaats, vergadert het Religieus Socialistisch Verbond in de Toorts, wordt gesproken over drankbestrijding, draagt Theo Thijssen voor uit eigen werk, en is tenslotte De Toorts ook een van de lokaties waar de leden van de A.J.C.-groep Insulinde bijeenkomen. In 1928 verhuist de S.D.A.P. afdeling VII van de Toorts naar Borneostraat 8. In ieder geval de A.J.C. blijft nog enige jaren gebruik maken van De Toorts. In maart 1934 wordt het gebouw geveild en daarmee komt een definitief einde aan de georganiseerde socialistische activiteiten aan Zeeburgerpad 44.
De rode vlag vanuit Niasstraat 61 ‘Huisbazen-aanmating,’ zo luidt een artikel van 2 mei 1925 in het socialistisch dagblad Het Volk. De direkteur van de N.V. Bouw-Mij. “Nobo” I en II zond aan een zijner huurders in de Niasstraat den volgenden brief: “Onze timmerman berichtte ons, dat u meerdere verkiezingspapieren heeft aangeplakt aan den voorgevel van ons perceel Niasstraat 61. Hoewel U waarschijnlijk onbekend, heeft U hiermede een wederrechtelijke daad gedaan en verzoeken wij U dringend deze papieren voor of op 25 dezer te doen verwijderen. Verder kregen wij van verschillende bewoners klachten over het uithangen van de roode vlag; beleefd verzoeken wij U, wanneer dit niet te veel strijdt tegen Uw gevoelens, deze binnen te willen halen.” Kan het eerste verzoek nog worden aangemerkt als een uitvloeisel van des huiseigenaren aesthetischen zin, die hem doet verlangen zijn schoonen gevel na de verkiezingen weer in ongerepten staat te zien – het tweede is een krasse onbeschaamdheid. Wat gaat het hem aan, of en waarmee zijn huurders vlaggen. Sleutelgeld, woekerhuren en aanmatiging zijn de bijzondere zegeningen van het partikuliere initiatief in de woningexploitatie.
140
Geen man, geen cent voor het leger Met name de S.D.A.P. houdt zich in de jaren twintig ernstig met het anti-oorlogsstreven bezig en organiseert in 1924 een anti-oorlogsdag, die in Amsterdam Oost voorbereid wordt met een bijeenkomst op het nog deels braak liggende terrein tussen de Zeeburgerdijk en de Molukkenstraat. Spreker is dan de heer J. van Paveren. Enige maanden later worden overal aanplakbiljetten tegen het leger geplakt langs de Zeeburgerdijk. De dader wordt aangehouden en komt in mei 1925 voor de politierechter, aldus een verslag in Het Volk van 16 mei 1925. Uit de Rechtszaal Voor den Politierechter “Geen man en geen cent”. Voor den Politierechter Mr. Servatius stond gistermiddag een 20-jarig jongmensch van twijfelachtig beroep, dat zich in den nacht van 10 Januari j.l. had schuldig gemaakt aan opruiing, door aan den openbaren weg aan den Zeeburgerdijk en in de Indische Buurt verchillende aanplakbiljetten aan te plakken, waarop voorkwam een afbeelding van een geweer, dat door twee handen doormidden gebroken wordt, mitsgaders de zinsneden: “Geen man en geen cent voor het militarisme” en “Jongens van de nieuwe lichting, weigert den militairen dienst!” Hij en een kameraad, werden terzake van opruiïng door de politie gearresteerd, doch daar eerstgenoemde alle schuld op zich nam, werd de ander vrijgelaten. Toen hij zich heden voor Mr. Servatius te verantwoorden had, vroeg deze hem of hij niet inzag, dat hij zich door aanplakking van die manifesten schuldig maakte aan opruiïng, om niet te spreken van de gevolgen, die de jongelui zouden ondervinden, die aan zijn raad gehoor gave. Mr. S.: “Een ieder wordt in deze maatschappij vrijgelaten de overtuiging te hebben, die hij wil, als hij maar zorgt niet met de wet in Konflikt te komen! Opruiïng is nu eenmaal strafbaar.” ekl.: “Dat schijnt tenminste zoo!” Bij nadere informatie door den president naar zijn opvatting over het gebroken geweer, gaf hij te kennen, dat dit slechts “een abstrakt begrip” was. Het O.M., waargenomen door Mr. van Lier, overwoog, dat bekl. blijkbaar geen slecht karakter heeft, doch daarentegen iemand van goede inborst is. Het onderhavige delikt is evenwel strafbaar en spr. eischte een geldboete van f. 30, bij niet betaling te vervangen door 10 dagen hechtenis. Van de hem geboden gelegenheid om nog iets te zeggen, maakte bekl. gebruik door binnensmonds een verhandeling over de goede inborst van de menschen in het algemeen en van hemzelf in het bijzonder te houden. Op de mededeeling van Mr. S., dat hij er niets van begreep, gaf de jongen een hoogst vlegelachtig antwoord, wat zeker niet in zijn voordeel zal werken, want de uitspraak werd voor deze gelegenheid 8 dagen uitgesteld. Wij weten helaas niet hoe uiteindelijk het vonnis heeft uitgepakt,
141
Rechouwous: de Joodsche Vereeniging voor de Indische Buurt Op maandag 15 juni 1925 komt een aantal bewoners van de Indische Buurt samen, om met de heren Wagenaar en Dünner te spreken over een mogelijkheid om met de Israëlitische buurtbewoners in een nauwer contact te komen, om zo de Joodse belangen in de buurt beter te kunnen behartigen. Er wordt besloten een vereniging te gaan stichten. Als voorzitter wordt gekozen de heer L. Vuisje, koopman van de Eerste Atjehstraat en als secretaris de heer A. Coe, Molukkenstraat 90. Op zondag 8 november 1925 vindt in vergadergebouw De Tunnel de oprichtings-vergadering van Rechouwous plaats, de Joodsche Vereeniging voor de Indische Buurt. Het is een geanimeerde bijeenkomst. Spreker is erevoorzitter en geestelijk verzorger Rabbijn Coppenhagen; een conceptreglement wordt opgesteld. Rechouwous heeft onder andere de beschikking over een gebouw op Zeeburgerdijk 266 (het “Jodenmanussie”), bij de Joodse begraafplaats. Deze bevindt zich al vanaf 1714 aan het einde van de Zeeburgerdijk, is als armenkerkhof (de rijken worden in Muiden begraven) in bezit van de Hoogduitse Joodse Gemeente maar vanaf 1914 nauwelijks meer in gebruik, wegens de nieuwe Joodse begraafplaats in Diemen. Rechouwous, dat voor haar godsdienstoefeningen in eerste instantie gebruik maakte van de woning van het echtpaar Querido, maakt gedurende haar 17-jarig bestaan vooral gebruik van haar verenigingsruimte (met een cursuslokaal en een synagogelokaal) aan Molukkenstraat 89, waar anno 2015 de Albert Heijn gevestigd is. De eigenlijke sjoel bevindt zich op de eerste verdieping, lijkt af te leiden uit een bericht van een zekere Herman in het boek van Selma Leyesdorff, Wij hebben als mens geleefd. Het Joodse proletariaat van Amsterdam, 1900-1940: Ik ben barmitzwe geworden in de Molukkenstraat. En ik ging met mijn vader naar een klein sjoeltje. Het was een woonkamer eigenlijk, het was gewoon een benedenhuis, en op de eerste verdieping was een sjoel […] een paar houten banken, het was heel armoedig… de Bimah en de Aron Hakodesj, misschien hadden ze twee Sifree Torah. […] Nee, er kwam geen rabbijn, iedereen was om de beurt gazzan. En drosjes werden er niet gehouden. Als er een rabbijn van elders kwam kijken, werd die dan als een halfgod binnengehaald. De vereniging, die aangesloten is bij de Bond van Joodsche Buurtvereenigingen te Amsterdam, heeft een duidelijk missionair karakter en heeft ook een eigen propagandaclub. Doelstelling is het terugwinnen van Joodse inwoners van de Indische Buurt voor het Jodendom. Het organiseren van Synagogediensten aan de Molukkenstraat (met voorzanger S. Vuisje en korei de heer Prins) leidt echter tot onenigheden met Bene Berith Bebeth Jangakouw, dat een sjoel aan de Commelinstraat heeft. Zij menen een achteruitgang in aanwezigen te bespeuren, terwijl de sjoel aan de Commelinstraat ook voor de Indische Buurt bestemd is. In
142
een ingezonden brief in het Nieuw Israelitisch Weekblad reageren voorzitter L. Vuisje en secretaris H. de Vries van Rechouwous verwontwaardigd op de be-schuldigingen van voorzitter A.D. Wagenaar van Bene Berith Bebeth Jangakouw. Het verwondert ons zeer, dat de heer Wagenaar beweringen heeft durven uiten, die zoo ver van de waarheid af zijn. In de eerste plaats toch ging het allergrootste deel van hen, die thans bij het zogenaamde “minjan” in de Indische Buurt komen, voordien zelden of nooit naar de Synagoge. […] Zij, die jarenlang vervreemd waren van ons geloof en onze godsdienstoefeningen, gaan niet direct naar een “groote” sjoel. Zij hebben behoefte aan een intieme gelegenheid, waar zij zich voor niemand behoeven te geneeren, waar ze ook langzamerhand vertrouwd kunnen raken met de gebruiken van den dienst om a.h.w. weer op te leven tot echte, warme Joden. Daarvoor is een “minjan” nodig. Het ‘minjan’ is daarom bij ons geworden een onafscheidelijk deel van het werk van “Rechouwous”, een zeer belangrijk, niet te verwaarloozen middel voor onze vereeniging, om haar hoofddoel, den herbouw van het Jodendom bij de buurtbewoners te bereiken. […] Daarom werd de Synagoge juist een eind dichter bij de binnenstad gebracht. Uit de Indische Buurt verwachtte men niemand meer. Hoe kon men toen weten, dat er Joden zouden komen te wonen, zo dicht bij de oude begraafplaats Zeeburg, als thans het geval is? Rechouwous organiseert vanuit de Molukkenstraat voor Joodse buurtbewoners allerhande cursussen (Hebreeuws, Joods Leven), godsdienstoefeningen (Chanooka), lezingen (voor grotere bijeenkomsten die regelmatig plaatsvinden wijkt de vereniging uit naar het Nederlands-Hervormde Gebouw Eltheto aan de Javastraat) heeft een damesafdeling (Ezras Nosjiem) die op huisbezoek gaat in Joodse gezinnen, een eigen Joodse school aan de Balistraat (meer dan 150 kinderen) en later in het Zeeburgerdorp, geeft jeugdcursussen en een analfabetencursus, voert een bibliotheek, richt een zang- en een toneelvereniging op, voor de voorstellingen waarvan tot ver uit de buurt kaartjes verkocht worden, getuige onderstaande sfeertekening uit Het Volk Gods van Is. Querido: De Markensteeg, met haar bonte puien, leek een spotsel, een schreeuw door het tragische stemmings-grauw. Een groote brandstoffenhandel stond in vuur van verrailjoen-roode raamsponningen te trillen. Er naast vlamden Zaandamsch-groene puien en kozijnen met geweld. Er tegenover, zuurwinkels en comestibles-zaken, met chocolade-bruine deurposten en vlag-kleurige reclameborden. Het saamhoorige Oosten gistte in het grauwe Noorden… Een oude Jood, dwars-rimpelig heel het levens-gretige gezicht en een lichtrose franjenhalsdoek onder zijn jekkerkraag, dook uit een scheerwinkeltje op, braakte vettig jiddisch tegen Jaap. Hij daagde hem kwansuis uit voor een bokspartij, boven ankerkettingen, op een walschuit… — Bij Godallemachtig, ikke laat je tippele as kam-pejoen!.. Ik koop haarlie óm mit vijf groote knoope deposito! Oud Joodje gierde en kwijlde om eigen schalkschheid. Een mosselengeur ontsteeg zijn wezen. Triumphantelijk hield hij biljetten in de hoogte van de ״Joodsche Vereeniging” uit de Indische buurt: — Bij God-allemachtig….Rechouwous… groot versjteer stuk… Kolniderei!.. Ga dat luistere!.. Trane safe!.. Op de Jodenbreestraat kocht Dennie een paar “stinkbokkies” om te “hikken”, in een klein-
143
gekneld winkeltje waarvan het trapgeveltje angstig helde. Toen zwenkten ze de Uilenburgersteeg in. Het asphalt lag er zacht-strak en stil. Rechouwous start vanaf februari 1926 een eigen maandblad voor de Joodse inwoners van de Indische Buurt, dat vermoedelijk tot 1940 heeft bestaan. Ook op andere manieren tracht de vereniging de Joodse belangen te bevorderen. Zo weet het bestuur in samenwerking met het rabbinaat te bereiken dat Joodse kinderen die gebruik moeten maken van de gemeentelijke kindervoeding, voortaan ritueel (kosjer) eten voorgezet krijgen, richt een Sabbathvereniging op (“Hoe behouden wij den Sabbath?”) en streeft het naar Joods middelbaar onderwijs. Dit laatste is ove-rigens een steen des aanstoots voor de socialisten van de SDAP. Zij zijn uitge-sproken tegenstander van bijzonder Joods onderwijs. In februari 1928 roept socialistisch dagblad Het Volk op om naar een bijeenkomst te komen in de Linnaeusstraat, die door de Propagandaclub Openbaar Onderwijs tegen de Joodse plannen wordt georganiseerd. Rechouwous heeft ook te maken met christelijke missionaire activiteiten, met name door het Leger des Heils, de Vereeniging Joden Christenen en Zending onder Israël, die onder andere activiteiten voor kinderen organiseren en kerstgeschenken uitdelen. Speciaal hiertegen wordt in 1928 de “Commissie tegen bestrijding van het zendingswerk in Joodsche gezinnen in de Indische Buurt” opgericht. Dit leidt er toe dat in de Indische Buurt de zending onder Joodse kinderen volgens berichtgeving uit diverse hoek rond 1930 sterk afgenomen is. Toch blijft het bestuur van Rechouwous nog regelmatig refereren aan het gevaar van christelijk proselitisme. De mohel (degene die de besnijdenis uitvoert) in de Indische Buurt is dr. de Hond: Ja, dr. de Hond brabbelde de gebeden wel erbarmelijk vlug af, maar als hij genaderd was tot de goede wensen voor het kind, dan slingerde hij het woord “legoppe” (niet: le-Choepoh) hartstochtelijk door het vertrek en toverde tranen van ontroering op ieders wangen. In 1928 beginnen de moeilijke jaren voor Rechouwous. De synagoge wordt welis-waar druk bezocht en moet eigenlijk ten tweede male uitgebreid worden, maar tegelijk is echter zojuist ook een nieuwe, veel grotere synagoge aan de Linneaus-straat geopend en het is impliciet de bedoeling dat de Joodse inwoners van de Indische Buurt deze voortaan gaan bezoeken. Bij niet-sluiting van de sjoel aan de Molukkenstraat dreigt zelfs intrekking van de centrale subsidie door de Neder-landsch Israelische Hoofdsynagoge. Uiteindelijk vindt intrekking subsidie niet plaats en de synagoge-activiteiten in de Indische Buurt vinden voorlopig nog hun voortgang in een synagogelokaal aan Insulindeweg 169. Het ledental begint begin jaren dertig echter aanzienlijk terug te
144
lopen. Eind 1932 kent de vereniging nog 195 leden en 22 donateurs. In maart 1934 zijn er nog maar 91 leden. Het gaat hard nu, ook omdat de crisis inmiddels onverbiddelijk toeslaat. De toneelvereniging heeft zijn activiteiten inmiddels moeten staken wegens gebrek aan middelen. Voorzitter L. Vuisje legt zijn functie neer in 1934. De financiële situatie wordt nijpend en de vereniging begint door de buurt, van lokaal tot lokaal te zwerven. Wanneer halverwege 1936 blijkt dat de centrale subsidie over een half jaar volledig zal wegvallen, waardoor de synagogedienst gestaakt zal moeten worden, neemt het zittende bestuur collectief ontslag. Het synagogelokaal zal nu verplaatst worden van de Insulindeweg naar Javastraat 196, in een voormalige melkwinkel. Het is bekend dat de synagoge hier nog daadwerkelijk in functie is geweest. De overige activiteiten vinden plaats in Gebouw Archipel aan Minahassastraat 1, bij bestuursleden thuis of weer op het alleroudste en allereerste adres: Zeeburgerdijk 226. Onder een nieuw bestuur komt het tot een licht herstel en zelfs enige ledenaanwas. De gebeurtenissen elders in Europa beginnen echter hun schaduw vooruit te werpen. Steeds vaker worden inzamelingen georganiseerd voor Joodse vluchtelingen of slachtoffers in het buitenland. In verband met de treurige gebeurtenissen wordt het Chanoekafeest begin 1939 afgelast. De inval van de Duitsers op 10 mei 1940 brengt het einde. De Synagoge is in-middels al gesloten. Toch hoopt het bestuur van Rechouwous weer nieuw leven in het nu 15 jaar lopend initiatief in de Indische Buurt te kunnen blazen. Wanneer niet langer een eigen Synagoge beschikbaar is, kunnen de bijeenkomsten bij de leden thuis worden gehouden. Ook de voorzitter van Rechouwous, H. de Vries, stelt zijn woning aan de Arntzeniusweg ter beschikking voor vergaderingen, net als voorganger S. Verdoner aan Linnaeuskade 33. Andere particuliere adressen waarop de Joodse gemeenschap te samen komt zijn Molukkenstraat 84-huis, Archimedesweg 68 (fam. Velleman), Palembangstraat 21-1 (fam. Polak) en Insu-lindeweg 149 (fam. Berg). Ook komt men bijeen in gebouw Kraaiennest aan de Polderweg. Uit het Nieuw Israëlitisch Weekblad, 9 augustus 1940: De oorlog heeft ook op het Joodsche leven in de Indische Buurt zijn stempel gedrukt. De synagoge is er gesloten, het cultuurwerk der Vereeniging Rechouwous stopgezet. Thans heeft het Kerkbestuur den heer S. Verdoner opgedragen, het cursus- en propagandawerk opnieuw ter hand te nemen. In een Maandagavond j.l. gehouden bijeenkomst heeft deze uiteengezet, hoe hij zich van de opdracht hoopt te kwijten. Zijn streven zal er in de eerste plaats op gericht zijn, in deze door 200 a 250 Joodsche gezinnen bewoonde buurt, het Joodsche leven zooveel mogelijk gaande te houden en het Joodsche saamhoorigheidsgevoel te versterken. Daartoe zullen de te organiseren cursussen een ander karakter dan tot nu dragen. Het zullen niet uitsluitend leercursussen zijn, ook onderwerpen, waarin de groote massa belangstelt, zullen op populaire wijze worden behandeld. Bovendien zullen zij, die den wensch daartoe kenbaar maken, in de vakken, waarvoor zij zich aanmelden,
145
onderwijs kunnen ontvangen. De Rasjie- en Sjoelchan Oroegcursussen zullen worden voortgezet. Ook aan een cursus voor analphabeten is gedacht. Spr. verwacht, dat deze plannen met sympathie worden ontvangen en het gewenschte gevolg zullen hebben. Men zal daartoe ook kunnen meewerken, door zijn woning voor het houden der cursussen beschikbaar te stellen, zoolang het geld om een lokaal te huren er nog niet is. De Sjabbosmiddagbijeenkomsten moeten wachten totdat het Kerkbestuur de daarvoor te maken kosten voor zijn rekening kan nemen. Het bezoek der bijeenkomst en de geanimeerde besprekingen na het inleidend woord van den heer Verdoner doen het beste voor het welslagen der pogingen verwachten. De heer H. de Vries, Voorzitter van Rechouwous, maakte zich tot tolk der aanwezigen door een hartelijk dankwoord tot den heer Verdoner te richten en daaraan de wensch te verbinden, dat spoedig ook weer de sjoel-diensten hervat zullen worden. De eerste cursus wordt Zondagavond a.s. 8 uur, ten huize van den heer J. de Vries, Arntzeniusweg 66 alhier, gehouden. De heer Verdoner zal dan het Sjechieta-vraagstuk behandelen, een onderwerp, dat hem volkomen toevertrouwd is. Ook zij, die de bijeenkomst niet hebben bijgewoond, zullen welkom zijn. Mogen velen zich moeite geven om het initiatief van het Kerkbestuur te doen gelukken! Op de laatste twee vergaderingen van Rechouwous spreekt Rabbijn Jacob Soetendorp, die de Tweede Wereldoorlog ondergedoken zal overleven. Na 20 september 1940 wordt niets meer van Joodse georganiseerde activiteiten in de Indische Buurt in de media vernomen.
Wijding Het terrein voor de Gerardus Majellakerk-enclave rond het Ambonplein wordt in mei 1924 aangekocht door het Parochiaal Kerkbestuur van de Gerardus Majellaparochie, die tot op dat moment nog in het Bavohuis gevestigd is. Om een en ander te financiëren geeft de parochie ‘met goedkeuring van Z.D.H. Mgr. A.J. Callier’ een obligatielening uit voor een deel van de kosten (fl. 250.000), tegen een percentage van 6%. De overige fl. 200.000 wordt geleend. ‘De bouw van deze nieuwe kerk is noodzakelijk geworden door de groote uitbreiding van de stadswijk, waarover deze parochie zich uitstrekt. De verwachting is, dat daardoor het aantal parochianen spoedig minstens 6000 zal tellen. De in aanbouw zijnde kerk, welke onder leiding van den architect Jan Stuyt wordt gebouwd, en waarin c.a. 1400 zitplaatsen zullen zijn, voldoet dan ook aan een dringende behoefte. De inschrijving is opengesteld op Maandag 12 October a.s. bij de kantoren van de Ned. Landbouwbank, bij de firma Lentjes en Drossaert te ‘s Hertogenbosch, alsmede bij verschillende effectenkantoren in de provincies.’ Verder worden inschrijvingen aangenomen bij: Nederlandsche Landbouwbank, bijkantoren te Roermond en Venray en bij de Heerlener Bank te Heerlen en de Volksbank van Leuven, Bijbank Maastricht.
146
In 1925 wordt de eerste steen gelegd voor de nieuwe Gerardus Majellakerk aan het Ambonplein. De kerkgangers kerken op dat moment nog in de noodkerk aan de Borneostraat, die tegenwoordig Bavohuis heet. De Tijd en het Algemeen Handelsblad doen op 9 juli verslag. Hedenmorgen om half tien werd in de St. Gerardus Majellakerk een plechtige gezongen H. Mis opgedragen door Mgr. P. Stroomer, bij gelegenheid van de eerste steenlegging voor de nieuwe kerk in de Indische Buurt. Z.H. Eerwaarde werd geassisteerd door de kapelaans der parochie: den weleerw. heer L. Oudejans als diaken en den weleerw. heer J. Duyves als sub-diaken. Het koor zong de Mis van Gruber. Tegen elf uur had zich een groote menigte op het bouwterrein aan het Ambonplein verzameld. Onder de aanwezigen merkten wij op Pastoor P.L.J. Hogeman, prof. P. Groenen uit Warmond, de rectors Speet en dr. van Aarssen, pastoor Bramlage der St. Bonifaciusparochie, pater Florentianus O.M. Cap., pater Rijnders O. Carm. uit Aalsmeer, den architeect Jan Stuyt, en de heeren leden van het kerkbestuur. Alvorens tot de plechtige wijding over te gaan, hield Mgr. Stroomer een toespraak. Een heilige en heerlijke wijding heeft onze Moeder de H. Kerk vastgesteld over alles wat in betrekking staat met den kerkelijken eeredienst. Vandaag zullen wij de plek wijden, waar het huis des Heeren komt te staan, aldus Mgr., en dit heeft daarom zoo groote beteekenis, omdat onze Zaligmaker aan het gebed des priesters, dat hier zal worden uitgesproken, een bijzondere kracht heeft toegekend. Laat ons nu den zegen des hemels afsmeeken over het groote werk dat wij gaan ondernemen tot eer van God. Is dit werk volbracht, dan bidt de Kerk overvloedigen zegen af over al degenen, die medewerkten om dit kerkgebouw op te trekken, zoowel door het gebed, door offers als door handarbeid. Wat offers betreft, door een offer uit liefde gebracht, kunnen groote dingen tot stand komen. Mgr. haalt daarbij een sprekend voorbeeld aan. Tenslotte uit Mgr. den wensch, dat alle werklieden vrij mogen blijven van ongelukken en dat de volijverige geestelijkheid der parochie en alle aanwezigen het kerkgebouw eens voltooid mogen aanschouwen. Hierna zegende Mgr. Stroomer den steen met wijwater en bad men de litanie van Allerheiligen. Vervolgens deed pastoor Hageman, de herder dezer parochie, voorlezing der oorkonde welke in den gedenksteen werd ingemetseld. Onder het lezen van liturgische gebeden legde daarop Mr. Stroomer op het met planten en bloemen versierde podium den steen op den daarvoor bestemde plaats vast. Ten slotte maakten de aanwezige geestelijken een rondgang over het uitgebreide terrein. Van de gelegenheid om een steentje voor den bouw bij te dragen, werd door velen gebruik gemaakt. Het nieuwe bedehuis, aan St. Gerardus Majella gewijd, beslaat met zijn bijbehoorende perceelen, als pastorie, scholen, campanile, enz., omgeveer het gehele ruime Ambonplein en is ontworpen door den architect Jan Stuyt. Het bouwproces neemt nu een aanvang. Er wordt bijzonder snel gebouwd en op 8 december 1926 is het zover: Monseigneur Stroomer wijdt de nieuwe kerk in. De Tijd schrijft erover:
147
Hedenmorgen had de plechtige inzegening plaats van de nieuwe St. Gerardus Majellakerk aan het Ambonplein. Zij geschiedde door den hoogeerw. deken, Mgr. P. Stroomer, die geassisteerd werd door de weleerw. heeren L.H. Oudejans uit Den Haag en J. Duyves, kapelaan der parochie. Na de inzegening betrad de hoogeerw. deken het warm geschilderde priesterkoor, waar de plechtige H. Mis zou worden opgedragen. Z.H. Eerw. werd geassisteerd door den weleerw. pater Reynenberg O. Carm. en den weleerw. kapelaan J. van Houten, resp. als diaken en sub-diaken. Eene groote menigte geloovigen vulde het kerkgebouw en onder hen bevonden zich verschillende eerw. heeren geestelijken, die in de gereserveerde rijden hadden plaats genomen. Vele bloemstukken stonden opgesteld voor en naast het hoogaltaar, dat eerdaags zal worden vervangen door een nieuw. Dit bevindt zich nog in uitvoering in Brom’s kunstwerkplaatsen te Utrecht. Het ontwerp, van de hand der edelsmeden Jan Eloy en Leo Brom, toont een ciborium-altaar. De tombe is geheel met gedreven koper bekleed. Het tabernakel vormt het hoofdmonument; het is opgevar als de Ark van het Nieuwe Verbond, evenals de Ark van het Oude Verbond, geheel met verguld metaal beslagen en bekroond door twee verguld bronzen chrubs in aanbiddende houding. De overhuiving van het altaat, het ciborium, rustend op vier zuilen, wordt geheel in brons uitgevoerd. De koepelvormige afdekking daarvan bereikt een hoogte van 7.50 meter. Hangend onder de bogen van het ciborium is het groote, eveneens bronzen altaarkruis aangebracht. Het geheel belooft een eenvoudig, maar monumentaal werk van moderne edelsmeedkunst te worden, dat zich in de ruimteverhoudingen van het priesterkoor fraai zal aanpassen. Het koor zong onder leiding van den weleerw. kapelaan Duives de “Missa Regina Martyrum” van Refice. Ofschoon de orgelbouw nog voltooid moest worden, wist de heer Alph. Bossaers uit het harmonium, dat voorloopig dienst doet, te halen wat er in zat. En mede door de goede prestaties van dirigent, zangers en zangertjes werd deze Missa zeer verdienstelijk uitgevoerd. Er was natuurlijk een prachtige gelegenheid te constateeren, dat de accoustiek in de kerk niets te wensen overlaat, hetgeen tevens bleek bij de toespraak, welke de hoogeerw. deken na het H. Evangelie tot de geloovigen hield. “Eerst de consecratie door den bisschop”, aldus Mgr., “voltooit het bedehuis, maar reeds door de zegening krachtens volmacht door den bisschop gedaan, wordt de kerk bestemd te zijn als een toevlucht in allen nood, als het Huis Gods, waar Diens barmhartige liefde ons roept om door Hem gezegend te worden. Gij herinnert u nog, hoe geruimen tijd geleden de eerste steen werd gezegend en gelegd. En nu is het bouwwerk voltooid. Een groot werk! Het is voor u, dunkt me, een geluk om te kunnen getuigen, dat gij het uwe hebt mogen bijdragen om voor uw God een huis te bouwen waar Hij met u wonen wil, u goed wil doen en u gelukkig wil maken. Hoeveel zorg, kommer en bezorgdheid heeft het op te bouwen Huis uwen herder gekost en nu mag hij op eens aan de voeten van God de vruchten neerleggen van zoovele dagen moeite. Gij allen deelt in de vreugde, die het hart van uwen pastoor vervult. Niet alleen moet gij nu, alsof het een nieuwtje gold, een kijkje komen nemen, maar hier uw heerlijksten uitgang zoeken in het besef, dat ge God noodig hebt. Hoe heerlijk straalt thans het zonnetje, maar aanstonds komt de Zon, die licht geeft in duisternis, kortzichtigheid en dwaling, die vreugde brengt in ellende. Maar, beminde geloovigen, al is nu de kerkbouw voltooid, de groote zorgen beginnen nu pas. Blijft dan uw herder steunen, om de zware
148
lasten te dragen, want vele schouders maken het werk licht. Thans zal de H. Mis worden voortgezet. Moge dan vervuld worden het gebed der zegening: Dat allen, o God, die Uwe H. Naam aanroepen, ontvangen de volheid Uwer barmhartigheid! Moge uit Jezus’ hand de overvloed dalen der goddelijke barmhartigheid. Deze moet ons steunen in onze zwakheid. Hier leven de genaden, die worden medegedeeld door het H. Doopsel, hier wordt het Brood der Sterken uitgereikt, hier richt de barmhartigheid Gods hem op, die in zonde viel, hier zal deze barmhartigheid u leiden, wanneer ge u in duisternis bevindt. Vraagt God straks bij de Consecratie den zegen over allen, over deze parochie, de priesters, de zondaars en rechtvaardigen, vraagt Hem om troost en blijdschap des levens. En moge zich met dit gebed vereenigen de Onbevlekte Moedermaagd, wier feestdag wij heden vieren, en de H. Gerardus Majella, uw patroon.” Dezelfde avond om 20.30 wordt het H. Sacrament overgebracht van de noodkerk die voortaan Bavohuis zal heten naar de nieuwe kerk, en wordt een plechtig Lof gecelebreerd. In oktober 1927 wordt tenslotte ook het nieuwe hoogaltaar in gebruik genomen. Het zangkoor voert bij de gelegenheid tijdens de Hoogmis o.a. de vierstemmige Missa 1 ste Confessor op van Giovanni Pierluigi Palestrina voor mannen- en jongenskoor.
Demping van de polderwetering De Joodse begraafplaats bestaat rond 1900 uit twee delen: een noordelijk deel dat min of meer tegen de oostelijke Zeeburgerdijk is gelegen, en een langwerpig perceel dat vanaf het noorden naar het zuiden loopt, helemaal tot aan de Ringvaart. De begraafplaats wordt in het midden doorsneden door de zogenaamde polderwetering: een brede sloot ter ontwatering van de dan nog niet opgehoogde polder. De verhuur van het Gemeente Sportterrein aan het eind van de Valentijnkade aan de grote voetbalclub Blauw-Wit in 1925, die een grote tribune neer zal zetten en waarvoor zeer veel bezoek te verwachten is, noodzaakt de Gemeente niet alleen de polderwetering te gaan dempen, maar ook in gesprek te gaan met de beheerder van de Joodse begraafplaats. In overleg worden stukken van de begraafplaats aan de openbare weg toegevoegd, die verbreed dient te verworden met de verwachtte aanloop uit de Indische Buurt. Op de gedempte polderwetering wordt de toegangsweg tot het stadion aangelegd.
Het Zeeburgerdorp Het Zeeburgerdorp wordt, op initiatief van de S.D.A.P., door de gemeente Amsterdam in 1925 gebouwd helemaal achter de Indische Buurt, aan het Zeeburgerpad en goed geisoleerd tussen Nieuwe Vaart en
149
Lozingskanaal. Doelstelling wordt in een volkshuisvestingsverslag uit 1920 als volgt geformuleerd: Hierin zullen gehuisvest worden gezinnen, welke blijk hebben gegeven niet geschikt te zijn voor een behoorlijke bewoning, doch waarbij de kans bestaat, dat door nauwkeurig toezich en bijstand met raad door een woningopzichteres de leefwijze dermate gunstig is te beïnvloeden, dat zij na een tijdelijk verblijf in de reclasseeringsinrichting wederom in gewone bouwblokken kunnen worden toegelaten. Wij meenen, dat in den regel na een verblijf van zes maanden wel zal blijken, of het gezin voor reclasseering vatbaar is, dan wel zelfs voor bewoning van de inrichting voor ontoelaatbare gezinnen ongeschikt moet worden geacht. Het Zeeburgerdorp, dat overigens maar uit één straat met 56 kleine woningen bestaat (inclusief ‘bewaakte’ ingang), heeft dus als functie de opvang en opvoeding van Amsterdammers met sociale problemen. In die zin staat het in politieke kringen dan ook bekend als ‘woonschool’ of ‘opvoedingshuis’ voor probleemgezinnen. Aan het Zeeburgerdorp zijn ook inspectrices verbonden, die verondersteld worden de probleemgezinnen op te voeden, waaronder mevrouw Gerretsen – Jansen. Het gaat in de praktijk bij de initiële bevolking van het Zeeburgerdorp vooral om mensen die wegens wanbetaling voortdurend uit hun woningen worden gezet en vaak allerlei psycho-sociale problemen kennen, zoals structurele werkeloosheid, geven van overlast aan buren, verwaarlozing van de woning, niet-harmonieuze inclusief incestueuze verhoudingen en alcoholmisbruik. De aanpak om dit type probleemgezinnen te centraliseren werkt echter eerder stigmatiserend (‘asocialendorp’) en het experiment mislukt. De bewoners laten zich niet disciplineren door de opzichteres, steeds meer woningen blijven leeg staan, de bewoners van de resterende woningen zijn bijna uitsluitend nog de meest problematische, vaak alcoholische gevallen en uiteindelijk wordt het Zeeburgerdorp in 1944, nadat het gebombardeerd was, door de Duiters opgeheven en afgebroken. Dr. A. Queriodo schreef in 1993 het interessante Het Zeeburgerdorp. Een sociaal-psychiatrische studie. Ook de bekende roman Mensen zonder Geld van Jan Mens, uit 1939, speelt zich grotendeels in het Zeeburgerdorp af.
Een wandeling door de nieuwe ‘archipelwijk’ In april 1926 brengt het Algemeen Handelsblad een verslag van een wandeling door de nieuwe ‘archipelwijk’. Wat vooral opvalt is de diversiteit – of gebrek aan eenheid – in de architectuur van de buurt, die grotendeels door particuliere bouwondernemers gebouwd wordt.
150
De nieuwe “Archipel” In de Indische buurt is sedert 1921 een aantal woningen gebouwd, dat voldoende zou zijn om een stad te vormen van de grootte van Amersfoort: dat is nu wel geen wereldstad, maar toch zeker een plaats van behoorlijken omvang. “West” en “Zuid” groeien snel; in “Oost” gaat het niet minder hard. Nog altijd is de bouwbedrijvigheid er in vollen gang; tal van voortbrengselen der moderne architectuur zijn reeds bewoond. Als geheel genomen is de “archipel” een minder typisch voorbeeld van een moderne stadswijk, dan b.v. “West” of “Zuid”, omdat hier in “Oost” het nieuwe en het oude niet scherp van elkaar zijn gescheiden. Maar ook in de zuiver nieuwe straten is de moderne bouwkunst niet altijd even streng doorgevoerd. In “West”, b.v. valt telkens weer op de lange horizontale lijn. Vooral is dit het geval langs den Hoofdweg. In “Oost” troffen wij weer veelvuldige de verticale lijn in de gevels aan, gevarieerd met horizontale hoofdrichtingen. Wel vreemd doet het aan, dat verticaal en horizontaal elkaar soms zeer grillig afwisselen. Blijkbaar hebben de architecten niet steeds voeling met elkaar gehouden. Aan den anderen kant geeft deze afwisseling aan het geheel iets levendigs. Bijna zouden wij zeggen: de levendigheid van een merklap. Zooals het schoolmeisje dien lap gebruikt om zich te oefenen, zoo lijkt “Oost” iets van een oefenschool voor jonge bouwkunstenaars, zij het dan een school van “meergevorderden”. Een prettige variatie brengen de roode daken; de platte dak-afsluiting schijnt ons niet meer het eenige ideaal te zijn. De straten zijn breed; de Insulindeweg is een mooie boulevard, waarin “Beplantingen” bezig is een keurig plantsoen aan te leggen. Deze nieuwe hoofdverkeersweg mist echter wel heel sterk het Amsterdamsche karakter. De weg loopt uit op de Celebesstraat ter hoogte van het eind van het Muiderpoortstation. Zou het geen aanbeveling verdienen, hier een nieuwe spoorwegovergang te maken, desnoods alleen een luchtbrug voor voetgangers? Want de verbinding van de Indische buurt met de Dapperbuurt is nog altijd verre van ideaal. Wandelende door de straten, welke de namen dragen van de eilanden in den Indischen archipel, kwamen wij op het Ambonplein, waar de nieuwe R.-K. kerk in aanbouw is, een Romaansch gebouw met een huis er naast in renaissance-karakter. Wel contrasten tegenover de moderne woningen! Zoo is de nieuwe Indische Buurt een staalkaart van bouwwijzen, een wijk intusschen waar heel wat te zien valt, voor hen, die willen weten, hoe er in Amsterdam wordt gebouwd. Alle woningen zijn hier voortbrengselen van de particuliere bouwnijverheid.
Het lokaal van het Leger des Heils In 1926 viert het Leger des Heils Indische Buurt haar eerste kerstfeest in het nieuwe lokaal in de zojuist aangelegde Gorontalostraat, op nummer 32. De Kerstsamenkomst wordt geleid door een zogenaamde stafofficier en er is een zangkoor en een muziekcorps aanwezig bij de viering. Deze jaarlijkse kerstvieringen, waarbij aan de aanwezige kinderen ook snoepgoed en kadootjes
151
worden uitgedeeld, zijn erg aantrekkelijk voor de jeugd in de Indische Buurt. Dat wordt door met name door andersgelovigen, zoals de Joden en de communisten, als zeer bedreigend ervaren, met name ook omdat het Leger des Heils in verhouding in deze periode over relatief veel financiële reserves beschikt, met name in de crisisperiode. Wanneer A.R.P.-burgemeester dr. W. de Vlugt eind 1933 zijn 12,5-jarig ambtsjubileum viert, wordt door het organiserend comité het Leger des Heils ingeschakeld om op 20 december 1933 ter ere van de gelegenheid koppen koffie en versnaperingen uit de delen aan de minder-gegoeden. Ook dat is weer zeer tegen het zere been van eerder genoemde andere geloofsrichtingen. Met name de C.P.H., die kort tevoren het zogenaamde Thälmann-huis heeft geopend op Gorontalostraat 57, gaat fel tekeer. De bijeenkomsten vinden in 1934 t.m. 1936 regelmatig plaats aan de Gorontalostraat, onder leiding van adjudant J.E. van Eeken, die dan vertrekt naar elders. Volgende voorgangers zijn o.a. brigadier en mevrouw Bakker en kolonel J.F.M.A. Bulterman. Na 1938 wordt er niets meer over gebruik door het Leger des Heils van het lokaal aan de Gorontalostraat vernomen. In 1947 is Gorontalostraat 32 inmiddels bekend als gebouw Oost-Indië en vergadert afdeling 14 (Indische Buurt) van de C.P.N. er.
Opening R.K. meisjesschool Ambonplein Op 1 september 1926 wordt de R.K. meisjesschool aan het Ambonplein ingewijd door Mgr. P. Stroomer, die het vorige jaar al de grond wijdde waarop de Gerardus Majellakerk werd gebouwd, en een jaartje later ook de Sint Vincentius-ULO aan de Halmaheirastraat zal inzegenen. Stroomer wordt hierbij geholpen door parochiekapelaan Duives en door de kapelaan van het gesticht “de Voorzienigheid”, de heer Westgeest. Andere belangrijke gasten zijn pastoor H. Hogeman van de Gerardus Majellakerk, de rector van het gesticht, E.H.J. Speet, de pastoor van de Bonifatiuskerk Z.E.H. Bramlage, parochiekapelaans van de Gerardus: S. Reynenberg en J.P. van Houten en architect Jan Stuyt, die ook verantwoordelijk is voor het ontwerp van de kerk zelf. Tenslotte bevinden zich nog onder de gasten een aantal opzichters die toezicht over de werkzaamheden hadden gehouden, de heren Stevens, Ferrari en Weber, en schoolopziener van de inspectie Amsterdam, de heer H. v.d. Weyer. Nadat de kapel van het zusterhuis, dat tegelijkertijd bij de meisjesschool is gebouwd, was ingezegend, begaf de hoogeerw. deken zich, voorafgegaan door zijn assistenen en eenige misdienaars naar de verschillende vertrekken van het zusterhuis. Vervolgens werd in plechtige processie naar het nieuwe schoolgebouw betrokken. In tegenwoordigheid van een paar honderd meisjesleerlingen werden het gebouw en de verschillende lokalen ingezegend, waarna ook de crucifixen en H.
152
Hartbeelden, die voor de verschillende klassen bestemd waren, werden gewijd. Langs het nog niet geheel voltooide kerkgebouw, bereikte de stoet daarna het nieuwe gebouwtje der voorbereidende school, waar de kleuters, langs den rand geschaard, reeds stonden te wachten. Nadat de inwijding geschied was, hield Mgr. Stroomer een korte toespraak, waarin hij Pastoor hogeman gelukwenschte met de totstandkoming van een onderwijs-inrichting in de Indische buurt. Spr. noemde het een gelukkig feit, dat de zorg voor het onderwijs was opgedragen aan de eerw. zusters der Voorzienigheid, Tenslotte spoorde hij de leerlingen der school aan, met ijver hun plichten tegenover ouders en leeraren te vervullen. De zeereerw. Rector Speet, van wien het initiatief der stichting is uitgegaan, dankte daarop met enkele woorden de aanwezigen voor de betoonde belangstelling. De heer H. v.d. Weyer wenschte tenstlotte het schoolbestuur geluk en sprak de hoop uit, dat het onderwijs in deze school zal mogen beantwoorden aan de eischen, die het schoolbestuur zich daarvan heeft voorgesteld. Het gehele gebouwencomplex is vervaardigd naar een ontwerp van den ‘s-Gravenhaagschen architect Jan Stuyt, terwijl de bouw van het zusterhuis was opgedragen aan de firma Thunissen en Sambeek, de bouw van de Meisjesschool aan de firma Verwoest en Lafeber, en de bouw van de voorbereidende school aan de N.V. Aannemings Maatschappij J. Rozenstraten.
Schutting Uit de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 3 oktober 1926: Wanneer wij het Funen gepasseerd zijn, resp. dit links hebben laten liggen, bevinden wij ons op den St. Antonies- of Zeeburgerdijk. Wij kruisen de spoorlijn door middel van een tunnel (vroeger was dit een gewone overweg) en krijgen nu de uitgebreide Indische Buurt aan onze rechterzijde. Nog niet zoo heel lang geleden stond daar, aan den dijkvoet de bekende herberg “Het Vosje”, waaraan de schietbanen verbonden waren, waar zoowel de Infanterie als de Schutterij zich oefenden. Iets verderop, tegenover den abattoirbrug heeft gedurende een 20 tal jaren het Hotel Zeeburg gestaan, en op de weilanden erachter was het leelijke silhouet van een wielrijdersbaan verrezen. Beide bouwsels zijn gelukkig verdwenen. De andere zijde van den dijk wordt begrensd door het in 1878 gegraven loozingskanaal. De dijk is thans volgebouwd tot de Israëlitiesche begraafplaats toe, die een welkome berenzing vormt van de Indische huizenzee. Jammer genoeg is de kruin van den dijk van hieraf tot Zeeburg toe bezet door de ge. Quarantaine inrichting, zoodat wij onder langs den dijk moeten loopen en tegen een blinde schutting aankijken. Deze omheint helaas ook de aardige oude herberg Zeeburg, die reeds van 1675 dateert en vóór het graven van het Merwedekanaal een gezochte pleisterplaats was. Van de gelagkamer uit had men een mooi gezicht op de zee. Onder aan de dijk staat nog de groote stal, in denzelfden tijd gebouwd, versierd met een gevelsteen, die de wapens draagt van Amsterdam en van regenten van het O.Z. Huiszittenhuis, Zoowel de herberg als de stal waren door dit gesticht gebouwd, dat het recht had op de inkomsten van het laden en lossen van vee, dat hier van buiten werd aan gevoerd, om in Holland vetgemest te
153
worden. Een aanlegsteiger bevond zich dan ook aan den dijk, juist ter hoogte van de herberg. In het laatst der vorige eeuw bedienden zich de Huizer visschers van deze aanlegplaats, om hunne waar: bot en rapen, in hardblauw geschilderde kruiwagens in de stad te gaan venten.
Afsluiting van de Diemerdijk In 1926 doet het Hoogheemraadschap Zeeburg en Diemerdijk een verzoek aan Gedeputeerde Staten om de Zeeburgerdijk in de Gemeente Diemen te mogen afsluiten van verkeer en de weg op de dijk te mogen opheffen, in verband met de vele vernielingen die aan dit afgelegen stuk dijk worden aangericht en de hinderlijkheid van het publiek in het algemeen. De dijk is immers nog steeds een zeedijk (pas in 1932 wordt de Zuiderzee IJsselmeer door het dichten van de afsluitdijk) en de Zeeburgerdijk moet daarom in goede conditie worden gehouden. Vandalisme door van met name bewoners van de nieuw aangelegde woonwijk bij Zeeburg – de Indische Buurt - leidt tot verzwakking van de zeeverdediging van Amsterdam. Het regent protesten tegen dit voornemen van het Hoogheemraadschap. in de vorm van ingezonden brieven in dagbladen van met name natuurliefhebbers, waarbij en passant ook enige aardige herinneringen en details over het gebruik van dit gedeelte dijk door de inwoners van de Indische Buurt. Wij nemen hieronder een en ander over. Uit het Algemeen Handelsblad van 3 september 1926: Een mooie wandeling in gevaar. Wij ontvangen het volgende schrijven, dat wij met groote instemming opnemen: “Geachte redactie, Wilt u mij eenige regelen toestaan in uw veelgelezen blad voor een krachtig protest. Ik lees hedenavond in de bladen, dat Dijkgraaf en Hoogheemraden van het Hoogheemraadschap Zeeburg en Diemerdijk tot Gedeputeerde Staten van Noord-Holland het verzoek hebben gericht, den Zuiderzeedijk van den ligger der wegen van de Gemeente Diemen, te mogen afvoeren, opdat de dijk voor het publiek gesloten zou kunnen worden. De reden: dat het publiek op ergerlijke wijze de zeewering vernielt en op andere wijze hinderlijk is. Geachte redactie, nemen wij eens aan, dat dit juist is, wat ik overigens op grond van eigen observatie zou willen betwijfelen, dan nog gaat het m.i. niet aan, ons, rustige wandelaars en natuurliefhebbers, hier de dupe te doen worden van de misslagen van enkelen. Amsterdam heeft zijn inwoners om te wandelen vrijwel niets aan te bieden als drukke wegen, vol auto’s en fietsen. De Zuiderzeedijk is eene zeldzame exceptie, een Dorado voor wandelaars en natuurliefhebbers.
154
Het is mij ronduit gezegd, volkomen onbegrijpelijk, dat het in de hoofden van ernstige menschen kan opkomen, in dezen tijd, een dergelijk terrein voor het publiek af te willen sluiten. Laat eigenaars van buitenplaatsen desnoods, ontevreden geworden door zijn misdragingen, het publiek weren. Het gaat echter niet aan, dat staat en gemeente dat op uitgestrekte gebieden doen. Mogen velen, personen zoowel als vereenigingen – ik denk hier aan de Vereeniging tot Behoud van Natuurmonumenten, aan de Natuurhistorische Vereeniging, enz. – in deze regelen aanleiding vinden, zich tot Gedeputeerde Staten te wenden met een krachtig protest. U dankend voor de plaatsruimte, Uw. dw. Prof. dr. Theo J. Stomps.” REDACTIE Prof. Stomps breekt hier een lans voor een zaak, die ook ons zeer ter harte gaat. De Zuiderzeedijk van Muiden tot Zeeburg vormt een door Amsterdamsche natuurliefhebbers zeer gezochte wandeling. Het gezicht van den dijk op de Zuiderzee, die zulke prachtige paarlemoerglanzen kan vertoonen en die op Zondag vooral, als de zeiltjes er de witte vlekjes aanbrengen, zulk een schitterend kleurgeheel vormt, geeft een groot genot. En van den hoogen dijk, bij de Diem bijv., is het gezicht landwaarts dikwijls niet minder mooi. De vogelliefhebber, die daar met zijn kijker rondgaat, vindt er altijd iets van zijn gading. En dat alles zou men ons ontnemen, omdat er in de buurt van Zeeburg ellendige kwajongens hun streken uithalen? Er moet, dunkt ons, iets op te vinden zijn, dat die straatschenderij, die vernielzucht, wanneer die inderdaad zulke ernstige gevolgen heeft, de kop wordt ingedrukt. Desnoods op Zondag een paar extra koddebeiers, waarvoor, als Diemen er geen geld voor beschikbaar heeft, het geld elders moet worden gevonden. In een andere ingezonden brief in het Algemeen Handelsblad maant A.E. d’Ailly de wandelaars zich fatsoenlijk te gedragen en geeft enige tips: Een raad zou ik den wandelaars op het hart willen drukken: Slaat het gras langs den dijk niet onnoodig plat, door overal te gaan liggen, of kinderen den dijk op en af te laten hollen; hiermede bezorgt bij den maaier grooten overlast. Laat verder de hooistapels intact; dikwijls heb ik het gezien, dat de jeugd deze uit speelschheid of baldadigheid uit elkaar gooit en dit beteekent natuurlijk het beschadigen van andermans eigendom. Hoe echter de Heemraden kunnen zeggen, dat het publiek de zeewering zelf ernstig beschadigt, is mij een raadsel. De zware steenen van de glooiïng liggen onwrikbaar vast en de zware dijkkruin wordt niet afgeloopen. Een “oud-Amsterdammer” haalt in de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 7 september 1926 lyrische herinneringen op aan de wandeling over de Diemerzeedijk. De Zuiderzeedijk Een der “longen” van Amsterdam
155
Een oud-Amsterdammer schrijft ons: “Den Zuiderzeedijk afsluiten! Zou men dat willen begaan? Weet men dan niet, welk een genot deze dijk geeft aan duizenden minnaars van natuurschoon? Hoe levendig herinner ik me de dagen, als we den Zeeburgerdijk uitliepen voorbij het “Jodenkerkhof”, zooals we het noemden, waar we altijd zoo bang waren, dat er ineens een griezelige figuur tevoorschijn zou schieten uit het gebouw, dat wij het “klaaghuis” noemden. Hoe schichtig gingen we er langs, bang voor het ongewetene. En hoe verheugd waren we, als we in het café “Zeeburg”, waar in de gelagkamer een fijn gesneden duivenkooi stond, met er boven op een kooitje voor een vogel, ons mochten ontspannen. De beschaduwde speeltuin bood voor jongensharten alle comfort; schommel en wip waren er, en leut kon de jeugd altijd hebben, wanneer het zonnetje maar schijnen wou. Thans is er van dat “Zeeburg” niets meer over. Het is, met de kleine vredige huisjes, die er zoo knus om toe gegroepeerd waren, opgeslokt door de Quarantaine-inrichting. Hoe vaak hebben we staan kijken bij het aanbouwen van die meter-lange schutting van de Quarantaine-inrichting, waarop al spoedig het vermanende woord moest worden geschilderd: “Niet met steenen gooien; achter de schutting liggen zieken.” En dan de heerlijkheid, die zich opende, als we den dijk ten einde waren. Daar waren de sluizen in het Merwedekanaal, die onze aandacht hadden. Daar waren de bruggen over dat kanaal, die in druk beweeg vaak meer open dan neer waren. Daar waren de huizen van den Rijkswaterstaat, aan den anderen kant van het kanaal, die in rustige bouwtrant iets bekoorlijks verleenden aan de omgeving. Dan opende zich het verschiet over de zee. De zon overstraalde de golven en met onze scherpe jongenskijkers zochten we de horizon af naar Pampus. De torens van Holysloot en Durgerdam rezen er in de verte. Op het water voeren groote en kleine schepen. Er was altijd wat te zien aan de zee en en altijd wat te beleven. Zelden maakten we het mee, dat we er geen prettigen middag hadden. Hoe dikwijls liepen we niet een eind om,[…] [om] via de Watergraafsmeer weer de buurt te bereiken waar we thuishoorden. En nu zou men den Zuiderzeedijk willen afsluiten. Amsterdam, dat toch al met zoo weinig “longen” bedeeld is buiten het Vondelpark zou men deze wandel- en speelplaats willen ontnemen! O, ik weet wel, dat er dingen gebeuren, die het licht niet kunnen velen. Maar dat mag toch geen reden zijn om aan hen, die aan de Zuiderzee een vrijen en genotvollen middag besteden, dat genoegen te ontnemen. Weet men het wel, dat de Amsterdammers uit die dichtbevolkte Oost-Indische buurt, met zijn duizenden woningen naast en boven elkaar, waar telkens nieuwe complexen worden bijgebouwd en lange monotone huizenrijen opgetrokken worden, naar zee gaan tot verpoozing? Dat ze er heele middagen met vrouw en kroost doorbrengen, omdat het ‘t eenige brokje natuur is, dat ze in de onmiddelijke nabijheid hebben. Ja, er komt een nieuw groot park aan het Nieuwe-diep, zooals het daar genoemd wordt. Maar laat men dan toch niet de natuurlijke entourage van dit te maken park wegnemen door den Zuiderzeedijk af te sluiten. Laat men met de gemeente Amsterdam in overleg treden, of het niet mogelijk is door het aanbrengen van verlichting en door verscherpt toezicht te voorkomen, dat er zich verkeerde tooneelen afspelen. Dat dit kosten met zich mee zal brengen, is ongetwijfeld, maar het geldt hier een belang van duizenden etage-woners. En dat moet toch ook wegen.
156
Wie in zijn jeugd heeft geprofiteerd van den Zuiderzeedijk als speel- en wandelterrein, beseft ten volle, wat het voor de omgeving heeft te beteekenen zou hebben, als dat terrein werd afgesloten. En daarom hoop ik van heeler harte, dat de wensch van Dijkgraaf- en het Hoogheemraden van het Hoogheemraadschap Zeeburg en Diemerdijk, om den Zuiderzeedijk van den legger der wegen der gemeente Diemen te mogen afvoeren, niet vervuld zal worden.” De actie van prof. Stomps leidt tot vragen aan Gedeputeerde Staten door dr. M. de Hartogh, die in lijn met Stomps pleit voor het niet afsluiten en het nemen van andere maatregelen om het vandalisme tegen te gaan. Gedeputeerde Staten antwoorden, waarbij het in ieder geval duidelijk wordt dat met name de vrees voor beschadigingen aan de kistdammen op de dijk de belangrijkste motivatie van het verzoek van het Hoogheemraadschap is. De jeugd is geneigd deze in brand te steken. Verder wordt het (verpachte) gras van de dijk door recreanten platgedrukt en daarmee niet meer te maaien en te oogsten voor de pachters, Ook is er sprake van anderssoortige overlast door op de dijk aanwezige onverlaten. De kwestie is verder in behandeling. De afdeling Amsterdam van de Nederlandsche Natuurhistorische Vereeniging dient inmiddels ook een protest in, bij de Gemeente Diemen. “De Diemerzeedijk is een der weinige terreinen, rijk aan natuur- en landschapschoon, in de onmiddellijke omgeving van Amsterdam waar de natuurbewonderaar en natuurliefhebber nog gelegenheid vindt ten volle te genieten en waarnemingen te doen. Als niet minder voornaam bezwaar moge gelden, dat bijna alle wegen van, naar en om Amsterdam de bewoners der hoofdstad, door het steeds toenemende snelverkeer, dat deze wegen onveilig maakt, niet meer hebben aan te bieden. De Diemerdijk maakt hierop juist een zeldzame uitzondering. Zijn landelijk karakter, zijn breede bermen, zijn hooge kruin met vergezichten over zee en ‘t binnenland, maken deze dijk tot een zeer gezocht terrein door wandelaars en natuurvrienden. Dit geldt niet het minst voor de bewoners van ‘t oostelijk gedeelte der hoofdstad. Deze dijk is vrijwel het eenige terrein voor hen waar zij de gelegenheid vinden om met de natuur in nauw contact te blijven. Sluiting zou zeker voor velen een niet te onderschatten schade hunner moreele ontwikkeling beteekenen en hun weder een groot gedeelte levensvreugd ontnemen.” Inmiddels blijken ook B. en W. van Amsterdam in actie te zijn gekomen, getuige een antwoord op vragen van Raadslid E. Boekman, te vinden in het Algemeen Handelsblad van 28 september 1926. Al in augustus blijkt de Gemeente door Gedeputeerde Staten van Noord-Holland verzocht te zijn om een reactie te geven op de plannen van het Hoogheemraadschap. B. en W. antwoordden hierop in hun schrijven van 24 Aug. j.l., dat het bedoelde gedeelte weg een zeer gezochte wandelplaats is voor ingezetenen van Amsterdam, en dat zij het daarom ten zeerste zouden betreuren, indien deze voor het publiek zou worden gesloten. Met het oog hierop hebben zij verzocht, alleen in het uiterste geval, nl. wanneer het waterstaatsbelang absoluut onvereenigbaar
157
moet worden geacht met toelating van het publiek, sluiting van den weg te bevorderen. Van Ged. Staten is op dit schrijven nog geen antwoord ingekomen. Het volgende protest is van de watersportvereniging Het Nieuwe DIep, die haar belangen natuurlijk ook aangetast ziet door de dreigende dijkafsluiting. De Gemeente Diemen inmiddels biedt gelegenheid tot het indienen van bezwaarschriften van 9 t.m. 22 oktober. Inmiddels laat ook een voorstander van afsluiting zich horen. Dat is het Bestuur van de Diemerpolder. Verreweg de meeste adressanten, waaronder ook vele grondeigenaren, blijken tegen het voornemen te zijn. Desalniettemin besluit de Gemeente Diemen in december 1926 de dijk voor verkeer af te sluiten. De klachten van protesterenden worden ongeberond verklaard. Voor het afgesloten deel zullen echter voor wandelaars toegangskaarten beschikbaar worden gesteld, af te halen bij de burgemeester van Diemen. Definitieve beslissing kan echter door de Gemeente Diemen niet worden genomen. Uiteindelijk dienen Gedeputeerde Staten van Noord-Holland het besluit goed te keuren. En dat doen ze – in 1927 – uiteindelijk niet. De belangen van de Gemeente Amsterdam wegen het zwaarste, en de Diemerdijk blijft open voor het publiek. De overlast op dit stuk dijk is daarmee overigens nog niet voorbij, zo blijkt onder andere uit een ingezonden brief in de Telegraaf van mei 1927. Meer controle noodig. Men schrijft ons: Het stuk Zuiderzee-dijk, dat onder Diemen ressorteert, is eenigen tijd punt van bespreeking geweest tusschen deze grensgemeente en Amsterdam. Uiteraard moest de groote stad gelijk krijgen. De belangen van haar duizenden étage-bewoners wegen zwaarder dan die van enkele grasboeren. En zoo is dus de weg tot heden open gebleven. Gelukkig, want deze fraaie schakel in Amsterdams natuurlijke ceintuur kan noode gemist worden. Intusschen brengt zoo’n gunst plichten mee, en daartoe behoort o.a. beveiliging van den rustigen wandelaar. Dezer dagen nu bleek mij, dat meer controle geen overdaad zou zijn. Bij het zoeken naar planten – de dijk herbergt een merkwaardige flora – geraakten n.l. mijn vrouw en ik allengs van elkaar. Opeens hoorde ik het alarmfluitje, dat wij in het veld plegen te gebruiken. Ik kon nog tijdig opdagen, om een paar slungels, die haar aanspraken, te doen afzakken. Zij was toen reeds lastig gevallen door drie bedelaars, een venter en twee fietsende kerels, doch had, gewend alleen te zijn, daarop weinig acht geslagen. Gezamenlijk kuierden wij verder, en hadden nog eenige ontmoetingen. Eerstens een man, die “beslist een dubbeltje” wilde hebben. Redenen gaf hij niet op. Hij kreeg het dubbeltje niet, doch liet ons pas met rust, toen ik hem het zware einde van mijn stok toonde. Daarna vertoonde zich plosteling voor onze verraste oogen een mannelijk naaktfiguur. Blijkbaar meer met zijn houding verlegen dan wij, begon deze heer een serie lichaamsoefeningen, welke een ode aan de zon konden voorstellen. Geen 50 meter verder rees een tweede Adam uit het lange gras. Hij bezigde een Sandowtoestel… Doch om het stel te completeeren lag even meer Oostwaarts een andere zonaanbidder met ‘n kijker den omtrek te verspieden. Niemand kan iets hebben tegen de oefening of de verzorging van het menschelijk lichaam, met name in het volle zonlicht. En dat trio heeft ons dan ook niet gedeerd,
158
doch wel deed het met woorden en gebaren twee fietstertjes schrikken. De kinderen durfden denzelfden weg niet teruggaan. Ook de vogelwereld moest het ontgelden. Een gansche familie was n.l. bezig op een stuk buitendijksch grasland naar tureluurseieren te zoeken. Het gevleugelde gezin wiekte daarbij angstig krijschend boven de hoofden der tweebeenige roovers. Wij konden hier echter tusschenbeide komen door het vertoonen van iets dat men voor een politie-insigne kon houden. Tot onze spijt ontmoetten wij dien middag geen rijkspolitie of marechaussee. Reeds meermalen mochten wij n.l. met zeer veel genoegen constateeren, hoe diligent deze is, zulks mede ingevolge de krachtige instructies van den plaatselijken commandant.
Buurtvereniging Ceram In november 1927 wordt er door Indische Buurtvereniging Ceram een verzoekschrift aan B&W gezonden tot het oprichten van een badhuis voor de Indische Buurt. Het aantal inwoners is inmiddels tot 65.000 gestegen, terwijl de volksbuurt vooralsnog verstoken is gebleven van dergelijke inrichtingen van algemeen nut. Daarbij kent slechts 3% van de huizen een bad of douche! Het zal lang duren, maar het badhuis op het Javaplein zal uiteindelijk in 1942 worden geopend. Het is het grootste sukses van de meest actieve vereniging in de Indische Buurt tussen de twee wereldoorlogen, Buurtvereniging Ceram. Buurtvereniging Ceram, die sterk gelieerd is aan de S.D.A.P. (secretaris P. van de Poll is een overtuigd partijgenoot), wordt in 1926 opgericht als huurdersvereniging – die zich tegen grootverhuurder van het Ceramplein, Adolf Bruinsma verzet – en is zeer actief. De vereniging behartigt binnen de kortste keren de belangen van de Indische Buurt in het algemeen en die van het Ceramplein in bijzonder. Het Ceramplein geldt overigens in die tijd een van de ‘betere’ blokken in de Indische Buurt, met bewoners met bovengemiddelde ontwikkeling. Het secretariaat van Buurtvereniging Ceram is in de eerste jaren gevestigd aan Baweanstraat 1, naast het lagere school noodgebouw op Baweanstraat 3. Buurtvereniging Ceram is in de loop van zijn ruim 25-jarig bestaan enorm betrokken geweest bij de buurt en bemoeit zich in die periode met van alles en nog wat, zoals de bestrijding van de verwaarlozing van het Javaplantsoen, het regelen van een toegangspoort tot het Zuiderzeepark, het organiseren van buurtfeesten, het tegengaan van de bouw van een Gereformeerde kerk op het Ceramplein (1930), het doen tot stand komen van een bibliotheek in de buurt (1930) en het doen oprichten van een badhuis aan het Javaplein (1942). Buurtvereniging Ceram is niet alleen uiterst actief en productief: ze streeft ook doelbewust naar samenwerking over de zuilen heen. Zo neemt de vereniging in 1926 voor het eerst het initiatief om te komen tot een overkoepelende buurtvereniging die de reeds bestaande buurtverenigingen met elkaar moet verbinden, de Federatieve Indische Buurtvereniging (F.I.B.). De F.I.B. zou onder andere een verbetering van de overweg Javastraat – 1e Van Swindenstraat moeten
159
nastreven, een betere verbinding tussen Indische Buurt en Watergraafsmeer tot stand doen komen en tot aanleg van sportterreinen, een verenigingsgebouw, speeltuinen en een ijsbaan in de Indische Buurt. Uiteindelijk komt de F.I.B. niet tot stand, maar heeft Buurtvereniging Ceram heeft vanaf 1931 een grote rol bij het tot stand komen van een betere ontsluiting van de Indische Buurt door (een viaduct onder) de spoordijk, zodat Javastraat en Eerste van Swindenstraat beter met elkaar verbonden raken. In de jaren dertig zet de vereniging, onder voorzitterschap van J.F. Pieters en secretariaat van P.J. van der Poll, zich ook in voor het tot stand komen van de Insulindeweg, die uiteindelijk in 1936 door wethouder De Miranda wordt geopend. Het volgende initiatief van de buurtvereniging is het organiseren van een Jeugddag rond het aankweken van liefde voor de natuur. Buurtvereniging Ceram werkt voor dit initiatief zeer breed samen met de politie, zowel de Openbare als de R.K. en Protestantse scholen, de openbare groenvoorziening, de inpecteur van voor lichamelijke oefening, de inspecteur van het onderwijs en de speeltuinverenigingen. Een en ander moet leiden tot een grote Jeugddag in de Indische Buurt op zaterdag 18 september 1937, waaraan alle jeugdverenigingen uit de Indische Buurt zullen deelnemen. De focus is inmiddels verlegd naar de bestrijding van jeugdvandalisme en er wordt ook een anti-baldadigheidscomite opgericht. De Jeugddag is een groot sukses. De gemeente Amsterdam stelt voor de dag een gratis muziektent ter beschikking, beide radio-centrales Elkos en Dammers-Knip verzorgen de geluidsinstallaties in het Zuiderzeepark en buurtpropaganda per radiowagen, de AVRO zal opnames maken van de dag en de EHBO heeft zich beschikbaar gesteld voor medische bijstand. In 1938 is sprake van de uitbreiding van het initiatief tot alle Amsterdamse buurten via het Centraal Comite van Buurtverenigingen. Het communistische Volksdagblad van A.J. Koejemans, dat na de Tweede Wereldoorlog zal fuseren met de Tribune tot de Waarheid, juicht de ontwikkelingen overigens niet toe, getuige onderstaand artikel. Een twijfelachtig initiatief Een twijfelachtig initiatief kwam uit de Indische Buurt in Amsterdam, te weten van: Buurtvereniging Ceram, het politiebureau Linnaeusstraat en personen uit onderwijzerskringen. […] Wij twijfelen niet alleen aan de paedagogische kwaliteiten van hen, die het politiebureau Linnaeusstraat bevolken [..]; wij achten het zeer ongewenst, dat zij hierin zulk een nadrukkelijke stem hebben. Het gaat er n.l. niet om of een politieagent met kinderen zou kunnen ” omgaan” , maar wij kennen al te goed de ingesteldheid van het politiebureau Linnaeusstraat. In de eerste plaats de fascistische sympathieen, welke reeds vele malen vastgesteld moesten worden; in de tweede plaats herinneren wij hun optreden, b.v. op ” Hartjesdag”, wanneer kinderen van 8 tot 14 jaar
160
hun plezier vinden – tot ‘s avonds 8 uur – in bengaals vuur en ongevaarlijk vuurwerk en waartegen gewapend optreden werd gesteld… In de Soviet-Unie is dat alles beter geregeld, aldus het Volksdagblad. In het Moskouse Cultuurpark heeft men b.v. een miniatuurspoorbaan aangelegd, die door de jeugd zelf wordt bediend. Daar leert de jeugd de waarde van een goedlopende spoor kennen en tevens het gevaar van baldadigheid, b.v. het leggen van stenen op de rails. Het Volksdagblad mag het dan een twijfelachtig initiatief vinden, de Jeugddag is de eerste grootschalig opgezette zuiloverkoepelend samenwerkingssukses in de Indische Buurt en is hiermee een voorbeeld dat in 1950 zal leiden tot de oprichting van het Wijkcentrum Indische Buurt, waarin alle zuilen zitting hebben, en een prelude op de doorbraakpartij P.v.d.A. die direct na de oorlog zal ontstaan. Buurtvereniging Ceram draagt in 1938 bij aan de oprichting van een Vrijwilligerskorps Luchtbescherming, bemoeit zich in deze periode met de nieuwe inrichting van het tramwegennet en draagt sterk bij aan het uiteindelijk tot stand komen van het badhuis in 1942. Ook na de Tweede Wereldoorlog is Buurtvereniging Ceram nog enige tijd actief. Zo wordt op zondag 22 mei 1949 door de vereniging samen met Wielersupporterclub Olympia een heuse wielerronde door de Indische Buurt georganiseerd, die in ieder geval tot 1954 herhaald zal worden. In februari 1951 viert Ceram haar 25-jarig bestaan. Haar centrale rol is inmiddels door het in 1950 opgerichte Wijkcentrum overgenomen. Buurtvereniging Ceram is in ieder geval nog in 1955 actief. Daarna wordt in de media weinig meer van de vereniging vernomen. Het is niet bekend of de in 1966 bestaande vereniging Ceramplein 1945 een voortzetting is van Buurtvereniging Ceram.
Rechercheur Kok: de eerste drugsdode in de Indische Buurt De uit de Indische Buurt afkomstige, in de Balistraat wonende P.A. Kok komt in 1922 bij de politie en promoveert in 1926 tot de recherche, waar hij zich met het bestrijden van de opiumsmokkel gaat bezighouden. Er wordt in die jaren uitgebreid opium gesmokkeld in Nederland, en namens de Amsterdamse recherche zet Kok diverse malen strikken uit en doet zich voor als koopman. Hij is daar behoorlijk succesvol in. Al enige tijd is de Amsterdamse politie een partij van bijna 21 kilo opium op het spoor. Kok weet als pseudo-koper – tussenpersoon voor een vermogend man – een afspraak te maken met de handelaars, op 4 januari 1927 op het stationsplein van Leiden. Alhoewel hij overlegt met zijn collega’s in Leiden, gaat het tijdens de
161
transactie – waarbij de handelaars de partij in de auto van Kok aan het laden zijn – vreselijk mis. Terwijl de smokkelaars tijdens de schermutselingen bij aanhouding met achterlating van bijna 21 kilo opium ter waarde van fl. 7.000 de benen trachten te nemen, wordt rechercheur Kok per ongeluk door een Leidse collega in zijn rechterslaap getroffen. De veelbelovende R.-K. politieman uit de Indische Buurt overlijdt – na van de sacramenten te zijn voorzien maar zonder bij bewustzijn te zijn gekomen – de volgende ochtend om 4.30 uur in het Elisabethgesticht te Leiden en laat een vrouw en twee jonge kinderen achter. Kok zal vanuit de Indische Buurt, vanuit de Gerardus Majellakerk begraven worden. Vrijdagochtend wordt het stoffelijk overschot naar het O.L.V.G. overgebracht, waar van 14 tot 15.30 het “De Profundis” gehouden wordt. Zaterdagochtend wordt het lichaam van Kok naar de Majellakerk gebracht. Van daaruit zal zijn stoffelijk overschot zaterdagochtend om 10.30 uur worden uitgedragen en in aanwezigheid van het politiekorps met korpseer begraven worden op de begraafplaats St. Barbara. De begrafenis van rechercheur Kok, te Leiden tengevolge van een noodlottigen samenloop van omstandigheden bij het achterhalen van een partij gesmokkelden opium door een zijner collega’s aldaar doodgeschoten, is, zooals we Zaterdag in ‘t kort hebben gemeld, een indrukwekkende betooging door de straten van Amsterdam geworden. Duizenden en nog eens duizenden waren langs den heelen weg samengestroomd om den langen stoet voor zich te laten voorbij trekken, terwijl de treurmuziek de beide politieharmoniecorpsen, die den rouwstoet openden en sloten, boven de hoofden der menigte, en langs de huizen opklonk. De begraafplaats St. Barbara aan de Spaarndammerdijk was voor het publiek gesloten. De stoet had ongeveer halfelf de r.-k. kerk aan het Ambon-plein, waar een neef van de gevallene, die priester is, de plechtige requiem-mis had opgedragen, verlaten, waarbij een zestal gehelmde leden van de Amsterdamse politie de kist in de rouwwagen plaatsten, onder het spelen van de Andante funebre van Stenz door de Amsterdamse politie. Vervolgens stelde de lange stoet zich op. Het gehele plein was daarvoor door de politie afgezet onder leiding van den Commisaris van Politie Ploos van Amstel. Aan het hoofd van de stoet ging het Amsterdamse politiemuziekgezelschap, direct gevolgd door de rouwwagen. Deze was behangen met kransen, terwijl bovendien nog een landauer met een groot aantal bloemstukken de rouwwagen volgde. Onder de schat van kransen en bloemen waren er van de secties der Amsterdamse politie, van de Bond van Inspecteurs, van het Leids politiepersoneel, van de waarnemend Burgemeester van Leiden, van de Algemeene Bond van Politiepersoneel, van de Centrale Recherche, van de Vereeniging van Rechercheurs “Kracht door Eendracht”, van de brigade rijksveldwacht te Amsterdam, en vele anderen. Achter deze landauer met bloemen volgde het officieel detachement der politie van Amsterdam, onder leiding van inspecteur De Jong. Na de volrijtuigen volgde een groot aantal corporaties, allereerst een groot aantal inspecteurs en agenten uit Amsterdam, gevolgd door het hoofdbestuur en de afdeling Amsterdam van den R.K. Bond St. Michaël, vertegenwoordigers van dezelfde bond van de afdelingen Rotterdam, Bussum, Utrecht,
162
Haarlem, Leiden en Hilversum. In de stoet waren mede vertegenwoordigd de Christelijke Bond van Amsterdamsche politieinspecteurs, de Bond van Amsterdamse politieinspecteurs, de Amsterdamse rechercheursvereniging, een deputatie van de recherche van het hoofdbureau van Politie, het hoofdbestuur en het bestuur van de Amsterdamse afdeling van de Alg. Bond van Politiepersoneel in Nederland. Uit Hilversum was mede een deputatie aanwezig van den A.N.P.B. en van de Christelijke Organisatie van politiepersoneel. Uit Den Haag ging een deputatie mede van het rechercheurcorps en ook uit Delft was zulk een deputatie aanwezig. De politie uit Leiden was vertegenwoordigd door twee inspecteurs en zestien agenten. Bovendien liepen nog in den stoet mede de tweede compagnie van de militaire politie in Noord-Holland, een deputatie van de Amsterdamsche brandweer en eene van de Rijksveldwacht te Amsterdam. De stoet werd gesloten door de Harmonie “Hermandad” van de Rotterdamsche politie. Bij het vertrek van den stoet op het Ambonplein speelde het Harmoniecorps “La Pensëe” van Fr. Cois. Onder het spelen van treurmuziek zette daarop de rouwstoet zich in beweging en volgde hij langs het sterfhuis in de Balistraat den weg door de Sumatrastraat, Celebesstraat, Zeeburgerdijk, naar de Mauritskade. Voor het politiebureau aan de Muiderpoort bleef de rouwkoets staan. Daar werd een krans aan de koets gehecht. Zijn weg vervolgende langs Sarphatistraat, Oosteinde, Stadhouderskade, Nassaukade, Spaarndammerstraat en Spaarndammerdijk werd nog eenige malen halt gehouden o.a. voor de polititbureaus aan de Stadhouderskade, aan het Frederik Hendrikplantsoen en in de Spaarndammerstraat, waar telkenmale nieuwe kransen bij de vele bloemen werden gevoegd. Te ruim twee uur kwam de stoet op het kerkhof St. Barbara aan. Pas om halfdrie kwam bij op het afgelegen kerkhof aan. Indrukwekkend klonk de treurmuziek door de poort van den doodenakker. Daar waren op dat uur reeds aanwezig de hoofdcommissaris van politie, de heer Marcusse, benevens vele commissarissen en inspecteurs van politie. Toen de lijkkoets het kerkhof, dat voor het publiek gesloten was, opreed, werd door het muziekcorps van de Amsterdamsche politie treurmuziek gespeeld. Amsterdamsche politie-agenten in uniform droegen hun omgekomen makker de kapel binnen, waar dezelfde priester, die in de kerk aan het Ambon-plein de rouwmis had gezongen, de plechtigheid der absoute verrichtte. Na afloop hiervan is de baar door wederom agenten grafwaarts gedragen. Onder degenen, die haar volgden, waren verder de commissaris, aan den hoofd-commissaris toegevoegd, de heer H.J. Versteegh; de commissaris van den justitieelen dienst, de heer E.J. Pateer; verder de commissarissen en hoofdinspecteurs van bijna alle secties en afdeelingsbureaux, en de commandant van de compagnie militaire politie te Amsterdam, kapitein A.M. Kloeke. Onder de talrijke bloemstukken, die de baar dekten, en waarvan vele versierd waren met linten in de Amsterdamsche kleuren, was er ook een van den waarnemenden burgemeester van Leiden. Van de deputaties, die zich met omfloerste banieren om het graf hadden geschaard noemen wij behalve de reeds eerder genoemden vertegenwoordigers van den Bond van Christelijke Politiebeambten, van de Amsterdamsche Rechercheursvereeniging, van de rechercheurs der afdeelingen centrale recherche en van de inspecteurs van deze afdeeling der Amsterdamsche politie. Deputaties waren er ook van de minderen der militaire politie en van de rijksveldwacht.
163
De plechtigheid der teraardebestelling, door denzelfden geestelijke voltrokken, droeg een eenvoudig karakter en duurde slechts zeer kort. Na de lithurgische handelingen en gebeden hebben de aanwezige geloofsgenooten van den doode gezamenlijk gebeden voor zijn zielerust, onder leiding van den heer Van Duyn, voorzitter van de afdeeling Amsterdam van den R.K. Politiebond St. Michael. In mei 1927 staan de twee opiumsmokkelaars voor de rechtbank. Het zijn de kooplieden J.J. v.d. S. (31) en G.K. (35) uit Rotterdam. Uit getuigenverklaringen blijkt inderdaad dat de zaak was opgezet door Kok in een poging de aanbieders in de val te lokken. In totaal hadden de verdachten 47 pakjes met in totaal bijna 21 kilo opium bij zich, ter waarde van fl. 7.000. De Amsterdamse politie was de partij al enige tijd op het spoor, en overviel een boot die de partij zou vervoeren van de Lekhaven naar Katendrecht; deze partij bleek echter onvindbaar. Alhoewel v.d. S. en K. verklaarden de partij overboord te hebben gegooid, bleek een en ander slechts een schijnvertoning geweest en was de partij steeds in bezit gebleven van de man achter de kooplieden, een op Katendrecht verblijf houdende Chinees. De verdachten blijven ontkennen geweten te hebben dat er opium in de pakjes zat. De aanklager eist twee maanden hechtenis. Deze straf wordt uiteindelijk begin juli 1927 ook door de rechter toegekend, waarop beide smokkelaars in de gevangenis verdwijnen. Het muisje krijgt nog een staartje wanneer de Gerardus Majellaparochie – zoals van tevoren afgesproken – de rekening van de begrafenis bij de gemeente Amsterdam indient. Deze bedraagt maar liefst een bedrag van fl. 1.150, waarvan fl. 200 voor uitvaartdienst en Heilige Mis, en fl. 80,- voor het koud buffet. De S.D.A.P.-krant Het Volk spreekt er schande van. Uiteindelijk wordt niet het volledig bedrag door de gemeente vergoed, maar slechts fl. 700. De overige kosten komen voor de parochie. Uiteraard is daarmee het katholieke dagblad De Tijd het niet eens.
Bakkers In de nieuwe Indische Buurt wemelt het van de kleine winkeliers. Met name het aantal melkwinkels en bakkers is enorm. Zo blijken er in februari 1927 in totaal maar liefst 48 bakkerswinkels in de buurt te vinden te zijn.
Onmin in de Boetonstraat In de nacht van 21 op 22 februari 1927 gaat het er onrustig aan toe in de zojuist aangelegde Boetonstraat. Bij een echtpaar, dat al geruime tijd in betrekkelijke onmin leeft, komt het tot escalatie. Moeder verlaat hierbij het pand om zich in
164
overspannen toestand de Ringvaart te werpen. Vader wordt door zoonlief in zijn driften gestuit met een ferme mokerslag. Beide echtelieden brengen het er levend af en komen in het Onze Lieve Vrouwengasthuis terecht.
Vincentius ULO-school aan de Halmaheirastraat Op 27 juni 1927 wordt aan Halmaheirastraat 30 (hoek Batjanstraat) de Sint Vincentius U.L.O.-school – met eigen speelplaats – ingewijd door Deken Monseigneur Stroomer, met het opvoeren van een Heilige Mis. De school is in 1926 gebouwd als uitbreiding van het Gerardus Majellacomplex naar een ontwerp van architect Jan Stuyt. Het is niet helemaal duidelijk wat het verband is met de Vincentiusvereniging, die ook in de parochie functioneert en waarvoor pater Cleofas Franken van het Franciscaner Minderbroederklooster te Woerden speciale liefdadigheidspredikaties houdt begin 1927. Bij het intreden van deken Stroomer zingt een koor van leerlingen hem toe: “Aan U, o Koning der eeuwen” en “Veni Creator”. Bij de inzegening van de school wordt de Deken geassisteerd door de kapelaans Jac. Duyves en H. Ulleman. Vervolgens spreekt Stroomer de verzamelde leerlingen plechtig toe, met onder andere de volgende woorden: Je hebt hier nu een Roomsche school en deze is niet om je van anderen af te zonderen, maar om door Roomsch onderwijs degelijke Roomsche mannen van je te maken. Maar dan moet je medewerken, door je best te doen, door onderdanig, gewillig en gehoorzaam te zijn. Deken Stroomer sluit zijn toespraak af met de wens dat de school voor de parochie van Gerardus Majella een heerlijke inrichting mag worden. Daarna vertrekt hij naar de Zeeburgerdijk, waar hij een tweede Sint Vincentiusschool voor de buurt gaat inwijden. Hoofd van de school aan de Halmaheirastraat wordt de heer H.E. Verhaar. De school levert in juli 1927 meteen zijn eerste zeven leerlingen voor het MULO-examen af, die allen glansrijk slagen. Het is nogal koud in de winter, in de Vincentiusschool aan de Halmaheirastraat, zeker omdat de kachels niet functioneren. Daarom vraagt de Sint Vincentiusvereniging in april 1928 bij B&W van Amsterdam subsidie voor goede kachels. Dit verzoek wordt echter afgewezen, aangezien de school op eigen houtje en tegen het advies van de Gemeente tot aanschaf van hele dure kachels was overgegaan, die vervolgens niet voldeden. De Vincentiusvereniging moet dit probleem nu zelf maar op zien te lossen.
165
Al in 1932 wordt overwogen met de school te gaan verhuizen. Dit hangt samen met de wens van de aangrenzende parochie de H.H. Martelaren van Gorkum, in de Watergraafsmeer, om ook tot de bouw van een U.L.O. over te gaan. Voorstel aan B & W is om de school aan de Halmaheirastraat weer beschikbaar te stellen voor openbaar lager onderwijs, en in de Watergraafsmeer samen tot de bouw van een meer uitgebreide U.L.O. over te gaan. De Gemeente Amsterdam is in beginsel bereid mee te werken met de regeling. Het plan vindt uiteindelijk geen doorgang en de school blijft gevestigd aan de Halmaheirastraat. Eind jaren dertig wordt het gebouw op de hoek van de Halmaheirastraat en de Batjanstraat de Sint Adelbertus (M)ULO, die beheerd wordt door de nonnen van De Voorzieningheid aan de Lauriergracht, die boven de school slapen. De school is actief tot eind jaren zestig. In het pand is tegenwoordig een ateliergebouw gevestigd. Op vrijdag 16 september 1927 wordt in het café “De Poort van Muiden” aan de Linnaeusstraat ook een school voor L.O. aan het Ambonplein aanbesteed aan laagste aanbieder Vergouw te Amsterdam, voor f 66.400. Architect is ook hier Jan Stuyt en opdrachtgever is hier de St. Hieronymus Aemilianus Stichting (Broeders van Amsterdam/De Voorzieningheid).
Verzuiling in het jeugdwerk Het bewaren van de eigen verzuilde identiteit in de Indische Buurt van de jaren twintig van de vorige eeuw, is het moeilijkst vol te houden in de schoolvakanties. Kinderen zijn dan maandenlang niet in hun eigen vertrouwde en verzuilde schoolomgeving, maar zwerven op straat rond, waar ze niet alleen voortdurend in aanraking komen met andersdenkende leeftijdgenootjes, maar ook aangetrokken worden door de wervende activiteiten die door andere zuilen juist voor kinderen worden georganiseerd. Zo zijn bijvoorbeeld communistische en Joodse organisaties in de buurt als de dood voor de aantrekkingskracht voor de jeugd van het Leger des Heils (middels het aanbieden van chocolademelk en andere lekkernijen), en stellen hier hun eigen jeugdactiviteiten tegenover, zoals Tsengierij Rechouwous of het Ernst Thälmannhuis. Ook de Rooms-Katholieken zien de noodzaak voor de eigen jeugd verzuilde activiteiten te organiseren, zo blijkt uit de toespraak van Joh. G. Beumer van het hoofdbestuur van de R.K. Vereniging Vacantieschool “Licht en Lucht”, bij de oprichting van de R.K. Vacantieschool H, Gerardus Majella begin augustus 1927. De spreker wijst op het gevaar van neutrale verenigingen, die op zondagochtend met muziek en tromgeroffel rondtrekken om de jeugd te trekken. Gelukkig stelt de vacantieschool Gerardus Majella hier iets tegenover en ijvert om de Roomse kinderen voor de Roomse zaak te behouden!
166
De vakantieschool wordt gehouden op een terrein aan de Cruquiusweg, en men verzuimt niet op triomfantelijke wijze in vol ornaat dwars door de Indische Buurt te trekken. Voorafgegaan door de R.K. Mondorgelclub “Utile Dulci”, welks leider de heer Copier geheel belangeloos de medewerking van zijn club, tot verhooging van de feestelijke stemming had toegezegd, trok de lange stoet door de zonnige, Zondagsche straten der Indische buurt. Twee fraai-beschilderde, geel-witte doeken werden in den stoet meegedragen. Bij aankomst aan het terrein verrastte de aanblik van de vrolijk wapperende vlaggen en vlaggetjes in pauselijke en vaderlandsche kleuren. Ingetwijfeld was dit alles wel in staat de in grooten getale aanwezige ouders en belangstellenden de overtuiging te schenken, dat hier de Roomsche kinderen van de Indische Buurt zeer zeker aangename vacantieweken zouden kunnen doorbrengen. Het vacantiekamp wordt geopend door pastoor Hogeman; ook zijn er toespraken van sprekers van de Bond voor groote gezinnen, en de R.K. Volksbond. De volgende jaren zal in de vakantieweken na de viering van de Heilige Mis steeds een fraaie optocht – van tot wel 500 kinderen in 1932 – zich vanaf het Ambonplein naar diverse terreinen (Nieuwe Vaartweg, Archimedesweg, Nieuwe Diep, Schagerlaan) begeven, steeds voorafgegaan door de Mondorgelclub Utile Dulci en voorzien van geel-witte vlaggen, om daar onder deskundige leiding te gaan spelen en knutselen. In totaal doen in heel Amsterdam 5.000 kinderen mee aan de vakantiescholen van “Licht en Lucht”. In de jaren dertig verandert de vakantieschool Gerardus Majella in de Speeltuinvereniging Gerardus Majella. Ook deze speeltuinvereniging, die speeltuin ‘Majella’ opricht, is uitsluitend voor Rooms-Katholieke kinderen bedoeld. Dit leidt tot een fel en nogal bitter stukje, Brief van een Roomsch kameraadje, in het communistische dagblad De Tribune. De niet-toegankelijkheid van de nog steeds aanwezige speeltuin aan de Tidorestraat levert tot vandaag de dag nog gekwetste reacties op van voormalige buurtkinderen die graag mee hadden wilden doen, maar niet binnen de hekken mochten komen. Halverwege de jaren dertig begint het verzuilde tij te keren in de Indische Buurt. Mede verontrust door de ernstig toegenomen baldadigheid van de jeugd, wordt door het Comité Indische Buurt in 1937 een gemeenschappelijke grote Jeugddag te organiseren, waaraan diverse gezindten (o.a. socialisten, katholieken) zullen deelnemen. Deze activiteiten leiden tot grote toenadering tussen met name beide genoemde groepen en zullen een opmaat vormen tot de stichting in 1950 van het Amsterdamse Gemeenschap Wijkcentrum Indische Buurt, vanaf 1951 Sociaal Cultureel Wijkcentrum Indische Buurt. Hierin werken alle godsdienstige en politieke stroningen van de buurt met elkaar samen. Overigens zal de katholieke zuil in 1956 wegens vergaand verschil van inzichten het Wijkcentrum weer verlaten.
167
Blind De Sint Vincentiusschool aan de Zeeburgerdijk komt in 1928 minder gunstig in het nieuws, getuige onderstaand bericht in de Indische Courant van 13 februari dat jaar. Noodlottige worp. Hoe een onderwijzer optrad Ongeveer drie maanden geleden werd een negenjarige leerling van de Sint Vincentiusschool, gelegen aan den Zeeburgerdijk te Amsterdam, door een onderwijzerr met een liniaal gegooid. De onderwijzer meende dezen maatregel te moeten toepassen, omdat de knaap tijdens de les niet oplette. De liniaal trof de penhouder, waarmede het knaapje zat te schrijven, waardoor dit voorwerp den jongen uit de hand schoot en de met inkt bevochtigde pen hem in het rechtereoog drong. Het slachtoffertje moest zich onder geneeskundige behandeling stellen en op advies van den dokter werd het opgenomen in de ooglijderskliniek van het Wilhelmina-Gasthuis. Het lichaamsdeel was zeer ernstig beschadigd en na vier weken verpleegd te zijn, bleek, dat aan het bewuste oog volkomen blindheid was opgetreden. De moeder van den knaap, een bewoonster van de Sumatrastraat, heeft nu een maand terug bij de politie aangifte van eht gebeurde gedaan. De politie stelde een onderzoek in. Vermoedelijk zal tegen den onderwijzer proces-verbaal worden opgemaakt, terzake van het veroorzaken van lichamelijk letsel door schuld.
Gebouw de Schakel Het afdelingsbureau van afdeling 7 van de in 1894 Sociaal-Democratische Arbeiderspartij, de voorloper van de Partij van de Arbeid, is in de jaren 1928 – 1933 gevestigd in “De Schakel” op Borneostraat 8. Het is vooralsnog niet duidelijk waar de S.D.A.P. van de Indische Buurt na 1933 samenkomt. De Schakel wordt geopend tijdens een plechtige bijeenkomst in mei 1928. Het Volk bericht erover. De Schakel Afdeeling 7 onzer partij in eigen huis Groeiend medeleven der partijgenooten Op de gevellijst boven het gelijkstraatsche gedeelte van perceel Borneostraat 8 staat “De Schakel”
168
geschilderd. Dat is de welgekozen naam van het eigen huis van onze partij-afdeeling 7, dat Zaterdagmiddag feestelijk werd ingewijd. In de zaal, waar voortaan het partijleven in de Indische buurt zijn hoogste uiting vinden zal en die voor het feest der ingebruiksneming met planten en bloemen was versierd, waren verschillende genoodigden bijeen gekomen. De overgave P.g. W. de Krijger, voorzitter van de kommissie van voorbereiding, riep den aanwezigen het welkom toe. Toen in het najaar van 1927, aldus spr., was overgegaan tot het huren van een eigen gebouw, werd een kommissie ingesteld om het lokaal, dat er ontoonbaar uitzag, in orde en voor ons doel geschikt te maken. De vlklieden onder de afdeelingsleden, timmerlieden, schilders en anderen, werden aangezocht en in hun vrijen tijd en geheel belangeloos hebben zij de werkzaamheden verricht, die noodig waren. Spr. bracht een woord van dank aan al die werkers en ook aan de vrouwen, die ijverig en krachtig hebben meegewerkt. Het afdeelingsbestuur gelukwenschende met deze belangrijke aanwinst voor de afdeeling, droeg spr. het gebouw, dat er keurig uitziet, over. Dit, ons eigen huis, is “De Schakel” genoemd en spr. besloot met den wensch, dat die naam op het partij- en afdeelingsleven ten volle van toepassing zal blijken te zijn. Namens de A.J.C. Namens de A.J.C. in de stad en namens de groep Insulinde in het bijzonder, feliciteerde Gerard Das het bestuur met het nieuwe huis. Uit eigen ervaring – zeide spr. – weten wij, welke beteekenis dit heeft. Spr. bood een fraaie reproduktie aan van een fragment van “De Wevers” van Käthe Kolwits. De voorzitter der afdeeling spreekt De voorzitter van afd. 7, p.g. Van Beek, wees er op, dat al jaren over het denkbeeld “een eigen gebouw” gesproken is. Het is daartoe nooit gekomen, ook al niet, omdat er daarbij telkens van sleutelgeld sprake was. Destijds kon ook van het tot stand brengen van een eigen vergaderlokaal niet komen. Tot nu in November van het vorige jaar dit lokaal, dat bij een katholieke patronaats-afdeling in gebruik was, vrij kwam. De eigenaar van het perceel bleek bereid het aan de afdeeling te verhuren. Het is door vaklieden-partijgenooten uitstekend in orde gebracht. Men zegt, dat deze vergaderzaal nu reeds te klein is. Dat is zoo, maar dat heeft niemand kunnen voorzien. Toen dit gebouwtje werd gehuurd, telde de afdeeling 458 leden en op dit oogenblik, na de voorjaarskampagne, is het ledental van de afdeeling gestegen tot 850. Dat bewijst de groei van de S.D.A.P. in de stad, van afdeeling 7 in het bijzonder. (Applaus). Deze zaal zal, naar spr. hoopt, een centrum van partijleven en een schakel in de arbeidersbeweging worden. En na vijf jaren, als het huurkontrakt afloopt, hoopt spr., dat het noodzakelijk zal zijn, dat een grooter gebouw wordt gehuurd of nog beter gekocht. Hartelijk dank bracht spr. aan allen, die er toe hebben meegewerkt, dat dit voor de afdeeling zoo betekenisvolle centrum tot stand kon worden gebracht.
169
De federatie voorzitter Namens de Federatie sprak hierna de Federatievoorzitter De Miranda er zijn vreugde over uit, dat dit initiatief genomen is. Zij die zich afvragen of wij in de partij wel op de goeden weg zijn, moeten zich maar eens begeven midden in het intense partijleven. Dan zal men ontwaren, dat overal strijdlust aanwezig is, de allerbeste geest heerscht en ieder zich bezig houdt met de vraag: hoe kunnen wij de arbeidersbeweging grooter en sterker maken. Terwijl hier en elders in de stad een eigen lokaliteit reeds is verkregen, is men in andere afdeelingen doende om daartoe eveneens te geraken. Wat spr. vooral getroffen heeft, is, dat dit eigen gebouw geheel onbaatzuchtig door kameraden is ingericht. Spr. besloot met het uitspreken van den wensch, dat de partij zich in deze buurt zoo sterk zal ontwikkelen, dat afdeeling 7 zal worden de trots van de Amsterdamsche Partijfederatie. P.g. Adelaar, voorzitter van de naburige afdeling 5, wees er op, dat z.i. een centraal eigen gebouw voor het partijleven nog altijd noodzakelijk is. In de kleine eigen-lokalen ziet spr. het begin van de totstandkoming van een groot eigen bouw. P.g. Blitz bracht daarna namens afdeeling 6 de gelukwenschen van bestuur en leden over; p.g. Prins deed zulks namens de vrienden uit Tuindorp-Oostzaan; p.g. Reens namens de V.A.R.A. en mevr. Meijer namens de Vrouwngroep der afdeeling. De bijeenkomst werd opgeluisterd door pianospel van p.g. A.E.M. Hartman, den bekenden organist van het Religieus Socialistisch Verbond en door p.g. Lette, die op zeer verdienstelijke wijze de gedichten “Ons Eigen gebouw”, “Eenmaal”en de Socialistenmarsch deklameerde. In “De Schakel” worden de vergaderingen van de afdeling gehouden, maar worden ook lichtbeeldenavonden georganiseerd, is er een Kinderkommissie en worden Volks-voorstellingen voor kinderen gegeven, komt de AJC bijeen (Groep Insulinde), de Sociaal-Democratische Vrouwenclub, geeft het Instituut voor Arbeidersontwikkeling lezingen, geeft de Socialistische Arbeiders Tooneelvereeniging De Schakel (opgericht in 1928) voorstellingen (er is later ook een Arbeiderstooneelvereeniging ‘Uit Eigen Kring’, die o.a. De Moeder van Gorki opvoert), repeteert een eigen mandolineclub, is er een handwerkclub, een Postduivenvereeniging De Wilhelminapost, de Arbeiders Schaakclub Holland (in 1932 schaaktournooi in samenwerking met De Roode Pion en Tschigorin), sportgroepen, worden EHBO-cursussen georganiseerd, een propaganda-avond ter oprichting van de V.A.R.A. (er is zelfs een V.A.R.A. afdeling Indische Buurt; sprekers op 2 april 1929 zijn S. v.d. Woude: “Recht en Vrijheid in den Aether” en L. Reens: “Nou ook wij”), komt de Vereeniging van Modern Georiënteerde Ongeorganiseerde Werkloozen “Voorwaarts” bijeen etc. etc.. Vanuit het gebouw aan de Borneostraat worden ook de verkiezings activiteiten georganiseerd (folderen, plakken etc., zie hiernaast schuttingpropagande uit 1931). Ook wordt de ruimte wel eens verhuurd aan sprekers van een andere
170
gezindte, zoals bijvoorbeeld de Vrijzinnig Nederlands Hervormden die op zondagochtend 10.30 uur zondagbijeenkomsten houden (er zijn ook goede contacten met de religieus socialisten van de Vrije Gemeente aan de Weteringschans, het tegenwoordige Paradiso), en Rechouwous, de Vereeniging ter behartiging der Joodsche Belangen in de Indische Buurt. In oktober 1932 is er een grote Esperanto-tentoonstelling van de afdeling III van de Federatie Arbeiders Esperantisten “Tagigas en l’Oriento“, waarvan het secretariaat aan Sumatraplantsoen 7 gevestigd is.
Rechouwous-jeugd op stap Uit het Nieuw Israelietisch Weekblad, 10 augustus 1928: Op 31 Juli hebben een groot aantal kinderen van leden van bovengenoemde vereeniging een uitstapje gemaakt naar Utrecht en Zeist. Reeds ‘s morgens vroeg kwamen de kinderen voor de Synagoge in de Molukkenstraat bij elkaar. Om half acht zette de stoet zich, onder hoofdleiding van den heer L. Leeser, in beweging en ging men onder het zingen van het “Rechouwous”-lied naar het Station W.P. In Utrecht aangekomen gingen allen in optocht met de opschriften der vereeniging voorop en achterop, door de stad. Na door de stad rondgedwaald te hebben, gingen allen met de Electr. tram naar Zeist, waar het 12 uurtje werd gebruikt. Ook hebben de kinderen gespeeld en geravot in het Zeister Bosch. Om vier uur ging men weer naar de Societeit terug, waar een heerlijke maaltijd gereed stond. Een woord van lof komt den heer Samas toe, die alles zoo schitterend verzorgd had. Daarna ging het per tram naar Utrecht terug. Bij aankomst te Amsterdam wachtte nog een groote verrassing. Daar stond het muziekkorps van de muziekvereen. “Oosterpark” gereed om hen naar de Molukkenstraat terug te brengen. Het was een ware zegetocht. Na aankomst voor de Synagoge stonden verschillende familieleden de kinderen op te wachten. En nadat de hoofdleider eenige woorden had gesproken, gingen allen voldaan huiswaarts en kreeg de Molukkenstraat spoedig weer zijn gewone aanzien. Was het voor de buitenwereld afgeloopen, voor de leiders en leidsters was nog een intieme bijeenkomst in de Synagoge. Daar nam de secretaris van de prop. afdeeling, de heer S. Vorst, even het woord en bracht een woord van dank aan den heer Leeser, die alles op schitterende wijze had geregeld. Vervolgens spraken nog de voorzitter der vereen., de heer L. Vuisje, de pres. der dames-afdeeling, mevr. D. Vorst – Vorst en namens de leden der vereeniging de heer M. Rood, den heer Leeser toe, waarna de heer Leeser allen bedankte voor de medewerking. Een woord van dank is hier op zijn plaats aan de verschillende firma’s, die de kinderen van versnaperingen voorzagen, aan de filantropen door wier toedoen de kinderen zoo heerlijk hebben genoten en aan de muziekvereeniging “Oosterpark”, dir. de heer A. Diepgrond, voor de belanglooze medewerking.
171
Esperantovereniging Tagigas en l’Oriento In 1928 wordt in de Indische Buurt door Jac. Lem Jr. de Esperantovereniging Tagigas en l’Oriento (Het daghet in het Oosten) opgericht. Secretaris is Fred Koch van de Formosastraat. De vereniging stelt zich ten doel het beoefenen en verbreiden van de internationale taal het Esperanto. De vereniging gaat Esperantocursussen organiseren in de buurt en houdt als start in oktober 1928 een tentoonstelling in het S.D.A.P.-gebouw De Schakel aan Borneostraat 8. Hierop is velerlei materiaal uit de wereld van het Esperanto te zien. Ook kan men zich uiteraard opgeven voor de (winter)cursussen. De tentoonstelling is een sukses en wordt in 1929-1932 jaarlijks gehouden in De Schakel. In 1932 wordt samen met de Esperantistenclub Ni Volas Antauen een groot Esperantofeest gevierd in Jeugdhuis het Kraaiennest aan de Polderweg. Het programma bevat behalve muziek, zang en voordracht in het Esperanto, ook een declamatie van de bekende declamatrice Bep Booleman (schoonmoeder van de latere uitgever Rob van Gennep; haar familieleden van moederskant zullen grotendeels door de Nationaal-Socialisten uitgeroeid zou worden vanwege hun Joodse afkomst), die uit het bekende (sovjet)boek 10 PK. Het leven der auto’s van Ilja Ehrenburg declameert. In september 1932 blijkt Tagigas en l’Oriento te zijn toegetreden tot de Federatie van Arbeiders Esperantisten en in 1933 weet de vereniging een eigen clubruimte te bemachtigen, aan de Eerste Ceramstraat 13. Hier worden voortaan ook de traditionele tentoonstellingen gegeven. De brede belangstelling voor het Esperanto begint echter langzaam maar zeker terug te lopen en na 1937 wordt verder niet veel meer van Tagigas en l ‘Oriento vernomen. Wel blijkt de vereniging nog in 1948 haar 20-jarig bestaan te vieren in het Kraaiennest en ook wordt ze in 1966 nog als bestaande vereniging genoemd in een uitgave van het Sociaal Cultureel Wijkcentrum. Er is nog een andere Esperantistenvereniging die de Indische Buurt als haar werkterrein ziet: dat zijn de Roode Esperantisten, een organisatie afkomstig uit de C.P.H.. Deze vereniging vergadert echter niet de de Indische Buurt, maar op de Oostelijke Eilanden. De Nationaal-Socialisten van de N.S.B., die in de jaren dertig sterk in opkomst zijn en in de Indische Buurt in 1935 zelfs bijna 8% van de stemmen behalen, zijn volstrekt tegenstander van het Esperantisme en schrijven daar veel over. Het Esperantisme staat in die jaren met name bekend als een voertuig van socialistische en communistische ideeën en wordt met name door de Soviet-Unie krachtig gepropageerd. Ook wordt door de Arbeiders Esperantisten het Esperanto nadrukkelijk gezien als strijdmiddel tegen het Fascisme.
172
Niasplein wordt Makassarplein Het huidige Makassarplein heet in eerste instatie Niasplein. Het Niasplein wordt in de jaren twintig onder andere door de S.D.A.P. gebruikt om verkiezingsbijeenkomsten te houden. Vanaf 1928 wordt – mede op verzoek van Buurt- en Speeltuinvereniging Insulinde – een speeltuin op het plein ingericht, waar door de vereniging regelmatig evenementen georganiseerd worden. Een groot evenement is de 0p zondag 21 september 1928 op het Niasplein gehouden turn- en atletiekdemonstratie door de Amsterdamsche Turnbond. Aan deze demonstratie gaat een gezamenlijke tocht van turners en turnsters door de Indische Buurt vooraf. Vanaf 1929 gaat het Niasplein voortaan als Makassarplein door het openbare leven, alhoewel tot 1933 de naam Niasplein incidenteel nog gebruikt wordt.
Consultatiebureau aan de Baweanstraat Vanaf 1929 is er, vanwege de grote hoeveelheid geboortes in de Indische Buurt, een consultatiebureau voor zuigelingen gevestigd aan de Baweanstraat 16. Wegens de inmiddels te krappe ruimte wordt in 1937 door B & W van Amsterdam een nieuw pand aangewezen, Balistraat 104, om nader in te richten als zittingslokaal van de Geneeskundigen en Gezonheidsdienst. In dit pand worden in november 1946 behandelingen tegen scabies, met een Nederlands woord schurft, gegeven. Deze huidziekte is zich dan aan het uitbreiden.
Venters zien geen uitweg Op 4 februari 1929 wordt te Amsterdam de Algemeene Ventersbond opgericht. Tot dat moment zijn de venters nog niet goed georganiseerd. Wel is sinds 1924 de Algemeene Bond van Kleinhandelaars actief en is er enige organisatie bij de lompenhandelaars en de visventers. Ook is er de marginale Amsterdamsche Ventersbond, de Centrale Bond van Kleinhandelaren en zijn tevens enige handelaars aangesloten bij de marktbond Mercurius. Tot een grootschalige vakbondsorganisatie voor straatventers in het algemeen is het echter nog niet gekomen. Het totaal aantal venters is in de jaren sinds 1916 echter enorm gegroeid: van 1.000 naar 3.000 (1924) naar ca. 10.000 man. De Algemeene Ventersbond houdt op 21 februari 1929 haar eerste vergadering in gebouw Harmonie aan de Rozengracht, waarbij de ca. 100 aanwezige venters luisteren naar toespraken van bestuursleden (Chris) Beemdeluet en (Sam) Presser, woonachtig in de Niasstraat (ook secretaris B. Worms woont in de Niasstraat; de buurt rond het Makassarplein kent veel venters; in totaal wonen er volgens
173
onderzoek van Huberts rond 1938 ca. 129 venters in de Indische Buurt). Volgens de sprekers is er, mede vanwege de strenge winter, een noodtoestand ontstaan. Doch ook het optreden van de politie, al dan niet in direct verband met te streng of onpractisch geachte ventverboden (bijv. verbod om luidkeels in de Kalverstraat te venten van 8 u. ‘s morgens), de hooge geldboeten, die worden opgelegd, de machtspositie van de georganiseerde winkeliers, de invloed van klagende straatbewoners, en ten slotte niet het minst de houding van het Burgerlijk Armbestuur ten opzichte van het venten […] vormden zoovele punten van beklag. Er zijn veel te veel venters, aldus de Algemeene Ventersbond, die streeft naar regulering door het sluiten van het beroep, d.w.z. het vaststellen van een maximum aantal gereguleerde venters. Voorzitter Sam Presser, een S.D.A.P.-er, is al langer actief in het organiseren van de straathandel. Zo was hij al (eerste) voorzitter van de in 1923 vanuit de S.D.A.P. opgerichte Centrale Bond van Kleinhandelaren (welke in 1925 alweer werd opgeheven) en vervulde eerder al een bestuursfunctie in de Amsterdamse Lompenventersvereniging (vanaf ca. 1920; ook deze vereniging was een kort bestaan beschoren). Eén van de eerste acties van de nieuw opgerichte Algemeene Ventersbond is een verzoek aan de Amsterdamse gemeenteraad om het bestaande ventverbod voor de Javastraat en de Sumatrastraat op te heffen. Inmiddels drijft een de schrijver van de Amsterdamse Brieven in het Soerabajasch Dagblad, die blijkbaar aanwezig is geweest bij de oprichting van de Algemeene Ventersbond, op luimige wijze ernstig de spot met de bijeenkomst. Daar heb je, daarop wensch ik allereerst te wijzen, het “venters-vraagstuk”. In geen enkele vaderlandsche stad is het aantal venters, oftewel straatverkoopers, zoo groot als in de “Capitale” aan IJ en Amstel; aan den oostelijken Amsteloever met de sterke Joodsche bevolking zijn er het meest. Het venterscorps vormt een soort van arbeidsreserve voor de Joodsche werkers [per 31 december 1928 blijkt bij een gemeentelijke enquette 31,6% van de Amsterdamse venters van Joodse afkomst te zijn, tegenover 10,1 % van de totale Amsterdamse bevolking – Red.]. Als de toestand in de diamant-industrie te wenschen laat en werkloosheid de gelederen der diamantaires teistert, kan men honderden hunner aantreffen “in den fruithandel”. Aangezien de valutaconcurrentie een belangrijk deel der industrie naar Antwerpen deed verhuizen en het ledental van den A.N.D.B. tot zesduizend is teruggebracht, zijn vele vaklieden bij het venten gebleven; zij schreeuwen des zomers met citroenen onder den “beleerenden kreet” voor de huismoeders: “Nou ken je limmenade make!”… Is er een concurrent in de buurt dan wordt er gevent met de philosophische spreuk: “Ka-ijk je kwoaliteit an!”… Bij de wisseling van het seizoen wordt andere koopwaar aan de man gebracht, want voor “sappelen”, om in het onderhoud voor hen en de hunnen te voorzien, deinzen de arbeiders uit Joodsche kringen, niet terug. De beroeps-straatkooplui houden zich meer aan de visch, de vodden en het “ongeregelds”, doch ook voor hen wordt, bij groote werkloosheid in de vakken, de spoeling dun.
174
Nademaal de sociaal-democraten onder de populatie van het oude volk vele aanhangers tellen, is van die zijde op de “anarchie” in het venterswezen zóó dikwijls de aandacht gevestigd, dat de wethouder voor het marktwezen de samenstelling van een commissie toezei. Het duurde niet lang, of de vraag werd gesteld, waarom er geen venter in was opgenomen, en het antwoord werd gegeven: omdat er geen ventersorganisatie bestaat! Er is ook een Marktkoopliedenbond, die echter met de venters niets van doen heeft, omdat de bond dergelijke negocianten niet voor vól aanziet. De venters zouden dus zonder vertegenwoordiger in hunne commissie blijven. Ondanks al hunne armoe vonden velen dát een ramp. Zij doen aan de gemeentepolitiek. Er zijn er die twee of drie dagen lang, al naar den duur der raadszittingen, de raadsdebatten getrouw bijwonen. Het is geen zeldzaamheid als de soc.-dem. raadsfractie haar jaarlijksch verslag uitbrengt in een bijeenkomst voor anderhalf duizend menschen bezocht, dat zoo’n tribune-bezoeker opstaat en constateert: “dat Wibaut te veel de kapitalistische, te weinig de arbeidersbelangen tijdens zijn wthouderschap behartigde!” Een aantal deze menschen krijgen, behalve dagenlang een soort van politieke opvoeding. Eén dezer had in den Raad gehoord, dat wethouder Boissevain betoogde, dat er geen ventersorganisatie was. Met eenige vakgenooten overlegde hij voor het bijeenroepen van een ventersvergadering, die dan ook in het gebouw “Harmonie” werd gehouden. Daar is door den voorzitter, den trouwen raadstribune-klant meedegdeeld, dat reeds begin dezer maand was opgericht de Algemeene Ventersbond, dit enkel naar aanleiding der benoeming van die commissie door B. en W. Op die bijeenkomst, door zoowat 150 menschen bezocht, bleken twee dingen: ten eerste, dat door de groote werkloosheid het venters-aantal met zevenduizend toenam en beperking door de overheid noodzakelijk was; ten tweede, dat de opgedane parlementaire ervaring op de raadstribune, slechts bij een enkele beklijfde. De nood van deze arme medeburgers is hoog gestegen, verre van mij, om u ten hunne koste te willen vermaken, doch op die vergadering was het “buitenstaanders” die ter bijeenkomst, dus dáár binnen waren, hoogst moeilijk, de lachspieren te bedwingen. Drie sprekers, vaste Prinsenhof-employés, waren aangekondigd, doch één van hen, Mark genoemd, was geschrapt van het tableau de troupe. De twee overigen Sam en Chris, de laatste een “goj”, zeg maar Christen, deden hun best, de voorzitter niet minder. Tusschen de bespreking der belangen van lompenhandelaren en uitventers van warme bieten in, werden groote politieke onderwerpen aangesneden en schreeuwden communistisch en sociaal-democratisch gezinde venters, tegen elkaar in. Toen Sam en Chris hadden gesproken over de invaliditeitswet en het optreden van politie-agenten, de “bougeois-meerderheid” in den Raad en “het kapitalistisch gedoe” van het tegen-woordige college van B. en W., bulkte een communist: “Ik zeg het je, hooje! Die Wibautrebauwen ware niet beter!” De voorzitter, kalm tikkende met den hamer: “Dat is niet aan de orde!”… Desniettemin springt een vurig sociaal-democraat op een tafel en roept: Ze moette onze ouwe voorvechters niet beleidigen, voorzitter!… “Dat mag niet, die niet en niemand!”, leeraart de president, wat niet verhindert, dat een ander opmerkt: “Van polletiek motte we niks hebben in ons armoedje, weg met de polletiek!”, waarop weer een ander uitgalmt: “Bij me gesond, ‘t is een faksist!” De andere protesteert, de voorzitter hamert en kondigt aan: Vakgenooten, ordelijk, anders zal ik de tribune,
175
(groote hilariteit) perdom, de zaal, laten ontruimen!” Weer komt dan de noodtoestand der venters aan de orde, niet lang, want Moos, die om onbekende redenen van de sprekerslijst is geschrapt, meldt zich voor debat, daarbij de beide inleiders beschuldigende haast niet tegen dit dagelijksch gemeentebestuur te zijn te keer gegaan. – “Dat wil ons langzaam laten wégsterven; wij moeten worden ingekrompen, zij geven ons der gifpil in!” De voorzitter beukt, roept: “Ontoelaatbaar Moos, bezig een ander woord, jij bent zoo kwaad niet!” Imitatie van den leider der raadsvergaderingen. – “Maij nemen jullie niet!” bulkt Moos, het gaat om onze boterham, wéét jij dat wel, met je hamertje!”… Dan komt de meerderheid van de vergadering in verzet vanwege het ongehoorde, om den voorzitter te hoonen; “d’er uit! ‘d’er uit!”… Ten slotte kon Moos blijven en kwam de “gijnstemming” er in toe de voorzitter heel handig – wat-ie van burgemeester De Vlugt heeft geleerd – opmerkte: “In een zaal zóó vol van schreeuwers, Telt één meer of minder niet!” – “Rech heit u!” kreet Moos, de béste venters zijn de grootste schreeuwers. – “Geen polletiek!” schreeuwde een neutrale. Al schreeuwende en gesticuleerende ging de vergadering uiteen, verdeeld op bijna álle punten, doch éénstemming op dit ééne: d’er mót één van het Ventersbond in de commissie, hoo je!”… Presser wordt als bondsvertegenwoordiger in april 1929 inderdaad in de Amsterdamse raadsvergadering als lid van de onderzoekscommissie naar het straatventersvraagstuk gevraagd, samen met de heer I. Emmerik van de haringventersvereniging Eendracht en later de voorzitter van de marktbond Mercurius. De Algemeene Ventersbond, die vanaf in gebouw Casino aan het Waterlooplein vergadert, is in de eerste twee maanden van haar bestaan al naar 270 leden gegroeid. De noodzaak tot de gereguleerde vermindering van het aantal venters blijft volgens de bond inmiddels onverminderd bestaan. Daarnaast maakt de bond zich als eerder vermeld sterk voor het opheffen van het ventverbod in de Javastraat en de Sumatrastraat (Oosterpark, Plantage en Indische Buurt kennen een relatief groot aantal venter, in totaal 704 (13,1% van het totaal) volgens de enquette van 1929) en vergadert daartoe onder andere in De Tunnel, hoek Borneostraat/Celebesstraat en in het latere S.D.A.P.-gebouw De Schakel aan Borneostraat 4. Ook neemt de bond het op andere manieren op voor de belangen der venters, onder andere door een bericht in de Telegraaf tegen te spreken dat de Concertgebouwbuurt geplaagd zou worden door stelende venters. Het aantal Amsterdamse venters groeit, mede door de inzettende crisis, nog steeds door en wordt eind 1929 inmiddels al op 11000 – 15.000 geschat. Ook de Algemeene Ventersbond groeit, voert acties en houdt vergaderingen, zoals bijvoorbeeld in mei 1930 over de onrustbarende toestand in het lompenbedrijf. De activiteiten van Presser in de raadscommissie ter bestudering van het ventersvraagstuk leiden er in de loop van 1930, toe dat de gemeenteraad er toe over gaat om in ieder geval een regulering voor het venterswezen te gaan instellen, zodat het aantal venters de komende twee jaar in ieder geval niet toe zal nemen. Presser gaat dat niet ver genoeg. Die wil een gedwongen beperking van het aantal venters. In een vergadering eind oktober 1930 houdt hij in gebouw Harmonie aan de
176
Rozengracht een gloedvol betoog, waarin hij met name Maatschappelijke Steun verwijt de situatie eerder erger dan beter te maken, door het uitdelen van handgeld aan beginnende venters. Ook de venters zelf moeten zorgen dat de aanwas vermindert, door bijvoorbeeld hun kinderen aan te melden aan de Nijverheidschool A.B. Davids in de Valckenierstraat, in plaats van ze klaar te stomen voor de venterij. Inmiddels komen de verkiezingen er aan en heeft de Amsterdamse C.P.H. lucht gekregen van de mogelijkheid de venters via een eigen communistische mantelorganisatie los te weken van de S.D.A.P.-gelieerde Algemeene Ventersbond. Zij begint zich op de vergaderingen van die bond steeds luidruchtiger te manifesteren. De regulering die ‘sociaal-fascist’ Presser nastreeft, dient er in werkelijkheid alleen maar toe om de arbeiders dieper in de ellende te helpen, aldus verslagen in communistisch dagblad De Tribune. Het gaat er juist om de vrijheid te bevechten te venten aan alle openbare wegen die er maar zijn, in gezamenlijke strijd tegen de bezittende klasse. Vooral partijgenoot Seegers, die ook in de Amsterdamse raad vertegenwoordigd is, roert zich danig. Het vergaderen wordt nu moeilijk voor de Algemeene Ventersbond, door de steeds optredende verstoringen. Hier komt echter al vrij spoedig een einde aan, door de oprichting in maart 1931 van de communistische Vereeniging van Venters Ons Belang. De oprichting van deze parallelle bond leidt uiteraard tot een verzwakking van de Algemeene Ventersbond en vermoedelijk tot een behoorlijke afname van het aantal leden. De bond gaat in augustus 1931 over tot de uitgave van een eigen orgaan, De Venter geheten. In het eerste nummer komt voorzitter Presser uitgebreid aan het woord, die zich onder andere opwindt over “de verderfelijke communistische tactiek, om zich door het oprichten van zoogenaamde neutrale schijn-organisaties te omringen van menschen die de werkelijke bedoelingen van de z.g. leiders dezer organisaties niet dadelijk doorzien, maar later in strijd met hun werkelijke belangen voor communistische agitatie worden misbruikt.” In september 1931 wordt de Algemeene Ventersbond koninklijk goedgekeurd. De nood der venters blijft echter stijgen. De crisis zet nu echt in. Op verzoek van de Algemeene Ventersbond komt de Dienst voor Maatschappelijke Steun tot het besluit de inmiddels uiterst armlastige lompenventers te gaan helpen met een wekelijks steunbedrag, waarbij het daarnaast toegestaan blijft om uit venten te gaan. Ter viering van dit daadwerkelijk succes van de bond wordt in december 1931 een feestvergadering gehouden in de Handwerkers Vriendenkring, die door de communisten echter danig verstoord wordt. Het aantal leden begint nu weer behoorlijk te groeien en Presser viert beleeft als held der venters zijn maanden van triomf. Op maandag 18 april 1932 houdt de bond weer haar Jaarvergadering. De vereniging timmert aan de weg en het aantal leden is het afgelopen jaar naar 398
177
gestegen. De Ventersbond blijkt inmiddels echter niet overal een even goede naam te hebben opgebouwd. Zo wordt door tegenstanders vaak minachtend gezegd dat de bond alleen bestaat om voor de leden het verkrijgen van crisissteun en handelsgeld gemakkelijker te maken. De voorzitter ontkent deze aantijging ten stelligste. Wel is er ook voor de venters sprake van crisis, terwijl de spikspliternieuwe Winkelsluitingswet het venten op zondag onmogelijk dreigt te maken. Vooral de bloemenventers zullen hier zwaar door getroffen worden, aldus voorzitter Presser. Ook de lompenventers zullen door de Winkelsluitingswet zwaar worden getroffen. Vooral de Joodse venters, waarvan er behoorlijk wat in de Indische Buurt wonen, krijgen het zwaar, aangezien ze noch op zaterdag – de Joodse sabbath – noch op zondag meer zullen kunnen venten. ‘Venters zien geen uitweg’, zo kopt Het Volk, dagblad voor de Arbeiderspartij, ruim een maand later op vrijdag 20 mei 1932. Het bestuur van de Algemeene Ventersbond heeft zich al weken geleden schriftelijk tot de wethouder van Maatschappelijke Steun gewend om verdere ondersteuning, maar nog met geen enkel resultaat. De nood onder de straatventers is hoog, maar de wethouder laat niets van zich horen. En nu is ook het voornemen bekendgemaakt een Winkelsluitingswet in te voeren, waardoor het niet alleen winkeliers, maar ook venters niet langer toegestaan is om op zondag te verkopen, terwijl dit met name voor venters de beste dag is, aldus voorzitter S. Presser in zijn tijdens een protestbijeenkomt gehouden redevoering. De Algemeene Ventersbond zal zich in protest ook tot de Tweede Kamer richten en hoopt op ondersteuning. De sociaal-democraat Presser wekt de aanwezigen op lid te worden van zijn bond en waarschuwt en passant voor de praktijken der communisten, die door het propageeren van de idee: alles of niets, probeeren de venters tot razernij op te zweepen. Aan dergelijk onzinnig werk doen wij niet mee, zegt spr. Het brengt de venters ook nog in conflict met de politie, waarvan wij niets dan nadeel kunnen verwachten. Het is de reinste demagogie, waartegen wij ons met hand en tand zullen verzetten. De Algemeene Ventersbond dient inderdaad eind mei 1932 bij de Tweede Kamer een verzoek in, dat in afwijking op de Winkelsluitingswet althans de venters met bloemen op zondag op pad mogen. Daarnaast dient de bond een adres in bij de Amsterdamse gemeenteraad als volgt. De ondergeteekenden S. Presser en B. Wormser, respectievelijk Voorzitter en Secretaris van den “Algemeene Ventersbond van Amsterdam”, domicilie kiezende Niasstraat 20A Amsterdam (O.), geven U namens genoemden bond te kennen; dat door de winkelsluitingswet tal van Joodsche venters worden gedupeerd in de uitoefening van hun beroep;
178
Redenen waarom ondergeteekenden de vrijheid nemen zich namens den “Algemeene Ventersbond van Amsterdam” tot Uwen Raad te wenden met het beleefd verzoek, er bij Burgemeester en Wethouders op aan te dringen, het venten op Zondag voor Joodsche venters die des Zaterdags niet venten, toe te staan. Bijgevoegd is de volgende toelichting: Edelachtbare Dames en Heeren, Nu de winkelsluitingswet in werking is getreden, worden tal van Joodsche venters gedwongen, minstens 2 dagen per week niet te venten. Hierbij komen nog de diverse dagen, dat de weersgesteldheid hun het venten onmogelijk maakt. Gezien de berooide toestand, waarin de venters leven, meenen wij dat deze schade door de venters niet kan worden geleden. Gaarne zouden wij daarom zien, gelijk dit aan de Joodsche winkeliers is toegestaan, dat ook de Joodsche venters welke des Zaterdags niet venten, in de gelegenheid worden gesteld, op Zondag hun beroep uit te oefenen. Er zijn een aantal Joodsche venters, welke in specifiek Joodsche buurten venten. Ons bestuur stelt het daarom op zeer hoogen prijs, indien U aan ons verzoek zou willen voldoen, omdat door inwilliging hiervan tal van onbillijkheden voor vele venters worden weggenomen. Redenen waarom dit bestuur dan ook meent, een gunstig antwoord op bijgaand adres van U, Edelachtbare Dames en Heeren, te mogen ontvangen. De werkeloosheid onder de venters neemt nu zo snel toe, dat de Algemeene Ventersbond zich in juli 1932 zelfs tot de Nederlandse regering richt, met een verzoek tot maatregelen. De Amsterdamse gemeenteraad inmiddels probeert de venters enigszins tegemoet te komen door rekkelijk te zijn wat betreft het venten op zondag. Zo krijgen bloemenventers dispensatie bij ziekenhuizen, kerkhoven en stations. Tot aanpassing van de Nederlandse wetgeving acht zij zich echter niet in staat. Op voorstel van de S.D.A.P. wordt, na demonstraties van straatventers, in oktober 1932 wederom een commissie benoemd die zich met het ventersvraagstuk gaat bezighouden. Een knelpunt is dat veel venters niet willen stoppen, ook al gaan de zaken nog zo slecht. Deden ze dat wel, dan zouden ze direct voor steun in aanmerking komen, aldus de commissie. In november 1932 blijkt dat, ondanks aandringen van de gemeente Amsterdam. de minister en de benoemde onderzoekscommissie inmiddels niets voelt voor het toestaan van het venten op zondag, ook niet door Joodse venters in Joodse buurten. Het zou immers maar om een relatief klein aantal venters gaan, terwijl controle uiterst lastig zou zijn. De venters inmiddels, aldus zegsman van de Algemeene Ventersbond B. Worms, zijn de wanhoop nabij. Negentig procent leeft tegen het pauperisme aan. Zeer dringend pleit de bond voor hulpbijstand voor alle Nederlandse venters. Door de crisis is de koopkracht van de gemiddelde arbeider sterk omlaag gegaan. Dit heeft een desastreus effect op de venters, die hun waren niet meer kwijt raken. De bond richt zich maar weer eens met een adres tot de regering. Ook gaat voorzitter Presser er toe over zelf actie te voeren. Op
179
nieuwjaarsdag 1933 is het de bloemenwinkels namelijk toegestaan open te zijn, terwijl echter het venten verboden is. Presser gaat nu opzettelijk toch bloemen venten op de Ceintuurbaan en wordt inderdaad gearresteerd, zes uur vastgehouden en daarna weer vrijgelaten. Hij doet verslag van zijn avontuur in een ingezonden brief in het Volk. Opschieten doet het intussen allemaal niet. De crisis wordt dieper. In maart 1933 moet een vergadering waaraan beide bonden deelnemen, door de politie ontbonden worden. De Algemeene Ventersbond ziet zich inmiddels voor een nieuw doel gesteld: het voorkomen van de verkoop door venters van de zogenaamde Hitler-sinaasappel. Deze sinaasappelen met Duits Nationaal-Socialistische propaganda [de redactie heeft helaas tot op heden nog geen afbeelding van de Hitler-sinaasappel onder ogen gekregen; aanbevolen] wordt door een Spaanse exporteur aan venters aangeboden. De Algemeene Ventersbond zal er alles aan doen wat in haar vermogen ligt om de verspreiding van deze politieke sinaasappel – in de volksmond het Hitleriaantje genoemd – althans in Amsterdam door haar venters te voorkomen. De Amsterdamse Gemeenteraad op haar beurt neemt in mei 1934 uiteindelijk een regulerend voorstel aan: het venten zal voortaan uitsluitend onder vergunning toegestaan worden. De bestaande venters (dit blijken er op dat moment ca. 7.000 te zijn) krijgen een vergunning, waarna een afstervingsbeleid zal worden toegepast en pas nieuwe vergunningen zullen worden uitgegeven wanneer een aantal van 4.000 venters bereikt is. Uiteindelijk zou dit aantal in 1938 bereikt worden, waarna zelfs een verdere daling zou inzetten tot een totaal aantal gereguleerde venters van 3.382 in januari 1940. In juni 1933 houdt de Algemeene Ventersbond in Nederland haar eerste congres in Delft, onder voorzitterschap van Presser. Het congres neemt als belangrijkste motie aan de boycot van alle Duitse waren: De A.V.B. in Nederland, in congres in Delft bijeen, protesteert op felle wijze tegen de terreur en vervolging in Duitschland en besluit zich aan te sluiten bij de boycot-actie van Duitsche goederen. Het komt in Amsterdam inmiddels steeds vaker tot bekeuringen en aanhoudingen van venters, die het ventverbod op bepaalde plaatsen en dagen overtreden of zonder vergunning venten. Presser doet mee aan acties en schrijft in diverse kranten over de nood der venters. Het ziet er echter niet naar uit dat nog extra steunmaatregelen getroffen worden. Met name in de Kinkerbuurt staan venters en winkeliers praktisch op voet van oorlog met elkaar. De bond tracht te bemiddelen, maar wordt steeds minder door gemeentebestuur en politie gehoord. Uiteraard roeren ook de communisten zich danig in deze crisissituatie. De bond lijkt steeds minder invloed te krijgen en dreigt te verworden tot louter een protestbeweging.
180
Daarbij komt dat de communistische tegenbond het nu weet te doen voorkomen dat de Algemeene Ventersbond met name de belangen van de Joodse venters wil dienen, wat wellicht ook wel een beetje het geval is. Presser zoekt nu zelf ook het gesprek met de Joodse wereld en organiseert een debat met de bekende Meijer de Hond, die op een eerdere vergadering, belegd door de commissie der C.O. “ter Versterking van den Band tusschen de Nederlandsche Joden en ter Behartiging hunner Belangen” een redevoering had gehouden waar Presser het niet mee eens was. De Hond komt echter op de vergadering niet op dagen, om dat niet aan al zijn eisen – onder andere de eis alleen Joden toe te laten – niet is voldaan. Presser houdt een gloedvolle redevoering waarin hij zich tegen de Talmoedische opvattingen van De Hond uitspreekt. Volgens Presser is duidelijk dat de Amsterdamse Joodse venters zich het beste kunnen aansluiten bij de Algemeene Ventersbond, die haar belangen het beste dient. Langzaam maar zeker verloopt de beweging. Gedurende 1934 (viering vijfjarig bestaan) en 1935 blijft de bond op bij de regering op algemene hulpsteun aandringen, maar met weinig succes. De regering wijst terug naar de gemeenten, die op een enkele uitzondering na hier niet toe overgaan. Ook in 1936, 1937 en 1938 blijven venters onder leiding van Presser vruchteloos hun nood klagen. Er gebeurt verder niets meer. Wel wordt in juli 1938 wordt de naam van de bond veranderd in de Algemeene venters-, markt- en standplaatshoudersbond in Nederland. Negen andere lokale verenigingen in Nederland gaan aan deze bond deelnemen. Na de viering van het 10-jarig bestaan op 19 maart 1939 werd in Amsterdam – wel is tot 1942 nog een Rotterdamse onderafdeling actief – door ons niets meer van de algemene bond noch van Presser vernomen. Inlichtingen zijn van harte welkom.
Moord in de Gerardus Majella Op 29 maart 1929, op Goede Vrijdag, gebeurt er tijdens de bouw van de RK Gerardus Majellakerk aan het Ambonplein een vreselijk ongeluk. Leidekker Leendert Arkenbout stort tijdens het werk uit de toren van de kerk naar beneden en blijft ter plekke dood. In eerste instantie denkt men aan een ongeluk, maar langzamer maar zeker beginnen geruchten de ronde te doen dat hier sprake is van moord. Zo blijkt de Haagse patroon van de leidekker, de van geboorte Duitse 46-jarige J.G. Maring, een levensverzekering van maar liefst fl. 50.000 te hebben afgesloten op het leven van de werknemer, die tevens compagnon was. Deze verzekering wordt uitbetaald, maar als Maring op de opvolger van de jammerlijk omgekomen knecht direct een nieuwe levensverzekering wil afsluiten, ditmaal ter hoogte van enige honderdduizenden guldens, begint men ten kantore van het levensverzekeringsbedrijf ernstig wantrouwen te koesteren. Begin november 1930 komt het tot een arrestatie.
181
De verdachte wordt geruime tijd vastgehouden, maar hij ontkent voortdurend en met verontwaardiging. Het lijk van de omgekomene wordt daarom opgegraven voor nader onderzoek en overgebracht naar het Wilhelmina-Gasthuis voor nader anatoom-pathologisch onderzoek. De uitslag van de lijkschouwing laat even op zich wachten, maar de verdenkingen tegen Maring worden ook daarbuiten steeds sterker, ook vanwege ernstig bezwarende verklaringen. Er zouden namelijk grote spanningen tussen de beide compagnons bestaan hebben. Dan wordt de uitslag van de autoptie bekend: de schedel van Arkenbout is met een leidekkershamer ingeslagen, alvorens hij naar beneden is gevallen. Maring tracht nu de schuld te schuiven op meesterknecht W.H. Wessendorp, maar doet dat op een wel zeer onhandige wijze, namelijk door in het Amsterdamse huis van bewaring een briefje in een stuk brood te verstoppen en dat te overhandigen aan een medegedetineerde, met het verzoek een valse getuigenis af te leggen tegen W. Dit briefje wordt echter onderschept door een oplettende bewaker. Zeer bezwarende feiten komen in de rechtzitting boven tafel tegen de nog steeds agressief ontkennende verdachte. Zo zijn boven in de koepel bloedsporen van Arkenbout aangetroffen door hoofdinspecteur J.F. van Slobbe. Na beschuldigingen van meesterknecht Wessendorp aan zijn adres, komt verdachte nu met een nieuwe verklaring, waarbij hij meldt dat hij zelf getuige is geweest van een gevecht in de koepel tussen Arkenbout en Wessendorp, waarbij de laatste de eerste de hersens ingeslagen zou hebben. Wessendorp zou hem ernstig bedreigd hebben en daarom had hij deze versie niet eerder bekend gemaakt. De rechtzaak sleept zich voort, want nog steeds niet kan met zekerheid de schuld van de heftig ontkennende verdachte worden vastgesteld. Dan maakt Maring een tweede ernstige fout: in een alweer onderschepte brief uit de gevangenis, ditmaal aan zijn zoon, vraagt hij om getuige Wessendorp, woonachtig in ‘s-Hertogenbosch, met een pistoolschot om het leven te brengen en bij diens lijk een vervalste zelfmoordbrief te leggen. Het net sluit zich nu om de verdachte. De Openbaar Aanklager eist eind oktober 1931 levenslang. De straf wordt door de rechtbank toegekend. De verdachte roept uit: “Al eist de rechtbank duizend jaar, ik ben onschuldig! en de moordenaar loopt vrij rond.” Deze uitroepen herhalend wordt hij door de veldwachters weggevoerd. Maring gaat in hoger beroep maar wordt opnieuw tot levenslang veroordeeld. In juli 1932 wordt hij naar Leeuwarden overgebracht om zijn straf uit te zitten.
Aanhouding diamantbewerker in de Ombilinstraat Op zaterdag 1 juni 1929 treft een bewoner van de net aangelegde Ombilinstraat een zwervende, ontredderde jongeman aan, die hij mee naar huis neemt voor een
182
boterham. Het blijkt een door de politie gezochte 19-jarige diamantbewerker zijn, waarvan door de politie per radio een opsporingsbericht verspreid is wegens de verduistering van diamanten voor een bedrag van enige honderden guldens bij een diamantslijper in de Jordaan. Met instemming van de jongen gaan beiden naar de politie. De jongen blijkt in ernstige moeilijkheden geraakt te zijn doordat hij in de omgeving van het Oude Kerkplein in de handen van ongure individuen was gevallen. Deze hadden hem ernstig onder druk gezet de diamanten te ontvreemden. De jongen had geen kans gezien hieraan te ontkomen, en was – na afgifte van het gestolene – vervolgens aan het zwerven geslagen. De jonge diamantbewerker wordt overgedragen aan politiebureau Westerstraat.
Vrijgekocht door Missievriendjes Uit: De Tijd, 17 juli 1929 Kindsheid-processie op het Ambonplein Een mooi gebruik in eere gehouden Het is een oude gewoonte, in het bijzonder in Brabant en Limburg, op 17 Juli, het feest van de H. Kindsheid, een groote kinderprocessie te organiseeren. Weinig zou men echter vermoeden, dat ook in Amsterdam dit gebruik in eere wordt gehouden: de Parochie van den H. Gerardus Majella beijvert zich telken jare aan dit feest een bijzonder cachet te geven, door de kinderprocessie bij goed weer ook buiten de kerk te laten omtrekken. Woensdagmorgen had te half tien de Plechtige Hoogmis in de kerk plaats, waarna te omstreeks elf uur een lange blanke stoer van vierhonderd kinderen, grootendeels meisjes, zich formeerde, welke na een rondgang door het kerkgebouw naar buiten trok en in de stralende zomerzon feestelijk het Ambonplein rondging. Voorop werd een dundoek gedragen met de woorden: “Laat de kleinen tot mij komen”, afgewisseld door bruidjes, volgden dan: de Bisschop met mijter en staf, een groep voorstellend de H. Engelbewaarder, de Onbevlekte Ontvangenis, miniatuur-nonnetjes, kleuter-pastertjes in toog en habijt, een groot aantal Chineesjes met lange staarten en in Oostersche kledij, voorafgegaan door witte zustertjes en een bord met het opschrift: “Vrijgekocht door Missievriendjes”, enz. enz. Meegedragen werden talrijke afbeeldingen van het H. Hart, de H. Maagd e.d. Op het Ambonplein trok de processie uiteraard groote belangstelling.
Lourdes Ook in de jaren twintig trekken grote aantallen Rooms Katholieke pelgrims jaarlijks naar Lourdes, in de hoop op genezing van allerlei aandoeningen. Ook de 21-jarige
183
mejuffrouw Johanna Houbrich van de Zeeburgerdijk is in augustus 1929 naar het Zuidfranse bedevaartsoord afgereisd, in de hoop op genezing van haar ziekte door een wonder van Maria. In dit geval vindt het verhoopte wonder echter niet plaats. Mejuffrouw Houbrich overlijdt al vlak na aanvang van de terugreis, nabij Tours. Haar stoffelijk overschot wordt door de trein mee teruggenomen naar Roosendaal, net als dat van twee andere overleden pelgrims.
Onhoudbare toestand bij tunnel Zeeburgerdijk Uit: Het Volk, 2 september 1930 Een verkeersongeluk De toestand ter plaatse onhoudbaar Onze partijgenoot K. Sagel, Zeeburgerdijk 199 huis, schrijft ons: “Het bericht in het Maandagavondblad van “Het Volk”, waarin melding gemaakt wordt van een ernstig verkeersongeluk op den Zeeburgerdijk, onder den z.g. tunnel, waarbij een achttienjarige wielrijder de borstkas werd ingedrukt door de wielen van een met koeien geladen vrachtauto, geeft mij aanleiding om onmiddellijk een reeds lang bestaand voornemen ten uitvoer te brengen, nl. door een ingezonden stuk in ons blad de aandacht der verantwoordelijke autoriteiten te vestigen op den onhoudbaren verkeerstoestand, juist ter hoogte van dit spoowergviaduct. ‘t Is uit het bericht niet op te maken of dit ongeluk, dat wellicht een jong menschenleven kost, rechtstreeks het gevolg is van dezen toestand, doch iedereen, die plaatselijk bekend is, zal dit ongetwijfeld vermoeden en in elk geval dadelijk toegeven, dat dit een punt is, waar ongelukken niet ter vermijden zijn, zoolang er geen afdoende regeling getroffen wordt, waardoor het eenerzijds onmogelijk wordt, dat het verkeer van het Centrum naar Oost veilig gemaakt kan worden door het uit Borneo- en Celebesstraat komende verkeer te doen stoppen en anderzijds het verkeer uit de zeer drukke Borneostraat en de vlak voor de opening van den tunnel gelegen Celebesstraat gelegenheid gegeven wordt zonder gevaar voor botsingen af te vloeien naar ‘t Centrum door stopzetting van ‘t verkeer op de Zeeburgerdijk. Nu is het een chaos, die gevaarlijk is voor degenen die langs den Zeeburgerdijk naar de Indische Buurt (nieuw gedeelte) willen en daarbij de auto’s uit de Celebesstraat niet kunnen zien aankomen, opgestuwd worden door auto’s en fietsers achter hen en toch soms moeten wachten op de van beide zijden komende trams, waardoor dikwijls de uit de Borneostraat komende auto’s weer niet gezien kunnen worden. Fietsers die Borneostraat of Celebesstraat in willen gaan, gaan hen, die den Zeeburgerdijk willen houden, rechts passeeren. Het absolute gemis aan eenige toezicht maakt dat bovendien vele overtredingen van de verkeersregels plaats vinden, zoodat bijvoorbeeld, als ondergeteekende onlangs overkwam, een auto met snelle vaart hem rechts passeerde en dit niet
184
anders kon dan door met de rechterwielen over den vluchtheuvel van de tram heen te rijden. Hoe gemakkelijk had daardoor geen ongeluk kunnen gebeuren. Tenslotte wijs ik er nog op, dat vele schoolkinderen bij den tunnel moeten oversteken en zij dit nooit zonder gevaar kunnen doen, omdat het verkeer hier geen oogenblik stil staat. Hier mogen afdoende maatregelen niet achterwege blijven anders zullen er ongetwijfeld nog meer ongelukken volgen.”
Een bibliotheek voor de Indische Buurt De sterk aan de S.D.A.P. gelieerde Buurtvereniging Ceram, opgericht in 1926, is zeer actief in de Indische Buurt. Vanaf 1929 onderneemt deze vereniging pogingen om tot de oprichting van een openbare leeszaal annex uitleen-boekerij in de Indische Buurt te komen. Tegelijkertijd spelen ook vergelijkbare initiatieven in de Oosterparkbuurt en de Transvaalbuurt. Er zijn al wel commerciële uitleenbibliotheken in de buurt en ook de kerken lenen boeken uit. Het gaat hier echter om de openbare bibliotheek, die tot dan voor zover bekend alleen in de buurt actief is vanuit de Centrale Bibliotheek aan de Keizersgracht met zogenaamde ‘wisselbibliotheken’. In ieder geval in 1919 is een dergelijke wisselbibliotheek actief ergens in de panden van Eigen Haard aan de Zeeburgerdijk. Op dinsdag 9 september 1930 wordt de eerste openbare bibliotheek voor de Indische Buurt, als filiaal van de Openbare Leeszaal en Bibliotheek aan de Keizersgracht – door de wethouder van onderwijs, ‘Ed’ (Eliazer) Polak (S.D.A.P.) –geopend op adres Molukkenstraat 162-164. Ook de voorzitter van Buurtvereniging Ceram, de heer C. Moolhuizen, houdt een toespraak. Dit is weliswaar niet een eigen bibliotheekgebouw, zoals Ceram gewenst had, maar de twee naast elkaar gelegen lichte ruimtes bieden een uitstekende, overzichtelijke ruimte voor de uitleenbibliotheek. De bibliotheek kent in eerste instantie een collectie van duizend boeken. Wethouder Polak spreekt ook: Met andere buurten, zoo zeide hij, is ook deze buurt uitgegroeid tot een stad, waarvan de bewoners verschillende behoeften hebben. Zoo snel ging het hier met de uitbreiding van de bevolking, dat het heet wat moeite heeft gekost bij het bouwen van scholen dien aanwas bij te houden. Na de behoefte van scholen kwam de behoefte aan speelterrein. Vervolgens kwam het verlangen naar sportterrein en weldra begreep men, dat ook geestelijke oefening noodzakelijk is. De stichting van een filiaal der openbare leeszaal is langen tijd aan de orde geweest en het doet spr. veel genoegen, dat deze gelukkige oplossing gevonden is. Wat hier tot stand gebracht is, is eenvoudig maar goed en spr. heeft de verwachting, dat de bevolking der Indische Buurt hier met graagte zal komen. In 1955 viert de Bibliotheek haar 25-jarig bestaan en wordt met name bibliothecaresse mej. O.J. van Eck in het zonnetje gezet. In 1954 zijn dan 50.000 boeken uitgeleend, waarvan 17.000 aan de jeugd, en er zijn 2.000 leden.
185
Nog in 1968 is de bibliotheek aan de Molukkenstraat gevestigd en bestaan er uitbreidingsplannen. Ergens na die tijd verhuist de bibliotheek; later wordt het blok gesloopt. In 1984 zit de bibliotheek in de Soerabajastraat en tegenwoordig op het Javaplein.
De markt in de Javastraat Er heerst vanaf de jaren twintig in de Indische Buurt een grote concurrentie tussen de kleine winkeliers in met name de Javastraat en de alom aanwezige venters in allerlei waren. Daarom wordt in 1929 door de gemeenteraad een ventverbod ingevoerd voor de Javastraat en de Sumatrastraat. Dat is uiteraard niet tot genoegen van de Algemeene Ventersbond, die haar hoofdkwartier in de Makassarpleinbuurt heeft. In oktober 1929 dient deze bond dan ook een adres bij de Amsterdamse raad in waarin om opheffing gevraagd wordt van het ventverbod. Uitkomst is het voorlopig – als proef – instellen van een wekelijkse zaterdagavondmarkt op de Javastraat, waar de venters dan hun waren kunnen aanbieden. Overigens was al eerder sprake van een kortstondige vrije markt voor venters op de Javastraat, in de jaren 1921 en 1922. Wanneer de zaterdagsmarkt eind 1929 eenmaal geïnstalleerd is, wordt echter een protest georganiseerd door de machtige buurtvereniging van de Indische Buurt, Ceram. Daarom klimt de voorzitter van de Algemeene Ventersbond, de in de bekende S. Presser, in de pen en protesteert in mei 1930 in het sociaal-democratische dagblad het Volk tegen de actie van de buurtvereniging. We nemen deze brief even in zijn geheel over, omdat een aardig straattafereeltje wordt geschetst. De totstandkoming der markt in de Javastraat, heeft een langen lijdensweg afgelegd en pas is deze markt eenige maanden aan den gang, of de buurtvereeniging “Ceram” en c.s., steken weer den kop om haar te laten verdwijnen. Alhoewel deze markt voor de desbetreffende venters nog lang geen eldorado is, hebben toch velen de gelegenheid daar nog iets voor hun gezinnen te verdienen. In de Java- en Sumatrastraat is nog steeds ventverbod en dagelijks ziet men de venters eenige meters de zijstraten in staan om hun handel te verkoopen. Gelukkig treedt de politie hier niet te scherp op, maar bij hun verschijning grijpt ieder naar de mand of kar, om een verbaal te voorkomen. De eenige dag per week, dat de venters rustig mogen staan, is “Ceram” en c.s. nog een doorn in het oog. Men houdt er niet de minste rekening er mede, dat deze venters ook vaders van gezinnen zijn voor wie zij het brood moeten verdienen en dat het aantal venters in Amsterdam niet door eigen schuld zoo hoog is gestegen. Maatschappelijke toestanden hebben hen tot dit bedrijf gebracht en nu komt de “Ceram” en c.s. hun ellende nog wat vergrooten. Mochten zij hun doel bereiken, zullen andere buurtvereenigingen hun voorbeeld volgen, dan zou dat hierop neerkomen, dat het gemeentebestuur eerst sanctie zou moeten vragen aan dergelijke vereenigingen enz. alvorens iets van dien aard te mogen toestaan.
186
Nu is de vraag, is deze markt noodig voor de Indische buurt? Iedere arbeider met schrale beurs, zal deze vraag bevestigend beantwoorden. Deze markt en de venters in deze buurt verspreid, drukken de prijzen der winkeliers geweldig. De afkondiging van het ventverbod voor deze straten, werd door laatstgenoemden dan ook met vreugde ontvangen. Het gemeentebestuur heeft in die dagen geen voldoende rekening gehouden met het feit, dat de Indische buurt een echte arbeidersbuurt is en de menschen heel zuinigjes moeten leven. De arbeiders hebben hier hooge huren en hooge belastingaanslagen. Hun levensmiddelen moeten zij dus zoo goedkoop mogelijk zien te koopen. Heeft “Ceram” als buurtvereeniging hier ook geen rekening mede te houden, of bestaat het ledental dezer vereeniging alleen uit den gegoeden middenstand en kapitalisten? Alle nieuwe dingen brengen moeilijkheden, dus ook deze markt. Met den goeden wil van het gemeentebestuur en den directeur van het marktwezen, is deze markt tot een der beste te maken, welke in de toekomst ook uitstekend voor dagmarkt geschikt zal zijn. […] In het belang der arbeidersbevolking in de buurt en ook in het belang van vele ventersgezinnen geef ik de leden van den raad van Amsterdam in overweging, zich niet tegen deze markt te verzetten en zich niet door de actie van de buurtvereeniging “Ceram” c.s. te laten beinvloeden. De gemeenteraad vergadert in juni 1930 over de kwestie. Niet alleen zijn protesten tegen de hulpmarkt gekomen van winkeliers, maar ook van 300 bewoners. Bovendien vormt de markt een belemmering voor voetgangers en rijverkeer, terwijl de Javastraat toch een hoofdstraat is. Tenslotte is de Dappermarkt vlakbij, en het gaat niet aan de markt uitsluitend te handhaven om de venters een standplaats te garanderen. Die kunnen trouwens nog wel op de Dappermarkt terecht, waar plaatsen over zijn. Er volgt een uitgebreide discussie. De heer Solkesz verklaart onder hilariteit, dat de kinderen in die straat niet kunnen slapen door het lawaai. Wethouder De Miranda (S.D.A.P.) verklaart, dat deze zaak is behandeld in de venterscommissie, waarin ook een vertegenwoordiger van de winkeliers zitting heeft. Deze commissie heeft met algemeene stemmen geadviseerd om deze hulpmarkt in te stellen. Intrekking van het ventverbod zou volgens haar de ongewenschte toestanden van vroeger weer terugbrengen en ongeregeldheden met de politie veroorzaken [strijd tussen venters en de politie, red.]. Spr. deelt mede, dat het voornemen bestaat een markthal te stichten voor den kleinhandel en die markthal zal komen in de Indische Buurt. Als dat plan spoedig ten uitvoer wordt gebracht kan de markt in de Javastraat worden opgeheven.[…] B. en W. hebben de opdracht te komen met een voorstel tot inrichting van een markthal voor de kleinhandel. Kennende de moeilijkheden, die in de Indische buurt bestaan, heeft men Publieke Werken opgedragen zulk een markthal te ontwerpen. Er is gepleit voor overbrenging van de markt naar een zijstraat. Dat is niet altijd mogelijk, op zulk een wijze gaat de markt verloren. Beter is een overdekte markthal. Dat is de oplossing van het vraagstuk en als de raad meewerkt om in deze buurt een dergelijke markthal spoedig te stichten, kan de markt in de Javastraat worden opgeheven. Het bestuur van de Buurtvereeniging was zeer voldaan over dit plan en nam met een hartelijken handdruk afscheid, toen deze mededeeling was gedaan.
187
De meerderheid van de raad besluit de zaterdagavondmarkt op de Javastraat niet tussentijds op te heffen of te verplaatsen. De geplande markthal voor kleinhandel staat er intussen nog niet. In september 1930 dient de Algemeene Ventersbond daarom een adres in bij de Amsterdamse raad, waarin gevraagd wordt om de proef van de markt op de Javastraat, die op 29 november afloopt, voorlopig te verlengen totdat de beloofde markthal voor kleinhandel voor de Indische Buurt in gebruik genomen kan worden. Inderdaad wordt de markt tijdelijk verlengd, terwijl ook toestemming gegeven wordt tot het houden van een markt op 24 en 31 december dat jaar. De plannen voor de markthal gaan intussen door en in juni 1931 debatteert de raad over de voorgenomen bouw van een hal op een inpandig terrein aan de Soerabajastraat. Voortgezet werd vervolgens de behandeling van de voordracht tot den bouw van een overdekten markthal voor den kleinhandel aan de Soerabajastraat (O.), welke bijna 2 1/2 ton zal moeten kosten. Veertien dagen geleden heeft de heer Carels (v.b.) zich er reeds tegen verklaard, hedenavond deed dit de heer Ter Haar (c.h.). Hij noemde zoo’n markthal vooreerst niet noodig, en voorts dit plan veel te royaal opgezet. Op de exploitatie zijn weinig gegevens overgelegd, maar uit de cijfers die bekend gemaakt zijn, blijkt wel, dat daarop jaarlijks duizenden verloren zullen worden. Bovendien vreesde spr., dat de wethouder met zijn bekende voortvarendheid, ongeacht het resultaat van deze proefneming, met plannen voor meer van zulke hallen zal komen. – Ik ben niet tegen een proefneming, maar dan in een buurt waar reeds een markt wordt gehouden, aldus vervolgens de heer Weiss, op het Dapperplein b.v., of bij de Albert Cuypstraat. Op zo’n proef zou zeker niet verloren worden en men zou er velen een genoegen mee doen. – Er zijn afschrikwekkende voorbeelden genoeg, vervolgde de heer Weiss, de tien miljoen voor de markthallen in West b.v., de grootsch opgezette hallen in Keulen, waar niemand komt enz. – De venters voelen niets voor deze hal, vervolgde de heer Weiss. De bedoeling is hen uit de Javastraat weg te halen, maar dáár verdienen zij hun broodje, dus dan had ook dáár, niet een kwartier er van daan, de hal moeten komen. […] Bovendien moeten de venters f 7,- per week betalen en daarvoor kunnen zij daar in de buurt ook een winkel huren. Met dat al was er nog geen goed woord over dit plan gezegd, want ook de heer Seegers (c.p.h.) spaarde de critiek niet. De menschen kunnen dit ingebouwde hok niet eens vinden, schamperde hij; iedereen loopt er voorbij [..]. Niemand ziet deze markt, ging de heer Seegers onverstoorbaar voort, om daarna te betoogen, dat z.i. deze voordracht een daemagogische manoeuvre is om te camoufleeren, dat de eigenlijke bedoeling is, de Zaterdagavondmarkt uit de Javastraat te verwijderen. […] Hij deed zelfs nog ‘n voorstel, nl. om wanneer deze hal er eventueel zal zijn, en de Zaterdagavondmarkt in de Javastraat daarheen overgebracht, het ventverbod voor genoemde straat op te heffen. Ook enige voorstanders van het plan komen aan het woord, maar de tendens is toch dat de hal veel te duur is en bovendien de bestaande winkeliers in hun bestaan
188
bedreigt. Wethouder De Miranda op zijn beurt verdedigt het plan en ook de lokatie. De keuze van deze lokatie hangt samen met de bestaande plannen de spoordijk te verhogen, waardoor de Indische Buurt, via een viaduct in plaats van via spoorbomen, veel toegankelijker zal worden. Uiteindelijk wordt er gestemd en het voorstel tot bouw van een markthal aan de Soerabajastraat aangenomen. Intussen zal de markt in de Javastraat voorlopig blijven bestaan. Dit is inmiddels niet naar de zin van de winkeliers, die in de markt een geduchte concurrent blijven zien en begin 1932 aan de raad om verplaatsing van de markt vragen naar het eerste deel van de Javastraat, dan wel de markt op te heffen. De heer BRUINSMA (N.P.) licht het voorstel nader toe; hij baseert de verplaatsing op grond van klachten van de winkeliers, uit het eerste gedeelte van de Javastraat naar het tweede gedeelte van die straat om die neringdoenden de overlast te besparen. […] De heer VAN HAMERSVELD (R.-K.) wijst erop dat de klachten over den toestand in de Javastraat als op dezelfde plaats markt is, niet zijn afgenomen. De winkeliers klagen enorm over de onaangenaamheden tijdens de markt. […] De heer CARELS (V.B.) meent eveneens dat een einde moet komen aan den toestand in de Javastraat tijdens die markt. De winkeliers hebben het toch al zoo moeilijk; het bouwen van de markt voor den kleinhandel in de Soerabajastraat schiet niet op. […] Wat ook door den heer WEISS (N.P.) wordt onderschreven. Bovendien klagen de winkeliers over het verontreinigen van die straat door de marktkooplieden. Het verkeer lijdt er ook onder; wel krijgen de bewoners van het tweede gedeelte van de Javastraat die onaangenaamheden, doch het verkeer lijdt dan niet onder het markthouden in die straat. Het voorstel ter verplaatsing van de markt wordt echter door de raad afgewezen, aangezien socialisten en communisten tegen stemmen. Vooralsnog zal de markt tot aan de voltooing van de markthal aan de Soerabajastraat worden gehandhaafd. Dit blijkt ook uit de bekendmaking van B & W eind 1932. De zaterdagse hulpmarkt op de Javastraat tussen Celebesstraat en Sumatrastraat wordt voorlopig gehandhaafd, in ieder geval tot april 1933, “met dien verstande dat de karren zullen mogen staan aan beide zijden van de trottoirs langs de trottoirbanden en dat op de markt uitsluitend levensmiddelen en bloemen moegen worden verkocht”. In april 1933 komt een nieuw verzoek van de winkeliersvereniging Javastraat om de markt dan nu toch op te heffen, maar ook dat wordt afgewezen: het bestaan van de zaterdagse hulpmarkt – waar ongeveer 50 kooplieden staan – wordt wederom verlengd, nu voorlopig tot 1 mei 1934. In juli 1934 wordt bekend dat de bouw van de markt voor de kleinhandel aan de Soerabajastraat wegens de crisis niet door zal gaan. De toestand van de kleine winkeliers in de Indische Buurt is inmiddels zo nijpend geworden, dat B & W heeft besloten van de bouw van de markthal af te zien, om de middenstanders uit de buurt het leven niet nog moeilijker te maken. De toekomst van de markt, die het leven van de kleine winkelier in de Javastraat ook zuur maakt, is daarmee ook
189
ongewis geworden. Uiteindelijk wordt in november 1934 besloten de zaterdagse hulpmarkt aan de Javastraat per uiterlijk 1 maart 1935 te verplaatsen naar de Sumatrastraat (in eerste instantie tussen Bankastraat en Insulindeweg), waar deze tot op vandaag de dag nog, als kleinste markt van Amsterdam, bestaat. Daarmee eindigt de geschiedenis van de zaterdagse hulpmarkt op de Javastraat.
De enige zondag dat er een gereformeerde kerkdienst in de Indische Buurt werd gehouden Het duurt tot eind jaren twintig voordat er gedacht wordt aan de bouw van een eigen gebouw voor de Gereformeerde Kerken in de Indische Buurt. Dat komt omdat vlak buiten de buurt, aan de Zeeburgerstraat, al in 1889 de reusachtige Funenkerk gebouwd wordt. De Funenkerk, met als architect Tjeerd Kuipers, is een van de vier Gereformeerde kerkgebouwen in Amsterdam voortkomend uit de Doleantie in 1886 – het uittreden van de Gereformeerden uit de Nederlands Hervormde kerk – onder leiding van voorman Abraham Kuyper. De andere zijn de Boomslootkerk, de Keizersgrachtkerk en de Raamkerk. De Funenkerk, centraal gelegen tussen de Oostelijke Eilanden, de Dapperbuurt en de (latere) Indische Buurt, is een zaalkerk in neo-renaisancistische stijl en kent maar liefst 1.620 zitplaatsen. Direct aan de kerk vastgebouwd is de Funenschool, in Amsterdam ook wel bekend als de Gereformeerde Lagere Scholol no. 5. De Gereformeerde Lagere School no. 6 zal later in de Javastraat gevestigd worden (A.W.F. Idenburgschool op nr. 126). Vlakbij de Funenkerk, maar nog net niet in de Indische Buurt, is in de jaren dertig het gebouwtje van de verwante C.J.M.V. Excelsior te vinden. Het pand op nr. 53a – dat in de loop van de geschiedenis vele namen en bestemmingen heeft gekend en waarin tegenwoordig De Regenboog gevestigd is – wordt ook wel het Padvindershuis (“de Zeeburght”) genoemd, naar een eerdere bestemming sinds de bouw in 1920. Als tussen 1920 en 1930 het nieuwe deel van de Indische Buurt vorm krijgt (het oude deel, het huidige noordwestelijk kwadrant, komt met name in de jaren 1900-1910 tot stand), worden vanuit de Gereformeerde Kerken initiatieven ontplooid om, naast de al actieve Nederlands Hervormde Elthetokerk en de Rooms-Katholieke Gerardus Majellakerk, wat meer in deze nieuwe buurt te gaan betekenen. De gereformeerde J.V. Onze Verwachting, die zich in eerste instantie vanuit de Commelinstraat op de Indische Buurt richt, verhuist al spoedig naar Wijkgebouw Eltheto aan de Javastraat en is daar enkele jaren gevestigd. Ook is er al vroeg een gereformeerde school in de Indische Buurt. In de tweede helft van de jaren twintig ontstaat er een heus kerkbouwplan voor de Indische Buurt. Het moet een kerkgebouw van bescheiden omvang worden. Er
190
vinden verkennende gesprekken met de Gemeente Amsterdam plaats, die in eerste instantie gunstig verlopen. In april 1930 doet de Commissie van Beheer van de Gereformeerde Kerk van Amsterdam daarom een verzoek aan B & W van Amsterdam haar een perceel te verkopen van 475 m2 aan het Ceramplein. Direct komt er echter verzet op gang van buurtvereniging Ceram. Ceram organiseert op donderdag 15 mei een protestbijeenkomst in het St. Bavohuis. Een groot aantal adressen tegen de kerkbouw wordt bij B & W ingediend. Met name vertegenwoordigers van de Communistische Partij Holland betogen dat, ondanks de toezeggingen van de gemeente, de buurtbewoners van de Indische Buurt behoefte hebben aan voldoende parkruimte, alhoewel het inderdaad een feit is dat volgens het bestemmingsplan hier bebouwing bestemd is (oorspronkelijk was hier een Badhuis gepland). Alhoewel de Christen-Democraten en ook de Rooms-Katholieken pleiten voor de bouw van de kerk, die immers slechts een klein deel (nl. 5%) van het plein in beslag zal nemen, gaat de Gemeente in oktober 1930 uiteindelijk overstag en gaat de bouw niet door. Het communistisch dagblad De Tribune triomfeert in een kort artikel: De gereformeerde kerk op het Ceramplein komt er niet Woensdag heeft de raad van Amsterdam de voordracht van B. en W. verworpen om een stuk van het Ceramplein te Amsterdam te verkoopen aan de geref. kerk te Amsterdam. De Indische Buurtvereeniging heeft al maanden een krachtige actie gevoerd tegen het plan om het plein door een “godshuis” te ontsieren. Deze actie is thans met succes beloond. Partijgenoot Seegers merkte in de raad op dat de bevolking in de buurt oordeelt, dat de kerk er niet komen moet. Daarmee is het plei beslist. In Rusland zou men een kerk zelfs sloopen, als de bevolking dit wenscht. De Anti-Revolutionaire Kiesvereniging Nederland en Oranje op haar beurt spreekt in reactie haar leedwezen uit met o.a. de woorden: De A.-R. Kiesvereeniging N. en O., op 14 november in groote vergadering in “Bellevue” bijeen; nam met groote verbazing en diep leedwezen kennis van het besluit van den gemeenteraad tot weigering van den bouw eener kerk op het Ceramplein: zij constateert met droefheid bij de beraadslaging de uiting van antipathie tegen het christelijk geloof, en gevoelt dit besluit als een grievenden smaad, het rustigste deel der Amsterdamsche bevolking aangedaan. Verontwaardigd gaat hier vervolgens het Sociaal-Democratisch Dagblad Het Volk op haar beurt enige dagen later weer op in: Wat een opwinding! […] Behalve de communisten, die nu eenmaal principieel tegen elke kerkbouw zijn, heeft geen der raadsleden ook maar een oogenblik den schijn gewekt van te handelen uit antipathie tegen het christelijk geloof. Zoodat van een ” grievende smaad” toch waarlijk geen sprake kan zijn.
191
Hoe een en ander ook zij: er komt definitief geen Gereformeerde kerk op het Ceramplein. De Commissie laat nu haar oog vallen op twee percelen en koopt de panden Eerste Atjehstraat 58 en Tweede Atjehstraat 55. De benedenruimten van deze panden worden verbouwd tot wijkgebouw, die tot opheffing van de Funenkerk blijven bestaan. In deze panden zijn onder andere de Gereformeerde Mannenvereniging Dr. A. Kuyper (later: Vrienden Kring), het Accordeon Orkest Hymnia, de Gereformeerde Vrouwenvereniging Brandende Harten, Zendingskrans Door Liefde Gedreven (werkt voor zendingsziekenhuizen in Indonesie en Suriname), meisjesclub Van Knop tot Bloem, jongensclub Weest Getrouw, de Bejaardenkring der Gereformeerde Kerk en de Kring Woord en Daad gevestigd. Ook het Gereformeerde evangelisatiewerk in de Indische Buurt heeft de Atjehstraat als uitvalsbasis. In eerste instantie richt men zich vooral op de jeugd met onder andere films; vanaf 1951 tot 1961 is evangelist J. Schouten, die zich meer op ouderen richt. Zondagschool wordt in het gereformeerde schoolgebouw gehouden aan Javastraat 126. Een enkele keer is in de Ajehstraat een gereformeerde kerkdienst gehouden. Dit vond in de Tweede Wereldoorlog plaats. Eind juni 1942 krijgt de Joodsche Raad te horen dat de Amsterdamse Joden in Duitsland te werk zullen worden gesteld. Die zomer vindt in Amsterdam een aantal grote razzia’s plaats. Hieronder een kort verslag van voor zover de enig bekende Gereformeerde kerkdienst in de Indische Buurt. Het verslag is afkomstig uit het boekje Herinneringen aan en rondom de Funenkerk. 1889 – 28 juli – 1964, van (scriba) J.F. Fleurbaay. Zoals reeds opgemerkt, is de kerk een zondag voor de meeste Funenkerkers niet bereikbaar geweest. Dat was de in-tragische zondag in de zomer van 1942, die bekend zal blijven als de zondag van de massale razzia’s onder de Joden. Al vroeg in de morgen was het gehele oostelijk deel van de stad beneden de Singelgracht hermetisch afgesloten door de bezettende macht. Dus ook de brug voor de Zeeburgerstraat. Bij de Muiderpoort of meer westelijk hoefde men het ook niet te proberen. Alleen de Funenkerkers, die van boven de Singelgracht kwamen, konden de kerk bereiken. Dat waren er uiteraard niet veel. Zij waren die morgen aangewezen op preeklezen. Want Ds. J. Vrolijk, toen te Zeist, die die morgen in de Funen zou voorgaan en, naar ik meen, logeerde ten huize van Dr. van ‘t Veer in de 2de Oosterparkstraat, kon de kerk ook niet bereiken. Daar stonden we dan met z’n allen: voor de burg; een Duitse officier en enkele manschappen op de brug: onvermurwbaar! Na enige beraad was de noodoplossing spoedig gevonden; op naar de Atjehstraat! En daar hebben we dan onder leiding van Ds. Vrolijk onze Eredienst gehouden. De beide lokalen puilden uit. In de middag zou Dr. Wielenga in de kerk voorgaan. Dat kon. Maar achter de ” Sperrlinie” was de toestand nog precies hetzelfde. Weer preekte Ds. Vrolijk in de Atjehstraat. En er was doopsbediening. Een wasstel op een tafeltje als was het een doopvont. En zo zijn we dan die zondag als groter deel van de Funenkerkgemeente daar bijeen geweest. Deze zegen van de Dag des Heren mocht toch ons deel zijn. Maar wat zich inmiddels aan het Muiderpoortstation en op de spoorlijn afspeelde, was erbarmelijk! Als vee werden onze joodse stadgenoten de goederenwagens ingedreven. Totdat de
192
schuifdeuren van de wagons dichtgingen. En daar gingen ze, naar we later zouden weten: de ellende en de rampzaligheid tegemoet. We ervoeren van heel dichtbij de orgie van het goddeloos regime. Vanaf begin jaren zestig vindt een grote uittocht uit de Funenkerk plaats. Dit hangt mede samen met het verhuizen van de oorspronkelijke bewoners naar de tuinsteden. Er wordt, met ds. J. van Tuinen, samenwerking gezocht met de Nederlands Hervormde Muiderkerk. Beide gemeenten zijn geinteresseerd in het appel tot het elkaar kerkelijk opzoeken, gedaan in 1961 door 18 predikanten uit zowel Nederlands Hervormde als Gereformeerde Kerken. In ieder geval vanaf 1970 (mogelijk al eerder) experimenteren Funenkerk en Muiderkerk met gezamenlijke kerkdiensten. In eerste instantie worden daarvoor de steeds minder bezochte tweede of avonddiensten voor gebruikt. Zo vormt de Funenkerk, na een laatste eigen dienst op maart 1974 (voorganger ds. J.H. Alderse Baas), samen met de Muiderkerk een nieuwe Samen-op-Weggemeente en trekt bij de laatste in. In 1975 wordt de Funenkerk aan de Zeeburgerstraat definitief gesloopt.
Politietoezicht Ingezonden bericht in het Volk, 23 juni 1930. Politietoezicht Amsterdam, 18 juni 1930 Herhaaldelijk ziet men in de Molukkenstraat, eindpunt lijn 3, voertuigen links van den weg rijden. Een enkele agent maakt er een opmerking over. De meeste doen echter of zij niets zien. Wachten totdat de passagiers uit de stilstaande tram zijn gestapt doen de meeste bestuurders niet. De Borneostraat is al eenigen tijd opgebroken. De trambaan is al opgehoogd grootendeels. Vóór de Sumatrastraat staat een betonmolen, terwijl materieel aan weerskanten op het voetpad ligt. Honderden kinderen moeten hier, bij aan- en uitgaan der scholen, oversteken. Waarom is hier nooit een agent te zien? Het rijverkeer ziet men aan beide zijden van den weg tegen elkaar inrijden. Door honderden menschen wordt gebruik gemaakt van den smallen, slechten weg tusschen de Joodsche begraafplaatsen. Dit zijn toch voetpaden. In plaats van den Zeeburgerdijk om te rijden, die uitstekend in orde is, jakkeren tientallen wielrijders dezen weg langs, waar slechts ruimte is voor een paar voetgangers om te passeeren. Het is toch bij verordening verboden op voetpaden te rijden. De enkele agent, dien men er wel eens ziet, zegt er niets van. Waarom deze wielrijders niet gedwongen den Zeeburgerdijk om te rijden? EEN BEWONER DER MOLUKKENSTRAAT
193
Joyriding In 1930 vindt waarschijnlijk wel het eerste geval van joyriding plaats in de Indische Buurt. Uit een garage aan de Zeeburgerdijk – vermoedelijk die van Lantinga op de nummers 176-190 – wordt in augustus een auto gestolen, die later leeg en onbeheerd teruggevonden wordt aan de Kramatweg. Er is landelijke aandacht voor het unieke geval.
Pater Bijlhout gaat naar de Oost Op zondag 17 augustus 1930 draagt Pater fr. Romualdus Bijlhout, Carmeliet, zijn eerste plechtige Heilige Mis op in de in december 1926 ingewijde Rooms-Katholieke Gerardus Majellakerk aan het Ambonplein. Assistenten zijn kapelaan H. Ulleman en Paters-Carmelieten de Rooy en Schwering. De predikatie wordt gehouden door Pater S. Reynenberg O. Carm., prior van het klooster te Boxmeer. Het zangkoor voert onder leiding van kapelaan Duyvis de Benedicamus Domino van Perosi uit. De oorspronkelijk uit Waalwijk afkomstige Bijlhout, die sinds 1927 diverse graden van wijdingen heeft ontvangen, blijft niet lang aan de Gerardus Majella in de Indische Buurt verbonden. Al op zondag 16 augustus 1931 moet hij alweer afscheid nemen van zijn parochianen. Bijlhout is namelijk aangewezen voor de missie en vertrekt een week later richting Java. In het Sint Bavohuis is voor de gelegenheid een tentoonstelling ingericht die gewijd is aan produkten uit Nederlands Indië. Daar is die zelfde zondag ‘s middags een afscheidsfeest, met een grabbelton en een tombola. ‘s Avonds om 20.00 uur houdt Pater Bijlhout nog eens een lezing met lichtbeelden over Java, afgewisseld door een declamerend jongens-spreekkoor. Pater Bijlhout komt in september 1931 aan in Tandjong Priok en heeft als missiegebied Oost-Java. Bijlhout komt terecht in de Heilig Hartparochie te Malang (in 1923 door de Carmelieten als missiegebied overgenomen van de Jezuïeten), waar tussen de 5 en 10.000 katholieken te vinden zijn. Overigens behartigt Pater Bijlhout hier de belangen van de Europese Katholieken in de parochie, terwijl een collega zich over de inlandse Katholieken ontfermt. In 1934 geeft Pater Bijlhout een cursus aan de Volksuniversiteit van Malang, getiteld “Het psychologische van de Maria-leer” en in 1936 een lezing over “Waar en valsch feminisme”. Begin 1937 bezoekt Pater Bijlhout, inmiddels adviseur van de Katholieke padvinders van Malang en inmiddels bekend als padvinderspecialist bij uitstek, met een paar Oost-Javaanse padvinders het Eucharistisch congres te Manilla. In 1940 wordt Bijlhout als derde legeraalmoezenier benoemd, met als werkgebied Oost Java. Over zijn belevenissen in oorlogstijd en gedurende de Indonesische onafhankelijkheidstrijd is
194
weinig bekend, maar hij overleefde ze in ieder geval beide: op 14 juni 1954 viert Romualdus Bijlhout zijn 25-jarig priesterschap te Malang.
Het jonge Pieter Jellen-werk Pieter Jelles Troelstra is als mede-oprichter van de partij in 1894 de grote man van de in de Indische Buurt belangrijke socialistische politieke partij het S.D.A.P. Alhoewel de initiator van de mislukte revolutie in 1918 zijn partijvoorzitterschap in 1925 overdraagt en zijn politieke invloed daarmee sterk afneemt, blijft hij een levend idool voor de socialistische arbeiders. Vanuit deze idealisering van grote voorganger Troelstra wordt ergens eind jaren twintig door de Arbeiderssportbond van de S.D.A.P. het zogenaamde Jonge Pieter Jellen-werk in het leven geroepen: sportactiviteiten voor kinderen van 6-12 jaar, om kinderen in de invloed van eigen kring te houden. Een toelichtend artikel uit het Volk van 22 augustus 1930 luidt als volgt. Het Jonge Pieter Jellen-werk van den Arbeiderssportbond. Gezonde uitspanning voor de kinderen. Het groepsbestuur der Jonge Pieter Jellen van de Arbeiderssportbond schrijf ons: Nu de schoolvacanties geëindigd zijn en de lokalen weer te onzer beschikking staan, hebben de oefeningen in alle wijken weer een aanvang genomen. Onze Jonge Pieter Jellen-groep mag zich in een gestadigen groei verheugen en met een totaal van ruim zeshonderd kinderen, die op het oogenblik bij ons zijn aangesloten, slaat Amsterdam lang geen slecht figuur. Er heerscht een prettige geest onder de kinderen, er wordt Woensdags- en Zaterdagsmiddags met ijver geoefend en niets staat deze groep in den weg om zich nog verder uit te breiden. Evenwel, in de rijen der partijgenooten en modern georganiseerden, schijnt de beteekenis van ons werk nog niet voldoende doorgedrongen te zijn. Nog duizenden kinderen van 6 tot 12 jaar zijn in andere vereenigingen georganiseerd en vallen zoodoende buiten de invloedssfeer onzer eigen sportbeweging, die door zoo geheel andere motieven geleid wordt dan de z.g. neutrale sportbeweging. Wij nemen aan, dat het veelal onbekendheid met ons werk is, welke hiervan de oorzaak is en niets zou ons dan ook liever zijn, dan wanneer de ouders eens een kijkje kwamen nemen bij de verschillende oefeningen, welke thans weer regelmatig plaatsvinden of wanneer de kinderen zelf eens mogen komen kijken in de oefenlokalen om te zien of zij ook graag in onze clubjes zouden worden opgenomen. Het Jonge Pieter Jellen-werk vindt in de Indische Buurt plaats in de openbare Rijcklof van Goensschool aan Zeeburgerdijk 54. De activiteiten worden in de jaren dertig vermoedelijk georganiseerd door de familie Bos van Zeeburgerdijk 214, die sterk gelieerd is met de Arbeiderssportbond en ook de leiding heeft van de zogenaamde Vendelgroep in de buurt. Andere belangrijke socialistische jeugdorganisatie in de Indische Buurt is het A.J.C. De Jonge Pieter Jellen blijven in ieder geval tot 1940 functioneren; de Nederlandsche Arbeiderssportbond blijft tot
195
1941 bestaan. Er worden voor de Jonge Pieter Nellen onder andere een zangbundel en een instructieboekje voor jeugdleiders en -leidsters uitgegeven; de organisatie heeft een eigen tijdschrift, Ruim Baan.
De Nederlandse vlag misbruikt De Moskouse showprocessen van 1930, waarin diverse Russische wetenschappers en economen ter dood veroordeeld werden voor het tegenwerken van de industriële ontwikkelingen van de Soviet Unie (de doodstraffen werden later omgezet in langdurige gevangenisstraffen) leiden tot groot enthousiasme bij de Amsterdamse communisten. Na een avondvergadering in Carré trekken op 7 december 1930 ongeveer duizend betogers door de stad, richting Indische Buurt. Hierbij worden niet alleen rode vlaggen vertoond, maar is ook sprake van het meedragen van een Nederlandse vlag met daarop de tekst “Redt ons uit den klauw, van rood, wit, blauw”. Op de Zeeburgerdijk komt het tot een gespannen situatie, wanneer de demonstranten weigeren plaats te maken voor een aankomende tram. Nadat agenten met de gummi-stok dreigen, laat de menigte de tramwagen echter passeren. De volgende dagen wordt er in landelijke dagbladen uitgebreid schande gesproken van het misbruik van de Nederlandse vlag.
Het massaal spreekkoor Uit het Volk, dagblad voor de arbeidersbeweging, 4 april 1931, naar aanleiding van het Spreekkoor van Vrouwenbeweging De Graal in het Olympisch Stadion, 8 april 1931. Het massaal spreekkoor Ook mij zijn de geheimzinnige pamfletten opgevallen en zelfs enige winkeliers waar deze hingen, wisten mij niet te zeggen, dat dat van uitging. Thans ben ik iets wijzer geworden, althans uit de St. Gerardusklok, weekblad voor de katholieken in de Indische Buurt, waarin een artikel over dit feest staat. Onder meer: "..... Een grootsche katholieke demonstratie zal het wezen, een fiere openlijke belijdenis van liefde voor Christus' kruis....." Van fier en openlijk gesproken. Ze durven op de kennisgevingen niet te zeggen van wie het uitgaat. Verder staat er: ".....Dat is Roomsche solidariteit...... Het Stadion is groot, maar het moet te klein zijn, nu de katholieken met laaidend enthousiasme hun hulde komen brengen aan het koninklijke paaskruis....." En nu komt de aap uit de bouw: ......Waar men in Oost-Europa het kruis nederhaalt, daar zullen wij, Nederlandsche katholieken, het kruis oprichten in ons midden....." Dus joden, atheïsten, communisten, klerikalen enz. allen naar het Stadion, 2en Paaschdag en de katholieke pers kan daveren van geweldig katholiek enthousiasme en wat dies meer zij.
196
Met partijgroet, A. Huisman, Zeeburgerdijk 148-III
Optreden van Corry Vonk in het Bavohuis Cornelia Diderika Vonk, met als artiestennaam Corry Vonk wordt in 1901 in Amsterdam Oost in de Vrolikstraat geboren als dochter van de theatermeester van Carré. Ze debuteert op 12-jarige leeftijd bij Bep de la Mar en treedt in de jaren dertig op in Nederlandse speelfilms. In 1936 komt ze bij het ABC-cabaret van Wim Kan, met wie ze later trouwt en bij wiens oudejaarsconferenties in de jaren vijftig tot en met zeventig ze vaak een klein bijrolletje vervult, vaak met de klassieker ‘Het konijn is dood’. In de dertiger jaren beleeft ze echter haar grootste populariteit. Met name in de kindermusical Mickey Mouse schittert de klein van gestalte zijnde Corry; zij viert in 1931 in deze productie haar twaalf-en-half jarig jubileum. Een aantal bewoners van de Indische Buurt weet in 1931 de beroemde Corry Vonk samen met haar vaste parnter Dick van Peursen te strikken voor een optreden in het Bavohuis. De voorstelling is een groot sukses en wordt in enkele weken nog tweemaal herhaald. Vonk en van Peursen doen overigens niet alleen het Bavohuis aan met hun kindermusical, maar trekken met het suksesvolle programma de hele stad door. Zo wordt eind 1932 de honderdste Mickey Mouse uitgevoerd. Hoofdpersoon van de kindermusical is Piet Verbunt, ook wel Mickey Mouse genaamd. Deze wordt door een tovenaar in de echte Mickey Mouse veranderd. De rol wordt door Corry Vonk met haar gebruikelijke stoere jongensachtigheid gespeeld, wat critici destijds sterk aansprak, maar in de loop der tijden bij het publiek enigszins aan geloofwaardigheid begon in te boeten.
Brand in de Javastraat Uit de Tribune, 9 april 1931 Uitslaande brand in de Indische Buurt te Amsterdam. Een kofferzaak in de Javastraat verwoest ZENUWACHTIGE BEWONER AAN DEN VOET GEWOND. De Indische Buurt te Amsterdam was Dinsdagavond het tooneel van het optreden van de brandweer tegen een fellen brand. Deze vond plaats in een leer- en kofferwinkel annex werkplaats van Nauwens, gevestigd aan de Javastraat 72. Op het brandgeroep snelden de bovenbewoners het huis uit en een familie nam de wijk met medeneming van een klein kindje. Een bewoners van de tweede étage voelde zich geroepen de ruit van de winkeldeur in te trappen, waardoor het vuur nog werd aangewakkerd en de man zelf een ernstige snijwond aan de voet bekwam. Per autoziekenwagen werd hij weggebracht en in het gasthuis verbonden. De motorspuit van den post Dapperstraat, die het dichtst bij gelegen is
197
VOND NATUURLIJK DE SPOORWEGOVERGANGEN GESLOTEN weshalve een omweg langs den Zeeburgerdijk gemaakt moest worden. Daarna kwamen de motorspuit en motorladder van de hoofdwacht Nieuwe Achtergracht. Met vier stralen werd het vuur aangetast, dat ruimschoots voedsel vond in de koffers en in het cartonmateriaal. Nadat het gevaar voor uitbreiding geweken was, sloegen nog telkenmale vlammen uit de verkoolde koffers en uit de stapels karton. Voorts bleek het vuur over de geheele lengte tusschen het plafond en den vloer van de eerste verdieping te zitten, zoodat er rijkelijk gekapt en gebroken kon worden, alvorens de laatste vonk verdwenen was. De winkel, het tusschenvertrek en de werkplaats brandden finaal uit. De bovenverdiepingen kregen rookschade. De oorzaak van de brand is onbekend. In de drukke volksbuurt bracht de gebeurtenis een groote menschenmenigte op de been, waarvan eenigen door een gesprongen brandslang een nat pak kregen.
Verkiezingsstrijd tussen C.H.U. en A.R.P. In de Indische Buurt is de (confessionele) Nederlands Hervormde Elthetokerk sterk verbonden met de Christelijk-Historische Unie. Deze houdt ook verkiezingsbijeenkomsten in het Wijkgebouw van de Elthetokerk aan de Javastraat, zoals een avond in juni 1931, waarop zowel ds. Van Hoogenhuyze spreekt als de Hersteld Evangelisch Lutherse ds. A. Klinkenberg. De verkiezingen komen eraan en het is de bedoeling dat de Nederlands Hervormden C.H.U. stemmen, terwijl de Gereformeerden van de Funenkerk aan de Zeeburgerstraat traditioneel massaal voor de A.R.P. kiezen. Meestal weet men elkaar verder uit de weg te blijven, maar mogelijk is de verkiezingsstrijd in 1931 extra fel. Hoe het ook zij, er wordt in juni 1931 op de Nederlands Hervormde Elthetokerk een afbeelding van de A.R.P.-man Colijn geschilderd. Dominee Van Hoogenhuyze stuurt hierop een ingezonden protest in in De Amsterdammer, waarin hij opmerkt: “Laat ons gevoeligheden vermijden. Langs dezen weg mag ik misschien vragen aan de anti-revolutionaire kalkers de hervormde kerkgebouwen te ontzien.” In hoeverre zijn oproep sukses heeft gehad vertelt ons de geschiedenis helaas niet. Wel wordt in de loop van de jaren dertig de verkiezingsstrijd in de Indische Buurt tussen alle partijen steeds agressiever gevoerd. Overigens is de A.R.P. (ca. 10% van de stemmen) in de Indische Buurt in deze jaren aanmerkelijk groter dan de C.H.U. (ca. 5% van de stemmen). Dit geeft echter niet zonder meer de verhoudingen in de buurt weer van het protestantse kamp. Gereformeerden stemmen vrij uniform op de A.R.P., terwijl het spectrum bij de Nederlands Hervormden traditioneel breder is.
198
Eigenaar steenloods velt steenzetter met hamer Wanneer in juli 1931 de dochter van een houder van karrenloods in de Menadostraat in het huwelijk treedt met de zoon van een steenzetter van Kattenburg, is laatstgenoemde, die bekend staat als een berucht vechtersbaas, het er niet mee eens en komt ter plekke verhaal halen. Buiten aan de loods staande, eist hij een bedrag van enige honderden guldens ter verzoening. De loodshouder kan zich hier echter niet in vinden en weigert hem het gevraagde bedrag te overhandigen. Hierop gaat de steenzetter de loodshouder prompt te lijf. De loodshouder laat zich echter niet op de kop zitten door de steenzetter en grijpt een hamer, waarmee hij de laatste in enige hevige slagen op het hoofd buiten bewustzijn slaat. De steenzetter wordt door de politie in bewusteloze toestand naar het ziekenhuis vervoerd.
Iepen De Javastraat heeft in eerste instantie nabij het Javaplein een verhoogd middengedeelte met plantsoen. Dat plantsoen is geen succes en maakt begin jaren dertig een een slecht onderhouden en armetierige indruk. Daarom is er weinig protest als de Gemeente besluit de Javastraat in zijn geheel op de schop te nemen en daarbij mede het plantsoen te verwijderen. Alleen de venters maken bezwaar tegen de plannen. Ze zien in de enorme verbreding van de trottoirs die op het programma staat en ten koste van de ventmogelijkheden gaat, een moedwillige zet van de winkeliers in de straat, om hen het venten in de Javastraat nog verder onmogelijk te maken. Ook het opheffen van ventwegen elders in Amsterdam Oost is een grote zorg van de secretaris van de Algemeene Ventersbond, de op de Niasstraat woonachtige heer B. Worms. Zomer 1931 is het zover. Het middendeel van de straat wordt verwijderd, het trottoir verbreed en nieuwe bomen, iepen, worden aangeplant. Deze iepen, waarvan een aantal al een in eerdere fase is aangeplant, worden in de loop der tijden groter en gaan steeds meer een identiteitbepalend karakter voor de straat aannemen. Vandaar dat door diverse politieke partijen en andere belanghebbenden een groot bewonersprotest georganiseerd wordt wanneer Stadsdeel Zeeburg in 2005 het nieuwe ontwerp voor de Javastraat bekend maakt. De Javastraat, die op dat moment een sterk verrommelde en chaotische indruk maakt, moet worden opgestoten in de vaart der volkeren volgens het ontwerp 'Wereldpassage'. Onder andere de uit hun krachten gegroeide iepen dienen gekapt te worden en vervangen door nieuwe, jonge bomen. De in het Oostelijk Havengebied gevestigde milieugroep Groen & Blauw neemt het voortouw en start een handtekeningenactie, gevolgd door het burgerinitiatief 'Geen bomenkap Javastraat', dat in september 2006 380 handtekeningen van bewoners aan het Stadsdeel aanbiedt, maar verder als dusdanig niet wordt meegenomen in de
199
besluitvorming. Alle politieke lichten gaan eind 2006 op groen en ook een rechtzaak aangespannen door Groen & Blauw biedt geen soelaas. Eind januari 2008 is het dan zover. Activisten, daartoe opgeroepen door de website Indymedia, zijn in de bomen geklommen en hebben zich vastgeketend. Met enige moeite weet boomverzorgingsbedrijf Pius Floris met politiebegeleiding in enkele dagen de iepen te verwijderen, die vervangen worden door jonge exemplaren van de Amerikaanse Esdoorn, die tot en met de dag van vandaag in de straat te bewonderen zijn.
Rotte vis Uit de Tribune, 10 augustus 1931 Ondeugdelijke visch bij de gemeente vischvoorziening PAS AFGEKEURD, TOEN DE KOOPERS ER MISSELIJK VAN WERDEN Een abonné uit de Indische buurt te Amsterdam schrijft ons: “Gaarne zag ik ter waarschuwing aan medekameraden het onderstaande geplaatst in ons dagblad de Tribune. Uit onderstaande blijkt weer eens, dat de gemeentelijke vischvoorziening, welke de gemeente hoopen geld kost, zooveel mogelijk de kosten zoekt te verminderen, door aan de arbeiders oneetbare visch te verkoopen. Donderdagmorgen kocht ik in de gemeente-vischhal Sumatraplantsoen, 6 haringen. Toen ik 5 minuten later in huis was en aan de ontbijttafel zat, kwam er zoo’n onwelriekende lucht in de kamer, dat mijn vrouw en een familielid beiden van tafel liepen naar de W.C., omdat zij ineens onwel werden van de stank en ik tot de ontdekking kwam, dat dit van de haring kwam. Ik ging er mede terug naar de gemeentehal, maar de man gaf ten antwoord, dat dit versche haring was en ze niet wilde terug nemen. Ik deponeerde ze toen op het politiebureau Zeeburgerijk, alwaar de keuringsdienst werd opgebeld. Toen ik daar was, durfde zoo’n kerel met strepen op z’n mouw nog te beweren, dat ik wel een beetje overdreven deed en dat ook hij niets rook. Op mijn aandringen werd dan toch de keuringsdienst gewaarschuwd, en na een poosje kwam er een heer bij mij thuis en bracht mij het geld terug en zei dat de haring voor de consumptie ondeugdelijk was. Nu vraag ik me zelf toch af, ieder jaar moet er zoo’n kapitale som uitgegeven worden voor controle etc., en nog worden de arbeiders rotte visch in hun maag geduwd, en waar blijft nu het procesverbaal? Laat dit eens een kameraad gebeuren die met een kar langs de straat z’n brood moet verdienen, dan zou die politieheld het wel ruiken en de man liefst ten gronde helpen. Ja, ja, dat democratisch politie-corps hier weet wel dat ze alleen aan de kant van het kapitalisme moeten strijden, de arbeiders weten ze alleen af te ranselen.
200
Abonné R.”
Hersteld Luthers aan de Toministraat In 1791 scheidt een kwart, bestaande uit meer behoudende leden, van de Evangelisch Lutherse Kerk in Amsterdam zich af en sticht een eigen gemeente, de Hersteld Lutherse Gemeente. Ook elders sloten (delen van) Lutherse gemeentes aan, zoals in Enkhuizen, Hoorn en Medemblik. Voorganger van de Amsterdamse gemeente wordt de van oorsprong Amsterdamse predikant Johannes Hamelau (1737-1804). In eerste instantie vergadert de gemeente zondagochtend in de Nieuwe Walenkerk (hoek Prinsengracht/Molenpad) en zondagavond in de Gasthuiskerk aan de Arie Biemondstraat 103, tussen de Overtoom en de Kinkerstraat. Op de Kloveniersburgwal verrijst enige jaren later het eerste eigen Hersteld Lutherse kerkgebouw in Amsterdam. De Hersteld Lutherse Gemeente ontwikkelt zich geheel los van de grotere Evangelische Lutherse Kerk en heeft in de Amsterdamse wijken in de eerste helft van de twintigste eeuw haar eigen kerken en eigen verenigingsgebouwen. Zo wordt op 14 september 1930 wijdt in de Euterpestraat in Zuid de de Lutherkapel ingewijd, en op 6 september 1931 in de Indische Buurt de Rogatekapel aan de Toministraat. Tijdens de inwijding door predikant A. Klinkenbergh Azn. bespeelt beiaardier J. Vincent het orgel. De Rogatekapel wordt gebouwd op initiatief van de op 4 maart 1931door J.C. Londt en C.G. Londt-Prins opgerichte Stichting voor de oprichting en instandhouding van een evangelisatiegebouw in de Oostelijke Wijk der Hersteld Evangelisch-Luthersche Gemeente te Amsterdam. De kerkzaal met orgel bevindt zich op de begane grond van een woningcomplex, dat omgrenzend ter exploitatie gebouwd werd. Per november 1937 draagt de Stichting, die ook voor de bouwkosten heeft zorggedragen, het gebouw schuldvrij over aan de Amsterdamse Hersteld Evangelisch-Lutherse Geneente. Wijkpredikant ds. A. Klinkenberg J. Az.. wordt opgevolgd door ds. P. Neideck. Vanaf 1940 raakt deze in bespreking met de Evangelisch Luthersen, met als doel om tot een hereniging te komen. Het is daarbij wel de bedoeling dat minimaal in de Lutherkapel, de Rogatekapel, de Spuikerk en Elim rechtzinnige predikanten zullen voorgaan. De Hersteld Lutherse Gemeente heeft het op dat moment erg moeilijk. Met name de waarde van de aandelen is sterk achteruit gegaan. Uiteindelijk zal de fusie in de oorlogsjaren niet tot stand komen. Wanneer in 1952 uiteindelijk wél de hereniging van de Hersteld Lutherse Gemeente en de Evangelisch Lutherse Gemeente platsvindt, wordt de Rogatekapel weer Evangelisch Luthers. De kapel blijft in gebruik tot 2 januari 1983. Hierna wordt het gebouw op initiatief van voorpostambtenaar Jan Beerenhout overgedragen aan de
201
Marokkanse gemeenschap en ingericht als moskee. Tegenwoordig zijn in de voormalige Rogatekapel aan de Toministraat woningen gevestigd.
Samuel Verdoner, de laatste gazzen van de Indische Buurt Samuel Verdoner, geboren op 25 oktober 1911 is vanaf begin jaren dertig actief in het Joodse verenigingsleven. Hij is de zoon van Moses Verdoner, die aan de Weesperzijde 141 huis woont. Zelf woont Samuel Verdoner later met zijn gezin op de Linnaeuskade 33 (boven). Verdoner is in eerste instantie – vanaf 1931 – vooral actief voor jeugdverenigingen als Nachaniël (Watergraafsmeer) en Tsengirei Rechouwous. De laatste vereniging, die samenkomt aan Zeeburgerdijk 226, bij de begraafplaats, is speciaal opgericht vanwege de wervende activiteiten onder de Joodse jeugd door het Leger des Heils in de Indische Buurt, en is bedoeld om jongens boven 9 jaar op Sabbathmiddag (aanvang 14.30 uur) aangenaam bezig te houden. Verdoner is in eerste instantie tweede leider, onder hoofdleider L. Gobes. Zeer betrokken is ook de familie de Vries. De heer H. de Vries is in 1914 benoemd tot bewaarder van de begraafplaats en veel bijeenkomsten vinden in de woning van de familie plaats. Donderdag 21 april j.l. [1932] den tweeden Seideravond, heeft “Tsengierei Rechouwous” voor hare jonge leden de gelegenheid opengesteld, om den seider te vieren. Daar er al spoedig, na de Seideraankondiging, ook vele verzoeken van niet-leden bij het bestuur binnenkwamen, besloot het ook deze toegang te verlenen. In het clublokaal, dat Zeeburgerdijk 226 gevestigd is, had de fam. de Vries de seidertafel reeds op onberispelijke wijze ingericht. Nadat alle aanwezigen hartelijk waren verwelkomd, sprak de heer S. Verdoner eenige waardeerende woorden, wegens de keurige wijze, waarop alles georganiseerd was. Spoedig werd het woord gegeven aan den heer M. Ansel, die de leiding van den “voor-Seider” op zich genomen had, van welken taak hij zich op loffelijke wijze kweet, evenals genoemde heer Verdoner, die als leider van den “na-seider” functioneerde. Het geheel had dan ook een vlot verloop, dank ook zij de diverse leiders, die, zoo vaak dit noodig was, assisteerden. Natuurlijk werd het, voor de kinderen, niet onbelangrijke gedeelte van den Seider, “men ete naar welgevallen”, niet vergeten. Toen dien avond het geluid van het laatste “arme lam” weggestorven was, bedankte de heer L. Gobes alle aanwezige leiders voor de eminente wijze, waarop allen zich van hun vrijwillige taak gekweten hadden. Ook de verschillende schenkers van giften, die den seider hebben mogelijk gemaakt, werden niet vergeten. Tenslotte dankte spr. den heer en mevrouw de Vries voor alle medewerking, die de vereeniging van hen ondervindt. De heer de Vries drukte vervolgens de ouders, die ondertusschen waren binnengekomen, op het hart, hun kinderen naar de Joodsche school en op Sjabbos naar Ts. Rech. te zenden. Nadat de heeren Ansel, Verdoner, de heer Kleinhaus en mej. Wegloop nogmaals bedankt waren voor de opofferingen, die zij zich getroost hadden, spoedden zich de kinderen, uiterst voldaan, naar huis. Ook in 1933 wordt er weer een seideravond voor de jeugd gehouden. Op 26 augustus 1933/4 eloel 5693 verlooft Samuel Verdoner zich met Marie Wagenaar
202
(1914), zijn latere vrouw, met wie hij in respectievelijk 1940 en 1942 twee dochters zal krijgen. Samuel Verdoner is zeer vaak spreker op de vaste bijeenkomsten op Sabbath-middag en bezoekt op 16 juni 1934, samen met L. Gobes, met de kinderen het Rijksmuseum. De familie Hartog de Vries (Zeeburgerdijk 226) zorgt na afloop weer voor een onthaal bij hen thuis, waar de kinderen ontvangen worden. Gobes neemt in juli 1934 afscheid van Tsengierei Rechouwous wegens vertrek naar Maastricht. Samuel Verdoner houdt inmiddels in augustus 1934 proefdienst op Sabbath in de Synagoge van Rechouwous, die op dat moment aan Insulindeweg 169 gevestigd is. Enige weken later wordt bekend gemaakt dat Verdoner tot voorlezer (gazzen) en cursusleider (Tourou-verklaring, Raschie, Maimonides) van de Synagoge van de Indische Buurt is benoemd. Overigens blijft hij ook zijn activiteiten bij Tsengierei Rechouwous uitoefenen. Op donderdag 6 september 1934 wordt Samuel Verdoner als gazzen en cursusleider geinstalleerd. De heer S. Verdoner is Donderdagavond 6 Sept. j.l. geïnstalleerd als Gazzen en cursusleider bij de Vereeniging Rechouwous in een ten huize van den Heer J.M. Hangjas gehouden bijeenkomst, welke ook door Rabbijn Ph. Coppenhagen, Eere-voorzitter en geestelijk adviseur der Vereeniging werd bijgewoond, heeft de Voorzitter, de Heer A.L. v. Leer, den nieuwe functionaris met zijn benoeming gelukgewenscht. De heer Verdoner is voor de Vereeniging geen onbekende, als leider der jeugd is hij reeds nuttig werkzaam geweest. Spr. hoopt, dat hij ook in zijn nieuwe functie succes zal hebben en dat het hem gelukken zal den godsdienstzin, die in het stadsdeel nog sluimerend is, op te wekken. De heer Verdoner dankte voor de tot hem gerichte woorden en beloofde al het mogelijke te doen om de verwachtingen niet teleur te stellen. Nadat ook nog de bestuurders, de heeren H. Leeser en J. Cohen, het woord hadden gevoerd, werd de bijeenkomst met een woord van dank aan het echtpaar Hangjas voor de gastvrije ontvangst door den Voorzitter gesloten. In de feestelijk verlichte synagoge heeft Mevrouw De Vries-Rooselaar namens de Damesvereeniging gelukwenschen aangeboden. Spr. deelde mede, dat de Dames den inventaris van de synagoge verrijkt hebben met een stel nieuwe loopers. De nieuwbenoemde Gazzen ging hierna op aangename wijze in het avondgebed voor. De dienst werd opgeluisterd door een koortje onder leiding van den Heer Louis van Maarsen, dat ook nog omar rabbi elngozor en mismour lesoudo zong. Rabbij Coppenharen sprak naar aanleiding van de woorden “attem nitsoowiem hajoum”. Spr. huldigde de Dames voor wat zij doen, om het bedehuis te verfraaien en de knapen voor hun mooien zang. Den nieuwen functionaris weer Spr. er op, dat hij zijn bemoeiingen niet tot de sjoel heeft te beperken. Hij zal ook zijn aandacht aan de jeugd te schenken hebben en zich moeten interesseeren voor wat er in de toekomst in de buurt gedaan kan worden om ‘t Joodsche leven tot bloei te brengen. Vooral in deze dagen is de taak van den voorganger moeilijk en zwaar. Maar ook voor hem geldt dat het “kie koorouw hadoowor”, dat de zaak nabij is en wel “befiegoo oewilwoowegoo”. Hij heeft het in zijn macht om resultaten te
203
bereiken, als maar wat de mond uitspreekt, voortspruit uit het hart. Wat de nieuwe functionaris in dit stadsdeel heeft gedaan, ook als leider van cursussen, doet het beste voor de toekomst verwachten. Spr. besluit met den wensch “wegoojiesjoo weroowiesoo”. Leven zult gij voor uw taak en vruchten verspreiden. De Heer Verdoner heeft voor de vriendelijke woorden van den Rabbijn dank gezegd. Als sjammes en hulp-Gazzen in het Betonsorp, waartoe hij door de Vereeniging Nachaliël benoemd werd, heeft hij zich voor zijn taak kunnen voorbereiden. Veel is Spr. bovendien den Heer de Jong, Voorlezer ter Linnaeusstraat-Synagoge – die den synagogedienst bijwoonde – verschuldigd, alsmede den Secretaris van Rechouwous, den Heer H. de Vries. Spr. bid G. zegen op zijn werk af en wenscht, de Vereeniging een tijdperk van groei en bloei toe. Met het zingen van ngolijnoe en jigdal werd de plechtigheid besloten. Samuel Verdoner vervult zijn taak met ere en blijft zich in het bijzonder op de jeugd richten. Hij wordt in juni 1936 benoemd als onderwijzer van de godsdienstige school van de Amsterdamse Hoofdsynagoge. Met Rechouwous gaat het minder goed. Er is geen eigen jeugdlokaal meer in de Indische Buurt en wegens de crisis is er weinig geld. De heer Verdoner wijst er op, dat het jeugdwerk ernstig belemmerd wordt door het gemis van een behoorlijk lokaal. Met een subsidie van f. 100,- kan in een leemte worden voorzien. Spr. doet een beroep op het kerkbestuur, dat voor het jeugdwerk in Zuid een lokaal in het Muzieklyceum heeft gehuurd, om ook Rechouwous ter wille te zijn. In de Indische Buurt is het niet de reform, die bestreden moet worden, maar de zending, die door haar Kerstgaven de Joden voor zich tracht te winnen. Het Bestuur wordt naar Beis Jisroel verwezen, maar krijgt bij deze vereeniging steeds nul op het kekwest. Men zegge niet, dat de Indische Buurt dood is. Reeds mocht het spr. gelukken 8 kinderen voor de godsdienstschool te winnen. Is er een behoorlijk jeugdlokaal, dan zullen er zeker meer volgen. Toch gaan er nog altijd 35 kinderen mee op het uitstapje in augustus 1937 naar Ouwehands Dierenpark in Rhenen. Eind maart 1938 wordt het 12,5-jarig bestaan van Rechouwous gevierd. Hoewel dit in een opperbeste stemming verloopt, beginnen steeds zwaardere schaduwen over het leven in Joods Amsterdam te hangen. Het jaarlijks reisje gaat dat jaar naar Arnhem. Somber wordt begin 1939 gesproken over de treurige toestand der geloofsgenoten in het buitenland. Een excursie gaat dat jaar naar de Joodsche Invalide. Begin mei vindt weer de traditionele viering van de seideravond plaats met de jeugd van Tsengierei Rechouwous. Verdoner is inmiddels ook ‘bewaarder’ van de begraafplaats Zeeburg geworden en wordt voor de eerste keer vader. Op 10 mei 1940 vallen de Duitsers Nederland binnen. De Synagoge wordt gesloten en een groot aantal Joodse gezinnen verlaat de buurt. Desalniettemin draagt het
204
bestuur van Rechouwous in augustus 1940 Samuel Verdoner op het cursus- en propagandawerk in de Indische Buurt weer op te pakken. Nog enige bijeenkomsten worden gehouden, waaronder op Linnaeuskade 33-I, waar Samuel Verdoner woont met zijn vrouw Marie Verdoner-Wagenaar en zijn dochtertje Nannie Carry. Tweede dochtertje van het gezin, Carry Josephina, wordt volgens de beschikbare gegevens in 1942 geboren. De familie Samuel Verdoner is in ieder geval in mei 1942 nog in Amsterdam, wanneer Carry Josephina wordt geboren – een advertentie staat in het Joodsche Weekblad en in Het Volk, Dagblad voor de Arbeiderspartij – en wordt gezamenlijk op 12 oktober 1944 in Auschwitz om het leven gebracht. Samuel is niet de enige van de Amsterdamse familie Verdoner die om het leven wordt gebracht. Hieronder de geboorte- en sterfadata van broers en zussen, kinderen en kleinkinderen van Moses Verdoner van Weesperzijde 141 huis. Vader Moses Verdoner, Londen, 15 juni 1875 – Bergen-Belsen, 15 januari 1945 Broers en zussen Nathan Verdoner, diamantbewerker, Amsterdam, 23 juli 1884 – Auschwitz, 13 november 1942; huisgenote Lena Verdoner, Amsterdam, 18 oktober 1919 – So-bibor, 9 april 1943; huisgenote Rachel Verdoner – de Vries, Amsterdam 11 mei 1884 – Auschwitz, 13 november 1942, adres Ben Viljoenstraat 22-III Joseph Verdoner, masseur, Amsterdam, 23 januari 1886 – Auschwitz, 19 november 1943; echtgenote Geertruida Verdoner-Salomons, maatschappelijk werkster, Amsterdam, 26 februari 1887 – Auschwitz, 19 november 1943 Michel Verdoner, sigarenmaker, 14 juli 1888 – Sobibor, 2 april 1943; echtgenote Judith Verdoner-Cardozo, Amsterdam, 24 maart 1890 – Sobibor, 2 april 1943; zoon Isaac Verdoner, student, Amsterdam, 30 september 1922 – Sobibor, 2 april 1943; zoon Benedictus Verdoner, Amsterdam, 26 april 1926 – Sobibor, 2 april 1943 Eva Gorowicz-Verdoner, Amsterdam, 7 augustus 1891 – Auschwitz, 11 februari 1944; echtgenoot Moszek Gorowicz, kleermaken, Pultusk, 9 mei 1893 – onbekend, 31 maart 1944; zoon Abraham B. Gorowicz, Amsterdam, 5 mei 1926 – Sobibor, 9 juli 1943; zoon Benedictus Gorowicz, Amsterdam, 21 februari 1935 – Auschwitz, 11 februari 1944 Heintje Engelander-Verdoner, Amsterdam, 29 juli 1893 – Auschwitz, 16 augustus 1942; echtgenoot Carel Engelander, lompensorteerder, Amsterdam, 7 november 1893 – Auschwitz, 30 september 1942; Benedictus Engelander, magazijnbediende, Amsterdam, 1 oktober 1924 – Auschwitz, 30 september 1942; Henri Engelander, Amsterdam, 7 november 1933 – Auschwitz, 16 augustus 1942, adres Blasiusstraat 92-II.
205
Kinderen Benedictus Verdoner, kleermaker, Amsterdam, 10 augustus 1900 – Auschwitz, 12 oktober 1944; echtgenote Naatje Verdoner-de Hond, Amsterdam, 20 juli 1901 – Auschwitz, 12 oktober 1944; dochter Elisabeth Verdoner, 14 februari 1926 – Auschwitz, 12 oktober 1944; dochter Marianne Roza Verdoner, Amsterdam, 5 maart 1928 – Auschwitz, 12 oktober 1944 Joachim Verdoner, leraar, Amsterdam, 28 juni 1902 – Auschwitz, 12 oktober 1944; echtgenote Judith Verdoner-de Hond, Amsterdam, 25 december 1902 – Auschwitz, 12 oktober 1944; dochter Netty Verdoner, 12 augustus 1929 – Auschwitz, 12 oktober 1944; dochter Margaretha Verdoner, Amsterdam, 5 januari 1932 – Auschwitz, 12 oktober 1944. Jozef Jacob Verdoner, sigarenmaker, Amsterdam, 27 augustus 1904 – Auschwitz, 12 oktober 1994; echtgenote Klarine Henriette Verdoner, Amsterdam, 30 april 1909 – Auschwitz, 12 oktober 1944; zoon Max Verdoner, Amsterdam, 15 september 1936 – Auschwitz, 12 oktober 1944; dochter Jeanette Verdoner, Am-sterdam, 9 juni 1941 – Auschwitz, 12 oktober 1944 Marianne Levie-Verdoner, Amsterdam, 2 augustus 1906 – Auschwitz, 12 februari 1943; echtgenoot Izaäc Levie, koopman, Rheden, 10 april 1907 – Auschwitz, 30 april 1943; dochter Karolina Levie, Zutphem, 9 oktober 1931 – Auschwitz, 12 februari 1943 Kaatje de Goede-Verdoner, Amsterdam, 28 november 1907 – Sobibor, 21 mei 1943; echtgenoot Marcus de Goede, perser, Amsterdam, 30 oktober 1908 – Sobibor, 21 mei 1943; zoon Leo de Goede, Amsterdam, 12 februari 1935 – Sobibor, 21 mei 1943; dochter Nanny de Goede, Amsterdam, 13 november 1936 – Sobibor, 21 mei 1943; dochter Reneé Rosina de Goede, Westerbork, 27 februari 1943 – Sobibor, 21 mei 1943 Abraham Verdoner, Alkemade, 18 juni 1909 – Amsterdam, 30 oktober 1909 Izaak Verdoner, Amsterdam, 31 juli 1910 Samuel Verdoner, Amsterdam, 25 oktober 1911 – Auschwitz, 12 oktober 1944; echtgenote Maria Verdoner-Wagenaar, Amsterdam, 21 augustus 1914 – Auschwitz, 12 oktober 1944; dochter Nannie Carry Verdoner, Amsterdam, 21 februari 1940 – Auschwitz, 12 oktober 1944; dochter Carry Josephina Verdoner, Amsterdam, 26 mei 1942 – Auschwitz, 12 oktober 1944; adres Linnaeuskade 33 boven.
206
Nathan Verdoner, kantoorbediende, Amsterdam, 27 februari 1914 – Auschwitz, 12 oktober 1944; echtgenote Regina Verdoner-Drukker, Amsterdam, 8 april 1918 – Auschwitz, 12 oktober 1944 Abraham Verdoner, kantoorbediende, Amsterdam, 14 juli 1916 – Auschwitz, 12 oktober 1944 Ook de familie van Hartog de Vries, eerdere bewaarder van de begraafplaats en zeer actief bij de ondersteuning van Tsengierei Rechouwous, door o.a. bijeen-komsten thuis aan Zeeburgerdijk 226 te organiseren, overleeft de oorlog niet. Hartog de Vries, beambte Synagoge en bewaarder begraafplaats, Hoorn, 18 maart 1881, Auschwitz, 27 augustus 1943. Gesiena de Vries-de Beer, Winschoten, 8 september 1878, Amsterdam, 26 juli 1941 Eva de Vries, Amsterdam, 17 juli 1906, Sobibor 28 mei 1943
Brief van een Roomsch kameraadje Uit de Tribune, dagblad van de Communistische Partij Holland, 6 mei 1932. Voor de Jonge Kameraad. Een briefje van een Roomsch kameraadje Een Roomsch kameraadje uit de Indische Buurt schrijft ons: Een paar weken geleden werden wij verrast met een speeltuin, die ze “Majella” genoemd hebben. We moeten daarvoor 26 cent per maand betalen. Wij waren blij met die speeltuin. Ik ga vaak spelen met mijn buurjongetje; die is niet roomsch, maar in de pionierengroep. Toen we de speeltuin kregen wilden we er samen gaan spelen. Maar pas op, dat kon niet. Mijn vriendje mocht er niet in, omdat hij niet roomsch is. En ze zeggen altijd, laat de kinderkens tot mij komen. Onze lieve heer heeft er toch niet bij gezegd alleen roomsche kinderen? De speeltuin is verder maar twee uur per dag open, van 4 tot 6 uur. De rest van de dag moeten we maar zien op straat spelletjes te doen, met groote kans in het drukke verkeer een ongeluk te krijgen. De heele Zondag is de tuin dicht. Van 1 tot 9 Mei is de tuin heelemaal geslooten. Ik zou graag willen dat u dit stukje plaatst. Ik ben een roomsche jongen, maar ik ga nu naar de vergaderingen van de pionierengroep, daar mag ik wel in. Antwoord van de redactie Laten we eerst zeggen dat “onze lieve heer” helemaal niet bestaat. Dat is een bedenkseltje van de kerk dat ze gebruikt om de arbeiders, hun vrouwen en hun kinderen koest te houden als ze in verzet komen tegen het onrecht en de armoede, die de klasse van rijke menschen ons doet ondergaan. De kerk is bovendien bang, dat de roomsche kinderen dit ook gaan begrijpen. Daarom wil ze niet dat jij met een pionieren-kameraadje speelt, omdat die jou de waarheid wel eens zou kunnen vertellen.
207
De kerk, die altijd in het belang van de rijken werkt, wordt daarvoor goed beloond, zoodat ze altijd veel geld heeft en gemakkelijk honderd speeltuinen in Amsterdam zou kunnen maken. Het bestuur van Amsterdam past er daarom ook nog het noodige geld bij. De communisten, die voor de uitgebuite arbeiders vechten, hebben maar heel weinig geld, zoodat wij hier in Holland nog geen speeltuinen kunnen aanleggen. Dat wordt anders wanneer wij de kapitalisten weggejaagd zullen hebben. Dan worden de arbeiders zelf de baas en dan gaan we hier alles doen wat noodig is voor de arbeiders en hun kinderen. In Rusland is dat al zoo. Daar hebben de pastoors niks meer te vertellen en uitbuiters zijn er ook niet meer. De arbeiders doen er alles net zo als zij het goed vinden. En hun kinderen worden daar niet meer de straat opgejaagd. Het is goed dat jij nu naar de vergaderingen van de pionieren-groepen gaat. Luister goed naar hetgeen daar gezegd wordt, denk erover na en vertel het je roomsche kameraadjes, help je op jouw manier mee aan de groote strijd, die wij voeren voor de bevrijding van de arbeidersklasse. Wanneer de Gerardus Majellaparochie kort daarop met zijn vacantiescholen voor de jeugd aan de Zeeburgerdijk begint, is dat ook bepaald niet tot genoegen van de communisten van de Tribune, die zich in de Indische Buurt sterk tegen het christendom afzetten, en met name tegen het Leger des Heils en de Rooms Katholieke Kerk, aldus het volgende bericht in de Tribune van 22 augustus 1932. Bedreiging met ‘n geweer Vrijdagavond liep een jongen van 13 jaar over het terrein van de R.K. vacantieschool aan den Zeeburgerdijk te Amsterdam. De bewaker van dit terrein, zekere Willems, pakte den jongen plotseling zonder eenige aanleiding beet en sloot hem in een hok, wat nogal hardhandig gebeurde, zoodat hem het goed van zijn lijf werd getrokken. Toen het kind in het hok zat werd het met een geweer bedreigd. Men zou den jongen neerschieten als hij niet ging zitten. Eenige arbeiders, die dit zagen, gingen naar den bewaker en vroegen of hij den jongen in vrijheid wilde stellen. Dit verzoek werd door den bewaker beantwoord met dreigend gezwaai met een emmer. De kerel pakte zelfs een stuk hout, waarmede hij wou slaan! Andere roomsche broeders kwamen hem te hulp, van wie één met een jachtgeweer! En enkele roomsche “dames” riepen “Schiet maar raak!” Toen de politie er bij kwam, werden de menschen die den jongen in vrijheid wilden stellen, van het terrein verwijderd. De jongen is daarna nog 20 minuten in het hok gehouden, wat door de agenten werd goedgekeurd. Dat een van de kereld met een geweer dreigde vonden de heeren blijkbaar uitstekend. Als eens terug zien komen om te zien, hoe deze zaligmakers met de kinderzieltjes omspringen!
208
Agitprop vanuit de Minahassastraat Voor zover bekend worden de eerste bijeenkomsten van de Vereniging Vrienden van de Soviet Unie in de Indische Buurt georganiseerd in gebouw De Rimboe aan het Ambonplein. Hier geeft in oktober 1932 de uit Betondorp afkomstige vader van Gerard Reve, Gerardus Johannes Marinus van het Reve, onder zijn schrijversnaam Gerard Vanter een lezing met lichtbeelden over het Eerste en Tweede Vijfjarenplan. Van het Reve is bestuurslid van de Vereniging. In november 1932 wordt het 15-jarig bestaan van de Soviet Unie gevierd met een lezing door Mr. Van ‘t Hoff-Stolk. In mei 1933 wordt de jaarlijkse ledenvergadering gehouden en in juni 1933 spreken kameraden Suurland en Schipper over hun ervaringen in de Sovjet Unie. Kort daarna moet de communistische beweging Indische Buurt verhuizen, omdat de verhuurster van Gebouw Rimboe de huur opzegt en het pand voortaan aan de N.S.B. verhuurt. Nieuwe uitvalsbasis wordt nu gebouw Archipel aan de Minahassastraat. Op vrijdag 12 januari 1934 spreekt in gebouw Archipel kameraad Thonhauser, een bouwvakarbeider die zojuist is teruggekeerd van een bezoek aan de Soviet-Unie, als afgevaardigde van de Amsterdamse bouwvakarbeiders. Onder de Amsterdamse communisten bestaat grote bewondering voor de verrichtingen van de communistische Sovjetstaat. Slechts een minderheid, waaronder de bekende Henk Sneevliet, kiest na de verbanning van Trotzki tegen Stalin. Niet alleen communistische arbeiders zijn de doelgroep van de V.V.S.U. Zo wordt woensdag 19 december 1934 in de Archipel een speciale Proletarische Kindermiddag georganiseerd, bedoeld voor alle kinderen van de Indische Buurt. Op het programma staan een goochelaar, muziek, poppenkast, film en een optreden van de Agitprop-troep van de pioniers “Weest Bereid.” Toegang is slechts 5 cent. Na 1935 wordt weinig meer van de V.V.S.U. vernomen in de Indische Buurt. Gebouw Archipel wordt, nadat de C.P.H. gebouw Rimboe aan het Ambonplein noodgedwongen heeft moeten verlaten, langzaam maar zeker het volgende communistische bastion van de buurt, alhoewel er ook andere groepen vergaderen. De C.P.H. organiseert er verkiezingsbijeenkomsten en feestavonden, zoals de grote Tribune-feestavond op 28 maart 1936, met declamatie, vioolspel, het Rode Cabaret en de Avanti-band, en op 17 februari 1937 met onder andere spreker A.S. de Leeuw. In april 1936, ter gelegenheid van de 50-ste verjaardag van de voorzitter van de Duitse communistische partij (K.P.D.), Ernst Thälmann, die in 1933 door de Nationaal-Socialisten is gevangengenomen en uiteindelijk in 1944 Buchenwald werd omgebracht, worden in 50 landen door communistische partijen feestelijkheden georganiseerd. In de Indische Buurt is dat uiteraard in gebouw de Archipel, met zang van Lies van Assen en als spreker Mr. P. van ‘t Hoff Stolk. Voor de Tweede Wereldoorlog worden verder avonden georganiseerd door het
209
Vrouwencomité voor Volkswelvaart (Oost), het Neutrale Werklozen Comité, schaakvereniging Botwinnik; ook is er een protestavond in het kader van de burgeroorlog in Spanje. Kaartjes voor deze avond worden onder andere verkocht in Boekhandel Aurora aan Riouwstraat 4. Na de Tweede Wereldoorlog richt de (inmiddels) C.P.N. nieuwe mantelorganisaties op, namelijk de vakbond de Eenheids Vakcentrale, de Nederlandse Vrouwenbeweging, de A.N.J.V. en de Volksbeweging voor Nationale Welvaart. Ook deze vergaderen voortaan op de hoek van de Minahassastraat en de Celebesstraat (alternatieve vergaderlokatie is Gebouw Oost-Indië, Gorontalostraat 32), met als spreker onder andere wethouder Ben (Benjamin Sally) Polak, die in 1953 door de partij geroyeerd zal worden omdat hij niet gelooft aan de door Stalin in het leven geroepen samenzweringstheorie over een complot van Joodse artsen in de Soviet-Unie. Daarnaast worden door de C.P.H. vooral veel lezingen met lichtbeelden, films (georganiseerd door de Waarheid-filmdienst) over de zegeningen van de Soviet-Unie en het communisme in zijn algemeenheid vertoond (Kameraad Szabo, Het leven in de Citadel, Partisanen van de Spoorwegen, De Bloeiende Oekraïne, Koebankozakken, Alarm Gestapo!, De Eerste Dagen, De Regenboog, De Dorpsarts, Grensgevechten, Een Ontmoeting aan de Wolga, Maximca) en cursussen gegeven, waaronder de cursus Stalin en het Stalinisme in december 1949. Ook worden voor de (A.N.J.V.-)jeugd bijeenkomsten voor vrede en tegen oorlog georganiseerd, bijvoorbeeld de zogenaamde Meetings voor Vrede en Brood en acties tegen de herbewapening van Duitsland, in deze kringen genaamd ‘herbewapening van de nazi-Wehrmacht’. Vanaf 1950 worden de eerste acties in het kader van huurverhogingen georganiseerd vanuit de Minahassastraat (al in 1926 weten bewoners van de Gorontalostraat door het dreigen met massale opzegging, huurverlaging door te drukken, ook de bewoners van het Ceramplein voeren in dit jaar een dergelijke actie; 1932 worden in de Indische Buurt acties voor huurverlaging gevoerd door een comité van bewoners van de Niasstraat en de Ternatestraat; beide jaren worden de acties intensief aangemoedigd en mogelijk gedirigeerd door Tribune/C.P.H.). Uit deze acties zal later door de C.P.N. het Huurderscomité Indische Buurt worden opgericht. Opvolger hiervan wordt begin jaren zeventig de Werkgroep Wonen, die vanuit het Wijkcentrum opereert en eind jaren zeventig een sterke radicalisering van diverse bewonersgroepen weet te realiseren. Dit leidt uiteindelijk door een stopzetten van het plan van het voorliggende stadsherstel door middel van sloop/nieuwbouw, waarvoor in de plaats meer voor herstel van slechte woningen in de buurt wordt gekozen. Ook wordt (voorlopig) definitief ingezet op een zeer hoog percentage sociale woningbouw in de buurt, waar pas na het jaar 2000 verandering in zal komen.
210
Werkloozen Strijd Comité Obistraat Uit het zogenaamde Nationale Werkloozen Agitatie Comité (mogelijk opvolger van het in 1912 opgerichte Nationaal Agitatie Comité tegen de Duurte) komen in februari 1932, ten gevolge van het Eerste Werkloozen Congres te Rotterdam, de Werkloozen Strijd Comité’s voort. De W.S.C.’s, waarvan er diverse in de stad actief zijn, worden opgericht en aangestuurd door de Communistische Partij Holland. In eerste instantie is in de Indische Buurt geen W.S.C. actief, maar dit verandert met name wanneer er op het Ambonplein eind 1932/begin 1933 een stempellokaal wordt ingericht. Het W.S.C. Indische Buurt splitst zich af van het W.S.C. Oosterpark en zal later bekend staan als het W.S.C. Obistraat. Sterke man en organisator van de acties in de Indische Buurt is Jaap Brandenburg, eerder actief in de Oosterparkbuurt en later lange tijd tweede man in de C.P.N. na Paul de Groot.. Al in september 1932 is er sprake van het vergaderen van een Werkloozen Strijd Comité in het communistisch bolwerk op het Ambonplein, De Rimboe, maar het betreft dan nog een vergadering van het Werkloozen Strijd Comité Oosterpark. De Tribune schrijft over de bijeenkomst: De werkloozen protesteeren. Tegen het demonstratieverbod De openbare vergadering van het W.S.C. [Werkloozen Strijd Comité] Oosterpark te Amsterdam, die Maandagavond in gebouw “Rimboe“, Ambonplein, werd gehouden, nam de volgende protestmotie tegen het verbod van demonstratie op den Rooden Dinsdag aan: Protest-motie. – De werkloozen van het stempelbureau afd. Oosterparkstraat te Amsterdam in vergadering bijeen; protesteeren ten sterkste tegen het schandelijk besluit van B. en W. van Den Haag, door het niet toestaan van de aangevraagde demonstratie op 20 Sept. a.s., welk besluit onder dwang van de regeering-Ruys is genomen; besluiten, ondanks dit verbod, in grooten getale naar Den Haag op te trekken en te eischen:
1. onmiddellijke aftreding van de regeering-Ruys en vernietiging van het rapport-Welter; 2. deze motie op te zenden aan de Regeering, aan B. en W. van Den Haag en aan de Pers,
en gaan over tot de orde van den dag. Amsterdam, 13/9 1932. Namens de Werkloozen van afd. Oosterparkstraat, Het Bestuur Werkl. Strijdcomité. Eerste maal dat het lokale strijdcomité, dat zich inmiddels definitief gevestigd heeft in gebouw “De Rimboe” aan het Ambonplein, nadrukkelijk agerend in het nieuws komt is bij een optreden van een zogenaamde ‘Agitproptroep’ bij het zojuist ingerichte stempellokaal aan het Ambonplein. De Tribune vertelt er in een artikel op 3 januari 1933 smakelijk over. DE AGITPROPTROEP OP STRAAT! De werkloozen gaan eigen troepen vormen
211
– Hallo, hallo! Hier is de werkloozen-agitproptroep! roepen een aantal werklooze kameraden uit een Amsterdamsche agitproptroep de arbeiders aan het stempellokaal Ambonplein op. De oproep had succes: bijna alle aanwezige arbeiders, ongeveer 75, kwamen om hen heen staan, in afwachting van wat komen zou. Welnu, er werd gespeeld en er werd geagiteerd: Voor het congres der C.P.H. en de toezicht houdende dienaar der Hermandad begreep er niets van, stond hulpeloos om zich heen te kijken naar collega’s, die helaas, niet kwamen opdagen. Toen de uiteraard korte scene uit was en de kameraden vertrokken om elders weer propaganda te maken voor het Partijcongres, bleven op het Ambonplein minstens honderd arbeiders discussieeren. In het ontspanningslokaal van het W.S.C. [In “de Rimboe“, Ambonplein 22, red.] werd vervolgens een demonstratie gegeven van de wijze, waarop het spelen en agiteeren op straat moet geschieden. Aan den oproep tot het vormen van een werkloozen-agitpropgroep van kameraden van het betreffende stempellokaal werd door eenige arbeiders gehoor gegeven en na een afspraak met het bestuur van het W.S.C. werd besloten de volgende week een repetitie van den inmiddels gevormde agitpropgroep te organiseren. […] Het begin is en er zijn resultaten, die er op wijzen dat het niet lang meer zal duren of er zullen meer werkloozentroepen op straat komen. Zij zullen propageeren en agiteeren en op deze wijze de acties ondersteunen aan stempellokalen en bedrijven en zoo het eenheidsfront van werkenden en werkloozen versterken. De week daarop wordt er inderdaad weer geagiteerd bij het stempellokaal aan het Ambonplein, maar dit loopt behoorlijk uit de hand. Met name wanneer enige zich sterk ondersteund voelende arbeiders weigeren hun stempelboekje op de voorgeschreven wijze aan de stempelverstrekkend ambtenaar van Maatschappelijke Steun aan te reiken, en deze hen vervolgens het financieel zo benodigde stempel weigert, slaat de vlam in de pan. Ca. 200 geagiteerde agiterende werklozen wachten na 17 uur de ambtenaar op op het Ambonplein. Het komt hierbij tot schermutselingen met de politie. De menigte wordt door agenten met sabelstok en knuppel uiteengedreven. De menigte verplaatst zich nu naar de Retiefstraat, waar de betreffende ambtenaar woonachtig is. Ook hier wordt ze weer door agenten verspreid. De woning van de ambtenaar wordt onder politiebewaking gesteld. Aldus een van de eerste acties van het Werkloozen Strijd Comité, dat dan volgens sommige berichten nog het Werkloozen Agitatie Comité geheten zou zijn. Wanneer begin februari 1933 een werkloos arbeider aan de Soerabajastraat wegens schulden na aanschaf van een radiotoestel, ontruimd zal worden, slaat het W.S.C., nu W.S.C. Obistraat maar ook wel bekend als het W.S.C. Indische Buurt, toe. Deurwaarder Durivou wordt met een groot gezelschap opgewacht. De meubels die bij de ontruiming geveild zouden worden, worden voor zeer geringe prijzen door de aanwezigen opgekocht. Een collecte levert uiteindelijk een dermate hoog bedrag op dat de oorspronkelijke eigenaar met het opgehaalde geld zijn meubels weer kan terugkopen.
212
Tijdens een vergadering in maart 1933 in gebouw de Rimboe op het Ambonplein wordt wel heel duidelijk dat het Werkloozen Strijd Comité in politicis bepaald geen neutrale beweging is. Het W.S.C. Indische Buurt-Oosterpark belegde Donderdagmiddag j.l. een openbare vergadering in gebouw “Rimboe”, Ambonplein, ter bespreking van den strijd der werkloozen. Kam. Dieters hield voor een volle zaal een inleiding. Door verschillende kameraden werd aan de discussie deelgenomen. Een der kameraden was van meening, dat de werkloozen in de verkiezingen niet neutraal konden zijn en dat wij met nadruk stellen moeten nemen. Met algemeene stemmen werd daarop de volgende motie aangenomen: Het W.S.C. Ind. Buurt – Oosterpark, in openbare vergadering bijeen, in gebouw “Rimboe”, Ambonplein, is van meening, dat de werkloozen in de verkiezingen partij moeten kiezen en spreekt zich uit voor de candidatenlijst der C.P.H., daar deze partij de eenige partij is geweest, die met de daad betoond heeft, den strijd der werkloozen te ondersteunen en die steeds opkwam voor de belangen van de werkloozen. Tussen 1933 en 1936 rukt het Comité diverse malen uit. Soms komt het daarbij tot schermutselingen met de politie. Uitvalsbasis is in eerste instantie ontspanningsgebouw De Rimboe aan het Ambonplein. Hier worden vergaderingen en debatten georganiseerd tussen de C.P.H. en anderen, waaronder de Onafhankelijke Socialistische Partij van Jacques de Kadt. Ook wordt door het Comité geld ingezameld voor gevluchte Duitse kameraden, die in de buurt illegaal worden opgevangen. Daarbij worden in januari 1937 maar liefst 7 paspoortloze Duits-communistische vluchtelingen door de politie aangehouden in een woning aan de Padangstraat. Zij worden verdacht van het maken van communistische propaganda en door de Amsterdamse overheid wordt contact gezocht met de Duitse autoriteiten. Een concurrent, die ook in De Rimboe vergadert, is het neutrale werklozencomité N.W.C. onder leiding van een zekere Van Zelst. In het communistisch dagblad De Tribune wordt deze vereniging vernietigend besproken. De W.S.C.’s worden door de C.P.H. ook ingezet om stakingen en de daarmee gepaard gaande boycots te ondersteunen. Wanneer in IJmuiden in de visverwerkende industrie gestaakt wordt, treedt W.S.C. Obistraat demonstrerend op wanneer op het Iepenplein toch ‘foute’ vis uit IJmuiden verkocht wordt. Ook ondersteunt het W.S.C. de grote stucadoorsstaking. Hierbij wordt langs bouwplaatsen gegaan om eventuele werkwilligen te ontmoedigen. Het W.S.C. Obistraat heeft een eigen persorgaan, genaamd De strijd der Werkloozen.
213
Liefdestwist? Op 23 augustus vindt er op de Zeeburgerdijk een steekpartij plaats, waarbij een 39-jarig los werkman de 48-jarige grondwerker R.V. met een dolkmes in de rug steekt. De kwestie blijkt ingewikkelder dan op het eerste gezicht lijkt. Uit het Algemeen Handelsblad van 21 oktober 1932. POGING TOT DOODSLAG Een verdachte die werd uitgedaagd een misdrijf te begaan Voor de Vijfde Kamer der Amsterdamsche Rechtbank heeft een 39-jarig werkman terecht gestaan wegens poging tot doodslag, althans mishandeling. De verdachte had een anderen werkman, toen zij samen voor een zaak het politieposthuis aan den Zeeburgerdijk wilden binnengaan, plotseling met een mes in de rug gestoken. De getroffene snelde naar binnen, wees de politie den dader aan en deze, die niet de minste aanstalte maakte om weg te komen, kon dus dadelijk worden gearresteerd. Deze eenvoudige toedracht van de feiten bleek een ingewikkelder oorzaak te hebben. Ter terechtzitting was daarvan het volgende op te maken. De getroffene leefde met een vrouw, wier dochter met den verdachte omgang had. Tusschen beide mannen ontstond daarover wrijving, omdat, naar verdachte zeide, de getroffene op deze dochter ook zijn zinnen had gesteld. Er waren woorden over gevallen en den getroffene was ter oorde gekomen, dat de werkman hem naar ‘t leven stond. Op 23 augustus ontmoetten beide mannen elkaar. President: En wat heeft u toen gezegd tegen verdachte. Getuige: Ik ze: “Nou, hier ben ik, als je niet laf bent moet je je belofte houden en mij eens doodsteken. President: Dus u daagde hem uit? Getuige: Ja. Maar verdachte deed het niet. President: Heeft u nog gescholden? Getuige: Ja, ik heb hem voor ploert en oplichter uitgemaakt. Ook heb ik hem gevraagd eens mee te gaan naar den politiepost om zich te laten fouilleren; dan zou op hem een dolkmes gevonden zijn. Op deze uitnoodiging was verdache niet ingegaan. Hij ging zijns weegs, maar een tijd later op dienzelfde dag ontmoette hij weer den getroffene, die hem opnieuw vroeg mee te gaan naar het politieposthuis. Nu ging de verdachte op dit verzoek in en men sprak af elkaar even later bij dat posthuis te ontmoeten. Toen de getroffene daar aankwam, stond verdachte reeds te wachten. Zij gingen samen naar binnen; verdachte liet den ander voorgaan, trok toen ineens zijn mes met het genoemde gevolg.
214
Een getuige weggehouden Tijdens het verhoor van den getroffene, op wiens mededeelingen de president talrijke vragen stelde, waaruit was af te leiden dat de juistheid daarvan niet onmiddellijk werd aanvaard, stelde de verdediger mr. B.J. Stokvis de vraag, of de getuige kon zeggen waarom de vrouw, die hij zijn dochter noemt, niet ter zitting was verschenen. Getuige: Ik weet het niet. Ik bemoei me nu niet meer met de menschen. Verdediger: Was u bekend dat haar moeder, de vrouw met wie u samenleefde, een zuster was – hier noemde de verdediger den naam van een bij de politie zeer bekende vrouw. Getuige: Ik kende haar niet. President: Wat bedoelt u? Wist u het niet, kende u haar niet van aanzien of wilde u haar niet kennen? Getuige: Ik kende haar niet. Verdediger: En is het u bekend dat de vrouw, die niet verschenen is, en voor verdachte zeer gunstig kan verklaren, onder een anderen naam in het Burgerziekenhuis ligt? Getuige: Ik heb wel zooiets gehoord dat zij in het ziekenhuis moet liggen. President: Wist u het nu, ja of nee? Getuige: Dat kan ik niet zeggen. President: Wij moeten van u weten, ja of nee! De getuige gaf ten slotte op deze vraag geen direct antwoord, en kon zich niet, toen hem dat gevraagd werd, herinneren of hij nog kort geleden op bezoek was geweest bij de vrouw met wie hij heeft samengeleefd. President: Is het een maand, een paar weken, of een paar dagen geleden? Getuige: Ik heb daar nog altijd mijn correspondentie-adres. President: Wanneer is u er nog geweest, vraag ik. Getuige: Ik weet het niet meer.
215
Over verschillende andere punten werden deze getuige nog vragen gesteld en ook daarbij kwam naar voren dat ‘s mans inlichtingen met de noodige reserve werden aanvaard. De verdediger verzocht ten slotte den officier een onderzoek naar meineed te willen instellen. Getuigen a décharge De eerste getuige a décharge, verdachte’s schoonmoeder, had nog nauwelijks enkele verklaringenm afgelegd, of al spoedig bleek dat deze niet op alle punten klopten met die van den getroffene, die dan ook weer voor werd geroepen om nader te worden ondervraagd, o.a. betreffende de mededeeling dat hij nog wel zou komen bij de vrouw, met wie hij had geleefd. President: U hoort het. Getuige: Ik heb daar mijn correspondentie-adres. President: Wanneer is u er het laatst geweest? Getuige: Vijf dagen geleden. President: Weet u dat nu plotseling wel? En drinkt en eet of slaapt u daar nog? Getuige: Nee. Ik kom er alleen mijn brieven halen. Ook bij de volgende getuige a décharge, die zeide zeker te zijn dat de vrouw in het Burgerziekenhuis onder aan valschen naam ligt en dat verdachte nog wel bij haar moeder komt, herhaalde dit zich. Mr. Stokvis vroeg ten slotte de zaak aan te houden om de zieke vrouw te hooren en nadat de officier de verdere behandeling op 15 December voorstelde, den verdachte uit de voorlopige hechtenis te ontslaan. De Rechtbank achtte daarvoor geen termen aanwezig, doch zegde toe de zaak, wanneer de vrouw kan verschijnen, direct op een Zaterdag, wanneer zij geen zitting heeft, te zullen behandelen. Mr. Stokvis drong er nogmaals op aan bij den officier een onderzoek naar meineed te willen instellen, en zinspeelde daarbij op onmiddellijke inhechtenisneming van den getuige. De officier deelde nog mede dat hij staande de zitting den majoor van den Rijksveldwacht had opgedragen onmiddellijk aan het Burgerziekenhuis een onderzoek in te stellen of de niet verschenen getuige daar is en onder welken naam. Andere dagbladen noemen als nadere bijzonderheden dat de vrouw die als getuige a décharge zou optreden, een brief aan de rechtbank had geschreven in Arnhem in het ziekenhuis te liggen. Verder had de tweede ontmoeting van de mannen op het Ceramplein plaatsgevonden, waarna ze zich gezamenlijk per fiets naar de politiepost hadden begeven. Een onverwachte wending krijgt de zaak wanneer in december 1932 de jongedame ter rechtbank verschijnt. Zij verklaart dat er in het geheel geen sprake van een
216
verliefde stiefvader was geweest. Het grote bezwaar van haar stiefvader was echter geweest, dat de verdachte getrouwd was geweest, zich eerst als huisvriend had gedragen, maar na zijn werkloosheid steeds opdringeriger was geworden. Vandaag diens agressieve opstelling tegenover de verdachte. De officier eist nu wegens poging tot doodslag een gevangenisstraf van 2,5 jaar. Twee weken later wordt de verdachte tot een gevangenisstraf van 9 maanden veroordeeld.
Liefdesdrama in de Minahassastraat Op 11 november 1932 klinken in de Minahassastraat om half vier ‘s nachts onverwacht enige harde knallen. De schoten worden gelost in het portiek van huisnummer 20. Toegesnelde buurtbewoners vinden twee lijken. Het betreft het lichaam van een 27-jarige schilder uit Amsterdam West en een 18-jarig van oorsprong Duits meisje, werkzaam in een lunchroom in de stad en woonachtig in het pand. Reconstructie wijst uit dat het meisje onlangs de verkering met de schilder had uitgemaakt. Deze op zijn beurt heeft in de Minahassastraat gewacht totdat het meisje na haar werk, dat om 1.00 uur afgelopen was, thuiskwam. Buren hebben beiden nog op straat zien praten en rond zien lopen. Beiden zijn uiteindelijk de stenen buitentrap opgelopen naar nummer 20, waar het meisje haar slaapkamer heeft. Toen moet de man in de geopende straatdeur van nummer 20 vier schoten op het meisje gelost hebben, waarna hij direct een kogel door zijn eigen hoofd heeft gejaagd. Beiden moeten onmiddelijk dood zijn geweest. De lijken zijn naar het Wilhelminagasthuis vervoerd.
Centraal Comité tegen de Radiowoeker versus Radiocentrale Broertjes De wortels van de eerste radiocentrale van Nederland liggen in 1921. Radio-amateur Bauling uit Koog aan de Zaan verlengt de draden van zijn hoofdtelefoons naar de buren, zodat ze zonder aanschaf van een in die tijd zeer kostbaar radiotoestel toch mee kunnen luisteren voor 50 cent in de week. Al spoedig schieten in heel Nederland de radiocentrales als paddestoelen uit de grond. Het is een mooie laagdrempelige ondernemingsvorm met een sterke lokaal-sociale functie. Zo opereert in de Indische Buurt in de jaren dertig Radiocentrale Broertjes, met als filiaalhouder de heer Koopmans. Zoals bekend slaat begin jaren dertig de crisis stevig toe, en zeker in de Indische Buurt. Dat betekent dat ook de verhoudingen tussen Radiocentrale Broertjes en haar veelal socialistisch of communistische georganiseerde abonnees op scherp komen te staan. Broertjes vraagt een te hoog abonnementsgeld, vindt men. Men
217
besluit als pressiemiddel massaal de gevraagde bijdrage niet te betalen, aldus een reconstructie uit de wat vage berichtgeving uit De Tribune. Als reactie haalt Broertjes de centrale van Koopmans weg en ontslaat hem tevens. Alle bestaande abonnees zeggen nu als protestactie hun lidmaatschap op. Nu zit men zonder radio. Dat is ook niet alles. Er wordt een klein Comité opgericht, dat in eerste instantie echter niet meer bereikt dan enige onderhandeling met Broertjes, wat geheim gepruts aan het stroomnetwerk, een poging de centrale van Broertjes over te nemen en het propageren van de eis dat Broertjes voor iedere abonnee 10 cent afdraagt aan zowel V.A.R.A. als A.V.R.O. Tevergeeft doet het klein Comité ook een poging een eigen centrale in bezit te krijgen. Er komt allemaal niet veel van terecht. Maar versterking is in aantocht. Dinsdag 3 januari 1933 organiseert het machtige Centraal Comité tegen de Radiowoeker – een overkoepelende organisatie van communistische richting die al vanaf juli 1932 in heel Amsterdam arbeiders activeert is en een algehele staking tegen de Radiocentrales nastreeft – vanwege de kwestie Broertjes een protestvergadering in café Gruno aan Zeeburgerdijk 28. De vergadering, waarop ook een zich verdedigende Broertjes zich vertoont, leidt echter in eerste instantie niet tot enig resultaat. Op maandagavond 9 januari wordt daarom een vervolgvergadering georganiseerd, nu in “De Rimboe” aan het Ambonplein. Alle (voormalige) abonné’s worden opgeroepen te komen. Zowel Broertjes als Koopmans zullen spreken. Er zullen daarnaast pogingen gedaan worden te komen tot een plaatselijke afdeling van het Centraal Comité, dat als taak krijgt de strijd aan te binden tegen te hoge tarieven van lokale centrales in de Indische Buurt. Broertjes heeft er echter inmiddels schoon genoeg van en verkoopt zijn handel, met abonnees en al, aan Radiocentrale Dammers, die vervolgens neemt Koopmans weer in dienst neemt als bedrijfsleider. Op de actievergadering in “De Rimboe” verschijnen ongeveer 80 luisteraars. De sfeer is rumoerig, aldus berichtgeving in De Tribune. Er zou sprake geweest van allerlei machinaties achter de schermen, met name door de S.D.A.P.-gezinden, die – zoals nu blijkt – het eerder genoemde klein Comité hadden gevormd. Verscheidenen […] voerden het woord en zetten duidelijk uiteen, dat zij van het scharrelcomité, dat indertijd onder leiding van den V.A.R.A.-propagandist Bosje allerlei besprekingen voerde en de luisteraars zelf van alles onkundig liet, niets meer moesten hebben. Bosje was zelf ook ter vergadering verschenen met een klein groepje menschen, die zich achter zijn karretje hebben laten spannen. Deze menschen verklaarden, dat zij geen comité gevormd hadden om strijd te voeren, maar omdat ze Koopmans een dienst hadden willen bewijzen. Uit de vergadering vielen daarbij nogal harde woorden tegen het “dienstbewijzerscomité'”, waarop Bosje er met zijn trawanten van door ging. Het Centraal Comité neemt de zaak nu over. Daarmee is de oorspronkelijke actie van S.D.A.P.- in C.P.H.-handen overgegaan. Men besluit de strijd tegen de
218
radiowoeker voort te zetten. Ook Radiocentrale Dammers heeft immers nog geen blijk gegeven tot verlaging der tarieven over te willen gaan. Eisen die aan Dammers gesteld worden zijn afschaffing van alle aansluitkosten, verbinding met vier stations tegen 40 cent per week en zolang er nog maar twee stations doorgegeven worden een tarief van 25 cent per week. Over het vervolg van de lokale strijd tegen Dammers is helaas niets meer bekend. Onder veel gekrakeel tussen S.D.A.P. en C.P.H. verloopt de actie. Succes schijnt nauwelijks te zijn behaald, Na november 1933 wordt niets meer van het Centraal Comité tegen de Radiowoeker vernomen.
Clubgebouw Archipel Sinds eerste helft 1933 is op Minahassastraat 1 (hoek Celebesstraat) clubgebouw Archipel in functie. Het clubgebouw, in bezit van Stichting Beheer Eigen Gebouwen en boven een voorbereidende school, is bedoeld voor alle niet aan scholen verbonden verenigingen en biedt in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog vooral huisvestiging aan socialistische en communistische organisaties, zoals de S.D.A.P. afdeling VII, de in 1925 opgerichte Vereeniging van Arbeiders Radio Amateurs (V.A.R.A.), de communistische Vereeniging Vrienden der Soviet Unie, de C.P.H., het Amsterdamse Toneelgezelschap Nieuwe Kracht en de Arbeiders Schaakclub De Rode Pion (sinds 1935). Ook de Joodse verenigingen Beis Jisroeil (Joodsch Ons Huis) onderafdeling Indische Buurt, en Rechouwous maken incidenteel gebruik van het gebouw. Zo organiseert Rechouwous in februari 1936 een feestavond ter gelegenheid van het Poerimfeest en in maart 1937 een sociëteitsavond met als spreker Ph. Coppenhagen. Ook de jongens- en meisjesvereniging Tsengierei Rechouwous houdt haar sabbathmiddag-bijeenkomsten in de Archipel. Er is ook een Joodse bibliotheek in het pand op de dinsdagavonden en is er gelegenheid voor clubs om te vergaderen. Daarnaast organiseert de wat geheimzinnige Amsterdamse loge van het Theosophisch Genootschap cursussen in het gebouw. Enige malen vinden christelijke bijeenkomsten plaats in Archipel. Zo komt Evangelisatie Zoek het Verloorne (eerder actief aan de Eerste van Swindenstraat 127, en – als Evangelisatie Open Poort aan de Plantage Middenlaan 76) in 1937 meestal met haar eigen vaste sprekers: F.W. van Tooren en J. Weber Azn. Deze evangelisaties gaan uit van de Hervormde Stadszending. In april 1937 wordt een Vluchtheuvelzangendienst gehouden, met Jac. Cornelisse, H. Manussen en N. Kraal. Vluchtheuvelzangen is een gezangenbundel uit 1904 van predikant en verwoed prostitutiebestrijder Hendrik Pierson. Na de Tweede Wereldoorlog spreekt op 20
219
januari 1946 predikant en zendeling A. Ringelberg, onder het motto: Hitler faalde! Wie zal zegevieren? Die Tweede Wereldoorlog heeft overigens heel wat overhoop gehaald. In 1946 en in 1947 wordt het Clubgebouw onder andere gebruikt voor het vorderen van achterstallige lonen uit de Arbeitseinsatz in Duitsland en worden meel en gist verkocht. Verder wordt het gebouw direct na de Tweede Wereldoorlog intensief gebruikt door de C.P.N. en aan haar gelieerde organisaties. Vanaf 1950 is in het gebouw ook het Wijkcentrum Indische Buurt gevestigd (vanaf 1951 het Sociaal Cultureel Wijkcentrum Indische Buurt). Het Wijkcentrum vertegenwoordigt meer dan 100 in de Indische Buurt actieve verenigingen en streeft een neutraal karakter na. Het Wijkcentrum wordt aangestuurd door een Wijkraad, met vertegenwoordigers uit de diverse zuilen. Dit, samen met de vraag wat dan wel een neutraal karakter is, levert grote spanningen op. Vertegenwoordigers van de Rooms-Katholieke zuil trekken zich al in 1956 uit het Wijkcentrum terug. In 1968 zal het Wijkcentrum verhuizen naar een gebouw op Borneostraat 38 en begin jaren tachtig, na fusering met de activisten van de Buurtwinkel, naar het voormalig Zusterhuis op het Ambonplein. In de jaren negentig wordt dit de Stichting Welzijn Zeeburg, die echter na een aantal moeizame jaren failliet gaat. Het opvolgend Alcides gaat in 2004 tevens failliet. Dezelfde gang gaat opvolger Welzijn aan het IJ. Sinds 2008 is Civic Zeeburg de grote welzijnsorganisatie in de Indische Buurt. Deze voert in opdracht van het stadsdeelbestuur een enorme bezuinigingsslag in het welzijnswerk door. In het Clubgebouw aan de Minahassastraat blijven nog lange tijd diverse alternatieve organisaties gevestigd (zie Stichting Archipel Groepencentrum). Dit zijn onder andere het Angola Comité, de Vereniging Martijn, het Nicaragua Comité, de FNV-jongeren, milieu-actiegroep A-Seed en Stichting Verbiedt de Kruisraketten. Het gebouw heet vandaag de dag De Purperreiger. In de Purperreiger zijn gevestigd, behalve enige beeldend kunstenaars en wat ‘groen’-gerelateerde bedrijven, o.a. het Free Knowledge Institute (voor delen van kennis), Peakoil (studie oliecrisis), Tibet Support Groep, Worldreport (milieu en duurzaamheid), Stop the Traffik (tegen mensenhandel), Tribunaal voor de Vrede, Liga voor de Rechten van de Mens en Bangladeshi People’s Solidarity Centre.
Gered uit de greep van Hitler Zoals bekend zijn in de jaren dertig veel communistische organisaties in de Indische Buurt actief, waaronder het hierboven al genoemde Werkloozen Strijd Comité Obistraat. Op 28 juni 1933 verschijnt in De Tribune een uitgebreid verslag van een geslaagde bliksemactie van dit comité.
220
GERED UIT DEN GREEP VAN HITLER. Proletarische solidariteit in de practijk. S.A.-MANNEN ALS ZAKKENROLLERS Oproep om verderen steun Een dag of tien geleden meldde zich een kameraad aan, die 23 jaar in Duitschland gewerkt had, voor ondersteuning bij het W.S.C. Obistraat. Tevens vertelde de Hollandsche kameraad ons, dat zijn vrouw en 6 kinderen, van 13-6 jaar, die nog in het Hitler-land vertoefden, aan de machtswellust van de Nazi’s ten prooi konden vallen. Direct hebben wij maatregelen genomen en besloten, dit gezin aan de vader terug te geven. Het vertrek Vrijdagmiddag 3 1/2 uur stond de auto voor het Ontspanningslokaal “Rimboe”, Ambonplein, en na voor de arbeiders gesproken te hebben over onze taak, waarna een krachtige Internationale volgde, vertrokken wij. Tot de grens ging alles naar wensch; een scherpe Duitsche controle werd doorgevoerd en toen verder. In Hitler-land Even voorbij Emmerik werd ons door drie arbeiders gevraagd mede te mogen rijden, wat natuurlijk direct toegestaan werd. Het gesprek stokte erg, daar voorzichtigheid geboden was. Daarna ontblootte een Duitsche kameraad zijn arm en zeide, toe hij wees op eene groote brandwond: daar heeft een sikkel en hamer gestaan in de Sowjetster; de moordpost heeft die eruit gebrand. Nu ontspon zich een levendig gesprek over de toestand. Duizenden jonge arbeiders moeten bedelen, om niet van honger om te komen; maar wij zijn vol goeden moet, dat binnen den kortst mogelijken tijd, hier de Sowjetvlag zal waaien. Er wordt hard en onvermoeid gewerkt, en niet in het minst door de sociaal-democratische arbeiders, die nu gezien hebben, dat communisten toch goede en betrouwbare strijdmakkers zijn. Nu de misleiders of weg, of overgeloopen zijn, groeit het eenheidsfront snel. Deze makkers hebben wij een 80 K.M. verder, in het plaatsje waar zij woonden, afgezet. Een rood front-groet, in de auto en toen verder. Tegen 9 uur kwamen wij op onze plaats van bestemming en gingen naar de familie, die in nood verkeerde. Onze leider vroeg of wij direct konden beginnen, daar het niet wenschelijk was, langer te blijven dan strikt noodig was. Spoedig kwamen de Nazi’s een 40-tal eens neuzen. Gewone kwajongens van 17 tot 23 jaar. Wij deden net, of zij er niet waren. Eenige malen moesten wij onderhandelen met deze Nazi’s, om zaken van de familie af te wikkelen. Verhuisboel, vrouw en kinderen waren nu onder onze hoede en wij waren het allen met elkaar eens, dat wij hen behouden naar Mokum zouden brengen; samen uit, samen thuis. Eenige malen halt voor inspectie en dan weer verder. Ongeveer 1 1/2 uur kwam een auto achter ons aan, met geweldige lichten. Een minuut of tien werden wij gevolgd, tot plotseling de sirene ging; onze auto liet hierop passeeren en
221
met een vaart van ongeveer 110 K.M. stormde deze voorbij. Natuurlijk begrepen wij, dat het volgen geen zuivere zaak was, en wij waren dan ook op alles voorbereid. Een half uur later hadden wij deze auto vergeten. De S.A.-mannen Plotseling stoppen, een helsch gekrijsch: aussteigen, heraus, enz. De eerste kameraad sprong eruit en keek precies in een hel licht. Een bevel: handen omhoog, en hij werd gefouilleerd. Wij volgden en ondergingen hetzelfde lot. Wij stonden tegenover de beruchte S.A. Onbeschofte, brutale kerels. Geen stap konden wij doen of een S.A.-man stond tegenover ons. Het waren er ongeveer 40. Er werd bevolen, dat de vrouw met kinderen, die heerlijk sliepen (wij hadden een kermisbed gemaakt), er ook uit moesten. Een van onze kameraden kon zich niet inhouden en protesteerde daartegen. De leider wees deze ploerten op de huisboedel, dat deze verzegeld en dus in orde was. Toen stoof een van die schoften op ons af en duwde de karabijn onder onze neus en zeide: wij zijn hier de baas. Hij provoceerde onze kameraad tot handtastelijkheden. Gelukkig liep hij er niet in. Een andere kameraad gelastte hem, dat hij niets te zeggen had en dat redde de situatie. Nadat wij met deze beschavers gesproken hadden en alles goed was bevonden, werden de kinderen weer te slapen gelegd. Een van de S.A.-mannen vroeg aan de leider een sigaret. Hij presenteerde zijn doosje, toen keek de S.A.-man hem aan en vroeg: sind Sie ein Jude? Hij antwoordde bevestigend, en kreeg ten antwoord: een Jood, bah, ik wil niets van een Jood hebben! Wij stegen in en weg. Plotseling bemerkte onze leider, dat zijn geld, dat wat los in zijn achterzak zat, gerold was. Wij waren te erg onder den indruk van het gebeurde, om te treuren om het verlies van ons geld. Het was zijn steun en geld van lijsten van ons comité. Nogmaals kwam een Duitsche beambte en toen naar de Hollandsche grens. Weer thuis Alles ging verder naar wensch tot Amsterdam, waar wij om half-zeven aankwamen. De vader werd uit zijn bed gehaald; een roerend weerzien vond plaats. Nu moest een woning gezocht worden en om 7 uur waren wij geslaagd. Om half-acht stond alles boven. Om 9 uur kwamen een paar buurvrouwen om schoon te maken. Een melkboer gaf melk, met de toezegging 14 dagen gratis melk te verschaffen, wat een groentewinkel eveneens deed. Alles ging nu van een leien dakje, boter, brood, kaas, eieren, gordijnen, enz. werden gebracht. Prachtige blijken van solidariteit werden gegeven. De “Rimboe” was al om half-zeven met koffie en melk, brood, enz. gereed en terwijl wij aan het werk waren, konden vrouw en kinderen zich te goed doen. ‘s Avonds sprak de leider van onze tocht op de veranda van de nieuwe woning. Het geheele gezin en de 6 kameraden waren aanwezig. Na de lotgevallen verteld te hebben, wees hij tevens op het fascistische gevaar, ook in eigen land. Ten slotte werd nog een beroep gedaan om financieele steun. Ruim f 9 bracht dit blok bijeen. Voorwaar een buitengewoon succes. Kameraden, wij moeten nog veel geld betalen door de tegenslag ons toegebracht door de S.A.-zakkenrollers. Geeft zooveel u missen kunt, wij willen het gaarne laten halen of stuurt ‘t naar ons adres: W.S.C., Obistraat p/a/ Rimboe, Ambonplein 22. – Stuurt veel en spoedig!
222
Drie Duitsers Uit het Volk van 4 juli 1933 Drie Duitschers gearresteerd. Zij maakten zonder vergunning muziek en bleken geen bestaansmiddelen te hebben Sedert eenige weken bevinden zich hier ter stede drie jonge Duitschers van plm. twintig-jarigen leeftijd, die op den openbaren weg met gitaar en mandoline muziek maken. Zij zingen daarbij Duitsche wandelliedjes. Bij het publiek haalden zij dan geld op en op deze wijze trachtten zij, die in hun vaderland tot het millioenenleger des werkloozen behooren, hier in hun onderhoud te voorzien. Gisteravond maakten deze Duitschers muziek in de straten der Indische buurt en waar zij zich opstelden ontstond telkenmale een groote volksverzameling. Aangezien zij voor het maken van muziek op den openbaren weg de vereischte vergunning van B. en W. niet bleken te hebben en zij zich dus aan overtreding van de politieverordening schuldig maakten, heeft de politie hen naar het politieposthuis aan den Zeeburgerdijk geleid. Daar bleek, dat zij geheel zonder middelen van bestaan zijn en derhalve onder de bepalingen der Vreemdelingenwet vallen. De drie jongelieden zijn ter beschikking van den vreemdelingendienst der centrale recherche gesteld, die nu zal nagaan of zij als vreemdelingen zonder middel van bestaan over de grens moeten worden gebracht.
Pastoor van der Wiel Bouwpastoor Gerardus Hogeman van de Gerardus Majellaparochie neemt uit gezondheidsoverwegingen afscheid in maart 1933. Hij overlijdt vrij spoedig daarna, in 1936, op slechts 65-jarige leeftijd in Huize Duinrust te Overveen. Hogeman heeft zich 21 jaar ingezet voor de parochie en heeft als bouwpastoor sinds het begin van de katholieke activiteiten in de Indische Buurt een leidende rol gehad bij de parochieopbouw. Opvolger van Hogeman is de in 1890 in Amsterdam geboren pastoor J.C.W. van de Wiel, op moment van benoeming professor aan het Klein-Seminarie Hageveld. In de Tijd van 5 augustus 1933 wordt een verslag gegeven van zijn intocht. Pastoor J.C.W. v.d. Wiel. Feestelijk ingehaald door zijn parochianen Van den kerktoren, pastorie en overal in de parochie van den H. Gerardus Majella aan het Ambonplein wapperde Vrijdagavond de driekleur ter verwelkoming van den nieuwen herder dier parochie, pastoor J.C.W. van de Wiel. Om acht uur was het groote kerkgebouw tot in de uiterste goeken bezet door de parochianen, om hun nieuwen pastoor het welkomstlied te kunnen toezingen. Te half negen arriveerde pastoor v.d. Wiel aan het kerkgebouw, in gezelschap van kanunnik Wijtenburg, prof. Bout, en prof. Drüggemann.
223
Bij de hoofdingangen stonden opgesteld groepen van de Jonge Wachter, de Graal, Accordeon-vereeniging en koorzangers, allen met vlaggen en vaandels en in uniformen. Onder orgelspel van Gerard Nieland, en voorafgegaan door een stoet van bruidjes, begaf de nieuwe herder zich naar het hoofdaltaar. Hierna zongen de parochianen hem het welkomstlied toe, dat voor deze gelegenheid vervaardigd was door Kapelaan Uleman. Vervolgens celebreerde de pastoor een plechtig Lof met assistentie van kapelaan Uleman als diaken, kapelaan Jan Wortel, asl sub-diaken en kapelaan P. Borshoven, ceremoniarius. Een woord van welkom werd gesproken door kapelaan Uleman. Na afloop van de plechtigheden zong het jongenskoor een lied, getoondicht door kapelaan Druiver. Zondagmorgen om tien uur zal pastoor van de Wiel door Mgr. dr. G.C. van Noort worden geinstalleerd. Pastoor van der Wiel zal niet lang in de Gerardus Majellaparochie actief zijn, maar ontwikkelt een groot aantal activiteiten. Al spoedig laat de pastoor van de Gerardus landelijk van zich horen. Zo houdt hij in oktober 1933 in het Bavohuis een uitgebreide openbare toespraak onder het motto ‘Wat is fascisme’. Van der Wiel blijkt hier geen voorstander van te zijn. Hieronder enige citaten. De machtspositie van het fascistisch regiem kan, aldus spr., buiten bespreking blijven, omdat het anders de gedachte zou kunnen wekken, dat deze gedachte een waar gezag bij de fascisten zou kunnen veronderstellen. […] Het fascisme is een verderfelijke en verkeerde leer omdat zij gebaseerd is op de idee: gij moet niet denken maar doen. […] Misschien kan het fascisme in dezen tijd opgang vinden, omdat men niet meer denken wil […]. […] in Duitschland is daarnaast nog de rassenstaat ontstaan, die in zijn leerstellig materialisme op niet anders dan op een modern heidendom kan uitlopen. Dit “ras”-fascisme, het Duitsche, dat meer links georiënteerd is dan het Italiaansche is anti-historisch, anti-wetenschappelijk, anti-politiek en anti-godsdienstig. […] Zelfs al zou een fascistische meerderheid de overhand krijgen, in welk geval men aan die meerderheid zou hebben te gehoorzamen, dan blijft toch altijd de vrijheid bestaan om zich te verzetten in die gevallen, waarin een bepaalde staatsorde de natuurwetten met voeten zou treden. Pastoor van de Wiel is een sociaal bewogen mens. Dat blijkt uit een uitgebreide ingezonden artikel in De Tijd van 19 november 1934, genaamd ‘Crisis-leed in de grootstad. Caritas is plicht’. Wie zou voor eenige jaren aan de mogelijkheid gedacht, dat de ijzerwinkeltjes in de volkswijken van onze groote steden vol zouden staan met petroleum-apparaten, patent “Haller”, zoals onze grootmoeders ze gebruiken; met straalkacheltjes voor tweevoudig gebruik? Wie had gedacht, dat de oude petroleumlamp weer via de opkoopers van de zolders van patriciërshuizen zou verhuizen naar kamertjes van den modernen arbeider, dat men afgedragen vodden weer tot bruikbare dekking zou gaan herstellen, dat mken….. in een stad op klompen zou moeten gaan loopen, dat ik vele stadshuizen bij gebrek aan stookmateriaal slechts sporadisch een warm maal op tafel zou komen, dat in vele huizen de boel zou vervuilen uit gebrek aan muntspecie voor noodzakelijk onderhoud, herstel en.. zeep? Overdreven?….. Ik dacht dat ook, toen ik voor anderhalf jaar nog zorgenloos op een Seminarie achter een bureau zat te werken. Overdreven?….. dat dacht ook een dame, die bij
224
huisbezoek aan een zieke huismoeder de handen uit de mouwen wilde steken, maar in den zeeppot geen zeep vond en in de portemonnaie van de vrouw op bed geen geld. Overdreven?….. men vrage het aan bakkers in volkswijken, aan kruideniers en slagers, ja zelfs aan manufacturiers. Overdreven?….. Indien men bij huisbezoek een paar oude menschen werkelijk in de kou of een gezin met kinderen werkelijk in het donker aantreft, dan kan men toch niet met verwijzing naar de eivolle bioscooptheaters een zegel op het slot van zijn portemonnaie laten zitten? Me dunkt, dat deze abnormale tijden ons een fout aanwijzen in het organisme van de christelijke charitas. De fout is verklaarbaar. Immers alle ordening op dit gebied geschiedt, uitgaande van de veronderstelling, dat men met organische groepeeringen te doen heeft. Het is dus geen verwijt aan vroegere geslachten, maar alleen de constateering van een feit, dat tengevolge van een andere – bewust of onbewust gemaakte – fout, zich thans een fout in de charitas openbaart, die dringend herziening behoeft. De fout nu, waarop m.i. de wanverhouding in onze christelijke charitas van thans berust, is deze: de monstrueuze, anorganische bouw van onze groote steden. Immers tengevolge daarvan zijn er feitelijk ontstaan, wat eens in de fantasie leefde van een man als Chrysostomus: steden van rijken en steden van armen. Na anderhalf jaar pastoraat in een der grootste volkswijken van ons land, de z.g. Indische Buurt, meen ik niet slechts het recht, maar ook den plicht te hebben hierover te spreken. Beslist…. een stad van meer dan 60.000 menschen, louter arbeidende bevolking, moge voor een socialistisch bestuur een Dorado zijn geweest, om er propaganda te maken voor ideen van moderne arbeidersbeweging, thans zijn zulke stadswijken de grootste monsters, die men zich denken kan – het meest onlogische – een ramp, om niet te zeggen een vloed, voor de arbeid-looze bevolking dier wijken. Een enkel voorbeeld moge ter illustratie volgen. Als iemand me in de spreekkamer vraagt, een goed woordje te doen, om werk te krijgen, dan zou ik hem moeten verwijzen naar een anderen pastoor in de stad, die hij niet kent en die hem niet kent, omdat er in die heele stad van 60.000 menschen geen enkele werkgever woont, geen enkele fabriek is, geen enkel groot-magazijn. Wie weet, – om bij Amsterdam te blijven – in Amsterdam-Zuid iets af van Amsterdam-Oost? Zou een bewoners van Zuid zelfs wel ooit in het verre Oost zijn geweest?…. (elke ingewijde kent de schrille tegenstellingen tussen Oost en Zuid). Wat weet de beter gesitueerde af van het budget van den steuntrekker, wat van de schrijnende armoede in tallooze gezinnen? De beter gesitueerde denkt hoogstend: de menschen krijgen hun steungeld…. er zijn wel relletjes geweest, maar ‘t schijnt toch te kunnen…. ik betaal mijn belasting (wel met tegenzin)…. ergo: ik heb aan mijn plicht tot liefdadigheid gedaan. Nu is het vooreerst te hopen, dat men in onze kringen toch niet zal vergeten, dat liefdadigheid in de eerste plaats een zaak moet zijn van particulier initiatief en dat dan nog niet eens in den zin van den “Duitsche” Winterhilfe. God houdt van blijde en milde gevers. Met andere woorden, we kunnen den arme niet afwijzen door hem ons belastingbiljet te toonen. Maar vervolgens, er bestaan nu eenmaal strenge verplichtingen tot het beoefenen van de liefdadigheid en het geven van aalmoezen door natuur en positief Goddelijk gebod bepaald. In een voorbije periode stonden die dingen oogenschijnlijk volledigheidshalve in een tractaat van christelijke zedenleer en zelf heb ik in mijn studietijd wel eens gemeend, dat zulke moraal-capita atavismen waren uit een vorige eeuw. Nu zie
225
ik de theologische hersenschimmen van toen als volle werkelijkheid en als probleem tevens, dat om oplossing schreeuwt. Neem, om een voorbeeld te noemen, een vraag als deze: Is men op groote zonde verplicht te zoeken, of er inderdaad iemand is, die gebrek lijdt? Het antwoord zal er voor niemand makkelijker op worden, als ik bij voorbaat verzeker, dat er inderdaad tal van zulke menschen zijn. Ge zoudt alleen mijn geloofwaardigheid in twijfel kunnen trekken, doch ik zou u op mijn beurt een overtuiging kunnen bijbrengen door u eenige adressen op te geven. In aansluiting op deze vraag zou men dan de vraag kunnen stellen: In hoeverre rust op een pastoor de plicht persoonlijk te hulp te komen? In vele gevallen zal iedere pastoor dien plicht moeten erkennen als een voor hem persoonlijk zware verplichting. Maar wat dan in de gevallen, waarin zijn hulp te kort schiet? Men weet toch, dat eenieder, die weet, dat er zeker armoede is, en dat geen hulp wordt geboden, noch kan worden geboden, het gebod van de aalmoes in zijn vollen omvang begint te verplichten. Maar dan tot welke hoogte?…. M.i. verder dan men doorgaans denkt. Een dezer dagen schreef een bekend Amsterdamsch medicus, raadslid, een artikel, waarin hij te kennen gaf, dat velen zich ernstig ongerust maken, dat er in ons land sprake is van ondervoeding. Even later kregen we een ander medicus aan het woord met een staatje van inkomens in een ander deel van ons land. Zonder nu veel te zeggen wil ik op mijn beurt weer een ander staatje voorleggen, een van de tallooze brieven, die me bereikten: Steun per week f. 15.50 Af: Huishuur f. 7 Doodenfonds f. 0.635 Bakker, 2 brooden per dag en afbetaling oude schuld f 0,50 f. 2.30 Melkboer, 1 1/2 Liter per dag f. 1.10 Boterboer, 5 pond, regeringsboter en twee pond vet f. 1.90 Aardappelen en groente 0.40 p. dag f. 2.40 Electra f. 1 Olie om te koken f. 0.40 1 ons thee f. 0.20 1/2 pond koffie f. 0.195 2 pond suiker f. 0.44 Brandstoffen f. 0.75 Waschgerij f. 0.27 Een stukje vleesch om ‘s Zondags jus te maken f. 0.30 Uitgaven per week f. 18.89 Inkomsten per week f. 15.50 Nadeelig saldo f. 3.39
226
Hoe dit nadeelig saldo zal moeten worden weggewerkt, is voor ieder meer dan duidelijk. Wanneer men dan verder weet, dat dit het budget is van een gezin, bestaande uit man, vrouw en vier kinderen, dan moge ieder voor zich de conclusie trekken, terwijl men er bij moge bedenken, dat dit geval nog niet uiterst ongunstig is. Men ziet, het is geen speculeren op gevoelsargumenten. Wanneer we ons nu louter houden aan verstand en H. Schrift, in hoeverre zijn we dan verplicht te helpen? En wie moet helpen? En is er hier sprake van uitersten nood, zooals de moraal-theoloog zegt? Men vergete bij deze kwesties niet, dat in de grootstad alles in muntspecie moet worden betaald en er geen of weinig compenseerende middelen bestaan. Neemt dan de huisvesting: is die in het moderne stadsleven een absoluut noodzakelijke levensvoorwaarde te noemen? Wie geen woning heeft in den zin van gemeentelijk bouw- en woningtoezicht is dakloos. Een ” Hulp voor onbehuisden” hebben wij, katholieken, jammerlijk niet. Is een warm maal per dag in ons Noorden een absolute levensvoorwaarde in een gezin, want zou het mogelijk zijn, dat het dat voor een eenling niet was? Behoort in een stad het avondlicht tot noodzakelijke levensvvoorwaarde? Behoort bij onze Nederlandsche kerkenkast-toestanden het kunnen nemen van een plaats in de kerk des Zondags, niet alleen voor den man, maar ook voor de vrouw en de grootere kinderen tot een noodzakelijke voorwaarde voor het leven der ziel? – althans als men reeds een paar jaar achter in de kerk heeft moeten staan en dat nog wel in een groote stad en in een kerk, waarin men tenauwernood den priester aan het altaar kan onderscheiden. Behoort de bekende pijp tabak ertoe? (men bedenkte in dit verband aan het geval van den Total-Abstinenzler). Worden absolute levensvoorwaarden beinvloed en in hoeverre door het provoceerende van de moderne reclame? Behoort het dagblad ertoe? Enfin, duizend practische kwesties, die men nog naast de kwestie van de ondervoeding der kinderen zou kunnen stellen. Maar veronderstelt nu eens, dat vele dezer dingen tot de noodzakelijke levensbehoeften zouden behooren, omdat noodzakelijke levensbehoeften nu eenmaal niet alleen in abstracto bestaan, maar natuurlijkerwijze zullen varieeren en bepaald worden door den tijd, waarin, en de plaats, waar men leeft, dan zou daaruit kunnen volgen, dat een ieder, die buiten de wijken der groote ellende zit, geen recht meer zou hebben, rustig in zijn auto te stappen, zich allerlei luxe-uitgaven te veroorloven, zoo nu en dan eens wat aan liefdadigheid te doen, en verder zich zoet te houden met de gedachte, dat hij op het belastingbiljet den tol betaald heeft aan de ellenden der menschheid van thans. De moraal leert, dat, indien iemand zich in uitersten nood bevindt, men verplicht is te helpen, niet slechts uit zijn overvloed, maar zelfs uit datgene, wat voor staat en stand noodzakelijk is. Waarom? – Omdat het leven van den naaste van grooter belang is dan eigen staat en stand. Men begrijpe echter wel, dat, indien iemand om deze reden plotseling, zeer groote uitgaven zou moeten doen, de verplichting weer, zou ophouden, wijl men zulke groote uitgaven zelfs niet voor instandhouding van eigen lichaam hoeft over te hebben, laat staan voor anderen. Deze maatstaf is voor ieder budget volstrekt niet onduidelijk. Is onze medemensch wel niet in uitersten, maar toch in groote nood, dan is men verplicht te helpen uit zijn overvloed. Het is echter meer dan duidelijk, dat in onze dagen de algemeene groote nood gelijk staat met den uitersten nood van den eenling, en dat dus de plicht van liefdadigheid “allerdringendst” moet worden genoemd. Niet overal wordt voldoende voorzien in de meest dringende behoeften der menschen. Soms is dat een gevolg van een m.i. onverantwoord star
227
vasthouden aan een eens gemaakten opzet, soms echter, en dit is in de moderne grootstad het geval, is het een gevolg van den anorganischen bouw der steden. Hoe het ook zij: er zijn fouten gemaakt, die hersteld dienen te worden, en…. worden ze niet hersteld, dan zijn anderen, particulieren, uit plicht van liefdadigheid geroepen deze fouten te herstellen. Niemand is verontschuldigbaar, allen zijn aan allen verplicht. Tenslotte is het niet meer dan ‘n dichte deur opentrappen, indien ik nogmaals wijs op het groote gevaar, dat de christelijke charitas bedreigt, indien de burgerlijke instanties voor Maatschappelijken Steun alle gaven en uitkeeringen en bijdragen, zoowel in natura als in geld die voortvloeien uit liefdadigheid zouden gaan aftrekken van de steunuitkeeringen. Dat dit geen denkbeeldig gevaar is, wist ieder ingewijde, en is de laatste dagen voldoende wereldkundig gemaakt. Moge Katholiek Nederland begrijpen, dat de zorg voor misdeelden een onzer heiligste cultuurgoederen is, die we ons niet om materieele beweegredenen moeten laten ontrooven. Pastoor J.C.W. v.d. Wiel, Ambonplein 13, Amsterdam Het is ook pastoor van de Wiel die het Tiende zogenaamde Eucharistisch Ziekentriduum naar de Gerardus Majellakerk aan het Ambonplein haalt, een driedaagse bijeenkomst voor zieken die niet meer in staat zijn om naar de kerk te komen. Het triduum wordt van 27-29 augustus 1935 gehouden. Van de Wiel is ook voorzitter van de Gregoriusvereniging (voor liturgische muziek) van het Bisdom Haarlem. Pastoor van de Wiel publiceert bij uitgeverij Voorhout/Foreholte de bijna 200 pagina’s tellende biografie van de heilige Francesca Romana, getiteld Sint Francesca Romana. De poverella van Trastevere (1384-1440). Ter gelegenheid hiervan wordt ook een zogenaamd ‘Romana-huis’ in de Obistraat geopend, voor de uitvoering van het St. Francisca Romana Liefdewerk, waarover al eerder in De Tijd gepubliceerd wordt door bij Van de Wiel op Ambonplein 13 inwonende kapelaan Aug. Leesberg. St. Francisca Romana Te harer eere Heden viert de H. Kerk het feest van een der groote Heiligen, n.l. St. Francisca Romana. In zekeren zin is dit jaar voor deze Heilige een jubeljaar, want is is nu 550 jaar geleden, dat zij te Rome het levenslicht aanschouwde. Een groote Heilige mag zij genoemd worden voor de stad, die haar den bijnaam van ” Romana” verleende. Maar niet alleen voor Rome is zij van beteekenis, doch ook voor alle andere steden en landen, daar zij ‘en als meisje in de wereld, ‘en als echtgenoote en moeder, ja zelfs als kloosteroverste een volmaakt voorbeeld is geweest. Voor ons Bisdom heeft zij nog een bijzondere beteekenis, omdat een gedeelte van het vrouwelijk jeugdwerk onder haar bescherming is gesteld. Wat jet St. Franciscus Liefdewerk is voor een bepaalde groep van jongens, dat is het St. Francisca Romana Liefdewerk voor dezelfde soort van meisjes. Dit werk wordt reeds gevonden in Amsterdam in het bekende St. Elisabeth Patronaat van de P. Capucijnen, in de Vredeskerk, de St. Anna en over het IJ in de St. Rita. Een nieuwe afdeeling
228
zal worden geopend in de moeilijke en zware parochie van St. Gerardus Majella in de Indische Buurt. Een werk, dat noodzakelijk begonnen moet worden en om die reden doen wij een beroep op Katholiek Amsterdam. Wie helpt een handje voor de installatie van eenige eenvoudige clublokaaltjes? Vol enthousiasme wachten de leidsters; maar u kent allen de Indische Buurt met haar enorme lasten. En ondanks alles durven wij onder de voorspraak van St. Francisca Romana te beginnen. Helpt ons en brengt eens een offertje in deze offertijd van de Vasten. Er is reeds zooveel gesproken en geschreven over geloofsafval in de grootstad: helpt nu mee dien stroom te stuiten. Vol vertrouwen gaan wij het werk aanvatten en durven zelfs u te wijzen op ons gironummer: 99522. U bij voorbaat dankend. Aug. Leesberg Ambonplein 13, A’ dam-O Het werk heeft als doel om ‘het meisje van thans om te vormen tot een vrouw die in de toekomst de religie in dit gedeelte van Amsterdam hooghoudt’ en de daadkrachtige Van de Wiel verdiept zich grondig in de levensgeschiedenis van de Heilige. In mei 1935 biedt hij zelfs een exemplaar van zijn Romana-biografie hoogstpersoonlijk in Rome aan, aan paus Pius IX. Begin 1936 wordt bekend dat Van der Wiel al weer gaat vertrekken. Hij is benoemd tot deken van Hoorn. In zijn plaats zal pastoor Willemsen uit Hansweert benoemd worden. Deze zal tot 1955, dus bijna twintig jaar, de Gerardus Majellaparochie leiden. Van der Wiel, die in Hoorn de cultus van het wonderbare Mariabeeld weer in leven roept en ook actief is in de provincie als voorzitter van de Gregorius-vereniging, wordt eind 1942 tot deken van Haarlem en pastoor van de H. Joseph-parochie benoemd, en in 1945 ere-kanunnik van het Haarlemse Kapittel. Aldaar richt hij onder andere in 1946 het huidge Concertkoor Haarlem op. In 1947 overlijdt hij snel en onverwacht in de Maria-stichting te Haarlem op slechts 56-jarige leeftijd – nog jonger dan pastoor Hogeman – en wordt onder grote belangstelling vanuit zijn eigen kerk begraven op het Sint Barbarakerkhof te Haarlem.
Het Thälmannhuis Op Gorontalostraat 53 is vanaf december 1933 het Ernst Thälmann-huis gevestigd, vlak tegenover het lokaal van het Leger des Heils, dat op nummer 30-32 gevestigd is. Het Thälmann-huis is genoemd naar de leider van de Duitse communistische partij, Ernst Thälmann, die op dat moment gevangen is genomen door de Nationaal-Socialisten en uiteindelijk in 1944 geëxecuteerd zal worden. Het Thälmann-huis is bedoeld voor de revolutionaire jeugd van de Indische Buurt, de Pioniers, om er te knutselen, te studeren, te werken en te vergaderen. Het Thälmann-huis zet zich daarbij sterk af tegen het aan de overkant gelegen Leger des
229
Heils, zoals wel zeer treffend blijkt uit onderstaand artikel uit de Tribune van 2 januari 1934. “DE HEILSSOLDAAT LIGT OP DE LOER Zorgt, dat de Pioniers werken kunnen! Tweede Kerstdag. Voor het gebouw van het Leger des Heils staat een heilsoldaat, die probeert de voorbijgaande kinderen het gebouw binnen te lokken. Een paar jongens, die aankomen loopen, op weg naar het Thaelmannhuis aan den overkant, loopen bijna in de armen van den man. – Jongens! Komen jullie hier binnen! noodigt hij vriendelijk uit. – Nee! zegt er een, we gaan naar het Thaelmannhuis! – Kom maar bij ons! zegt de heilsoldaat. Hier is het veel gezelliger! Je krijgt er bovendien allemaal wat lekkers! De jongens laten zich echter niet overhalen. Ditmaal had de zieltjesjager geen succes, maar zal hij altijd zoo bot vangen? Voortdurend ligt het heilsleger op den loer om de arbeiderskinderen in zijn netten te krijgen: Onze pioniersbeweging heeft daar nu een krachtig tegenwicht voor gekregen in het Thaelmannhuis in de Gorontalostraat, waar wij reeds eerder over schreven. Met de Kerstdagen zijn er niet minder dan 80 kinderen geweest, die daar prettig gespeeld en nuttig geleerd hebben. Maar er kunnen er nog meer komen. Allerlei spullen hebben de leiders reeds gekregen, maar toch ontbreekt er nog het een en ander. Vooral geld kan kam. Stam goed gebruiken. De kachel moet branden als de kinderen er zijn. Het heilsleger krijgt hulp van allerlei kapitalisten. De pioniers moeten het echter van de arbeiders hebben. Wie dus wat kwijt wil, laat hij een berichtje sturen aan kam. Stam, Gorontalostraat 53. Hij zorgt dan wel, dat het gehaald wordt.” Het Thälmann-huis is geen lang leven beschoren. Na 1934 hoort men er niets meer van. De activiteiten van de C.P.H. verplaatsen zich deze periode grotendeels naar gebouw De Archipel aan de Minahassastraat. Later zal de C.P.N. terugkeren in de Gorontalostraat, en wel vanaf 1947 in het gebouw Oost-Indië op nummer 32. Opmerkelijk genoeg is dit nu juist het – inmiddels – voormalig lokaal van het Leger des Heils.
Weigering Wilhelmus te zingen Uit de Telegraaf, 19 januari 1934 AMSTERDAM, 19 Jan. Wij hebben onlangs melding gemaakt van het gebeurde op de Soembawaschool, een der nieuwe openbare lagere scholen in de Indische Buurt nabij den Zeeburgerdijk alhier. Daar werden drie kinderen uit één gezin van de lessen verwijderd, omdat zij zich op last van hun moeder niet wilden onderwerpen aan de schooldiscipline. Een hunner, een jongen van ongeveer veertien jaar, leerling van een der hoogste klassen, had pertinent geweigerd het Wilhelmus mede te zingen. Het Volkslied behoort tot de liederen, welke op het door het
230
Rijksschooltoezicht vastgestelde leerplan voorkomen. Het hoofd der school, de heer M. van Hengel, ontbood de ouders van den leerling. De moeder verscheen toen. Zij zou verklaard hebben communiste te zijn en er bezwaar tegen te hebben, dat haar kinderen een lied als het Wilhelmus medezongen in de klas. Na haar stellige volklaring bij dat bezwaar te blijven volharden, heeft het hoofd des school, op grond van het feit, dat de handeling van den leerling en het verder verzet van de moeder als een ongepaste houding, vallende onder wangedrag te beschouwen was, de kinderen voor den tijd van drie dagen van de Soembawa-school gestuurd. Het gevolg van deze strafmaatregel was o.a. dat zich op den dag, dat de kinderen naar huis gezonden werden, eenige relletjes voordeden. Voor het huis van het schoolhoofd werd een soort betooging gehouden, waarbij ook zoogenaamde spreekkoren aangeheven werden, Het raadslid de heer F.J. Bernhard heeft toen de aandacht van B. en W. op het gebeurde gevestigd en het college o.m. gevraagd welke maatregelen het tegenover dit en dergelijk optreden denkt te nemen. Wij deelden reeds mede, dat de gemeentelijke inspecteur van het onderwijs, de heer G.P. Vrijburg, nadat de vragen van den heer Bernhard bij B. en W. waren ingekomen, een onderzoek ingesteld en daarover een rapport bij den wethouder van Onderwijs ingediend heeft. De kwestie komt uiteraard nu ter behandeling in het college van B. en W. Inmiddels zijn echter reeds verdere stappen gedaan ten opzichte van het betrokken gezin. De moeder is opnieuw bij de onderwijsautoriteiten ontboden. Zij heeft thans, naar wij vernemen, de verklaring afgelegd, dat zij zich niet langer verzetten zal tegen het zingen van liederen als o.a. het Wilhelmus door haar kinderen. Het gevolg van deze onderwerping aan het gezag is geweest, dat het drietal leerlingen nu weer tot de school is toegelaten. Wij vernemen, dat, zoo er opnieuw sprake zal zijn van een handeling als er verricht is, de kinderen onherroepelijk definitief van school verwijderd zullen worden.
Amsterdamsch Genootschap voor Werkverschaffing voor Onvolwaardigen Nadat in 1933 het onderkomen van het Amsterdamsch Genootschap voor Werkverschaffing voor Onvolwaardigen (A.G.W.O.) volledig door brand verwoest is, vestigt het Genootschap zich in 1934 op lokatie Zeeburgerdijk 209-211. In voormalig schoolgebouw van de zojuist gesloten Johan Maetsuykerschool (school 113, ULO) werken voornamelijk volwassen gehandicapten. Het A.G.W.O. krijgt subsidies van de gemeente en organiseert ook collectes. Er werken ca. 50 invaliden in het pand. Het houten gebouw aan de Zeeburgerdijk brandt echter in april 1942 volledig af. De werkzaamheden worden niet voortgezet. Sinds 1965 is op de lokatie het Leger des Heils gevestigd, met een opvangcentrum voor dak- en thuislozen.
Het mastenbos aan de Insulindeweg Vanaf de jaren negentig van de vorige eeuw is er in Amsterdam steeds meer commotie over het inmiddels wel zeer sterk aanwassende woud aan schotelantennes, waarmee televisiezenders ontvangen kunnen worden die niet op
231
de kabel zitten. Aardig is om te constateren dat deze geluiden bepaald niet nieuw zijn. Al in de jaren dertig van de twintigste eeuw wordt schande gesproken over verloedering van het straatbeeld door antennes. Ditmaal gaat het echter niet om televisie-, maar om radioantennes. De Tijd spreekt in december 1934 schande van het ‘mastenbos’ aan de Insulindeweg.
Don Bosco-huis In 1935 wordt in de Indische Buurt een zogenaamd ‘Don Bosco-huis’ opgericht. Don Bosco (1815-1888) was een italiaans priester die in de negentiende eeuw centra voor jongens oprichtte en die door de Rooms Katholieke Kerk in 1934 heilig wordt verklaard. Dit is aanleiding tot naamgeving aan zowel scholen als verenigingen voor jongens. Het Don Bosco-huis in de Indische Buurt, dat vanaf 1934 in het Bavohuis opereert is een filiaal van het St. Franciscuswerk op Wittenburg en krijgt in 1935 een eigen keetgebouwtje in het Zuiderzeepark. Pater Kwanten is hier de energieke organisator. De geschiedenis van het Don Bosco-huis is verder niet bekend; wel is duidelijk dat organisator en drijvende kracht pater R. Kwanten, directeur van het Franciscushuis op de Wittenburgergracht, in 1936 Nederland verlaat, omdat hij benoemd wordt als leraar op een Juvenaat in België.
De Rimboe wordt Huize Ambon Op het nieuwe Ambonplein wordt op de nummers 20-22 vanaf april 1925 een groot dubbel winkelhuis te huur aangeboden. Het pand wordt al spoedig betrokken door J.C.H.M. Verhoof, die er een café vestigt. De zaken lopen echter blijkbaar niet voorspoedig en al eind 1926 wordt een faillissement aangevraagd. Het pand gaat aansluitend door het leven als Café Insulinde en is op donderdag 19 mei 1927 voor zover bekend voor de eerste keer vergaderplaats voor de Communistische Partij in de Indische Buurt. Het betreft een verkiezingsbijeenkomst en sprekers zijn twee bekende communistische voormannen: Leen Seegers en Louis de Visser. De geschiedenis van Café Insulinde is verder niet bekend, maar wat we weten is dat in hetzelfde dubbele pand in september 1932 het op dat moment communistische hoofdkwartier “De Rimboe” gevestigd is, waar dan een vergadering gehouden wordt door het Werkloozen Strijd Comité Oosterpark, later Werkloozen Strijd Comité Obistraat. Niet alleen het Werkloozen Strijd Comité blijkt in 1932 in De Rimboe aan het Ambonplein – toch een bij uitstek Rooms Katholieke omgeving wegens de enclave rond de Gerardus Majellakerk – te vergaderen, maar ook diverse andere communistische (mantel)organisaties, zoals de Internationale Rode Hulp, de Internationale Arbeiders Hulp (die vooral kindermiddagen organiseren met poppenkast en goochelaar), het Roode Dinsdag Comité Indische Buurt (die een autotocht met muziek organiseert ter ere van Roode Dinsdag), het Anti-oorlogs-
232
comité (dat op 13 oktober 1932 wordt opgericht en heel specifieke ideeën over vrede heeft, waardoor men zich bijvoorbeeld krachtig verzet tegen de wapenstilstandherdenking), de Pioniergroep Soegono (die Pro-Ki-Fo kinderkampen organiseert in Bergen-Binnen, waar ouders per georganiseerde autobus op bezoek kunnen gaan en die later door de Bergense gemeenteraad verboden worden vanwege de overlast), de Proletarische Vrijdenkers Beweging en de Vereeniging Vrienden van de Soviet Unie. Ook specifieke meer situationalistische acties worden vanuit de Rimboe georganiseerd, zoals de strijd tegen Radiocentrale Broertjes, protestvergaderingen tegen de gevangenneming van de Nederlands-Indische communisten Malakka en Tamin, een steunweek voor de slachtoffers van het Duitse facisme, agitatie rond het onder economische druk staande venterswezen en natuurlijk de voorbereiding van verkiezingen. Aankondigingen en verslagen van bijeenkomsten in De Rimboe zijn te vinden in De Tribune, het communistische dagblad. Sprekers zijn onder andere Seegers, Dieters, Kriesels, Tork (uit Haarlem), Ko Beuzemaker, Huizinga (Roode Dinsdag), Suurland en Schipper (Ervaringen in de Soviet Unie), Lakerveld (De strijd der Internationale Rode Hulp), J. Mulder (Cursusvergadering: Genesis 1 – Darwinisme en Communisme), Mr. van ‘t Hoff Stolk (Redt de Negerjongens van Scottboro, Herdenking van de Russische Revolutie) David Wijnkoop (Is Socialisme in één land mogelijk?, vermoedelijk anti-Trotskistisch betoog tegen o.a. groep Sneevliet). Er zijn optredens van Agitpropgroepen (Alarm, Roodhemden, Ontwaakt), er worden films vertoond, lezingen gegeven (o.a. lezing over het Eerste en Tweede Vijfjarenplan door Gerard Vanter, de uit Betondorp komende vader van Gerard Reve) en soms wordt er een tombola gehouden. Entree is soms gratis, soms 10/15 cent voor werkenden en 5/10 cent voor werkelozen. Bezoekers worden opgeroepen sympathisanten mee te nemen. Terwijl het communistisch organisatiewezen mede vanwege de crisis begin jaren dertig floreert in de Indische Buurt, beginnen zich eind 1932 wat wolkjes aan het firmament te vertonen. Allereerst bestaan er bij de exploitant van het dubbele winkelpand duidelijk behoefte aan uitbreiding van de in het pand verrichte activiteiten. In diverse advertentie in de Tribune wordt de lokatie De Rimboe aangeprezen als bij uitstek geschikt voor zaalhuur en vergaderingen, terwijl ‘binnenkort gelegenheid tot dansen’ wordt aangekondigd. Het is vooralsnog niet duidelijk of hier sprake is van een wisseling van exploitant of dat er sprake is van rode cijfers. Er is in ieder geval behoefte aan verandering en een uitsluitend communistisch, grotendeels werkeloos publiek is uiteraard niet wat een uitbater idealiter voor ogen heeft.
233
En dan is er de opkomende Nationaal Socialistische beweging, die zich voor het eerst in de buurt manifesteert in maart 1933. We nemen hieronder een artikel in de Tribune van 28 maart volledig over. FASCISTISCHE GEKLODDER Hakenkruizen geschilderd op de huizen van revolutionaire arbeiders. In den nacht van Zondag op Maandag hebben fascisten bij verschillende revolutionaire arbeiders in de Indische buurt met groene olieverf groote hakenkruizen op de ramen geschilderd. Overal, waar verkiezingsbiljetten van de partij achter de ramen hingen, werd het fascistische schandsymbool op de ruiten geklodderd. Ook de ramen van het ontspanningslokaal Rimboe, op het Ambonplein, werden besmeurd. De arbeiders zullen scherper toe moeten zien, zoodat de fascisten geen gelegenheid meer krijgen tot het uitvoeren van hun provoceerende streken. De N.S.B. maakt in de loop van 1933 een snelle groei door. De beweging wil zich – vanuit de Watergraafsmeer – ook gaan manifesteren in de Indische Buurt en heeft… het oog op De Rimboe laten vallen! Door de verhuurster een hoog bod voor gebruik van het pand te doen, weet de partij de verhuurster zo ver te krijgen van hoofdhuurder te veranderen. Uiteraard is het W.S.C. Indische Buurt, hoofdhuurder voor de communisten, woedend. De Tribune bericht hierover op 20 november 1933. DE RIMBOE AFGESTAAN AAN DE FASCISTEN Motie van het W.S.C. Indische Buurt Het W.S.C. Indische Buurt, bijeen in de zaal van de Groot, van Swindenstraat, heeft met algemeene stemmen besloten over te gaan tot de boycot van de zaal “de Rimboe” Ambonplein, geëxploiteerd door mej. Leen Symon en roept alle kameraden, die in den regel ‘s avonds gebruik maken van deze zaal voor vergaderingen, op, deze zaal van af nu te boycotten en wel om de volgende reden: Deze zaal heeft tot nu toe gediend als dagelijksche bijeenkomst van het W.S.C.-Indische Buurt. Daar van fascistische zijde moeite is gedaan om de werkloozen-beweging te vernietigen, zijn eenige arbeiders, die uit het W.S.C. zijn gezet, daar zij de arbeiders van bedoeld comite hebben opgelicht en aan alle mogelijke kanten hebben benadeeld, bereid geweest zich te verkoopen aan “zekere duistere machten,” om mede te helpen het W.S.C. kapot te maken. Degene die zich hierin het meest onderscheiden heeft is zekere Hein van Zelst, dezelfde man die zich aan frauduleuze handelingen heeft schuldig gemaakt tijdens zijn zitting in het W.S.C. Gefinancierd door menschen die er belang bij kunnen hebben het W.S.C. vleugellam te maken, hebben deze arbeiders-vijanden geprobeerd het gebouw “De Rimboe” te huren, inplaats dat hierin dagelijks het W.S.C. zitting had. Hiervan op de hoogte zijnde, heeft het W.S.C. de zaalhoudster, die zich al dien tijd als een proletarisch-denkende vrouw heeft voorgedaan, ingelicht omtrent de bedoelingen van dit fascistische geknoei.
234
Het ware karakter van deze vrouw is nu naar voren gekomen, nu zij in plaats van 15 gulden per week van het W.S.C., 20 gulden van de fascisten kan krijgen. Zij heeft het W.S.C. de zaal opgezegd en vanaf 20 November haar zaal verhuurd aan die bende waarvoor zij in voldoende mate is gewaarschuwd. De ware aard van het comite dat er nu zal komen blijkt voldoende uit het volgende, n.l. dat de statuten van dit zich noemende “Neutrale Werkloozen Comité” zijn goedgekeurd door het politiebureau Spinhuissteeg. Onder dit mom van “neutraliteit” probeeren de fascisten de arbeiders op te vangen op dezelfde wijze als dit in Duitschland gebeurd is. Personen die verdere inlichtingen omtrent dit N.W.C. wenschen kunnen dit dagelijks bekomen bij de Groot, van Swindenstraat 127. Steunt het W.S.C. in haar strijd tegen het fascistisch gemodder in de werkloozenbeweging en BOYCOT “DE RIMBOE”. De communistische organisaties trekken nu noodgedwongen naar het op enige steenworpen afstand gelegen gebouw De Archipel, hoek Minahassastraat en Celebesstraat. Het is niet precies bekend wanneer de N.S.B. in het pand aan Ambonplein 20-22 trekt, maar in ieder geval op 9 mei 1934 vindt de eerste openbare vergadering plaats in het pand, dat inmiddels door de verhuurster omgedoopt is tot Huize Ambon. Spreker is de uit Schiedam afkomstige heer Kees Frenay, voormalig communistisch raadslid aldaar. Buiten wordt, aldus onderstaand bericht in N.S.B. dagblad Volk en Vaderland, geprotesteerd. 9 Mei. Vergadering met genoodigden van den Kring Oost in Huize “Ambon”, waar Frenay heeft gesproken. Zooals steeds boeide de Frenay de menigte direct en hij kreeg menig “open doekje”. De gestelde vragen werden naar genoegen beantwoord. Vooral een vraag naar de beschrijving van de toestanden in Rusland, toen hij daar geweest is als Communist, werd op interessant wijze door hem behandeld. Divers nieuwe leden werden genoteerd en vele vragen om nadere inlichtingen kwamen binnen. De Communistische cellen uit Amsterdam waren gemobiliseerd om te manifesteeren en om herrie te schoppen in deze bij uitstek roode buurt, waar nog voor enkele jaren de leuze opgeld deed, dat als men een lantaarnpaal als socialistische candidaat stelde, deze dan nog in de Gemeenteraad zou worden gekozen! Na afloop van de bijeenkomst werd ons verzocht om onder politiebegeleiding de zaal te verlaten en zoo kregen we een herhaling van de optocht op 28 April. In Juni wordt er weer een openbare vergadering gehouden en in Juli komt Frenay terug. Sinds 1 Januari is het ledenaantal van de groep verdubbeld! De communisten op hun beurt doen ook verslag van de bijeenkomst en de demonstraties, in de Tribune van 12 mei 1934:
235
DE FASCISTEN IN DE RIMBOE Een stevig antwoord der anti-fascisten Goed geslaagde demonstraties. Het was reeds lang tevoren bekend, dat de renegaat Frenay, thans lid en propagandist van de N.S.B. in de Rimboe zou spreken. De anti-fascisten hadden er voor zorg gedragen, dat er een tegenactie zou worden gevoerd. Reeds lang voor den aanvang van deze vergadering was het zeer druk op en in de omgeving van het Ambonplein, waar ” De Rimboe” gevestigd is. Er werd zeer druk gecolporteerd met allerlei anti-fascistische literatuur. Er was een vrij groote politiemacht op de been, onder leiding van de welbekende fascistische inspecteur van het bureau Linnaeusstraat. Deze man verbood ‘t colporteeren met onze bladen en maakte het derhalve de anti-fascistische colporteurs zeer lastig. Dat is niet de eerste maal, dat deze man dit doet. In de van Swindenstraat deed hij het ook herhaaldelijk, terwijl hij de fascisten met ” Volk en Vaderland” rustig hun gang liet gaan. De vergadering nam inmiddels een aanvang. Het is verheugend, vast te stellen dat er zoo goed als geen arbeiders naar binnen gingen. Het parool om deze vergadering te boycotten was dus wel goed opgevolgd. Bovendien blijkt het, dat ook in deze buurt de arbeiders van de fascisten nog niets willen weten. Het is de taak van de anti-fascisten om er zorg voor te dragen, dat dit zoo blijft. Gedurende de vergadering hadden er enige krachtige anti-fascistische demonstraties plaats. Kort na den aanvang der bijeenkomst trokken de anti-fascisten naar ‘t Java-plein. Men begaf zich naar de Indische buurt. In de stoet gingen zoo wel leden van den Strijdbond als van de O.S.P. mee, het beste bewijs dat het eenheidsfront tegen het fascisme groeit. Luid klonken de leuzen tegen het fascisme, vaak onderbroken door een krachtige Internationale. Deze demonstraties, waaraan honderden deelnamen, trokken natuurlijk de aandacht in deze buurt, waar het zeer druk was, omdat de winkels, met het oog op den Hemelvaartsdag, laat geopend bleven. Door de bewoners werd het geval natuurlijk levendig besproken. Na een korte onderbreking, waarna de demonstratie weer op een ander punt samen kwam, trokken de anti-fascisten door de straten, waar zij levendig werden begroet, meer dan eens met een krachtig ” Rood Front”. Op het Sumatraplantsoen werd de demonstratie door de politie opgewacht, maar voor deze onheil kon aanrichten, werd de demonstratie ontbonden. Toen het einde van de vergadering werd verwacht, verschenen de anti-fascisten weer in de buurt van het Ambonplein. Dit wekte de woeder van den politie-inspecteur, die verscheidene charges liet uivoeren, waarbij een vrouw door deze man persoonlijk werd afgeranseld. Een veertienjarigen jongen werd door een politie-agent hardhandig bij zijn kraag gegrepen en tegen den grond gesmeten. De bezoekers van de vergadering verlieten gezamenlijk het lokaal en werden door de politie naar het kringhuis Watergaafsmeer gebracht. De anti-fascisten zorgden echter voor een passende begeleiding. De spreekkoren daverden door de lucht. Toen de Fascisten de brug bij de Valentijnkade over waren, werd de brug door de politie afgezet, om te verhinderen, dat de anti-fascisten de heeren verder zouden vergezellen. Maar de politie had buiten de waard gerekend, want aan de andere kant werden de fascisten opgewacht door de Liga-aanhangers.
236
Deze vergadering is voor de fascisten weer een mislukking geworden. Nieuwe aanhangers onder de arbeiders wonnen zij nog niet. De actie moet echter zeer sterk en op de juiste wijze worden gevoerd, teneinde dit ook in de toekomst te verhinderen. Niet alleen als er een fascisten-vergadering is, maar steeds moet de anti-fascistische strijd gevoerd worden. Op 5 juni 1934 vindt de tweede N.S.B.-vergadering in Huize Ambon plaats. Spreker is nu de heer Overwijn uit Rotterdam. Wederom wordt buiten geprotesteerd, aldus Volk en Vaderland van 9 juni 1934, maar nu al wat intensiever. 5 Juni. Als op de scholen in de Indische Buurt den kinderen de waarschuwing wordt meegegeven om na zes uur dien avond niet meer op straat te komen, krijgt men het vermoeden, dat er iets vreeselijks gaat gebeuren. En toch was dat vreeselijke alleen maar een openbare vergadering van de N.S.B. op het Ambonplein. Overwijn heeft daar gesproken over: “Nationaal of Internationaal?” De zaal was uitstekend bezet. Daar er, tengevolge van de roode terreur, betrekkelijk weinig roode elementen in de zaal waren, (ze mogen immers de waarheid niet hooren!) had de bijeenkomst zelf een rustig verloop. Het naar huis gaan van de vergaderingbezoekers was evenwel niet zoo rustig. Onder sterk politiegeleide werd men gezamenlijk naar het Kringhuis geleid, gevolgd door een tierende bende. Toen de politie was weggegaan, durfden de roode helden eerst goed. De kameraden gaven evenwel geen kamp en zorgden zelf voor ruim baan totdat de politie was teruggekeerd. De Tribune van 7 juni 1934 op haar beurt ziet het voorgevallene als volgt: Een anti-fascistische demonstratie in de “Rimboe” De N.S.B. vergadert in een groote arbeidersbuurt. – De fascisten hitsen op tot moord. De politie beschermt de fascisten en slaat de anti-fascisten Ramen en deuren dicht! Reeds dagen tevoren was bekend, dat door de fascisten in het gebouwtje de “Rimboe” op het Ambonplein een wijkvergadering zou worden belegd. Dat de anti-fascisten dit niet maar zonder meer zouden toelaten was te voorzien. Zij hebben van deze N.S.B.vergadering gebruik gemaakt om een actie te ontwikkelen, zooals nog zelden in Amsterdam is vertoond. Onze kameraden hebben Maandag den geheelen nacht gepost om te trachten eventuele propaganda van de N.S.B.-lieden tegen te gaan. Hun activiteit werd wel beloond, want des morgens tegen half vijf verschenen de heeren, beschermd door de politie en vingen aan hunne leuzen op de straten te schilderen met een kleurstof, welke voor anderen verboden is. Dinsdagmorgen heerschte er bij de stempelbureaux in de omgeving van het Ambonplein een zenuwachtige stemming bij de politie. De werkloozen mochten niet discussieeren, zij moesten doorlopen en na afloop van het stempelen werden zij direct naar huis gestuurd. De stemming onder de anti-fascisten, waaronder arbeiders van alle politieke richtingen, werd, niettegenstaande deze maatregelen, hoe langer hoe levendiger. Mocht men niet op straat staan praten, dan deed men het vanuit de ramen der woningen. Overal hingen arbeiders en arbeidersvrouwen uit de ramen, die hun anti-fascistische gezindheid niet onder stoelen of banken staken. Om drie uur verscheen een der meest gehate politiemannen en sommeerde
237
de ramen te sluiten. Toe dit niet gauw genoeg ging naar den zin van dezen meneer, trok hij zijn revolver en hij gelastte, dat ook de deuren dicht moesten blijven. Het leek alsof de staat van beleg was afgekondigd. Als een razende ging de man te keer en sloeg iedereen, die hij maar bereiken kon. Bij deze gelegenheid werd een kameraad gearresteerd, die echter om 8 uur ‘s avonds weer vrij werd gelaten. Tegen vijf uur verschenen er twee overvalauto’s, een motorfiets met een politie-inspecteur en joegen de nog altijd vrij talrijke menigte uiteen… Gedurende de vergadering Tegen half acht verzamelde zich voor de “Rimboe” een duizendkoppige menigte, die een stevige actie ontwikkelde. Om 8 uur trad de politie weer op. De straten in de omgeving van het Ambonplein werden afgezet. Niemand mocht er in of uit. Ook nu weer moesten ramen en deuren gesloten worden. Er werd natuurlijk weer met de gummiknuppel gewerkt en menige harde klap kwam er terecht op de hoofden van de arbeiders. Plotseling stelde zich om ongeveer half tien een demonstratie op van een 300 man op het Sumatraplantsoen. Gedurende den optocht naar het Javaplein groeide de stoer wel aan tot een vijfhonderd man. Voordat de inmiddels verschenen overvalauto iets kon uitrichten was de demonstratie reeds ontbonden. Een kwartier na de afloop van deze demonstratie werd een nieuwe gevormd en wel op den hoek van de Celebesstraat en Insulindestraat. De politie was natuurlijk woest geworden, zoodat zij na afloop dezer demonstraties bizonder wild optrad. Zonder aanziens des persoons werd er op los geranseld. Verscheidene kameraden werden gearresteerd, doch reeds vrij spoedig weer losgelaten. Na afloop van de vergadering Toen tegen elf uur de fascisten de vergadering verlieten, stond er nog steeds een enorme menigte op hen te wachten. De anti-fascistische gezindheid der buurtbewoners en der betoogers werd op overweldigende wijze gedemonstreerd. Het was voor de dames en heeren fascisten een uitkomst, dat een sterke politiemacht hen beschermde. Ware dit niet het geval, dan had het er kwalijk voor hen uitgezien. Terwijl onze kameraden luide anti-fascistische leuzen riepen, verlieten de N.S.B.ers het Ambonplein. Onder sterk politiegeleide gingen zij via de Linnaeusstraat naar hun kringhuis in de Pythagorasstraat. Op de Linnaeuskade hadden zich heel wat kameraden verzameld, die van de moord-propaganda der fascisten niets moesten hebben. Toen de fascisten voor hun Kringhuis waren, kregen zij moed. Op buitengewoon provoceerende wijze traden de dames en de heeren op. Een der dametjes schreeuwde: “Laat dat schorum – en daar bedoelde ze de arbeiders mede – weggaan; jaagt ze de straat uit!” De fascisten gingen hun Kringhuis binnen en kwamen gewapend met knuppels en ploertendooders terug en onder leiding van een W.A.-man gingen zij de verzamelde menigte te lijf. Men zou dus denken, dat de politie heb die wapens afnam en een onderzoek ging instellen: hoe de fascisten aan wapens kwamen. Maar niets daarvan. De politie wendde zich weer tot de arbeider en met de fascisten rammelden zij er op in. Niemand werd gespaard. Vrouwen en kinderen werden mishandeld. Openlijk riepen de fascisten: Slaat hen dood, vermoordt hen. Openlijk werd dus tot moor opgehitst. En dat dit geen ijdele woorden waren, bleek uit de wijze waarop zij optraden. Een vijftienjarig meisje, lid van de C.J.B., kreeg ernstige klappen. Het ergst voorzien hadden de “heeren” het op een veertienjarige jongen, die
238
zij zeer ernstig bedreigden. De leider van de W.A. wilde deze jongen te lijf. Toen hij er met zijn fiets van door wilde gaan, werd hij vast gehouden en door hen met een mes bedreigd. Zijn moeder, de gevaarlijke toestand ziende, waarin haar zoon zich bevond, trachtte hem te ontzetten. Zij werd daarbij ernstig mishandeld en op verschillende plaatsen gewond. Naar wij vernemen zal zij, naar aanleiding van dit optreden tegen dezen W.A.-man een klacht bij de Justitie indienen. Tenslotte joech de politie de fascisten naar hun kringhuis terug en hierdoor kwam een einde aan deze emotievolle dag. De anti-fascisten hebben het eenig juiste antwoord gegeven op de provocatie van de N.S.B.ers. Zij hebben zich danig geweerd en het zal wel lang duren, voordat deze moord-propagandisten in deze volksrijke arbeidersbuurt terug zullen komen. De anti-fascisten hebben metterdaad getoond te willen strijden tegen de fascisten en het fascisme. Voor den Strijdbond tegen fascisme is hier een groote taak weggelegd. Zijn taak zal het zijn alle anti-fascisten in één strijdfront te betrekken. Een stevige propaganda is hiervoor noodig. En tevens zal de ervaring, bij deze demonstratie opgedaan, er toe leiden, dat op nog doeltreffender wijze dan tot op heden is geschied, de strijd tegen het fascisme zal worden voortgezet. De fascisten geven inmiddels geen krimp. Voor 20 juni 1934 staat alweer de volgende N.S.B.-vergadering op het programma, waar onder andere van Geelkerken een toespraak zal houden over het gevaar van marxisme en jodendom. De communisten willen er nu alles aan doen om deze bijeenkomst onmogelijk te maken. Maar liefst 6.000 manifesten worden verspreid door de inmiddels opgerichte Strijdbond tegen het Fascisme. Met man en macht wordt de dagen voor de vergadering wederom geprobeerd propagandistische activiteiten van de N.S.B. in de buurt te voorkomen. De Tribune bericht over deze ontregelende acties. DE FASCISTEN IN DE INDISCHE BUURT Ze kregen de kous op den kop. Maandagnacht om 1 uur werden er in de Indische Buurt fascisten gesignaleerd. In de omgeving van de Niasstraat waren 60 fascisten bezig manifesten te verspreiden voor ‘n vergadering, welke a.s. Woensdagavond zal worden gehouden in huize “Ambon” op het Ambonplein. Niet alleen daar, maar in de geheele Indische Buurt waren de heeren met dit werk bezig. Naar schatting waren er in het geheel 200 man op de vlakte. Anti-fascisten bemerkten spoedig, dat er wat gaande was. Zij bliezen alarm en een aantal kameraden wilde het verspreiden verhinderen. De politie belde de overvalauto op, welke spoedig verscheen. Daarop kwamen alle fascisten bij elkaar en wilden een demonstratie formeeren. De politie wist dit te voorkomen en sloeg hen uit elkaar. Later verschenen er fascisten, die de anti-fascisten met revolvers en gummi-stokken bedreigden. Een aantal anti-fascisten werden gearresteerd, doch spoedig weer vrijgelaten. De fascisten hebben hun werk dus niet geheel en al kunnen voltooien. Indien alle kameraden aan den oproep om op straat te komen, gehoor hadden gegeven, dan had er van de verspreiding in het geheel niets kunnen komen. Zeer velen nemen den strijd tegen het fascisme nog niet ernstig genoeg.
239
Het spreekt vanzelf, dat de vergadering van a.s. Woensdagavond door de anti-fascisten moet worden geboycot. Geen arbeider gaat naar binnen, doch voere de strijd tegen het fascisme, door in grooten getale bijeen te komen en een flinke anti-fascistische agitatie te voeren. In dezelfde krant is een artikel te vinden over de zojuist opgerichte “Antifa”-afdeling in de Indische Buurt. De beste verdediging is de aanval, aldus de toespraak van kameraad Spoor. En inderdaad, de communisten gaan steeds harder in de aanval. De fascisten hebben zich echter nog niet laten ontmoedigen, en de politie heeft de handen meer dan vol aan het handhaven van de rechtstaat. De Tribune, 18 juni 1934: De Strijdbond in de Indische Buurt. Donderdagavond belegde de ”Antifa” afdeeling Indische Buurt te Amsterdam, een openbare vergadering in de zaal ” De Groot”, van Swindenstraat, naar aanleiding van de uitstekend geslaagde actie van verleden week Dinsdagavond in verband met de fascistenvergadering op het Ambonplein. Sprekers waren Beuzemaker, Spoor en een functionaris van den Strijdbond. Kam. Beuzemaker hield een inleiding waarin hij de eigenlijke beteekenis van het fascisme en het verloop van deze regeringsvorm in de verschillende fascistische staten uitvoerig besprak. Hierna spoorde de functionaris van den Strijdbond de aanwezigen aan, lid van dezen Strijdbond te worden en met zijn lectuur te werken. Tot slot sprak kam. Spoor over de verschillende acties die de ” Antifa” in korten tijd van haar bestaan geleid had. Spr. wees er op, dat het aantal werkers waarover de “Antifa” nu beschikt, niet in staat zal zijn het opkomende fascisme in Nederland terug te slaan en toonde de noodzakelijkheid aan, dat velen zich bij het bestaande kader moeten aansluiten. Ook dat er aan de organisatievormen der “Antifa” nog veel ontbrak. “In de verdediging tegen het fascisme te blijven, beteekent in de verliezende positie te verkeeren. Wij moeten evenals onze kameraden in Zwitserland en vooral in Frankrijk in den aanval”, zei spr. Met een opwekking speciaal aan de jeugd en tot het vormen van afweergroepen in de wijken, besloot spr. zijn rede. Twaalf kameraden gaven zich op als lid van de “Antifa”. Woensdag 20 juni 1934 is het dan zo ver. In de loop van de middag hebben zich al enige honderden communistische buurtbewoners verzameld. Dit aantal loopt zelfs op tot enige duizenden wanneer na 20 uur de Nationaal-Socialisten, beschermd door de politie, komen aangemarcheerd van hun kringhuis in de Watergraafsmeer. De Internationale wordt gezongen en de leuze ‘Fascisme is moord’ door de menigte ingezet en het komt wederom tot ernstige schermutselingen tussen de politie en de demonstranten. Maar weer vindt vergadering doorgang, met sprekers van Geelkerken en Swemmelaar: er zijn zelfs 100-200 bezoekers, waar volgens de Tribune overigens geen Indische Buurters bij zouden zijn geweest. De N.S.B.-ers worden na hun vergadering door de politie weer hun kringlokaal aan de Pythagorasstraat begeleid. De S.D.A.P.-gelieerde krant Het Volk, bij voorbaat vijandig gezind ten opzichte van welke communistische
240
actie dan ook, heeft de volgende dag in haar verslaggeving weinig goeds voor over voor de anti-facistische acties in de Indische Buurt. Volgens hen stelt het allemaal weinig voor. “Tijdens en na de fascistenvergadering hebben de communisten in de Indische Buurt hun z.g. “anti-fascistische actie” gevoerd. Deze bestond uit niets anders dan het vormen van samenscholingen, het verwekken van relletjes, het sarren en tarten van de politie en het ontelbare malen uitroepen van “fascisme is moord!””, “weg met de bruine moordpest” en dergelijke gevoelsexplosies. […] Alle straten, toegang gevende tot het Ambonplein, waren afgezet. In de straten daaromheen, voornamelijk op den Insulindeweg en in de Javastraat waren eenige duizenden buurtbewoners en honderden kinderen op de been; allen nieuwsgierigen die het getier van de groepen communisten, gevolgd door het optreden van de politie, kennelijk als een amusante afleiding beschouwden. Herhaalde malen joeg de politie, die vooral last van kinderen en opgeschoten jongens en meisjes had, samenscholingen uiteen.” Uiteraard denkt de Tribune hier in haar verslaggeving heel anders over. De communisten gaan inmiddels door met hun anti-facistische acties in de buurt. Er wordt een maar liefst 60 man tellende communistische schilderploeg ingezet, die overal in de Indische Buurt anti-facistische leuzen aanbrengt. De N.S.B. laat zich echter nog steeds niet afschrikken. Voor woensdagavond 4 juli 1934 staat er weer een vergadering in De Rimboe op het programma, met als spreker Frenay en als onderwerp “Waarom Nationaal-Socialist?”. Er verschijnt nu op 2 juli 1934 een ronkend artikel in De Tribune, duidelijk geïnspireerd door het op dat moment in de media veel aandacht krijgend ‘Antifa’-optreden in Frankrijk, oproepend tot een totaaloorlog tegen de fascisten! Op voor het verzet tegen de fascisten-provocaties Veilig beschut achter de politie-knuppels komt Frenay Woensdagavond weer terug in de “Rimboe” op het Ambonplein! STRIJD TEGEN FASCISME moet gevoerd worden door alle arbeiders. Loopers van “De Courant” moeten N.S.B.-manifesten verspreiden. Duldt geen propaganda voor het concentratiekamp! Reeds eenige malen heeft de N.S.B. in De Rimboe op het Ambonplein een fascistische heibel-vergaderingetje georganiseerd om reclame voor het concentratiekamp en de loonroof te maken. Telkens hebben de arbeiders van de Indische Buurt en de eilanden getoond, dat zij van dit gedoe van de hakbijl-partij niet gediend zijn. Massale protest-demonstraties werden telkens in een oogwenk tijds uit den grond gestampt. En dat was eenvoudig, omdat de haat tegen het stelsel van Mussolini, Hitler en Mussert in de harten van vrijwel alle arbeiders en arbeidersvrouwen groeit.
241
Niettemin komen de brutale fascisten terug. Woensdagavond a.s. houden zij weer in De Rimboe een openbare vergadering. Om de provocatie te volmaakt te maken, laten ze bovendien den regenaat Frenay-van-het-gevangenis-achterdeurtje als spreker optreden. De fascisten zijn laf, maar omdat zij zich veilig wanen door de bescherming van de Amsterdamsche politie, die de N.S.B. op voor iedereen zichtbare wijze begunstigt, hebben ze nog het lef om hun provocaties te herhalen. Er dient voorgoed een eind gemaakt te worden aan deze fascisten-heibel. Het is ontoelaatbaar, dat de demagogen van de N.S.B. hun gang gaan in arbeidersbuurten en daar met hun bedrieglijke frazes de arbeiders aan den kant van de kapitalisten trachten te trekken. Woensdag a.s. moet er wederom op zeer groote schaal gedemonstreerd worden. Alle arbeiders en arbeidersvrouwen, onverschillig tot welke partij zij behooren, moeten de straat op voor den strijd tegen het fascisme. Wij zullen het fascistische gif hier niet voort laten woekeren. Naar het roemruchte voorbeeld van onze Fransche kameraden [Front Populaire, (eenheidsfront van links) red.], zullen wij hier ook samen met onze makkers van S.D.A.P., O.S.P., N.A.S. en Liga en tevens met onze katholieke en protestantsche klasse-genooten in een strijdvaardig en vastberaden eenheidsfront tegen de Mussert-bende optrekken. Voor Woensdag a.s. is dan ook het parool: Alle afweercomité’s op hun post! Alle arbeiders en arbeidersvrouwen de straat op! Weg met de handlangers van het monopolie-kapitaal! Weg met Hitler en Mussert! Thaelmann [Duits communistisch voorman, red.] moet vrij! Paula Wallisch moet vrij! Weg met het fascistische kapitalisme! Op voor Sowjet-Holland! Inderdaad komen tegenstanders op 4 juli 1933 massaal op. De politie heeft van tevoren de winkeliers gewaarschuwd hun zaken om 7 uur te sluiten, en de bevolking opgeroepen hun kinderen binnen te houden. De zaak loopt die avond echter volledig uit de hand. Wegens het overlijden van Prins Hendrik is de N.S.B.-vergadering afgezegd. De opgewonden, zeer actiebereide menigte – waaronder volgens een later bericht in de Waarheid ook communistisch voorman Jaap Brandenburg zich bevond – zoekt de confrontatie met de politie en trekt deels naar de Rozengracht, waar een lokaal Werklozen Strijd Comité vergadert tegen de steunverlaging (van 10%). Ook in de Jordaan breken nu na afloop van de vergadering rellen uit, die de volgende dag voortgezet worden. Dit zogenaamde Jordaanoproer zullen door zeer hard politieoptreden en doorgaande revolutiepropaganda door de Tribune – die tijdelijk verboden wordt – uiteindelijk vijf doden vallen. In de Indische Buurt vallen geen doden, wel gewonden. Ook hier richten de demonstranten zich nu, hiertoe door hun leiding aangezet, improviserenderwijs tegen de steunverlaging, waartegen de volkswoede groot is. Het Algemeen Handelsblad bericht de volgende ochtend over de rellen: Relletjes in de Indische Buurt De politie lost tientallen schoten; vier gewonden
242
Behalve in den Jordaan, is het gisteravond ook in de Indische Buurt zeer rumoerig geweest en hier namen de relletjes een zoo onrustbarenden vorm aan, dat de politie tientallen schoten moest lossen om de rust eenigszins te herstellen; twee personen zijn door kogels, drie door sabelhouwen getroffen. Het tumult begon om even half acht toen op en om het Ambonplein in Oost eenige duizenden anti-fascisten (communisten, Ligaleden en buurtbewoners) te hoop liepen in verband met een tegen gistenavond in een vergadergebouw op het Ambonplein uitgeschreven N.S.B.-vergadering, – een vergadering, die evenwel een week was uitgesteld na het overlijden van Prins Hendrik. Van dit uitstel wisten de betoogers echter niets af en om pl.m. 8 u. 15 stonden er zooveel menschen, dat het verkeer nauwelijks voortgang kon hebben. Ook werden surveillerende agenten uitgejouwd, weshalve hoofdinspecteur E.C.J. Staal van het bureau Linnaeusstraat besloot, de saamgestroomde menigte te verwijderen. Er werd evenwel niet voldaan aan de sommaties om uiteen te gaan en het publiek nam een zeer vijandige houding aan. Een zeer sterke politiemacht, waartoe ruiters, rijwielagenten en politie te voet behoorde, heeft daarop herhaaldelijk met sabel en gummistok moeten chargeeren om het Ambonplein schoon te krijgen. Het publiek, waartoe veel opgeschoten jongens behoorden, hoonde herhaaldelijk de politie en al spoedig werd in de Sumatrastraat en in de zijstraten met steenen naar de agenten geworpen. De politie chargeerde op den rijweg en op de trottoirs en met de revolver in de hand gelastte zij de lieden, die op de platte daken der huizen stonden, daar weg te gaan. Om aan dit bevel kracht bij te zetten werden herhaaldelijk schoten in de lucht gelost, zeker zijn er vijftig a zestig schoten gevallen en in allerijl vluchtte de menigte dan naar alle kanten, terwijl men ook al spoedig van de daken verdween. De uitruk-auto’s der politie reden af en aan, reeds op het geluid van haar claxons ging het publiek op de vlucht. Ook bij de charges heeft de politie een paar schoten gelost, een 20-jarige man kreeg daarbij op den Insulindeweg een schotwond in de hand. Een ander schot, dat in de Palembangstraat gelost werd, trof een man (wonende in de Conradstraat) in de Perlakstraat in den schouder; per auto van den G.G.D. is hij naar een der ziekenhuizen overgebracht. Voorts hebben nog twee personen door sabelhouwen bloedende verwondingen opgeloopen; een agent kreeg een wond aan een der handen. Een paar uren achtereen duurde het tumult voort; tegen 10 uur kon de politie grootendeels inrukken en werden ruiter- en motorpatrouilles niet meer lastig gevallen of gehoond. Om 10 u 30 viel een nieuw incident in de 1e Atjehstraat voor, waar een rijwiel-agent een trap van een man kreeg. De dader vluchtte in het trappenhuis van perceel 119-121 binnen, waarna de rijwielagenten met de blanke sabel de opdringende menigte verspreidden en assistentie ontboden werd. Onder bevel van commissaris H.I. de Jong en hoofdinspecteur Staal ging de politie – terwijl een zoeklicht van een uitruk-auto de gevel van het pand bescheen – het trappenhuis in en geheel boven werd de aanvaller gevonden en gearresteerd. Op vele plaatsen bleef het publiek nog samenscholen, maar de rust is verder niet meer verstoord. In den loop van den avond zijn in totaal drie personen wegens verzet tegen de politie en het gooien met steenen gearresteerd.
243
Enige dagen zullen twee aangehouden stenengooiende jongemannen (een 20-jarige fietsjongen en een 20-jarige kappersbediende) tot een verhoudingsgewijs zeer strenge straf van zes maanden onvoorwaardelijk veroordeeld worden. De verhoudingen tussen de communistische beweging in de Indische Buurt en de exploitante van wat inmiddels Huize Ambon heet worden er inmiddels niet beter op, zeker niet wanneer enige dagen na de demonstratie van 4 juli tijdens gevechten tussen enige nationaal-socialisten en communisten de kellner van het etablissement, de 32-jarige nationaal-socialist A. Valentijn, met een mes in de rug wordt gestoken en naar het Binnengasthuis moet worden overgebracht. Daarnaast wordt ook de eigenares van het pand bedreigd, aldus een artikel in het dagblad van de N.S.B., Volk en Vaderland van 7 juli 1934. TERREUR Amsterdamsche toestanden De roode terreur viert in Amsterdam-Oost hoogtij. Het schijnt, dat de heeren van O.S.P., C.P.H. en dergelijke dit stadsdeel als hun privé-eigendom beschouwen, waar niet-marxisten geen recht hebben zich te bevinden. Dit vermeende eigendomsrecht trachten zij met alle middelen te handhaven, zoodat het den bewoners langzamerhand wel duidelijk wordt, wat zij van de hooggeroemde marxistische “vrijheid” hebben te wachten. Wie daar ook van meepraten kan, is de eigenares van het lokaal op het Ambonplein, waar de Kring Oost den laatsten tijd eenige vergaderingen heeft gehouden. Zij verhuurt dit lokaal behalve voor vergaderingen, ook aan vereenigingen, die daar hun muziek-repetities komen houden en voor partijen en bruiloften. Wegens het feit, dat zij het gewaagd heeft ook aan anderen dan marxisten haar lokaal te verhuren, ondervindt zij thans den grootsten overlast. Dreigbrieven, waarin haar molest wordt aangezegd, worden haar gezonden door obscure individuen, die zich achter den naam “Antifa” verschuilen. Men poogt haar te dwingen, haar lokaal niet meer aan nationaal-socialisten te verhuren en hoopt op die wijze ons te beletten, in die buurt vergaderingen te houden en de arbeiders de waarheid over het nationaal-socialisme te vertellen. Want men vreest de waarheid, nu men de massa sinds maanden met leugens heeft vergiftigd. “Tante Leen” laat zich echter niet
244
intimideeren. zij heeft haar zaal nog voor verscheidene vergaderingen aan de N.S.B. verhuurd en wil haar contract nakomen en vrij blijven haar eigen zaal te verhuren aan wie zij wil. Dat is zoo haar opvatting van vrijheid en privé-eigendom. Een paar van de haar gezonden dreigbrieven beelden wij hierbij af. In Volk en Vaderland van 30 juni 1934 wordt voor de maanden juli en augustus nog een aantal nieuwe bijeenkomsten aangekondigd, met sprekers Swemmelaar, Van Kampen, Frenay en Overwijn. Of deze bijeenkomsten na de enorme rellen ook nog doorgang hebben gevonden is niet bekend. Er is in ieder geval vooralsnog geen verslaggeving over gevonden. Wel leidt colporteren in de Indische Buurt door de N.S.B. nog diverse malen tot rellen, zo wordt nog een aantal keren in Volk en Vaderland gemeld. Relletjes in Amsterdam De Telegraaf meldt: De colportage der N.S.B. heeft gisteravond in Oost weer aanleiding gegeven tot veel tumult. Want kort nadat deze colportage begonnen was, verzamelden zich bij het Sumatraplantsoen de in de buurt woonachtige communisten tot een aantal van ongeveer 200 man. Spreekkoren werden aangeheven en de N.S.B.-colporteurs bedreigd. Weldra was een sterke politiemacht ter plaatse, die de communisten uit een groot aantal straten wist te verdrijven, waarbij eenige charges moesten worden uitgevoerd. Op het Sumatraplein werd een agent door een communist bedreigd, maar toen de politie den man wilde arresteeren name deze de vlucht, […] etc. […] WEER SCHERMUTSELINGEN IN OOST Politie tot schieten gedwongen In Oost, voornamelijk in de Benkoelen- en Langkatstraat, is het gisteravond omstreeks kwart voor tien tot ernstige ongeregeldheden gekomen, doordat een groot aantal anti-fascisten een groep N.S.B.-ers lastig viel, die in dit stadsdeel propagandadagbladen had verspreid. De N.S.B.-ers ondervonden tijdens het verspreiden van hun pamfletten, waarmee zij omstreeks halfnegen waren begonnen, voortdurend hinder van hun politieke tegenstanders en van de straatjeugd. De politie hield echter goed toezicht, zoodat er tijdens de verspreiding niets voorviel. Toen de N.S.B.-ers zich omstreeks tien uur naar hun kringhuizen begaven, ontmoetten zij op de Valentijnkade een aantal jonge menschen, die luidkeels begonnen te schreeuwen en spreekkoren begonnen aan te heffen. De politie wenschte hieraan een einde te maken en trad onmiddellijk met kracht tegen de lawaaimakers op, nadat eerst getracht was met zachten drang deze menschen uiteen te drijven. Tijdens deze charges werden in verschillende woningen in de Langkatstraat en de Benkoelenstraat vensters geopend. Bewoners van deze huizen begonnen hierop eveneens te schreeuwen. De politie had intusschen assistentie aangevraagd en kort daarop verscheen een overvalauto met een groot
245
aantal manschappen in deze straten. Om verdere onaangenaamheden te voorkomen gelastte de politie de deuren en vensters te sluiten, terwijl krachtdadig werd opgetreden tegen een ieder, die niet onmiddellijk aan de bevelen der politie wilde voldoen. Een man, die zich tegen een agent verzette, kreeg een paar gevoelige slagen, waardoor hij gewond werd. Geestverwanten brachten den gewonde naar het Burger-Ziekenhuis. Inmiddels hadden tal van bewoners hun ramen weer geopend om opnieuw een scheldpartij te kunnen beginnen. Toen knalden er vele schoten in de lucht. Deze waarschuwing bracht de gemoederen enigszins tot kalmte, zoodat toen de rust vrij spoedig was hersteld. Omstreeks half twaalf vertrokken de manschappen weer naar het bureau. [Volk en Vaderland, 14 september 1935]: Het is gisterenavond in de Indische Buurt en in de Pretoriusstraat tijden het verspreiden van pamfletten door de N.S.B. tot vrij ernstige ordeverstoringen gekomen. De politie moest herhaaldelijk van haar wapenen gebruik maken, terwijl een man die een agent aanviel moest worden gearresteerd. Eenige N.S.B.-ers zijn mishandeld. Het lijkt er in eerste instantie op dat de N.S.B. na 1934 echter geen openbare vergaderingen in de Indische Buurt meer gehouden heeft. In die zin zou de missie van de anti-fascisten dan uiteindelijk voorlopig geslaagd zijn. Wat de verdere lotgevallen van Huize Ambon en het pand Ambonplein 20-22 zijn, is ons helaas niet bekend. Vermoedelijk heeft de boycot en het wegblijven van de N.S.B. de verhuurster al spoedig de das omgedaan. Vanaf 1936 zit er een fietsenmaker in het pand. De C.P.N. zal de gebeurtenissen op het Ambonplein in haar eigen versie tot ver in de jaren zeventig nog vele malen in haar dagbladen gedenken.
Een tweede wijkpredikant voor de Elthetokerk Vanaf eind 1935 functioneert ds. J.L.G. Gregory als tweede wijkpredikant voor de Elthetokerk. Gregory, die overkomt uit Wageningen, is ook actief als evangelist in het land. Eerste wijkpredikant van de Elthetokerk is natuurlijk ‘bouwheer’ van het kerkgebouw aan de Kramatweg, ds. A.G.H. van Hoogenhuyze, die in februari 1937 zijn 25-jarige verbondenheid met de Elthetokerk viert en in augustus van dat jaar zijn veertigjarig predikantschap. Ds. van Hoogenhuyze is 17 mei 1871 als predikantszoon geboren in Heino te Overijssel en studeert Theologie aan de Universiteit van Utrecht. Zijn eerste gemeente is in 1897 Yerseke; Van Hoogenhuyze wordt daar door zijn vader bevestigt. In 1901 vertrekt hij naar Doorn, om in 1912 als eerste predikant van de Elthetogemeente te functioneren, die vanaf 1913 tot opening van de Elthetokerk aan de Kramatweg in 1929 in het Wijkgebouw aan de Javastraat kerkt.
246
Van Hoogenhuyze is zelf initiator tot de grote inzamelactie die uiteindelijk tot de bouw van het kerkgebouw leidt. Hij is een gezien man in Nederlands Hervormd Amsterdam en oefent vele bestuursfuncties uit, waaronder het voorzitterschap van de commissie der Hervormde scholen, bestuurslid van de Bond van Evangelisaties in de Hervormde Kerk, bestuurslid van de Protestant Christelijke Reclasseeringsvereniging, lid van de commissie van toezicht op het (Hervormde) godsdienstonderwijs, als kerkmeester aanwezig in een aantal subcommissies van Amsterdamse kerken, bestuurder van het Hervormd Lyceum, lid van de Voogdijraad Amsterdam, penningmeester van de vereniging Oranje Getrouw, commissaris van de A.M.V.J., bestuurslid van Protestant Nederland, lid van de Pensioenraad van de Nederlands Hervormde kerk, secretaris van de Amsterdamsche Maatschappij van Jongemannen, bestuurslid van de Christelijke Handels H.B.S., bestuurslid van de vereniging Aanpakken, voorzitter van de Evangelische Maatschappij, bestuurslid van Mirjam, bestuurslid van Sarepta, bestuurslid van het Nationaal Verbond “Godsdienst, Gezin, Gezag”, voorzitter van de Nederlandse afdeling van het Protestant Wereldverbond en bestuurslid van de Amsterdamse tak van de Middernachtzending, die zich tegen prostitutie richt. Ook is Van Hoogenhuyze een regelmatig scribent in de protestantse pers, organiseert hij anti-communistische bijeenkomsten, waarschuwt op alle mogelijke manieren voortdurend voor Rome en schrijft een boek over de Amsterdamse Nederlands Hervormde Kerk in 1938. Van Hoogenhuyze is niet onomstreden. Vanwege zijn anti-paapse en anti-communistische opvattingen ziet hij vanaf begin jaren dertig een oplossing in het optreden van een sterke man als Mussolini. Ook heeft hij sympathie voor het nationaal socialisme van Hitler-Duitsland, overigens zonder zich, zoals de bij de Muiderkerk betrokken dominee L.C.W. van Ekering, als lid bij de N.S.B. aan te melden. Met name de Evangelische Maatschappij, oorspronkelijk bedoeld om Rooms-katholieken te bekeren tot het protestantisme, raakt onder Van Hoogenhuyze steeds meer in nationaal socialistisch vaarwater. Dominee van Hoogenhuyze moet uiteindelijk vanwege nationaal socialistische sympathieen in 1938 aftreden als voorzitter van de Nederlands Hervormde Kerk van Amsterdam. Van Hoogenhuyze stort hierop in en is geruime tijd uit de roulatie. Hij overlijdt onverwacht op 5 februari 1941, op de leeftijd van 69 jaar. De rouwdienst wordt in de Elthetokerk gehouden door ds. P.J. de Jong, waarna Van Hoogenhuyze op Zorgvlied begraven wordt. Op 27 september 1941 wordt onder grote belangstelling een gedenkteken op zijn graf gezet. Als tweede wijkpredikant van de Elthetokerk functioneert sinds 1936 zoals gezegd ds. J.L.G. Gregory. De wijk is een stuk groter geworden en kent inmiddels 3.500 Nederlands Hervormde gezinnen. De kerkenraad besluit daarom de wijk in tweeën te delen; de grens is de lijn Borneostraat/Molukkenstraat. Van Hoogenhuyze is pastoraal verantwoordelijk voor het westelijk deel – de oude buurt
247
zogezegd, Elthetokerkgemeente B – en Gregory voor het oostelijk, nieuwe deel, dat voortaan onder de naam wijk 29 bekend zou staan of Elthetokerkgemeente A. Wijk 29 had als pastoraal centrum de Elthetokerk aan de Kramatweg, terwijl de oude wijk – wijk 30 – Wijkgebouw Eltheto in de Javastraat als werkcentrum behield. Gregory, die in 1914 als predikant is bevestigt in Blokzijl en ook in Wageningen heeft gestaan, viert in 1939 zijn 25-jarig jubileum in de Elthetokerk en wordt daarbij toegesproken door godsdienstonderwijzer K. Prinsen met een feestrede in dichtvorm. Ook zangvereniging Harpe Davids, die in ieder geval in 1966 nog actief is, laat van zich horen. Dominee Gregory blijft tot zijn emeritaat in 1953 bij de Elthetokerk. Dominee van Hoogenhuyze wordt in 1941 opgevolgd door ds. Th. G. Tonnon.
Fietsplaatjes Uit de Telegraaf, 5 april 1935. KNECHT STAL DE PLAATJES VAN DE FIETSEN Hevig verzet tegen de politie. Met groote moeite kon Woensdag in de Indische buurt een brutale dief worden gearresteerd, die door een burger werd betrapt bij het stelen van rijwielbelastingmerken uit een rijwielstalling. De man was in deze stalling werkzaam, toen een klant binnenkwam en bemerkte, dat hij bezig was met het stelen van een plaatje. De cliënt waarschuwde den eigenaar der stalling, die op zijn beurt de politie van een en ander in kennis stelde. Van het bureau Linnaeusstraat vertrokken twee agenten om daar den ontrouwen knecht te arresteeren en naar den politiepost aan den Zeeburgerdijk over te brengen. De knecht voelde er blijkbaar niets voor om met de agenten mee te gaan. Hij greep een hamer en een stuk ijzer, waarmede hij de agenten van zich af wilde houden. Vervolgens gooide hij het stuk ijzer naar een der agenten, die echter gelukkig niet werd getroffen. De agenten slaagden er ten slotte in, den jongeman te overmeesteren. Op weg naar het posthuis trachtte hij te ontvluchten, hetgeen hem echter niet gelukte. Onder hevig verzet werd hij ten slotte in het bureau opgesloten. Bij nader onderzoek kwam spoedig vast te staan dat de politie te doen had met een zeer brutaal heerschap, dat zich reeds aan meerdere misdrijven heeft schuldig gemaakt. Hij werd o.a. gezocht voor een diefstal van een auto en eenige motorrijwielen. Bij zijn verhoor bekende de verdachte verschillende feiten. Heden zal hij voor den officier van justitie worden geleid.
Revolutiebouw Het gaat halverwege de jaren dertig niet goed met de panden rond het Ambonplein. Ze zijn nog maar twaalf jaar oud, maar meteen na de door de overheid
248
gesubsidieerde bouw van 1920 en 1924 ontstaan de eerste scheuren al in de muren en beginnen de gevels te wijken. Het betreft met name de blokken Sumatrastraat 127-135, Ambonplein 1-11 en Ambonplein 12-12. Alhoewel de woningen begin 1934 nog voor redelijke prijzen van de hand gaan bij een grote verkoop (prijzen fl. 12.000 – fl. 18.000 per pand), wordt in november 1935 de eigenares der woningen wegens de alarmerende verzakkingen aangeschreven de woningen minimaal te stutten of anders te slopen. Ook met de panden Ambonstraat 1-10 gaat het niet goed, net als enige andere woningen in de Sumatrastraat en de Palembangstraat. Ook deze moeten gestut worden. In januari 1936 is het dan definitief volledig mis en bouw- en woningtoezicht geeft opdracht de panden Ambonplein 3-9 te ontruimen, omdat het niet langer verantwoord is ze te blijven bewonen. Sloop staat voor vanaf februari 1936 op het programma. Naar aanleiding van vragen van het communistisch raadslid L. Seegers besluit de Gemeenteraad van Amsterdam een onderzoek in te stellen naar de oorzaak van de verzakkingen. Daartoe dienen eerst door de fitrma Van der Vliet en Nieuwstad de woningen voor eigenaresse, een hypotheekbank, gesloopt te worden, wat in februari en maart 1936 gebeurt. Aansluitend zullen de heipalen worden getrokken, om te kijken of de verzakkingen wellicht aan te korte heipalen, die de diepe zandlaag niet bereikt hebben, zouden kunnen liggen (zie eerste bijgevoegde afbeelding uit Het Vaderland, met geheel rechts wethouder de Miranda en de heer met bolhoed ir. Tjaden, directeur van Bouw & Woningtoezicht). Het palen trekken biedt een landelijk spektakel en wordt in alle uithoeken gevolgd. De palen blijken allen een lengte van ca. 10,45 te hebben. Het gerucht dat door de Tribune verspreid was dat de bouwondernemer slechts korte stukjes van één meter in de grond had geheid, om zo sneller gereed te zijn, bleek hiermee op niets te berusten. Aangezien de moeilijkheden nu eerder in de ondergrond lijken te zitten, dient een nader onderzoek te worden uitgevoerd, dat een aanmerkelijke onderzoekstijd vergt. Het gaat er nu met name om of de lengte van de op zich reguliere palen voldoende is geweest om de zandlaag te bereiken, en of er voldoende toezicht is gehouden op het heien zelf. Wanneer een heipaal de onderlaag bereikt, heeft hij ‘stuit’. Dit kan men constateren doordat het aantal klappen dat nodig is om de palen verder de grond in te krijgen, sterk toeneemt. Bij goed toezicht kan men dus altijd constateren dat de paal nog geen ‘stuit’ bereikt heeft (en daarmee in feite te kort is). Het duurt tot september 1936 voordat de uitslag van het onderzoek naar elf getrokken palen bekend wordt. Uitslag is dat wegens slordigheid en gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel uiteindelijk geheid is met te korte heipalen, die de zandlagen niet bereikten. Waar door Bouw en Woningtoezicht palen van 13 meter waren voorgeschreven, hadden de onderzochte palen lengtes van 9,5 – 11 meter. Bij inklinking van de grond (veen met een zandlaag) gingen de woningen
249
mee bewegen, waardoor verzakkingen en scheuren ontstonden. Ook zou er ondeskundig geheid zijn, waardoor palen beschadigd werden en 3 van de 11 zelfs braken, en palen op de verkeerde plaats geheid werden waardoor sommige funderingen zelfs naast de palen stonden. Het verhaal is hiermee nog niet afgelopen. Enige maanden komt er een verbeterd rapport van Bouw en Woningtoezicht uit, waarin uitgebreid ingegaan wordt op de ongunstige zettingsomstandigheden van de ondergrond van de Indische Buurt, waar vanwege het snelle ophogen van de oorspronkelijke poldergrond van veen, een laag van van 5 meter zand was aangebracht, wat leidde tot langdurige en doorgaande zettingen (ca. 60-70 cm. in de hele Indische Buurt nadat de woningen gebouwd waren. Bovendien is heien door een dergelijke dikke harde zandlaag waarna een slappe veenlaag een zeer nauwkeurig werk.
RK Vroedvrouwen Een ingezonden brief uit de Tribune van 13 juli 1936: R.K. Vroedvrouwen Een abonné schrijft ons: “Enige jaren geleden is de vorige pastoor van de Majella-kerk (Ambonplein) tot de conclusie gekomen, dat er in zijn parochie behoefte was aan een r.k. vroedvrouw. Hij meende, dat hierdoor gewaarborgd zou zijn, dat de vroedvrouw haar plicht zou kunnen doen tegenover r.k. patiënten. Nu geschiedt dat altijd; ook door niet r.k. vroedvrouwen. Zij hebben daarvoor een gelofte afgelegd, waartegen tot dusverre nog nooit gezondigd werd. Tenslotte gelukte het de pastoor na heel veel moeite een vroedvrouw uit Bakkum naar Amsterdam te halen. Ook in de Muiderpoortbuurt vestigde zich enige tijd geleden een r.k. vroedvrouw. Zij adverteert in r.k. vakbladen. Niet bekend is echter of zij ook de steun geniet van de pastoor van de Bonifacius-kerk. Deze r.k. vrouwen zijn niet georganiseerd en doen dus wat zij willen, waardoor zij de georganiseerde collega's sterk benadelen. Het was geheel overbodig om r.k. vroedvrouwen aan te stellen, daar er voor de gehele stad een r.k. vroedvrouw is aangesteld door de r.k. Vrouwenvereniging. Deze vrouw is voldoende om in de behoefte te voorzien. Er was dus geen versterking noodzakelijk. De bemoeienissen van de r.k. kerken waren dus in deze zaak geheel overbodig en schadelijk voor de Amsterdamsche vroedvrouwen. EEN VROEDVROUW” (Van redactiewege bekort)
250
Razzia in de Padangstraat Op 4 januari 1937 worden door de de chef van de Vreemdelingendienst hoofdinspecteur M.O.F. van der Heul – geassisteerd door rechercheurs van de centrale recherche – tien communisten in de Padangstraat aangehouden, die daar bij een bekende Nederlandse communist (G.H. van M., een bankwerker bij de gemeentetram) een geheime vergadering houden. Het blijkt om drie Nederlanders en zeven paspoortloze Duitsers te gaan. Er wordt vermoed dat de communisten zich met een illegale actie bezig hielden en in verband daarmee steeds geheime vergaderingen belegden. Papieren, brochures en een filmapparaat, met een film over een 1 mei-viering in Moskou en manoeuvres van de Russische vloot, worden in beslag genomen. De verdachten worden naar bureau Linnaeusstraat overgebracht, en van daar naar het hoofdbureau van de politie, waar ze aan een langdurig verhoor worden ontworpen. De Duitsers blijken zich al langere tijd in Nederland te bevinden, geen aanwijsbaar middel van bestaan te hebben en vermoedelijk te zijn ondergebracht bij Nederlandse partijgenoten. Zij worden opgesloten, terwijl de Nederlandse communisten in de loop van de nacht weer worden vrijgelaten. De hele vaderlandse pers spreekt er schande van en ook in Nederlands Indië laat men zich niet onbetuigd (‘De Roode Dreiging’, zo kopt het Nieuws van den dag Voor Nederlandsch-Indië; ‘Razzia onder communisten’, aldus het Bataviaasch Nieuwsblad), terwijl de Nederlandse autoriteiten contact opnemen met de Duitse collega’s. De Duitsers blijken uit verschillende delen van Duitsland afkomstig te zijn, o.a. uit Oost Pruisen, München en andere Duitse steden. Ze blijken te voet via Drente en Overijssel naar Amsterdam te zijn gekomen. Niet alleen de in de Padangstraat wonende bankwerker bij de gemeentetram blijkt intussen betrokken, maar ook zijn dochter, die lid is van de Jongeren Vredesactie, blijkt zich in de kamer bevonden te hebben, die versierd was met een grote communistische vlag met het portret van Lenin daar op geschilderd. Het antwoord op de vraag naar inlichtingen bij de Duitse autoriteiten blijft inmiddels op zich wachten. De afdeling politieke politie, bureau Nieuwe Doelenstraat, verdiept haar onderzoek. De Officier van Justitie heeft inmiddels contact opgenomen met de regering over de vraag of de gevangen communisten aan Duitsland kunnen worden uitgeleverd. Ook het communistische dagblad de Tribune laat nu van zich horen. Zij spreken over de arrestatie van zeven Duitse vluchtelingen die met enige vrienden in de Padangstraat nog het oude jaar wilden vieren. Niet alleen sovietfilms waren aanwezig geweest, maar ook een Charlie Chaplin-film, terwijl de kamer voor de gelegenheid op passende wijze versierd was. Plotseling verschenen die avond echter
251
om kwart over tien ‘s avonds twee overvalwagens met een 25-tal agenten met getrokken revolvers, die volkomen ten onrechte de feestelijke bijeenkomst verstoorden. Het ging immers in het geheel niet om een politieke bijeenkomst, maar een feestelijk samenkomen, georganiseerd voor Duitse anti-fascistische vluchtelingen, zoals er zich honderden in Nederland bevinden. Zeer zeker zullen de autoriteiten zich wederom met de Gestapo in verbinding stellen, om te weten te komen, waarom ze gevlucht zijn. Zo is ook in de gevallen Schwittay en Rösche gebeurd, die deze zomer naar Duitsland uitgeleverd werden. Men vraagt zich angstig af: Zullen ook zij dit lot ondergaan? Wij wekken allen op, tegen deze massa-arrestatie van hen, die aan de hel van de Gestapo wisten te ontsnappen, krachtig te protesteeren. Niemand van hen mag uitgeleverd worden. Zij allen moeten onmiddelijk weer vrijgelaten worden en de Nederlandse regering verlene eindelijk asylrecht aan alle anti-fascistische vluchtelingen. De samenzweerders dan wel vluchtelingen worden inmiddels van het politiebureau naar het huis van bewaring gebracht, waar ze moeten blijven tot het tijdstip dat de minister een beslissing neemt. De beslissing van de minister hebben wij in deze zaak helaas nog niet gedocumenteerd teruggevonden, maar volgens onbevestigde berichten in het Soerabaijasch Dagblad zijn de betreffende Duitse communisten naar Fort Honswijk verplaatst, uiteindelijk vrijgelaten, waarna een aantal van hen naar Spanje zou zijn gereisd om daar aan communistische kant aan de burgeroorlog mee te vechten. Wat betreft bankwerker G.H. van M. tenslotte: deze wordt door naar aanleiding van het gebeurde door directeur van de Gemeentetram ir. Willem Barend Isaac Hofman voor eervol ontslag voorgedragen bij het Gemeentebestuur. De gemeentelijke wethouder van Arbeidszaken namens de RKSP, Mr. G.C.J.D. (Cor) Kropman, weigert echter de man te ontslaan. Van M. blijft dus in dienst als spil van een ongeveer 40 man tellende communistische cel bij de Gemeentetram, die later een heldhaftige rol zal spelen bij het uitroepen van de Februaristaking in 1941.
Tuchteloze jeugd Uit Volk en Vaderland, 7 mei 1937 De Indische Buurt in Amsterdam is rood. Marxisten van allerlei gading, sociaal-democraten, communisten, revolutionair-socialisten beheerschen het buurtleven. Het roode gemeentebestuur van Amsterdam heeft deze buurt verfraaid door aanleg van plantsoenen. Deze bleken echter niet bestand tegen de vernielzucht van de in roode vrijheid bandeloos opgroeiende jeugd. In arren moede stellen B. en W. thans voor, deze ruinen van plantsoenen maar op te ruimen. Het in behoorlijken staat houden kost al te veel geld.
252
“Beschamend” noemt Het Volk dit. Dat is het inderdaad voor lieden, die altijd den mond vol hebben over “de gemeenschap”, maar wier volksopvoeding als eenig resultaat volksverwildering te weeg brengt. Indien het met dit “beschamend” echter ernst is, dan zal men er eens over na moeten denken, of niet inderdaad hier een onverbrekelijk verband bestaat tusschen oorzaak en gevolg. Wie “vrijheid” als zijn leus neemt, moet zich niet verbazen als tuchteloosheid het gevolg is. Want gemeenschap betekent gebondenheid, en gebondenheid kan men niet aankweeken door het roepen van “vrijheid”. Deze jonge marxistjes-van-de-daad vatten de leuze “vrijheid” precies zoo op als de liberalen: vrijheid voor mij en de duivel hale de anderen. Indien zij in hun verderen levensloop in het bezit van kapitaal mochten geraken, zullen er steunpilaren van den Vrijheidsbond uit kunnen groeien, die den mond vol hebben over “nationaal”, maar door hun niets ontziend egoisme de volksgemeenschap kapot maken. Het is niet toevallig, dat liberalen en marxisten beide “vrijheid” als hun leuze hebben. Kapitalisme en marxisme zijn kinderen van één geest.
Jeugddag Indische Buurt Het Comité Indische Buurt, dat baldadigheid van de grote stadsjeugd hoopt te keren door positieve actie, organiseert op 19 september 1937 een grote Jeugddag in de Indische Buurt. De gemeente Amsterdam stelt voor de dag een gratis muziektent ter beschikking, beide radio-centrales Elkos en Dammers-Knip verzorgen de geluidsinstallaties in het Zuiderzeepark en buurtpropaganda per radiowagen, de AVRO zal opnames maken van de dag en de EHBO heeft zich beschikbaar gesteld voor medische bijstand. De baldadigheid van de jeugd in de Indische Buurt is niet te onderschatten. In 1936 worden niet minder dan 436 processen-verbaal opgemaakt; in 1937 zelfs 441. Ruim 1.300 jongens zijn bij de vergrijpen, die vaak in gezamenlijk verband worden uitgevoerd, betrokken. Het Comité wil de buurtjeugd met name interesseren in de natuur en zo is als spreker aangezocht onder andere H. van Laar, directeur van het Natuur Historisch Museum “De Pinksterbloem”. Verder zullen in ieder geval betrokken zijn de “Schoolwerktuinen”, de muziekvereniging Voorwaarts, de Roode Valken, de Kruisvaart, St. Francisca Romana, de Jonge Pieternellen, de Turnvereniging het Funen, de Korfbalclubs Ajax en Indo, de mondaccordeonvereniging Utile Dulci, Klein maar Dapper, Excelsior, Oosti-Indië en Tubantia, de A.J.C. de Roode Wachten, het Kinderkoor Onder Ons, het Mannenkoort Onder Ons, de Harmonie Dr. F.M. Wibaut, de Gymnastiekvereniging Zeeburg, de Voetbalvereniging T.D.W. en de Operetteclub Oost. Met muziek, zang, vaandels, banieren en andere middelen zullen zondagmiddag om drie uur ongeveer 2.000 jongeren zich in optocht van het Timorplein langs Sumatrastraat, Javastraat, Javaplein, Molukkenstraat en Valentijnstraat naar het Zuiderzeepark begeven, waar de grote Jeugddag voor de Indische Buurt gehouden zal worden.
253
Het oude Zeeburg verdwijnt In het Algemeen Handelsblad van 29 juni 1938 wordt in een uitgebreid artikel aandacht gevraagd voor het verdwijnen van de resten van het oude Zeeburg. Aanleiding is met name de sloop van de stal van de voormalige Herberg Zeeburg, waarvan overigens in 2002 met veel tamtam de resten weer zouden worden teruggevonden en gepresenteerd als een archeologische vondst van de eerste orde. We nemen het artikel hieronder in zijn geheel over. Het stadsdgedeelte ten Oosten van de zgn. Indische Buurt, ingesloten door deze buurt, den Zeeburgerdijk, het Merwedekanaal en het Nieuwe Diep, is wel zeer aan veranderingen onderhevig. Het eenige wat er niet verandert is de oude Israëlitische Begraafplaats, die, nu van een groot gedeelte de grafzerken verzonken zijn, een fraai stuk natuur is geworden. Zij is langs de randen welig begroeid met hoog struikgewas en bezit ook bijzonder mooie alleenstaande boschjes en meidoorns, om van het dichte hooge hooigras, vermengd met allerlei bontgekleurde bloemen, maar niet te gewagen. Hier komen blauwe reigers van Frankendael hun siësta houden en vindt de koekoek nog voldoende nesten om er zijn eieren te deponeeren. Aan de Oostzijde van deze begraafplaats nu wordt thans bij het gemaal een brug gebouwd om het Zuiderzeepark met het noordelijk gedeelte langs den plas te verbinden. Vindt er dus op het gebied van parkaanleg en -verzorging vooruitgang plaats, in ander opzicht is er achteruitgang, al is deze dan ook niet te vermijden. Aan het einde van den Zeeburgerdijk bevond zich al jaren een oud gebouw in verval. Toen nu dit gebouw langzamerhand ontruimd werd – er was een betonbedrijf in gevestigd – liet het zich aanzien, dat spoedig tot afbraak zou worden overgegaan. Verschillende malen kon met van voorbijgangers vernemen, dat het gebouw op instorten stond, en het schijnt nu, dat het ongeval in West het afbreken heeft bespoedigd, want de vorige week is men er mede beginnen. Dit gebouw is namelijk de stal geweest, welke bij de boven op den dijk gelegen herberg Zeeburg heeft behoord. Op dit punt maakte de Zeeburgerdijk vroeger een bocht naar rechts, waar hij overging in den Diemerzeedijk. Het Merwedekanaal was er toen niet, evenmin natuurlijk de afsluitdijk naar Schellingwoude, welke het IJ afsloot. Van hier had men een prachtig gezicht over de Zuiderzee. Deze stal, waaraan een woning verbonden was aan de Oostzijde, werd daar gebouwd, zooals op een grooten gevelsteen te lezen is, door de regenten van het Oudezijds-Huiszittenhuis. Men vindt op dezen steen de wapens van een zestal regenten van dit godshuis met de vermelding van de eerste steenlegging door het dochtertje van den regent Van de Betouw. Ook het stadswapen komt er op voor. Het ruime gebouw werd in 1769 opgetrokken; de herberg, waarvan de resten bij den quarantainedienst getrokken zijn, stond er toen al bijna een eeuw. De Oudezijds-huiszittenmeesters hadden het recht, zooals wij bij A.E. d’Ailly, “Wandelingen om Amsterdam”, kunnen lezen, om het op- en afschepen van alle beesten, die te Amsterdam te water werden aan- en afgevoerd, te verpachten. Aan het einde van den dijk, juist voor de bocht, bevond
254
zich een steiger, waar veel vee, vooral magere varkens, werd aangevoerd. De stal diende dus om het vee tijdelijk onder dak te brengen. Vóór de afsluiting van het IJ kwamen hier ook de Huizer botvisschers om hun vangst in blauwe kruiwagens over te laden en in de stad te gaan venten. Thans is het Buiten-IJ hier een ondiepe inham van het IJsselmeer, welke grootendeels droog komt te liggen wanneer een krachtige Westelijke wind waait. En op den Diemerdijk krioelt het op warme dagen van vooral jeugdige badgasten, die langs de zware granietblokken baden en plassen. Sommigen wagen zich hier een paar honderd meter ver “zee” in. Ook de natuurvriend betreurt het verdwijnen van het gebouw. De beide lange zijden der hooge muren droegen een aardige flora, namelijk van vlierstruiken – dat leek heel mooi in den bloeitijd – en van muurvarentjes. Heele stukken van den ouden muur zagen groen van dit mooie varentje. Nu komt het hier in deze buurt nog maar op één gebouw voor, namelijk het Gemeenelandshuis aan den Diemerzeedijk. Wat er voor in de plaats zal komen? Het is ons niet bekend, doch velen zullen het verdwijnen van dit oude gebouw, dat nog zoo sterk den stempel van het verleden droeg, onlangs zijn vervallen staat, betreuren.
Pontificale Hoogmis Ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de Gerardus Majellaparochie wordt op zondag 7 mei 1939 door de bisschop van Haarlem, Monseigneur J.P. Huibers, een Pontificale Hoogmis opgedragen in het kerkgebouw aan het Ambonplein. Het is prachtig weer, de pauselijke vlaggen wapperen en de nieuwe, door de parochianen bij elkaar gespaarde klokken luiden uitbundig. De Tijd geeft een uitgebreid verslag. Innig meegeleefde feestviering Het was Zondag voor de parochianen van de Sint Gerarduskerk aan het Ambonplein een vreugdevolle dag. Het vijfentwintigjarig bestaan hunner kerk is op waarlijk grootse wijze herdacht. Des morgens om tien uur celebreerde Z.H. Exc. mgr. J.P. Huibers, bisschop van Haarlem, in het fraai versierde kerkgebouw een pontificale Hoogmis en des middags defileerden op het Ambonplein de parochianen, gerangschikt volgens de talrijke organisaties waartoe zij behoorden, met vlaggen en banieren in de stralende zon voor den bisschop, den deken en de overige geestelijkheid, die zich hadden opgesteld voor den hoofdingang van het kerkgebouw. Reeds lang voor het aanvangsuur der Pontifiale Hoogmis was de groote kerk tot de laatste plaats bezet met parochianen. Talrijke geloovigen waren ook reeds in de vroegmissen ter kerke gekomen en hadden deelgenomen aan de algemeene H. Communie. Om kwart voor tien begon de plechtigheid met het luiden van de nieuwe St. Gerardusklok en tot ver in den omtrek was het machtig geluid te horen. Van kerkgebouw, pastorie en scholen, maar ook van talrijke woningen in de Indische buurt woeien Pauselijke vlaggen of vaderlandsche driekleuren en zoo werd overal uiting gegeven aan de feestvreugde, waarmede de parochianen bezield waren.
255
Het hoofdaltaar der kerk prijkte in feesttooi en was versierd met een schat van witte bloemen en hoog opgaande palmen. Het mooiste kerkzilver sierde het hoofdaltaar, waar aan de Evangeliezijde een bisschopstroon was opgesteld. In het middenschip der kerk was een sobere, doch fijne versiering van witte bloemen en groen aangebracht, terwijl verschillende vaandels hier en daar stonden opgesteld. Om klokslag tien uur werd Z.H. Exc. mgr. J.P. Huibers aan den ingang der kerk door den pastoor van de parochie, de zeereerw. heer S.A.J. Willemsen, ontvangen. Onder het zingen van “Sacerdos et Pontifex” schreed een lange stoet van geestelijken naar het hoogaltaar. Hierna nam de pontificale Hoogmis een aanvang. Mgr. Huibers werd geassisteerd door mgr. dr. G.C. van Noort, deken der stad, als presbyter assistens. Troondiakens waren deken J. v.d. Wiel uit Hoorn, en pastoor W. Bosch uit Aerdenhout, oud-pastoors der parochie. Diaken der H. Mis was kapelaan W. van Lammeren uit Haarlem; subdiaken kapelaan R. Oud, uit Heemstede. De andere functies werden als volgt vervuld: ad mitram, pastoor Hartman uit Enschede; ad baculum, pastoor Pieterse uit Wervershoof; auferarius, de weleerw. heer C. de Roy, overste van Kadier en Keer; ad-librum, kapelaan K. Vosskühler, St. Nicolaaskerk, Amsterdam; ad candelam, pater Stroosnijder van de hulpkerk der H. Familie in Betondorp; ad gremiale, father Roëll uit Hoorn; cantor primus, kapelaan J. Duyves uit Den Haag; cantor secundus, kapelaan J. van Houten uit De Haag. In het priesterkoor had plaats genomen de herder der jubileerende parochie, pastoor S.A.J. Willemsen. Het zangkoor, bestaande uit mannen en jongens, zong onder leiding van den heer Toon Vranken de Missa “Quaternis Vocibus” van Philippus de Monte, de derde Gregoriaansche Credo, in afwisseling met de geloovigen. “Cantate Domino” van Pitoni, en na de H. Mis “Laudate”, volkszang. De organist der parochie, de heer A. Ehlhart speelde orgelwerken van Sweelinck, Obrecht en Lemmens. Haarlems bisschop spreekt Na het Evangelie begaf mgr. Huibers zich in vol ornaat naar het predikgestoelte en richtte zich tot de parochianen van de jubileerende parochie. Er is, aldus mgr., alle reden tot jubelen. Met groote voldoening kunt gij. parochianen van St. Gerardus Majella, dit mooie feest van uw parochiekerk vieren. Dit waardige Godshuis in deze volksrijke buurt, dit kerkgebouw vormt de verbinding tusschen hemel en aarde. Mgr. schetste uitvoerig, wat voor ons katholieken het kerkgebouw beteekent en bracht dit in toepassing op de parochianen van St. Gerardus Majella. Hoeveel mooie herinneringen hebt gij allen niet aan deze kerk. Hoeveel kinderen werden hier wel niet gedoopt? Hoeveel huwelijken niet gesloten? Hoeveel H. Communies werden er niet door u hier ontvangen? Hoevelen hebben er in deze kerk de verloren genade teruggevonden? Hoeveel zonden zijn hier niet vergeven? Doch ook, hoeveel maal zijn van hier uit de laatste H. Sacramenten niet uitgedragen, naar hen, die het tijdelijke met het eeuwige gingen verwisselen. Hier hebt gij geluisterd naar de woorden van uw priesters. Gij schaardet u om den predikstoel. In deze kerk stort gij uw gebeden. Hoeveel gebeden zijn er in deze kerk door Gods goedheid niet verhoord? Hoevelen in deze parochie hebben in dit kerkgebouw aan Gods roepstem gehoor gegeven en begaven zich in priesterlijken of kloosterlijken staat? Ook vandaag vieren vele oud-parochianen niet meer in leven, dit mooie feest met u in den hemel mede. Er is reden tot jubelen, voor de groote weldaden, die God in deze parochie heeft geschonken.
256
In deze buurt met haar uitgebreide bevolking, klinken ook andere roepstemmen. Doch dit zijn uitnoodigingen die alleen betrekking hebben tot het aardsche geluk, en daarom is het zoo jammer, dat er zich helaas ook kinderen van God vereenigden met de vijanden van God. Mogen zij spoedig tot het ware vaderhuis terugkeeren. Laten wij God dankbaar zijn, dat Hij ons onder zijn hoede heeft genomen. Wij zullen deze kerk blijven bemidden, het Huis van God zal ook ons huis zijn en mochten onze wenschen ook al eens schijnbaar niet vervuld worden, dan zullen wij daar ook moedig in berusten en denken, dat God voor ons andere inzichten heeft gehad. Blijft uw priesters trouw volgen. Spreekt niet over menschelijke gebreken. Hun verantwoordelijkheid is zwaar. Wij zullen voor hen bidden. Na gewezen te hebben op het vele goede, dat ook in deze parochie verkregen is door de voorspraak van de Allerheiligste Maagd Maria en den patroon der parochie, St. Gerardus Majella, sprak mgr. den wensch uit, dat God deze parochie mag blijven zegenen tot in lengte van dagen. Na zijn predikatie gaf mgr. vanaf het hoogaltaar den bisschoppelijken zegen, waarna het H. Misoffer werd voortgezet. Op plechtige wijze werd de bisschop na de plechtigheid door geestelijkheid en misdienaars wederom naar den uitgang der kerk geleid. Massaal defilé Om half twee hadden zich honderden belangstellenden, meestal parochianen, doch ook vele buurtgenooten op het Ambonplein verzameld, om getuige te zijn van het groote defilé, dat voor Haarlems bisschop zou worden gehouden. De politie had onder bevel van een inspecteur van het bureau Linnaeusstraat, een brigadier en talrijke agenten, waaronder enkele ruiters, voor een zeer goede afzetting gezorgd, zoodat de belangstellenden en zij, die moesten defileeren, over voldoende ruimte beschikten. Voor den hoofdingang der kerk waren zetels geplaatst, waarop plaats namen Z.H. Exc. mgr. J.P. Huibers, mgr. dr. G.C. van Noort, deken der stad, pastoor WIllemsen, verschilloende oud-pastoors der parochie, eerw. heeren kapelaans, en talrijke geestelijken, die genoodigd waren. Terzijde hadden de eerw. zusters van de scholen plaatsgenomen. Op het Timorplein stelden zich de deelnemers aan de groote huldebetooging op en omstreeks kwart voor twee drongen de eerste muzikale klanten en tromgeroffel tot het Ambonplein door. Kort daarna zwenkte de bereden politie het plein op. Hierop volgde een muziek-corps, dat pittige marsen blies. Vervolgens defileerden de parochiale vereenigingen, o.m. “Utile Dulci” (jongens), speeltui en vacantieschool “Utile Dulci” (meisjes), de leerlingen van meisjes- en jongensscholen Kruisvaart, Aloysius-congregatie “India” (junioren), St. Josephs-gezellen, Agnes-congregatie, Liduina- en Theresia-congregatie, Francisca Romana, de Graal, Apostolaat des Gebeds, Hereeniging en Missiegenootschappen, de H. Familie, afd. dames en heeren, collectanten, R.K. Staatspartij, Vincentius-vereeniging en Benedictus Josef Labre, Eerbied in Gods Huis, Volksbond en Propagandaclub. De verschillende organisaties waren vergezeld van het bestuur, terwijl vaandels en banieren werden meegedragen. De kinderen droegen allen kleine pauselijke vlaggetjes. Spontaan juichten de groepen mgr. Huibers en de geestelijkheid toe, Nadat allen zich langs de vier zijden van het plein hadden opgestald, werd met de vaandels door de vaandeldragers, die zich op een rij tegenover de hoogere kerkelijke autoriteiten hadden opgesteld, de vaandelgroet gebracht. Met begeleiding van het Harmonie-orkest zong men gezamenlijk twee coupletten van het “Aan U, o Koning der Eeuwen”. Mgr. Huibers sprak vervolgens zijn grooten dank uit, voor deze aardige huldiging, hem door de verschillende parochiale organisaties gebracht. Hiermede was de plechtigheid
257
geëindigd en onder de tonen van pittige marschen verlieten de groepen wederom het Ambonplein, dat spoedig zijn bekende Zondagsche rustige sfeer terugkreeg. Plechtig sluitingslof Des avonds om 7 uur werd het zilveren parochiefeest besloten met een plechtig en solemneel sluitingslof, waaronder een feestpredikatie werd gehouden. De pauselijke zegen werd gegeven en langs de paden van de kerk trok een processie, waarin het Allerheiligste werd gedragen. Het Lof werd besloten met opdracht van de parochie en het “Te Deum”. Het zangkoor voerde uit “Tu solus”van Josquin de Prez, “Magnificat” van Vecchi, “Tantum Ergo” van Andriesen, terwijl de Gregoriaansche gezangen beurtelings met het volk werden gezongen. Met groote voldoening kunnen de herder van de parochie, de zeereerw. heer Willemsen, den de eerw. heeren kapelaans, doch ook de parochianen van St. Gerardus Majella op dit mooie zilveren jubileum van hun parochiekerk terugzien.
Shell-sportpark Na het vertrek van Blauw Wit uit het sportpark in het Flevopark wordt op 18 augustus 1939 het zogenaamde Shell-sportpark met accomodatie op dezelfde lokatie aan het Nieuwe Diep geopend. Initiatief is afkomstig van Shell Sportvereniging B.P.M. Shell (“Spirit houdt elk lichaam lenig”), daartoe financieel in staat gesteld door de Directie ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van het Laboratorium der Bataafsche Petroleum Maatschappij. Het terrein, waar de Shell al haar tot nu toe over de gehele stad verspreide sporten kan gaan beoefenen, is in eerste instantie voor 25 jaar van de Gemeente Amsterdam gehuurd. Bij opening omvat het terrein twee voetbalvelden met tribunes, een hockeyveld, een korfbalterrein, vier tennisbanen, een botenhuis en een kinderspeelplaats. Er wordt door diverse partijen van het Shell-sportpark gebruik gemaakt. Onder andere worden hier in 1943 de finales van de schoolvoetbalwedstrijden van Amsterdam gehouden. Deelnemer is onder andere de Derde Ambachtschool van het Timorplein, waarvan in 1941 de 103 Joodse leerlingen verwijderd zijn; bijna allen zijn inmiddels gedeporteerd naar Midden Europa, waar er in ieder geval 84 door de Nationaal Socialisten om het leven worden gebracht. In 1950 wordt op het Shell-sportpark het 25-jarig bestaan van havenbedrijf De Rietlanden gevierd. Van de geschiedenis van het Shell-Sportpark in later jaren is weinig bekend. Wel dient het terrein in 1986 als decor voor actievoerders, die op ludieke wijze het terrein omspitten, op zoek naar “de verdwenen miljarden van Shell”. Wie ons kan inlichten over de opheffing van het Shell-Sportpark, ergens na 1986, is van harte welkom.
258
Oorlog in de Indische Buurt Op vrijdag 10 mei 1940 vallen de Duitsers Nederland binnen. De 17-jarige Ina Steur uit de Halmaheiastraat, waarvan de vader bij Werkspoor werkt, houdt een dagboek bij, onlangs uitgegeven bij de Gooibergpers. Hieronder wat aantekeningen uit de meidagen van 1940. Vrijdag 10 mei 1940 Om ongeveer drie uur [‘s nachts, red.] worden wij gewekt door rare knallen. We hebben zoiets nog nooit gehoord dus we weten niet wat het is. Ik roep vader en vraag het. ‘Ze schieten’. Ze blijven maar door ploffen, de ene knal gevolgd door de ander. Dus wij zijn in oorlog dringt het tot mij door. Moeder zet snel de radio aan in de hoop daar iets van te vernemen, en ja hoor, enkele seconden later galmt er een vreemde stem door de kamer: ‘Hier Luchtwachtdienst. Er bewegen zich vele vreemde vliegtuigen boven ons land. Ze werpen parachutisten uit.’ […] Om zeven uur ‘s morgens gaan vader en ik de deur uit, naar Werkspoor. En daar, het is niet te geloven: de hele Oostenburgstraat ziet zwart van de mensen! Een voor een mogen we de poort door. De Vrijwillige Burgerwacht staat te posten op het hele terrein. Alle mensen van Duitse afkomst of van een vreemde nationaliteit worden naar het waslokaal gestuurd. […] De werkdag verloopt verder chaotisch, omdat er steeds luchtalarm is en ze dan met zijn allen naar het schaftlokaal rennen. De volgende ochtend, zaterdag 11 mei, heersen dezelfde omstandigheden. Wanneer Ina thuiskomt, hoort ze het bericht dat er Duitsers geland zijn op het spoor. Dat willen we zien. We lopen de Molukkenstraat uit en worden door politiemensen tegengehouden. Als ze even niet opletten, rennen we snel door naar de tunnel. Op de brug staan we stil en we kijken zoekend om ons heen. Maar bij het horen van schoten weten we niet hoe snel we achter de dijk moeten komen. Daar liggen al meerdere mensen. Ze zeggen dat er Duitsers in die hoge bomen verder weg zitten, beschermd door dicht gebladerte. Voor mij zie ik een man en een jongen, naast mij weet ik Suze. We liggen amper of de kogels vliegen ons om de oren. Een kogel belandt vlak achter mijn voet. De jongen voor mij kijkt heel even boven de dijk uit en krijgt meteen een kogel door zijn strot. Na enkele minuten is hij dood. Er volgt een schietpartij tussen Nederlandse pantservoertuigen en inderdaad in de bomen zittende Duitse soldaten. Ina en haar vriendin weten te ontsnappen. Na enkele dagen geeft Nederland zich definitief over.
Inzameling voor gebombardeerd Rotterdam Op 26 mei 1940 worden door politiebureau Linnaeusstraat vier personen gearresteerd. Deze hebben naar aanleiding van de nood in het door de Duitsers gebombardeerde Rotterdam een grootschalige inzamelingsactie georganiseerd in de
259
Indische Buurt. Het gaat met name om bruikbare goederen die door de geruïneerde bewoners van Rotterdam gebruikt kunnen worden. De ingezamelde goederen komen echter nooit in Rotterdam aan, maar worden door de inzamelaars mee naar huis genomen voor eigen gebruik. De politie houdt de oplichters aan. De goederen worden in beslag genomen.
Zwartepoorte kampioen… “Zwartepoorte kampioen…”. Adri’s vader zegt het steeds weer, zacht voor zich heen, als kan hij het zich nog steeds niet realiseren. De firma Zwartepoorte op Molukkenstraat 74-76 verkoopt al sinds de jaren dertig alles wat een mens maar voor de huishouding nodig heeft. Zoon Adri is een sportman. Hij doet alles voor zijn geliefde wielersport, rookt niet, drinkt niet, traint intensief, gaat altijd stipt om tien uur naar bed en wordt ondersteund door zijn ouders, broer en zussen. Adri, geboren op 18 februari 1917, wil fietskampioen worden. Vanaf halverwege de jaren dertig begint Adri zijn eerste successen te kennen. Vooral in de ploegenritten laat hij zich van zijn beste kant zien, samen met zijn koppel Roes. In 1936 wordt Adri Zwartepoort naar de Olympische Spelen in Berlijn uitgezonden. Hij is dan nog maar net 19 jaar oud. Een medaille wint hij er niet. Integendeel, door een stuurfout van Zwartepoort (en een val) in de kwartfinale wordt de Nederlandse ploeg in de kwartfinale uitgeschakeld. Adri besluit zich nu definitief toe te leggen op de stayersport, en daarin wordt hij uiteindelijk met zijn vaste gangmaker Bom op donderdag 25 juli 1940 Nederlands kampioen. Het is feest in de Molukkenstraat. De medaillekast die vader Zwartepoort in de etalage van de winkel heeft gezet, wordt bijna geheel bedolven onder de enorme lauwerkrans die Adri mee naar huis krijgt. “Moeder, ik kom met bloemen thuis,” had hij voor zijn vertrek nog gezegd. “En als Adri zoiets zegt,” aldus een trotse mevrouw Zwartepoort, “dan gebeurt het ook.” Adri wordt gevierd in de straat en Toneelclub “Willen is kunnen” organiseert op woensdag 31 juli om acht uur avonds ter plekke een feestelijke huldiging. Het Nederlands kampioenschap stayeren 1940 zal echter Adri’s eerste en laatste succes blijken. Hij stopt gedurende de oorlog met de wielersport, doet daarna nog een poging terug te komen maar slaagt daarin niet. Berustend trekt hij in de meubelzaak van zijn vader in de Molukkenstraat, die inmiddels Zwartepoorte en Zoon en die Adri op termijn zal overnemen. Wel blijft hij in zijn vrije tijd nog actief in het wielrennen, als vrijwilliger bij de KNWU. Zo is hij nog in 1968 chef d’equippe van de Olympische wielerploeg bij de Zomerspelen in Mexico.
260
Adri Zwartepoorte overlijdt uiteindelijk op 24 maart 1991, op 74-jarige leeftijd.
Bommen op de buurt Voor zover bekend hebben er in de Tweede Wereldoorlog in totaal enige tientallen bommen en granaten schade aangericht in de Indische Buurt en omstreken. Veel schade is hierbij afkomstig van granaten van het afweergeschut. Amsterdam is niet een vooraanstaand doel van de Britse vliegtuigen, die over het algemeen op weg zijn naar Duitsland om daar steden grootschalig te bombarderen. Toch komen ook wel Britse bommen op Amsterdam terecht. In sommige gevallen zal sprake geweest zijn van achtervolgingen door Duitse vliegtuigen, waarbij men de bommen als ballast laat vallen. In andere gevallen is mogelijk sprake van gericht bombarderen. Hieronder een opsomming (belangrijkste bron website Gemeente Amsterdam). De eerste granaat die schade aanricht in de Indische Buurt, is afkomstig van afweergeschut, valt in de nacht van 28 op 29 augustus 1940. Op de derde verdieping van het pand Makassarstraat 60 wordt enige schade veroorzaakt door granaatsplinters; er zijn geen gewonden. Op 7 oktober 1940 wordt station Muiderpoort getroffen door drie brandbommen. De brand wordt door het personeel geblust. Op 17 april 1941 slaat er een projectiel, weer een granaat van het afweergeschut, door twee etages van het pand Molukkenstraat 102 en ontploft op de tweede verdieping. Hierbij wordt een tussenmuur tussen keuken en slaapkamer vernield. Ook is er enige schade aan de derde en eerste verdieping. Bij deze inslag valt één dode en één gewonde te betreuren. Ina Steur uit de Halmaheirastraat schrijft erover in haar dagboek: Donderdag, 17 april 1941 Het is zes uur ‘s avonds en het hele gezin zit aan tafel. Er klinkt een vreemd scherp gefluit, gevolgd door een kolossale explosie. Henk, Johan en ik springen op en stuiven naar buiten, op zoek naar de plek waar de knal vandaan komt. Het blijkt in de Molukkenstraat te zijn. Het ziet er zwart van de mensen. […] We kijken omhoog en zien een gigantische ravage. De muren zijn omver geblazen en van de meubels is zo goed als niets over. Alle ruiten in de wijde omtrek zijn kapot. Een vrouw van negenenzeventig jaar is gedood en twee personen zijn gewond. We blijven een tijdje rondlopen en gaan dan weer op huis aan. De volgende bom valt op 8 juli 1941 nabij het zwembad in het Nieuwe Diep. Het betreft een brisantbom van 40 to 50 kg. De bom valt rond de middag. Het verkeer wordt omgeleid en de bom blijft voorlopig – ongeëxplodeerd – liggen waar hij ligt. In de loop van de avond begint de bom een eigenaardig sissend geluid te geven. Men trekt zich terug tot op ca. 250 meter en de volgende dag wordt de bom door
261
de Duitse Weermacht tot ontploffing gebracht. Er zijn geen gewonden en slechts geringe schade aan het wegdek. Op 1 april 1942 zijn er onbevestigde berichten dat rond Zeeburgerdijk 501 een parachute of een ballon neergedaald zou zijn. Op 11 april 1942 is er een inslag in het Zusterhuis van de Gerardus Majellakerk op Obiplein 4. Het betreft een granaat van het afweergeschut. Het projectiel komt op de zolderverdieping tot ontploffing en richt grote schade aan, ook in de daaronder gelegen slaapkamers van de zusters. Er zijn verder geen doden of gewonden. In de Dr, Vouteschool op Obistraat 9 sneuvelen de ruiten. Op 6 maart komt er een niet ontplofte granaat van het afweergeschut terecht bij Insulindeweg 55. Deze blijft hier een tijdje liggen tot hij op 17 maart wordt weggehaald door het Sprengkommando van de Duitse Weermacht. Op 30 maart 1943 wordt op Timorstraat 1-I een ruit vernield door een scherf van afweergeschut. Op 8 april 1943 vindt een stevige aanval met brandbommen rond langs de Insulindeweg, vermoedelijk door Engelse vliegtuigen die onderweg zijn naar Duisburg, en mogelijk omdat deze hun bommen – als ballast – laten vallen tijdens achtervolging door Duitse vliegtuigen. Hierbij brandt de zolder van pand Insulindeweg 154 af. Bewoners blussen de brand. In Bataviastraat 9 huis en in Bataviastraat 17-I komt er een brandbom in de huiskamer terecht. Ook hier blussen de bewoners de brand. Op Semarangstraat 2-II branden dak en zolderverdieping uit; een brandbom die op Semarangstraat 7-III door het dak slaat en op zolder terecht komt wordt door bewoners geblust. Weer een stukje verder naar het oosten slaat op Bataviastraat 66 een zogenaamde ‘elektron-thermietbrandbom’ door het dak, die terechtkomt in het bed van Cornelia Engelbertina Bent, die op wonderbaarlijke wijze ongedeerd blijft. Wel zitten er brandgaten in 3 dekens en 2 lakens en is de spiraal van het bed licht beschadigd. Bij Bataviastraat 81 valt aan brandbom op straat, die door een bewaker van de ordedienst geblust wordt. De man loopt hierbij wel brandwonden in het gezicht op. Andere niet ontplofte bommen worden onklaar gemaakt voor Bataviastraat 85 en bij Javaplantsoen 43. Op Bataviastraat 81-III slaat een brandbom door dak en zolder en komt op de tweede etage terecht, waar de 45-jarige Agnes Stekelenburg-Weinheimer dusdanig gewond raakt dat ze later in het OLVG overlijdt. De heer Weinheimer loopt brandwonden op. De Elthetokerk tenstotte, op Kramatweg 52, wordt bij deze aanval ook getroffen door twee brandbommen. Hierbij brandt het orgel volledig uit.
262
Op 13 mei 1943 storten resten van een neergestort vliegtuig neer op pand Valentijnkade 31. Op 3-hoog slaat wat vermoedelijk een deel van het landingsgestel is, door het dak naar binnen en komt in het portaal terecht. Op 11 juni 1943 storten (minimale) resten van een vliegtuig neer nabij Zeeburgerdijk 228. Het dak van een loods wordt hierbij beschadigd. Op 3 juli 1943 worden op Javastraat 112 deur en trapportaal op onbekende wijze beschadigd. Op 22 april 1944 tenslotte de laatst bekende luchtaanval. Amerikaanse jagers beschieten een trein. Een hele reeks huizen wordt hierbij getroffen: Valentijnkade 11hs, 12 hs, 12 II, 13 hs, 14 I, 14 II en 17 hs. Kramatweg 82 I, 83 II, 84 II, 86 I, 86 II en 89 III. Er vallen herbij één dode en 2 lichtgewonden
De verwijdering van Joodse leerlingen van de ambachtschool aan het Timorplein Een zeer treurige episode uit de geschiedenis van de Indische Buurt is de ver-wijdering van 103 Joodse leerlingen van de ambachtsschool aan het Timorplein in 1941. Van deze 103 leerlingen werden er in ieder geval 84 door de Nationaal So-cialisten gedocumenteerd vermoord in vernietigingskampen. Ab Caransa schreef er een boek over, Van school verwijderd. Jood, dat hieronder kort wordt samengevat. Caransa vertelt hoe zijn vader Joseph Caransa, als pupil van de “Vereeniging tot Bevordering van Ambachten onder de Israëlieten” op 24 februari 1913 voor de eerste maal de Derde Ambachtsschool aan het Timorplein betreedt. De vereniging, opgericht door een aantal verlichte Joodse regenten, neemt het schoolgeld van haar pupillen voor haar rekening en bemiddelt ook bij aanstaande werkgevers. Het is voor de Joodse bevolking van Nederland niet vanzelfsprekend een ambacht uit te oefenen. Een groot aantal beroepen, waaronder de meeste ambachten, was tot 1796 voor hen verboden en is daarmee buiten het traditionele gezichtsveld geraakt. De vereniging zet zich in om Joodse leerlingen met het ambacht vertrouwd te doen geraken en ze niet in de lijn van de traditie in de kleinhandel terecht te laten komen, waarin immers de toekomst niet ligt. Niet alleen Caransa’s vader, maar ook Ab Caransa zelf bezoekt vanaf augustus 1940 de Derde Ambachtsschool aan het Timorplein, om opgeleid te worden tot machinebankwerker. De Duitse Nationaal Socialisten zijn dan Nederland al binnengevallen, maar zijn nog niet tot het deporteren van Joden overgegaan en zitten zelfs middenin een charmeoffensief, om de Nederlandse en Amsterdamse bevolking te doen geloven dat het allemaal reuze mee zal vallen. De Timorschool heeft relatief veel Joodse leerlingen, namelijk 103 (9% van de totale schoolpopu-latie). In de Tweede Ambachtschool aan de Westerstraat zijn dat er slechts 14,
263
terwijl 4 Joodse leerlingen de Vierde Ambachtsschool aan de Baarsjesweg bezoeken en maar 2 de Vijfde Ambachtsschool aan de Meeuwenlaan. De Eerste Am-bachtsschool is inmiddels al opgeheven. Uit de Indische Buurt zelf zijn trouwens maar twee Joodse leerlingen van de Timorpleinschool afkomstig. Het betreft David Koker uit een diamantbewerkersgezin uit Palembangstraat 39-II, die met broer en ouders vermoord zal worden, en Aron Noach uit Bankastraat 34, die de oorlog vermoedelijk heeft overleefd. Vanaf eind augustus 1940 komt een verbod op het aannemen van Joden in over-heidsdienst tot stand en in oktober 1940 gaat de Nationaal Socialistische overheid er toe over een inventaris op te maken van Joodse ambtenaren (18 oktober: Ariërverklaring), die al spoedig (maart 1941) worden ontslagen. Marcherende Nationaal Socialisten maken het leven in de Joodse buurten van de stad onveilig en in zomer 1941 begint de overheid de touwtjes nog verder aan te halen wat betreft de scheiding tussen Joodse en niet Joodse burgers. Op 16 augustus 1941 gaat een circulaire uit namens het Departement van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming. In deze circulaire, die aan inspecteurs, besturen en directies van alle Nederlandse onderwijsinstellingen gericht wordt, staat te lezen dat op korte termijn schoolkinderen “die van Joodsche bloede zijn of als zoodanig worden beschouwd” van de gewone scholen verwijderd dienen te worden, en sa-mengebracht in eigen afzonderlijke scholen. Er wordt daarom gevraagd om lijsten met namen van Joodse leerlingen. Het bestuur van de Amsterdamse Am-bachtsscholen, de Maatschappij voor den Werkenden Stand, levert de gevraagde namen al binnen 5 dagen. Maatregelen volgen elkaar nu snel op. Op 29 augustus 1941 wordt een wet uitge-vaardigd waarin Joodse leerlingen verboden wordt nog onderwijs te ontvangen aan openbare onderwijsinstellingen. De Joodse voorzitter van het schoolbestuur van de Derde Ambachtsschool aan het Timorplein, de heer M.B. Nijkerk, neemt zelf ontslag, tot spijt van de Maatschappij. Weliswaar stelt Nijkerk voor in de Timorpleinschool een aparte Joodse schoolruimte in te richten, maar het Maat-schappijbestuur aarzelt op haar vergadering van 3 september 1941 hier op in te gaan en wil wachten op een initiatief van de Joodsche Raad. Op een vergadering twee weken later, op 17 september 1941, stelt Maatschappij-secretaris Jolles zijn functie ter beschikking, omdat hij niet mee wenst te werken met het verwijderen van Joodse leerlingen. Het ontslag wordt echter niet geaccepteerd. Caransa citeert uit de notulen: De vergadering is unaniem van mening dat het voornemen van de secretaris niet in het belang van de scholen (is) en ook (door) de joden zelf niet gewenscht wordt. Na enige aarzeling verklaart de secretaris in functie te zullen blijven. Voorzitter en secretaris zullen contact opnemen met den Joodschen Raad teneinde te bespreken welke maatregelen genomen zouden kunnen worden voor het Nijverheidsonderwijs aan Joodsche leerlingen.
264
Tenslotte schrijft het bestuur van de Maatschappij op 30 september nog een brief met de volgende inhoud aan de Secretaris-Generaal van het Departement van Opvoeding en Wetenschap in Den Haag: Op onzen brief van 23 dezer, waarin wy de vraag stellen hoe wy ten aanzien van de Joodsche leerlingen op onze scholen verder moesten handelen, hebben wy tot onzen spyt nog geen antwoord mogen ontvangen. In aansluiting op het telefonisch onderhoud dat eerst-ondergeteekende hedenochtend met U mocht voeren, veroorloven wy ons dringend U te verzoeken ons verlof te verleenen de Joodsche leerlingen voorlopig op onze scholen te handhaven. Het betreft 122 leerlingen die, als wy hun morgen den toegang tot onze scholen moeten ontzeggen, niet in de gelegenheid zyn verder Nyverheidsonderwys te ontvangen. De [Joodse] A.B. Davidschool kan hen niet opnemen en er zyn lokaliteiten noch personeel beschikbaar hun onderwys te geven, zoodat de jongen zonder meer de straat op zouden worden gestuurd. Dit kan niet Uwe bedoeling zyn, daar een regeling zou worden getroffen, opdat behoorlyk onderwys voor Joodsche kinderen zou worden verkregen. De regeling is te Amsterdam noch door het Ryk, noch door de Gemeente noch door den Joodschen Raad tot dusverre getroffen en kan ook niet op korten termyn getroffen worden daar de practische moeilykheden, gebrek aan lokalen, personeel en outillage, te groot zyn. Onder deez omstandigheden verzoeken wy met klem een uitzondering toe te staan. U zoudt ons met een spoedig antwoord verplichten. Er komt inderdaad per omgaande een antwoord, maar niet een antwoord zoals de Maatschappij zich dat hoopt of wenst. Alle leerlingen van de Timorpleinschool moeten op woensdag 31 september 1941 langs de conciërge defileren, die alle leerlingen stuk voor stuk vraagt of ze Joods zijn. Als men deze vraag bevestigend beantwoordt, volgt de mededeling dat men de volgende dag niet meer hoeft terug te komen. De 103 Joodse kinderen die dit lot zo onverwacht treft, halen hun spulletjes op uit de diverse lokalen en komen niet meer terug. Inmiddels heeft de Joodsche Raad het vakonderwijs voor Joodse scholieren opgepakt en wordt op woensdag 17 december 1941 de M.B. Nijkerkschool – Nijverheidsschool van de Joodsche Centrale voor Beroepsopleiding – geopend in het gebouw aan Rapenburgerstraat 128, daartoe afgestaan door de Nederlands Israelitiesche Hoofdsynagoge. Nijkerk zelf is inmiddels overleden; een zoon bedankt voor de eer zijn vader aangedaan. Het is niet bekend hoeveel van de van de Timorpleinschool verwijderde leerlingen hier onderdak hebben gevonden, maar in ieder geval zijn er diverse schoollokalen en worden er in de eerste helft van 1942 onder andere cursussen metaalbewerking, electrotechniek, timmeren, meubelmaken, huis- en decoratieschilderen, bouwkunde en werktuigbouwkunde gegeven. Vanaf juli 1942 beginnen echter de eerste massale deportaties van Amsterdamse Joden. Weliswaar gaan de lessen in de M.B. Nijkerkschool nog in ieder geval tot april 1943 door, maar dan zijn de meeste Joodse voormalige leerlingen van de Timorpleinschool al naar Midden Europa afgevoerd. Van de 103 Joodse leerlingen
265
van de Timorpleinschool worden er voor zover bekend in ieder geval 84 door de Nationaal Socialisten vanaf de zomer van 1942 om het leven gebracht.
Ds. Tonnon Ds. Theodorus Gerardus Tonnon (Den Haar, 1903) wordt in 1941 de opvolger van ds. van Hoogenhuyze als predikant van het oostelijk deel van de Elthetogemeente en blijft maar liefst tot 1968 in functie als wijkpredikant van de Indische Buurt. Na het vertrek in 1968 van Tonnon zullen overigens beide delen van de kerkelijke wijk wegens afname van het aantal kerkgangers weer worden samengevoegd. Vanaf 1926 begint theologisch student Tonnon al te preken, de eerste paar jaar in eerste instantie in Den Haag. In september 1928 wordt Tonnon als kandidaat toegelaten bij de Nederlands Hervormde kerk en is daarmee beroepbaar. Tonnon gaat in op het beroep van Hoogmade (ten oosten van Leiden), dat direct op zijn beroepbaarstelling gevolgd is, aan en bedankt voor een tweede verzoek uit Hoogvliet (nabij Rotterdam). Op 6 januari 1929 zal Tonnon worden bevestigd in de kerk van Hoogmade, door dr. E.J.W. Posthumus Meijes. De beroepen op Tonnon blijven overigens doorgaan, onder andere voor het hulppredikantschap in Katwijk aan Zee. Tonnon neemt dit laatste beroep aan, maar meldt in de media tevens als predikant aan Hoogmade verbonden te blijven. Vanaf 13 april 1930 is Tonnon als hulppredikant in Katwijk aan Zee actief. Nieuwe beroepen volgen, o.a. uit Oostkapelle, Nigtevecht, Woubrugge en Hellevoetsluis. Hiervoor bedankt Tonnon, maar neemt in 1931 een beroep naar Pijnacker, als opvolger van ds. C.A. de Bruin, aan. Ook van daaruit wordt Tonnon verder beroepen in de jaren 1933-1934, onder andere naar de Watergraafsmeer en Vlaardingen. Het laatstgenoemde beroep neemt Tonnon aan. In oktober 1934 wordt hij in de Grote Kerk van Vlaardingen bevestigd. In november 1939 wordt ds. Th. G. Tonnon uit een drietal kandidaten door de Amsterdamse kerkenraad beroepen om de vacature ds. Engelberts in te vullen. Tonnon neemt het beroep aan. Op 24 maart 1940 neemt hij afscheid van Vlaardingen en op 31 maart wordt hij door ds. R. Dijkstra in Amsterdam bevestigd. Hij gaat aan de slag in wijk A (oostelijk deel) van de Elthetokerkgemeente en is daarbij opvolger van ds. Gregory. Tonnon zal tot 1968 predikant blijven in de Indische Buurt. In de uitgave Tussentijds. 50 jaar Elthetokerk vertelt Tonnon over zijn ervaringen in de Indische Buurt. Cijfers zeggen niet alles. Dat heb ik in onze tijd in de Elthetogemeenten wel ervaren. Maar… ze geven toch een zekere indruk van het kerkelijk leven in die jaren. Volgens een gemiddelde telling over 5 jaar, werden in die tijd per jaar 100 kinderen in de Elthetokerk gedoopt. […] Het aantal catechisanten groeide in die eerste jaren tot ruim 200. Dat is jarenlang zo gebleven. Enkele tientallen jonge en ook wel oudere gemeenteleden deden belijdenis. Langzamerhand werden er ook huwelijksinzegeningen gehouden in de Elthetokerk, want de meeste Amsterdammers wilden liever
266
hun huwelijk bevestigd zien in de stad: De Nieuwe, de Oude of de Westerkerk. Ook vroeg men in veel gevallen om de kerkelijke begeleiding bij begrafenissen. […] Met name na de tweede Wereldoorlog was het voor ieder van ons, die meewerkten aan de opbouw van de Elthetokerkgemeente een tasten en zoeken om de juiste weg en methode te vinden voor ons werk met de altijd klemmende vraag: Hoe kunnen wij gemeente van Christus zijn ook in het gesaeculariseerde Amsterdam?
De vermoording van de Joodse Indische Buurt In de eerste jaren na aanvang bouw Indische Buurt rond 1900 woont er hooguit een tiental Joodse gezinnen in de buurt; in 1928 zijn dat er inmiddels ca. 600, waarvan ca. een derde door de activiteiten van Rechouwous bereikt zal worden. In 1928 zijn er zelfs berichten als zou de Indische Buurt dan zelfs in totaal 8.000 Joodse inwoners tellen, maar dit lijkt – mede gezien het aantal door de Nationaal-Socialisten getelde Joden in 1941 (ruim duizend) – toch onwaarschijnlijk. De laatst bekende gegevens van het aantal Joden in de Indische Buurt dateert uit mei 1941. Het Bureau van de Statistiek van de Gemeente Amsterdam laat dan voor alle buurten van de stad statistieken opmaken. De Indische Buurt wordt in 9 segmenten verdeeld. Hieronder de cijfers. Segment 1: begrensd door Zeeburgerdijk, Molukkenstraat, Javastraat en Celebesstraat – 72 Joodse inwoners op 4348 inwoners, dat is ca. 2% Segment 2: begrensd door de Zeeburgerdijk, Soembawastraat, Javastraat en Molukkenstraat – 297 Joodse inwoners op 6693 inwoners, dat is ca. 4,5% Segment 3: begrensd door Zeeburgerdijk, Soembawastraat, Javastraat en Kramatweg – 41 Joodse inwoners op 2609 inwoners, dat is ca. 1,5% Segment 4: tussen Javastraat, Celebesstraat, Eerste Atjehstraat en Molukkenstraat – 176 Joodse inwoners op 5004 inwoners, dat is ca. 3,5% Segment 5: tussen Eerste Atjehstraat, Celebesstraat, Insulindeweg en Molukkenstraat - 66 Joodse inwoners op 4414 inwoners, dat is ca. 1,5% Segment 6: tussen Insulindeweg, Celebesstraat, Sibogastraat en Sumatrastraat – 126 Joodse inwoners op 3594 inwoners, dat is ca. 3,5% Segment 7: tussen Insulindeweg, Sumatrastraat, Sibogastraat, Celebesstraat, Valentijnkade en Molukkenstraat – 100 Joodse inwoners op 4790 inwoners, dat is ca. 2%
267
Segment 8: tussen Javastraat, Kramatweg, Bataviastraat, Soerabajastraat, Insulindeweg en Molukkenstraat – 128 Joodse inwoners op 3932 inwoners, dat is ca. 3% Segment 9: tussen de Bataviastraat, Soerabajastraat, Molukkenstraat, Valentijnkade en Kramatweg – 152 Joodse inwoners op 6316 inwoners, dat is ca. 2,5% In totaal woonden in mei 1941, wanneer deze cijfers kloppen, dus 1158 Joodse inwoners in de Indische Buurt. De Joodse Indische Buurt verdwijnt in de jaren 1940-1945 praktisch compleet en kwam niet meer terug. Zeer veel buurtbewoners werden hierbij door de Nationaal Socialisten om het leven gebracht. Hieronder volgt een lijst van ca. 600 bekende namen van slachtoffers voornamelijk afkomstig van Joods Monument. Ambonplein Ambonplein 26-I Jakob Chalem, eigenaar schoenmakerij Ambonplein 26, Liwengow, 12 april 1890,
Auschwitz, 1 oktober 1942 Martha Chalem-van Coevorden, Strijen, 3 februari 1887, Auschwitz, 1 oktober
1942 Balistraat Balistraat 29-huis Nathan Waterman, eigenaar snoepwinkel Balistraat 29, Amsterdam, 10 februari
1885, Auschwitz, 7 december 1942 Saartje Waterman-Koopman, Utrecht, 11 juli 1887, Auschwitz, 7 december 1942 Abraham Waterman, melkjongen, Amsterdam, 22 juni 1926, Auschwitz, 13 augus-
tus 1942 Herman Waterman, Amsterdam, 8 juli 1929, Auschwitz, 7 december 1942 Een thuiswonend kind heeft de oorlog overleefd. Balistraat 129-III Hijman de Hond, huidenzouter, Amsterdam, 25 augustus 1896, Sobibor, 26 maart
1943 Clara de Hond-Winnik, Amsterdam, 26 december 1895, Sobibor, 26 maart 1943 Betje de Hond, naaister, Amsterdam, 25 juli 1917, Auschwitz, 30 september 1942 Benjamin de Hond, huidenzouter, Amsterdam, 29 december 1919, Auschwitz, 30
september 1942 Grietje de Hond, naaister, Amsterdam, 18 mei 1923, Sobibor, 26 maart 1943 Jacob de Hond, arbeider, Amsterdam, 7 juli 1925, Auschwitz, 30 september 1942
268
Hartog de Hond, leerbewerker, Amsterdam, 2 november 1926, Auschwitz, 30 september 1942
Henriette de Hond, Amsterdam, 8 januari 1928, Sobibor, 26 maart 1943 Lion de Hond, Amsterdam, 5 april 1929, Sobibor, 26 maart 1943 Barend de Hond, Amsterdam, 24 mei 1931, Sobibor, 26 maart 1943 Esther de Hond, Amsterdam, 8 juli 1932, Sobibor, 26 maart 1943 Rosa de Hond, Amsterdam, 28 maart 1934, Sobibor, 26 maart 1943 Max de Hond, Amsterdam, 8 augustus 1935, Sobibor, 26 maart 1943 Herman de Hond, Amsterdam, 16 september 1939, Sobibor, 26 maart 1943 Balistraat 131 Levie Bonewit, Amsterdam, 10 maart 1862, Sobibor, 13 maart 1943 Balistraat 131-III Hartog Zwaab, diamantslijper, Amsterdam, 15 mei 1899, Auschwitz, 30 september
1942 Rebecca Zwaab-Vieijra, Amsterdam, 11 april 1900, Auschwitz, 30 september 1942 Dora Zwaab, Amsterdam, 10 juli 1926, Auschwitz, 30 september 1942 Balistraat 133-I Hartog Witzenhausen, koopman, Amsterdam, 30 oktober 1887, Sobibor, 26 maart
1943 Vrouwtje Witzenhausen-Gans, Amsterdam, 25 oktober 1889, Sobibor, 26 maart
1943 Naatje Witzenhausen, machinestikster, Amsterdam, 25 juni 1915, Auschwitz, 31
januari 1944 Twee thuiswonende kinderen hebben de oorlog overleefd Balistraat 141-huis David Joseph Moscou, los werkman, Amsterdam, 17 mei 1913, Auschwitz, 30
september 1942 Saartje Moscou-Swart, Amsterdam, 18 april 1910, Auschwitz, 29 juli 1942 Joseph Moscou, Amsterdam, 14 augustus 1935, Auschwitz, 29 juli 1942 Bankastraat Bankastraat 34-huis Mozes Noach, koopman, Amsterdam, 7 november 1902, Auschwitz, 31 maart 1944 Bankastraat 56-III Mozes Springer, Amsterdam, 29 juni 1889, Auschwitz, 5 oktober 1942 Kaatje Springer-Wurms, Amsterdam, 4 oktober 1889, Auschwitz, 5 oktober 1942 Esther Springer, pompwerkster, Hoorn, 22 juni 1918, Auschwitz, 5 oktober 1942 Anna Springer, cassiere, Amsterdam, 16 juni 1920, Auschwitz, 5 oktober 1942
269
Marcus Springer, 20 december 1922, Auschwitz, 30 september 1942 Bataviastraat Bataviastraat 31-II Eduard Jacob Kleerekoper, Amsterdam, 12 augustus 1924, Sobibor, 9 april 1943 Bataviastraat 34-I Joseph Lierens, perser, Amsterdam, 31 mei 1909, Sobibor, 7 mei 1943 Klaartje Lierens-Gans, Mijdrecht, 29 december 1910, Westerbork, 3 april 1943 Jansje Lierens, Amsterdam, 2 december 1930, Sobibor, 7 mei 1943 Elias Lierens, Amsterdam, 11 mei 1932, Sobibor, 7 mei 1943 Abraham Lierens, Amsterdam, 8 juni 1935, Sobibor, 7 mei 1943 Myntje Lierens, Amsterdam, 11 april 1937, Sobibor, 7 mei 1943 Anna Marianna Lierens, Amsterdam, 28 mei 1939, Sobibor, 7 mei 1943 Israël Lierens, Amsterdam, 19 december 1940, Sobibor, 7 mei 1943 Bataviastraat 38-II Duifje Gans, Amsterdam, 13 juni 1933, Auschwitz, 6 september 1944 Bataviastraat 46-I Esther Kreveld, Amsterdam, 15 november 1892, Sobibor, 28 mei 1943 Jacques Asser, zoon Esther, meubelmaker carrosseriebouw, Amsterdam, 30 mei
1918, Auschwitz, 30 september 1942 Bataviastraat 75-II Sophia Slap, naaister bij textielfabriek Hollandia-Kattenburg, Amsterdam, 1 april
1918, Auschwitz, 3 december 1942. Op woensdag 11 november 1942 werd Sophia Slap bij een overval van de Sicherheitspolizei op Hollandia-Kattenburg samen met alle andere aanwezige joodse medewerkers weggevoerd en op transport gesteld.
Benkoelenstraat Benkoelenstraat 1-huis Aron van Bever, koopman in tweedehands meubelen, Amsterdam, 15 september
1904, Gross Rosen, 7 februari 1945 Benkoelenstraat 1-I Levie van Geens, koopman, Amsterdam, 25 juni 1884, Auschwitz, 3 september
1943 Judith van Geens-Hart, Rotterdam, 28 november 1888, Auschwitz, 22 oktober
1943
270
Vrouwtje van Geens, regenjassenplakker bij Hollandia-Kattenburg, Rotterdam, 28 april 1917, Auschwitz, 3 december 1942. Op woensdag 11 november 1942 werd Vrouwtje van Geens bij een overval van de Sicherheitspolizei op Hollandia-Kattenburg samen met alle andere aanwezige joodse medewerkers weggevoerd en op transport gesteld.
Jacob van Geens, kleermaker, Amsterdam, 24 februari 1924, Auschwitz, 1 mei 1944 Hartog van Geens, Amsterdam, 23 april 1931, Auschwitz, 22 oktober 1943 Elie van Geens, Amsterdam, 18 november 1934, Auschwitz, 22 oktober 1943 Benkoelenstraat 4-II Meijer Gobetz, chauffeur, Amsterdam, 17 mei 1910, Auschwitz, 21 januari 1945 Margaretha Gobetz-Knegje, Amsterdam, 9 augustus 1917, Auschwitz, 27 augustus
1943 Joseph Gobetz, Amsterdam, 25 januari 1938, Auschwitz, 27 augustus 1943 Jacob Gobetz, Amsterdam, 11 juli 1939, Auschwitz, 27 augustus 1943 Gerrit Gobetz, Amsterdam, 18 september 1941, Auschwitz, 27 augustus 1943 Rebecca Klara Gobetz, Westerbork, 22 juni 1943, Auschwitz, 27 augustus 1943 Benkoelenstraat 4-III Abraham Waas, losse arbeider, Amsterdam, 26 januari 1888, Auschwitz, 3 sep-
tember 1942 Antje Waas-Bartels, Hilversum, 15 augustus 1890, Sobibor, 16 april 1943 Rachel Wurms-Waas, machinestikster, Amsterdam, 21 augustus 1921, Auschwitz,
30 september 1942 Johanna Waas, leerling-stikster, Amsterdam, 2 november 1925, Auschwitz, 30
september 1942 Lehman Waas, Amsterdam, 5 mei 1928, Sobibor, 16 april 1943 Benkoelenstraat 5-huis Salomon Werkendam, los werkman, Amsterdam, 14 juni 1880, Auschwitz, 28
september 1942 Jansje Werkendam-Roodveldt, Amsterdam, 25 juli 1886, Auschwitz, 28 september
1942 Gerrit Werkendam, beddenmaker, Amsterdam, 4 juli 1922, Birkenau, 30 september
1942 Abraham Werkendam, beddenmaker, Amsterdam, 23 februari 1925, Birkenau, 30
september 1942 Benkoelenstraat 6-huis David Marcus Koster, Amsterdam, 14 september 1898, Sobibor, 4 juni 1943 Hendrika Kosten-Engelschman, Amsterdam, 19 februari 1900, Auschwitz, 25
januari 1943 Samuel Marcus Koster, Amsterdam, 14 januari 1930, Sobibor, 4 juni 1943
271
Benkoelenstraat 6-I Zadok de Wolf, Amsterdam, 29 juni 1905, Sobibor, 2 april 1943 Frieda de Wolf-Schlockoff, Zabrze, 16 februari 1912, Sobibor, 2 april 1943 Betsy de Wolf, Amsterdam, 9 oktober 1933, Sobibor, 2 april 1943 Ella Lina de Wolf, Amsterdam, 18 december 1935, Sobibor, 2 april 1943 Emanuel de Wolf, Amsterdam, 26 november 1937, Sobibor, 2 april 1943 Rudolf de Wolf, Amsterdam, 19 september 1940, Sobibor, 2 april 1943 Willy Georg de Wolf, Amsterdam, 12 maart 1942, Sobibor, 2 april 1943 Boniplein Boniplein 6-huis Salomon van der Woude, schoenmaker, Amsterdam, 25 februari 1901, Sobibor, 21
mei 1943 Mietje van der Woude-Nikkelsberg, Amsterdam, 10 februari 1902, Sobibor, 21 mei
1943 Boniplein 13-I Lea de Vries-Simons, Amsterdam, 2 juni 1876, Sobibor, 30 april 1943 Israël de Vries, magazijnbediende, Amsterdam, 27 januari 1917, Sobibor, 9 april
1943 Celebesstraat Celebesstraat 33-huis Abraham de Zwarte, diamantbewerker, Amsterdam, 20 maart 1879, Sobibor, 7 mei
1943 Celebesstraat 42-huis Helena Pool-de Hond, Amsterdam, 21 oktober 1910, Sobibor, 11 juni 1943 Machiel Pool, Amsterdam, 27 mei 1935, Sobibor, 11 juni 1943 (via het zogenoemde
kindertransport uit Vught, over Westerbork, van juni 1943) Sophia Veronica Pool, Amsterdam, 18 maart 1940, Sobibor, 11 juni 1943 (via het
zogenoemde kindertransport uit Vught, over Westerbork, van juni 1943) Celebesstraat 44-II Abraham Trompetter, reiziger, Amsterdam, 3 februari 1879, Auschwitz, 27
november 1942 Vrouwtje Trompetter-van Wesel, Amsterdam, 28 mei 1881, Auschwitz, 27 no-
vember 1942 Celebestraat 56-huis
272
Isaac Lopes Cardozo, horlogemaker en eigenaar horlogewinkel Staalstraat 20, Amsterdam, 6 november 1885, Auschwitz, 23 november 1942
Johanna Polk, Amsterdam, 14 oktober 1904, Auschwitz, 5 november 1942 Sophia Lopes Cardozo, leerling-verkoopster, Amsterdam, 24 juli 1925, Auschwitz,
5 november 1942 Margaretha Lopes Cardozo, Amsterdam, 30 maart 1928, Auschwitz, 5 november
1942 Elise Lopes Cardozo, Amsterdam, 5 maart 1932, Auschwitz, 5 november 1942 Mogelijk hebben enige gezinsleden de oorlog overleefd. Celebesstraat 123-III Frederika Frieda Polak, kinderverzorgster, Amsterdam, 16 december 1922,
Auschwitz, 30 september 1942 Celebesstraat 127-III Samuel van Colle, perser, Amsterdam, 26 oktober 1898, onbekend (Midden-
Europa), 31 maart 1943 Aaltje van Colle-Scheffer, kleermaakster, Amsterdam, 13 augustus 1901, Auschwitz,
8 april 1944 Selma van Colle, mantelstikster, Amsterdam, 3 juli 1925, Auschwitz, 30 september
1942 Christine van Colle, Amsterdam, 8 augustus 1932, Auschwitz, 8 april 1844 Ceramplein Ceramplein 14-II Simon Naarden, wagenbestuurder, Amsterdam, 11 juli 1891, Auschwitz, 30
september 1942 Ceramplein 28-huis Jacob van Camerik, koopman, Amsterdam, 17 november 1883, Auschwitz, 14
september 1942 Regina van Camerik-Krausz, Hajdusamson, 6 januari 1898, Auschwitz, 14
september 1942 Ceramplein 32-huis Jacob Walvis, schoenmaker, Amsterdam, 15 september 1892, Auschwitz, 31 maart
1944 Elsje Walvis-Bonewit, Amsterdam, 22 maart 1990, Auschwitz, 10 september 1943 Machiel Walvis, kantoorbediende, Amsterdam, 5 oktober 1919, Auschwitz, 15
augustus 1942 Gretha Walvis, kantoorbediende, Amsterdam, 6 januari 1924, Auschwitz, 30
september 1942
273
Ceramplein 78-II Joseph Swaalep, leerling-bakker, Amsterdam, 14 september 1922, onbekend
(Midden-Europa), 31 maart 1944 Delistraat Delistraat 9-huis Joel Gans, schoenmaker, Antwerpen, 22 januari 1903, Auschwitz, 31 januari 1943 Lea Gans-Swaalep, Amsterdam, 11 juli 1907, Auschwitz, 8 oktober 1942 Philip Gans, Deurne, 25 augustus 1931, Auschwitz, 8 oktober 1942 Roza Gans, Antwerpen, 20 juli 1938, Auschwitz, 8 oktober 1942 Delistraat 11-huis Nathan Schijvenschuurder, Antwerpen, 5 maart 1908, Auschwitz, 24 januari 1944 Djambistraat Djambistraat 44-huis Salomon Slager, Kampen, 24 september 1872, Sobibor, 28 mei 1943 Mathilda Slager-van Ploeg, Amsterdam, 10 september 1877, Sobibor, 28 mei 1943 Eerste Atjehstraat Eerste Atjehstraat 26-huis Mozes Koekoek, kapper, Amsterdam, 29 juli 1897, onbekend (Midden-Europa), 31
maart 1944 Mietje Koekoek Frenkel, kapster, Amsterdam, 6 augustus 1900, Auschwitz, 19
november 1942 Saartje Sonja Koekoek, Amsterdam, 24 maart 1931, Auschwitz, 19 november 1942 Een thuiswonend kind heeft de oorlog overleefd Eerste Atjehstraat 40-huis Levie Vuisje, koopman, Amsterdam, 6 januari 1877, Auschwitz, 28 september 1942 Eva Vuisje-Catsiohn, Amsterdam, 1 juli 1876, Auschwitz, 28 september 1942 Voorzanger S. Vuisje van de Synagoge van Rechouwouw aan de Molukkenstraat 89
is vermoedelijk zoon Salomon Vuisje, (later) schoolhoofd, die later op Preto-riusstraat 75-II woont (Amsterdam, 27 juli 1905, Auschwitz, 31 maart 1944)
Eerste Atjehstraat 46-I Salomon Heilbron, diamantbewerker, Amsterdam, 11 augustus 1894, Auschwitz, 11
december 1943 Dina Heilbron-Cohen, Amsterdam, 4 juni 1896, Sobibor, 21 mei 1943
274
Emanuel Heilbron, Amsterdam, 23 juni 1918, Sobibor, 9 juli 1943 Eerste Atjehstraat 96-III Jonas Vuisje, perser, Amsterdam, 4 december 1913, onbekend (Midden-Europa),
31 augustus 1944 Eerste Atjehstraat 98-huis Israel Rodrigues, drogist, op (Tweede?) Atjehstraat 98, Amsterdam, 29 december
1888, Auschwitz, 28 januari 1944 Sara Rodrigues-Roodenburg, Amsterdam, 16 augustus 1894, Auschwitz, 28 januari
1944 Samuel Rodriques, magazijnbediende. Amsterdam, 18 januari 1925, Auschwitz, 31
mei 1944. Samuel Rodrigues zat op de Elthetoschool in de Riouwstraat, o.a. bij juffrouw Lente. Willem F. van Breen schrijft over Samuel in zijn autobiografi-sche boek De Laatste winter, over zijn jeugd in de Indische Buurt:
Samuel Rodrigues was een vriendje van mij. Wij woonden beiden in de Atjehstraat […] Hij was een joods jongetje, geboren op 18 februari 1925, dus krap een maand ouder dan ik. Broertjes of zusjes had hij niet. We speelden al heel erg vroeg met elkaar, want ik kan me herinneren dat hij erg jaloers op mij was toen ik hem mocht meenemen om hem mijn pas geboren zusjes te laten zien. Wij waren toen zes jaar oud. Zijn vader dreef een klein drogisterijtje tegenover het driehoekige pleintje waar zowel de 1e als de 2e Atjehstraat op uitkwamen. […] De familie Rodriques was van Spaans-Joodse afkomst en volledig in de Nederlandse samenleving geïntegreerd. […] De familie Rodriques was geboren en getogen in Amsterdam en sprak het Amsterdams met het welluidende en overbekende joodse accent, dat zich zo grif leende om de humorvolle zelfspot van de Joden te doorspekken. Vooral als zij moppen vertelden over hun eigen ras. […] Joden aten veel kip en vis. Vlees werd veel minder gegeten en dan zeker geen varkensvlees dat onrein en dus niet ‘koosjer’ was. Als ik thuis kwam van een middagje spelen bij Samuel riep ik al bij de voordeur dat ik weer ‘kibbesoep’ gegeten had. Als kind sprak ik, door mijn omgang met joodse kinderen, zeer gemakkelijk met een joods-Amsterdams accent. […] De vader van Samuel was klein van stuk en een beetje gezet. Hij had altijd een grijze pet op en een grijs gestreept flodderig dasje aan. Daaronder droeg hij een overhemd zonder boord en uiteraard zonder das. Die (losse) boord ging alleen om als het sabbat was. […] Meneer Rodrigues had zijn pet altijd op; in de winkel, in de huiskamer en ‘s morgens bij het ontbijt als ik Samuel kwam halen om naar school te gaan. Op Sabbat had hij zijn pet niet op. Dan droeg hij een boord het een das op zijn overhemd. […] Me-vrouw Rodrigues vroeg mij wel eens om op Sabbat het uitgewaaide gas aan te steken en dan zag ik de vader van Samuel in zijn zwarte pak. Zelfs het gas aansteken was voor gelovige Joden op sabbat verboden en ze riepen daarvoor de hulp in van “christenen”. […] Aan de vele buitenspelletjes, die ver verwijderd uit de buurt plaatsvonden, nam [Samuel] niet veel deel. Zijn moeder wilde haar enige zoon onder gezichtsbereik houden om hem – indien nodig – te beschermen tegen kwaad of onheil. […] Als ik hem vroeg of hij mee ging naar de Diemerzeedijk om te spelen of te voetballen op het opgespoten land achter het oude joodse kerkhof, zei hij altijd: “Ik mag niet zo ver weg van mijn moeder.” […] In de eerste jaren van de oorlog kwam ik nog eens vanuit
275
Diemen in mijn oude buurt terug. Samuel en zijn vader en moeder waren verdwenen. De winkel was gesloten. Door de etalage was te zien dat alle inboedel er uit was gehaald. De toonbank stond er nog; de laden hingen leeggeplunderd half uit de kastwand. Het olievat lag op zijn kant. Ongetwijfeld zal de laatste druppel olie er zijn uitgehaald. De deur naar de kamer stond open en aan de spijker aan de deur hing een grijs gestreept flodderig jasje. Er hing geen pet. Onder de bescherming van zijn moeder zal Samuel zich hebben gemeld op de door de Duitsers uitgekozen verzamelplaats in de Joodse Hollandse Schouwburg aan de Plantage. De schamele bezittingen die ze mochten mee nemen in een rieten koffertje en in een rugzak gepakt; haastig bijeengeraapt. Verder als die verzamelplaats zal zijn moeder hem niet hebben kunnen beschermen. Jongens van zijn leeftijd – hij moet 15 of 16 jaar geweest zijn – kregen een plaats in het mannenkamp. Of hij daar zijn vader nog heeft gezien, is niet bekend en niet waarschijnlijk. Mijn jeugdvriendje Samuel is op 31 mei 1944, op 19-jarige leeftijd in Auschwitz vermoord. Eerste Atjehstraat 115-II Esther de Vries-Root, Amsterdam, 17 mei 1882, Sobibor, 26 maart 1943 Eerste Atjehstraat 123-II Sara Corper, werkster, Amsterdam, 3 november 1893, Auschwitz, 30 september
1942. Sara was ongehuwd en had een kind dat de oorlog overleefde. Formosastraat Formosastraat 10 Jacob deça Carança, Amsterdam, 3 januari 1895, Auschwitz, 30 september 1942 Vogeltje deça Carança-Roos, Amsterdam, 22 oktober 1901, Auschwitz, 2 augustus
1942 Samuel deça Carança, leerling-elektricien, Antwerpen, 3 juli 1925, Auschwitz, 30
september 1942 Formosastraat 10-I Hijman Jas, los werkman, Amsterdam, 24 mei 1886, Auschwitz, 22 oktober 1942 Duifje Jas-Wagenaar, Amsterdam, 17 mei 1889, Auschwitz, 3 december 1942 Maria Jas, machinestikster, Königssteele, 17 juli 1914, Auschwitz, 30 september
1942 Hendrika Jas, machinestikster, Hochemmerich, 9 december 1915, Auschwitz, 30
september 1942 Josephine de Boers-Jas, werkzaam bij textielfabriek Hollandia-Kattenburg, Am-
sterdam, 26 november 1917, Auschwitz, 3 december 1942. Op woensdag 11 no-vember 1942 werd Josephine de Boers-Jas bij een overval van de Sicherheits-polizei op Hollandia-Kattenburg samen met alle andere aanwezige joodse mede-werkers weggevoerd en op transport gesteld. Haar echtgenoot overleefde de oorlog.
276
Heintje Jas, machinestikster, Amsterdam, 20 oktober 1919, Auschwitz, 30 sep-tember 1942
Formosastraat 13-I Jacob Smeer, werkzaam bij textielfabriek Hollandia-Kattenburg, Amsterdam, 17
december 1904, Sobibor, 28 mei 1943. Op beschuldiging in het bedrijf de illegale communistische Waarheid verspreid te hebben en tot sabotage opgeroepen te hebben, wordt in januari 1943 een proces tegen Smeer en vier andere werk-nemers van het bedrijf gevoerd, waarvan er twee ter dood veroordeeld worden. Jacob Smeer krijgt tuchthuisstraf, maar wordt al spoedig afgevoerd naar het oosten.
Formosastraat 19-I Jacob Roosnek, kolenwerker, Amsterdam, 20 december 1880, Auschwitz, 7 de-
cember 1942 Fanny Roosnek-Weinlaub, Grätz, 30 oktober 1886, Auschwitz, 7 december 1942 Gorontalostraat Gorontalostraat, nummer onbekend Gracia van den Berg-Ereira, Amsterdam, 10 maart 1849, Sobibor, 21 mei 1943 Sara van den Berg, naaister, Amsterdam, 15 februari 1879, Sobibor, 21 mei 1943 Rebecca van den Berg, hulp in de huishouding, 28 juli 1889, Sobibor, 21 mei 1943 Gorontalostraat 3-II Gerrit Lakmaker, bakker, Amsterdam, 30 april 1914, onbekend (Midden-Europa),
31 maart 1944 Jeannette Lakmaker-van Embden, Amsterdam, 26 mei 1914, Auschwitz, 12 okto-
ber 1942 David Lakmaker, Amsterdam, 27 april 1933, Auschwitz, 12 oktober 1942 Sara Lakmaker, Amsterdam, 23 november 1934, Auschwitz, 12 oktober 1942 Gorontalostraat 18-II Gabriël de Roos, Amsterdam, 9 april 1903, onbekend (Midden-Europa), 31 maart
1943 Anna de Roos-Zurel, Amsterdam, 11 augustus 1906, Auschwitz, 5 november 1942 Benedictus Alfred de Roos, Amsterdam, 1 oktober 1934, Auschwitz, 5 november
1942 Gorontalostraat 24-II Hartogh de Rooij, venter, Amsterdam, 17 maart 1878, Auschwitz, 23 november
1942
277
Halmaheirstraat Halmaheirastraat 4-II Isaäc Simon van Bergen, bakker, Weesp, 5 juli 1906, onbekend, 31 maart 1944.
Isaäc Simon van Bergen, die in de Spaanse burgeroorlog een arm verloren had, verrichte verzetswerk voor de C.P.N. en werkte mee aan de illegale communisti-sche krant de Waarheid. Op 28 augustus 1941 werd hij in Amsterdam opgepakt en raakte via Amersfoort en Buchenwald naar Auschwitz.
Halmaheirastraat 12-I Hartog de Boers, sigarenmaker, Amsterdam, 12 mei 1887, Sobibor, 28 mei 1943 Hanna de Boers-Vaz Dias, Amsterdam, 13 februari 1885, Sobibor, 28 mei 1943 Hendrika de Boers, Amsterdam, 8 november 1926, Auschwitz, 30 september 1942 Halmaheirastraat 33-II Arnold de Lange, lompenbewerker, Amsterdam, 2 juni 1915, Auschwitz, 4 augustus
1942 Coosje de Lange-Korper, Amsterdam, 2 oktober 1913, Auschwitz, 30 september
1942 Insulindeweg Insulindeweg 17-huis Abraham Roodenburg, brandstoffenhandelaar, Amsterdam, 29 september 1904,
Auschwitz, 31 juli 1944 Rosa Roodenburg-Kraal, Amsterdam, 25 oktober 1902, Auschwitz, 28 januari 1944 Henri Roodenburg, Amsterdam, 16 mei 1929, Auschwitz, 28 januari 1944 Insulindeweg 50-I Joseph Stad, Rotterdam, 12 april 1872, Auschwitz, 11 december 1942 Elizabeth Stad-Scheffer, Rotterdam, 17 juni 1874, Auschwitz, 11 december 1942 Simon Jacob Stad, magazijnbediende. Amsterdam, 2 juni 1918, Auschwitz, 30
september 1942. Simon Jacob huwde met Helena Rabbie van het Boerhaaveplein 18-II, op 24 juli 1942. Al een week later, op 31 juli 1942, werd Helena in Ausch-witz om het leven gebracht.
Insulindeweg 64-I Lehman Knokker, meubelstoffeerder, Amsterdam, 22 september 1890, Auschwitz,
26 oktober 1942 Insulindeweg 67-huis Abraham du Pont, leraar (wiskunde?) en eigenaar sigarenwinkel, Amsterdam, 7 mei
1917, Sobibor, 4 juni 1943. Goldina Carolina du Pont-Jacob, Venlo, 2 juni 1912, Auschwitz, 3 augustus 1943
278
Johnny de Boers, zoon uit eerder huwelijk van Goldina, Amsterdam, 27 januari 1933, Auschwitz, 3 augustus 1943
Jacques Leon du Pont, Amsterdam, 4 februari 1943, omgeving Auschwitz, 3 augustus 1943
De familie Du Pont trachtte met door buurtgenoten ingezameld geld per trein te vluchten richting Antwerpen, maar werd gedurende de reis door de Nationaal Socialisten betrapt en aangehouden.
Insulindeweg 89-II Leentje Witsenhuijsen-Tonninge, Dordrecht, 2 augustus 1890, Auschwitz, 17
september 1943 Insulindeweg 102-III Samuel Neeter, loonslachter, Groningen, 5 november 1901, Auschwitz, 28 februari
1943 Sara Neeter-Sterk, Amsterdam, 22 oktober 1902, Auschwitz, 8 oktober 1942 Insulindeweg 126-I Marcus Waterman, eigenaar winkel in huishoudelijke artikelen op Insulindeweg
132, Amsterdam, 25 juli 1894, Sobibor, 16 juli 1943 Mietje Waterman-Pach, huishoudster, Amsterdam, 22 maart 1895, Sobibor, 16 juli
1943 Jonas Waterman, coupeur, Amsterdam, 29 april 1922, Sobibor, 23 juli 1943. Jonas
Waterman huwde op 10 augustus 1942 met leerling-coupeuse Renée Sophie Kan van Uiterwaardenstraat 124-II. Zij werd op 2 juli 1943 in Sobibor om het leven gebracht.
Een thuiswonend kind overleefde de oorlog. Insulindeweg 149-III Samuel Jacob Berg, winkelier, Holten, 31 mei 1903, onbekend (Midden-Europa), 31
maart 1944 Mietje Berg-Bekkers, Leerdam, 6 juni 1904, Auschwitz, 3 december 1942 Adele Berg, Almelo, 7 juni 1929, Auschwitz, 3 december 1942 Nathan Leonard Berg, Almelo, 25 mei 1931, Auschwitz, 3 december 1942 Leonard Berg, Almelo, 23 december 1932, Auschwitz, 3 december 1942 Javaplein Javaplein 13-II Jacob Busnac, meubelstoffeerder, Amsterdam, 26 mei 1889, Auschwitz, 14
september 1942 Javaplein 20-I
279
Mozes Post, Amsterdam, 11 november 1865, Auschwitz, 12 februari 1943 Rebecca Post-de Wind, Amsterdam, 23 januari 1853, Auschwitz, 12 februari 1943 Javaplein 20-II Isaac Lelie, brandstoffenhandelaar, Amsterdam, 9 januari 1894, Sobibor, 2 juli 1943 Celine Lelie-Lampie, Amsterdam, 9 juli 1886, Sobibor, 2 juli 1943 Alida Lena Lelie, ceintuurnaaister, Amsterdam, 11 juli 1924, Auschwitz, 3
september 1943 Rebecca Lelie, Amsterdam, 27 augustus 1930, Sobibor, 2 juli 1943. Mogelijk heeft een aantal kinderen van dit gezin de oorlog overleefd. Javaplein 24 Levie de Beer, kapper, Amsterdam, 31 december 1884, Auschwitz, 14 september
1942 Johanna de Beer-Lisser, Amsterdam, 24 juli 1881, Auschwitz, 14 september 1942 Betty Sjouwerman-De Beer, kantoorbediende, Amsterdam 3 februari 1917,
Auschwitz, 24 september 1943. Betty trouwde op 18 maart 1942 met Abraham Sjouwerman.
Charlotte de Beer, ateliernaaister, Amsterdam, 13 juli 1923, Auschwitz, 24 september 1943
Javaplein 24-I Rachel Pels-Bril, Amsterdam, 6 februari 1870, Auschwitz, 26 februari 1943 Naatje Pels, gummiplakster bij textielfabriek Hollandia-Kattenburg, Amsterdam, 23
mei 1905, Auschwitz, 3 december 1942. Op woensdag 11 november 1942 werd Pels bij een overval van de Sicherheitspolizei op Hollandia-Kattenburg samen met de andere aanwezige joodse medewerkers weggevoerd en op transport gesteld.
Nathan Pels, gummiplakker bij textielfabriek Hollandia-Kattenburg, Amsterdam, 14 juli 1906, Auschwitz, 30 april 1943. Pels werd net als zijn zuster op 11 novem-ber 1942 opgepakt en weggevoerd.
Maria Pels, naaister, Amsterdam, 17 februari 1910, Auschwitz, 31 januari 1944 Marianne Pels, Amsterdam, 15 augustus 1915, Auschwitz, 31 januari 1944 Javaplein 30-III Abraham Sanders, tailleur, Amsterdam, 19 november 1898, onbekend (Midden-
Europa), 31 maart 1944 Heintje Sanders-van Baale, Amsterdam, 3 augustus 1895, Sobibor, 2 april 1943 René Maxime Sanders, Parijs, 18 september 1828, Sobibor, 2 april 1943 Javaplein 32-huis Isaäc Stodel, havenarbeider, 9 juni 1888, Auschwitz, 22 oktober 1942
280
Marcus Meier Stoodel, arbeider, Kerkrade, 5 mei 1914, Sobibor, 28 mei 1943. Stoodel ontsnapte uit kamp Elsloo, maar gaf zich na enkele maanden vrijwillig aan voor de veiligheid van de (ongehuwde) moeder van zijn kind. Moeder en kind overleefden de oorlog.
Samuel Stoodel, perser, Amsterdam, 5 oktober 1919, Auschwitz, 30 september 1942
Javastraat Javastraat 1-II Hijman Emden, glas-in-loodzetter, Amsterdam, 4 november 1908, Sobibor, 23 juli
1943. Javastraat 15 Rebecca Viskoper, bestemming en tijdstip overlijden onbekend. Javastraat 17-II Gezin Piller Abraham Piller, winkelier op Javastraat 17-huis, schoenverkoper, Amsterdam, 19
juli 1897, onbekend, 31 maart 1944 Naatje Piller-Koekoek, Amsterdam, 20 januari 1898, Auschwitz, 22 oktober 1943 Anna Henny Blok-Piller, kantoormedewerkster, Amsterdam, 30 juli 1923, Sobibor,
2 juli 1943 Leo Isaäc Piller, Amsterdam, 11 maart 1929, Auschwitz, 22 oktober 1943 Gezin de Vries Jacob de Vries, slager, Leeuwarden, 9 januari 1895, Sobibor, 4 juni 1943 Rebecca de Vries-Rooselaar, Amsterdam, 28 mei 1899, Sobibor, 4 juni 1943 Sophie de Vries, knipster, Amsterdam, 3 december 1921, Auschwitz, 30 september
1942 Rachel de Vries, Amsterdam, 15 februari 1926, Auschwitz, 30 september 1942 Mogelijk is bovengenoemde Jacob de Vries sterk betrokken geweest bij de Joodse
vereniging voor de Indische Buurt, Rechouwous. Javastraat 79-II Benzion Berber, koopman, Lodz, 14 februari 1898, Auschwitz, 31 januari 1944 Gitla Berber-Jaffe, Czudec, 7 april 1898, Sobibor, 11 juni 1943 Ida Edith Berber, scholiere, Berlijn, 9 januari 1929, Sobibor, 11 juni 1943 (via het
zogenoemde kindertransport uit Vught van juni 1943) Lya Berber, Berlijn, 11 september 1937, Sobibor, 11 juni 1943 (via het zogenoemde
kindertransport uit Vught van juni 1943) Javastraat 87-I Jacob (“Jaap”) de Paauw, diamantbewerker, oprichter en (ere)voorzitter voet-
balvereniging (Hortus-) Eendracht Doet Winnen, Amsterdam, 1 september
281
1897, onbekend, 31 juli 1944. Echtgenote en twee thuiswonende kinderen hebben de oorlog overleefd. De Paauw was in het verzet actief, verspreidde illegale bladen en werd opgepakt bij een inval in zijn huis aan de Javastraat. Hij zat enige maanden aan de Amstelveenseweg en werd in maart 1944 vanuit Westerbork naar het oosten gedeporteerd.
Javastraat 96-huis Rachel Levy-Lopes Diaz, Amsterdam, 3 maart 1867, Amsterdam, 15 november
1942 Simon Levy, Amsterdam, winkelier, 19 februari 1900, Auschwitz, 28 februari 1943 Magdalena Levy, naaister, Amsterdam, 3 oktober 1901, Sobibor, 23 juli 1943 Javastraat 123-huis Jezajas van Dam, poelier, Smilde, 3 augustus 1883, Sobibor, 2 juli 1943. Twee
thuiswonende kinderen hebben oorlog overleefd. Javastraat 179-II Abraham Robles, perser, Amsterdam, 6 november 1896, Sobibor, 28 mei 1943 Duifje Robles-Peper, naaister, Amsterdam, 27 februari 1899, Sobibor, 28 mei 1943 Isaac Robles, leerling-bankwerker, Amsterdam, 1 juli 1923, Sobibor, 28 mei 1943 Javastraat 191-II Jacob van den Berg, sigarenmaker, Amsterdam, 21 februari 1894, Auschwitz, 11
december 1942 Esther van den Berg-Matteman, pettenmaker, Amsterdam, 8 mei 1898, Auschwitz,
11 december 1942 Javastraat 203-I Jacob Levie Berlijn, secretaris (1933) van de (communistische) Roode Vakbonds
Oppositie-kleermakers, Alkmaar, 30 november 1897, Auschwitz, 7 augustus 1942
Saartje Berlijn-Goudsmit, Kampen, 18 maart 1896, Sobibor, 2 april 1943 Gretha Berlijn, Amsterdam, 11 november 1926, Sobibor, 2 april 1943 Louise Berlijn, Amsterdam, 14 november 1929, Sobibor, 2 april 1943 Levie Jacob Berlijn, Amsterdam, 11 mei 1936, Sobibor, 2 april 1943 Javastraat 211-I Max Werkendam, schilder en autospuiter, verrichte illegaal werk voor de C.P.N.,
Amsterdam, 30 maart 1916, Den Haag, 9 februari 1944 Henrica Werkendam-Emden, Amsterdam, 29 januari 1917, Auschwitz, 31 augustus
1944. Een thuiswonend kind heeft de oorlog overleefd.
282
Kramatweg Kramatweg 28-huis Pinchas Gans, typograaf, Amsterdam, 17 augustus 1895, Gross Rosen, 7 februari
1945 Mathilda Gans-Bremer, Amsterdam, 29 december 1893, Auschwitz, 8 april 1944 Philip Gans, 15 oktober 1923, Gross Rosen, 7 februari 1945 Branca Sophia Gans, Amsterdam, 18 februari 1931, Auschwitz, 8 april 1944. Een
buurtbewoner herinnert zich hoe Branca Sophia Gans met haar moeder uit het huis aan de Kramatweg gehaald werd. Ze droeg toen een pop met zich mee.
Kramatweg 33-I Jacob Piller, werkverschaffingsarbeider, Amsterdam, 10 oktober 1889, Auschwitz,
22 oktober 1942 Bep Piller, verpleegster, Amsterdam, 17 juli 1918, Auschwitz, 28 februari 1945 De andere twee kinderen en de vrouw van Jacob Piller hebben de oorlog overleefd. Kramatweg 95-huis Sofie May-Rechnitz, Halle an der Saale, 14 februari 1891, Auschwitz, 22 mei 1944 Langkatstraat Langkatstraat 6-huis Celina Zurel-Roselaar, Amsterdam, 14 oktober 1883, Zeist, 5 april 1944. Celina
pleegde op haar onderduikadres in Zeist zelfmoord. Sophia Zurel, onderwijzeres, Amsterdam, 12 juni 1918, Auschwitz, 30 november
1943 Vier elders wonende kinderen van Celina Zurel-Roselaar werden in Midden-Euro-
pa omgebracht. Vijf andere kinderen overleefden de oorlog. Langkatstraat 7-I Betje Leon-van Geens, Amsterdam, 8 maart 1921, Sobibor, 9 juli 1943 Daniel Leon, Amsterdam, 18 januari 1939, Sobibor, 9 juli 1943 Judith Leon, Amsterdam, 27 januari 1940, Sobibor, 9 juli 1943 De vader van het gezin, Abraham Leon, woonde op de Blankenstraat 67-II en
kwam op een onbekende plaats in Midden-Europa op 31 maart 1944 om het leven.
Langkatstraat 7-III Max Biegel, kantoorbediende, Amsterdam, 12 mei 1909, Scharnegoutum, 29 fe-
bruari 1944. Max Biegel zat ondergedoken in Friesland en werd door het verzet geliquideerd omdat zijn gedrag riskant was. Biegel had twee dochters, die de oorlog overleefden.
283
Langakatstraat 8-huis Nathan Stoodel, metaalbewerker, Amsterdam, 17 augustus 1909, Auschwitz, 28
februari 1943 Catharina Stoodel-Boas, Amsterdam, 22 november 1910, Sobibor, 14 mei 1943 Debora Stoodel, Amsterdam, 23 december 1930, Sobibor, 14 mei 1943 Sara Stoodel, Amsterdam, 9 september 1932, Sobibor, 14 mei 1943 Eva Stoodel, Amsterdam, 13 februari 1935, Sobibor, 14 mei 1943 Mina Stoodel, Amsterdam, 10 december 1936, Sobibor, 14 mei 1943 Sophie Stoodel, Amsterdam, 1 februari 1938, Sobibor, 14 mei 1943 Isaac Stoodel, Amsterdam, 5 juni 1939, Sobibor, 14 mei 1943 Langkatstraat 10-huis Jacob Troeder, diamantbewerker, Amsterdam, 17 juli 1903, Auschwitz, 31 maart
1944 Reina Troeder-Cohen, Amsterdam, 10 november 1899, Auschwitz, 19 november
1943 Eva Troeder, Amsterdam, 16 december 1931, Auschwitz, 19 november 1943 Adela Troeder, Amsterdam, 25 mei 1933, Auschwitz, 19 november 1943 Joseph Troeder, Amsterdam, 27 december 1935, Auschwitz, 19 november 1943 Hijman Troeder, Amsterdam, 2 november 1938, Auschwitz, 19 november 1943 Rebecca Troeder, Westerbork, 1 september 1943, geen verdere berichten Langkatstraat 10-I Emanuel Canes, Amsterdam, 22 november 1870, Auschwitz, 14 september 1942 Aaltje Canes-Blog, Amsterdam, 2 maart 1878, Auschwitz, 14 september 1942 David Canes, werkverschaffingsarbeider, Amsterdam, 24 september 1919, Maut-
hausen, 18 juli 1941 Langkatstraat 10-III Izaak Peperwortel, chauffeur/bereden politie, Amsterdam, 9 maart 1914, Neu-
engamme, 6 mei 1942 Johan Peperwortel, onbekend, 24 september 1941, onbekend, 8 oktober 1941 De vrouw en andere (vier?) kinderen van Izaak Peperwortel zouden de oorlog overleefd hebben. Langkatstraat 12-huis Joseph Moscou, diamantbewerker, Amsterdam, 20 november 1880, Auschwitz, 6
augustus 1942 Rachel Moscou-Bromet, Amsterdam, 26 juni 1888, Sobibor, 2 april 1943 Elisabeth Moscou, naaister, Amsterdam, 31 maart 1922, Auschwitz, 30 september
1942 Jonas Moscou, Amsterdam, 16 juli 1924, Sobibor, 2 april 1943
284
Coenraad Moscou, Amsterdam, 16 april 1927, Sobibor, 2 april 1943 Abraham (Bram) Moscou, Amsterdam, 16 april 1927, Sobibor, 2 april 1943. Bram
ging naar de Ternateschool aan het Javaplantsoen. Isaac Moscou, Amsterdam, 18 juli 1929, Sobibor, 2 april 1943 Herman Moscou, Amsterdam, 4 december 1931, Sobibor, 2 april 1943 Clara Moscou, Amsterdam, 26 maart 1934, Sobibor, 2 april 1943 Madurastraat Madurastraat 15-II Izrael Dawid Beer, bontwerker, Podgorze, 19 juli 1892, Sobibor, 28 mei 1943 Jette Beer-Dasberg, Haarlem, 23 februari 1897, Sobibor, 28 mei 1943 Joseph Beer, bontwerker, Haarlem, 25 december 1918, Sobibor, 9 april 1943 Mauritz Beer, perser, Haarlem, 30 augustus 1921, Auschwitz, 30 september 1942 Madurastraat 76-III Josephine Smits-Silas, Amsterdam, 11 juni 1916, Auschwitz, 31 januari 1944 Madurastraat 123-I Abraham Engelsman, gemeentewerkman, Amsterdam, 25 december 1887, Ausch-
witz, 24 september 1942 Clara Engelsman-Barend, Amsterdam, 5 juli 1883, Auschwitz, 24 september 1942 Makassarstraat Makassarstraat 2-III Samuel Walvisch, havenarbeider, Amsterdam, 23 maart 1894, Sobibor, 28 mei 1943 Sientje Walvisch-Mok, Amsterdam, 30 december 1893, Sobibor, 28 mei 1943 Heintje Walvisch, cacaoverwerker, Amsterdam, 3 februari 1922, Auschwitz, 30
september 1942 Jacob Walvisch, beddenmaker, Amsterdam, 20 augustus 1923, Auschwitz, 30
september 1942 Salomon Walvisch, Amsterdam, 7 december 1928, Sobibor, 28 mei 1943 Makassarstraat 13-I Mirjam Pach-Koort, Amsterdam, 12 november 1885, Auschwitz, 12 oktober 1942 Louis Sarfaty, koopman, 20 februari 1917, Auschwitz, 31 januari 1943 Mathilda Sarfaty-Pach, verkoopster, Amsterdam, 2 december 1913, Auschwitz, 12
oktober 1942 Makassarstraat 18-II Maurits Koppel, slager, Zutphen, 20 november 1878, Auschwitz, 28 januari 1944
285
Babetta Koppel-Sondhelm, Kleinlangheim, 28 december 1881, Auschwitz, 28 januari 1944
Makassarstraat 24-II Benedictus Lap, winkelbediende, Amsterdam, 23 april 1906, Auschwitz, 31 mei
1944. Lap hielp ondergedoken Joden met persoonsbewijzen en bonkaarten; hij weigerde een ster te dragen. De echtgenote van Lap heeft de oorlog overleefd. Het echtpaar had een kind; hierover is geen informatie.
Makassarstraat 39-I Levie Gompers, Gouda, 1 juni 1907, Sobibor, 23 april 1943 Sara Gompers-Silas, Amsterdam, 13 december 1905, Sobibor, 28 mei 1943 Mozes Gompers, Amsterdam, 17 oktober 1931, Sobibor, 28 mei 1943 Jacob Gompers, Amsterdam, 17 januari 1933, Sobibor, 28 mei 1943 Leentje Gompers, Amsterdam, 14 april 1938, Sobibor, 28 mei 1943 Willem Gompers, Amsterdam, 5 oktober 1940, Sobibor, 28 mei 1943 Makassarstraat 60-III Abraham Wurms, diamantbewerker, Amsterdam, 21 september 1892, Bergen-
Belsen, 7 februari 1945 Makassarstraat 70-II Bertha van der Kop-Kleiblatt, Harlinghausen, 4 juli 1884, Sobibor, 16 april 1943 Karel Berets, Krefeld, 10 juli 1909, Auschwitz, 31 januari 1944 Anneliese Berets-van der Kop, handwerkster, Paderborn, 3 juni 1917, Auschwitz,
31 januari 1944 Adelheid Schönlank-van der Kop, knipster, Herlinghausen, 27 december 1920,
onbekende sterfdatum en -plaats Makassarstraat 98-II Philip de la Penha, transportarbeider, Amsterdam, 14 juni 1920, Auschwitz, 30
september 1942 Roza Krammer, dienstbode, Leeuwarden, 11 september 1916, Auschwitz, 30
september 1942 Philip en Roza waren op 22 juli 1942 met elkaar in het huwelijk getreden Makassarstraat 100-III Hartog Lierens, schoenmaker, Amsterdam, 19 april 1903, Sobibor, 16 juli 1943 Catharina Elisabeth Lierens-de la Penha, Amsterdam, 8 februari 1904, Sobibor, 16
juli 1943 Hijman Lierens, Zuilen, 30 maart 1932, Sobibor, 16 juli 1943 Joseph Lierens, Amsterdam, 26 februari 1936, Sobibor, 16 juli 1943
286
Makassarstraat 112-III Eliazer Verdoner, diamantbewerker, Amsterdam, 21 juni 1892, Auschwitz, 28
februari 1943 Clara Verdoner-van Loon, Amsterdam, 5 november 1889, Auschwitz, 8 oktober
1942 Salomon Verdoner, kleermaker, Amsterdam, 10 oktober 1917, onbekend (Midden-
Europa), 31 december 1943 Judith Vischschraper-Verdoner, Amsterdam, 20 augustus 1919, Auschwitz, 8
oktober 1942 Isaäc Verdoner, bankwerker, Amsterdam, 13 juni 1921, Auschwitz, 30 september
1942 Bernard Vischschraper, kapper, Amsterdam, 1 augustus 1913, Auschwitz, 28
februari 1943 Makassarstraat 114-huis Leendert Allegro, koopman en eigenaar groente- en fruitzaak Makassarstraat 114,
Amsterdam, 9 september 1887, Auschwitz, 19 november 1942 Sietje Allegro-Agsteribbe, Amsterdam, 2 januari 1890, Auschwitz, 19 november
1942 Marcus Allegro, kleermaker, Amsterdam, 17 augustus 1916, Auschwitz, 18 juli 1942 Een ander kind van de familie Allegro heeft de oorlog overleefd. Makassarstraat 124-I Mozes Vos, Amsterdam, 28 november 1891, Sobibor, 16 april 1943 Mietje Vos-de Vries, Amsterdam, 28 november 1892, Sobibor, 16 april 1943 Arend Vos, 1 november 1929, Sobibor, 16 april 1943 Makassarstraat 158-huis Aaltje Haringman-Bremer, eigenares sigarenhandel Makassarstraat 106,
Amsterdam, 2 augustus 1887, Auschwitz, 17 september 1942 Elias Haringman, kleermaker, Amsterdam, 23 april 1917, Auschwitz, 30 september
1942 Mataramstraat Mataramstraat 22-III Catharina Halberstadt, dagdienstbode, Amsterdam, 17 juli 1917, Auschwitz, 30
september 1942 Emanuel Halberstadt, magazijnbediende, Amsterdam, 7 november 1923, Sobibor,
28 mei 1943
287
Minahassastraat Minahassastraat 20-II Levie Polak, kantoorbediende, Amsterdam, 9 augustus 1902, Sobibor, 11 juni 1943 Sarah Polak-Rens, Antwerpen, 7 januari 1907, Sobibor, 11 juni 1943 Minahassastraat 21 Margaretha Bartels-van der Glas, hulp in de huishouding, Amsterdam, 1 januari
1892, Sobibor, 21 mei 1943 Anna Bartels, Amsterdam, 27 november 1914, Sobibor, 9 juli 1943 Elsa Bartels, Amsterdam, 9 augustus 1919, Sobibor, 21 mei 1943 Minahassastraat 21-I Enny Jozephine Rens, modiste, 25 april 1923, Sobibor, 11 juni 1943 Minahassastraat 23-I Eliezar Goudsmit, kantoorbediende, Amsterdam, 6 februari 1917, onbekend
(Midden-Europa), 31 maart 1943. Eliezar was met zijn vrouw lid van het Revolutionair Socialistisch Jeugdverbond (RSJV), 1936. Het RSJV was gelieerd aan de Onafhankelijke Socialistische Partij (OSP), een afsplitsing van de SDAP onder leiding van Jacques de Kadt en Piet J. Schmidt, die later zou fuseren met de (trotskistisch georiënteerde) Revolutionair-Socialistische Partij van Henk Sneevliet.
Eva Goudsmit-Ricardo, Amsterdam, 18 november 1919, Sobibor, 11 juni 1943 Philip Goudsmit, Amsterdam, 2 mei 1937, Sobibor, 11 juni 1943 (via het zoge-
noemde kindertransport uit Vught, over Westerbork, van juni 1943) Max Goudsmit, 24 april 1940, Sobibor, 4 juni 1943 Minahassastraat 51-II Joseph Nikkelsberg, koopman, Amsterdam, 21 januari 1898, onbekend, 31 maart
1944 Sara Nikkelsberg-Barber, Amsterdam, 21 juni 1900, Auschwitz, 19 november 1943 Ester van Osch-Nikkelsberg, Amsterdam, 22 mei 1921, Auschwitz, 11 februari
1944 Femmina Nikkelsberg, kledingmaakster, Amsterdam, 24 november 1922, Ausch-
witz, 21 januari 1944 Vogelina van Os, Amsterdam, 21 juli 1941, Auschwitz, 11 februari 1944 Molukkenstraat Molukkenstraat 69-I Salomon Pappie, schoenwinkelier, Amsterdam, 6 augustus 1892, Auschwitz, 12
februari 1943
288
Hanna Pappie-Gomes de Mesquita, Amsterdam, 18 mei 1890, Auschwitz, 12 februari 1943
Heintje Engelander-Pappie, winkeljuffrouw, Amsterdam, 2 augustus 1924, Sobibor, 9 juli 1943. Heintje was getrouwd met onderwijzer Louis Engelander van de Tugelaweg
Max Pappie, Zandvoort, 30 mei 1930, Auschwitz, 12 februari 1943 Molukkenstraat 71-huis Michel Lakmaker, boekhandelaar op Molukkenstraat 71, Amsterdam, 24 april 1896,
Auschwitz, 31 maart 1944 Jael Lakmaker-Melkman, Amsterdam, 8 augustus 1893, Auschwitz, 22 oktober
1943 Gerald Lakmaker, Amsterdam, 30 december 1928, Auschwitz, 22 oktober 1943.
Mogelijk hebben enige andere leden van deze familie de oorlog overleefd. Molukkenstraat 92-huis Wilhelmina Kube-Cohen, Amsterdam, 27 mei 1988, Amsterdam, 11 maart 1942 Molukkenstraat 111-I Samuel van Gelderen, eigenaar delicatessenzaak op Molukkenstraat 111, Deventer,
3 januari 1904, Sobibor, 28 mei 1943 Anna van Gelderen-Bekkers, Almelo, 7 januari 1914, Sobibor, 28 mei 1943 Gabriel Salomon van Gelderen, Amsterdam, 24 maart 1935, Sobibor, 28 mei 1943 Hester Sophia van Gelderen, Amsterdam, 12 oktober 1938, Sobibor, 28 mei 1943 Molukkenstraat 140-huis Jeanette Kroonenberg-Meijer, Amsterdam, 25 april 1901, Sobibor, 21 mei 1943.
Echtgenoot en twee kinderen zijn na arrestatie Jeanette ondergedoken en hebben de oorlog overleefd.
Molukkenstraat 142-I Abraham Izaks, herenkapper, Amsterdam, 16 oktober 1890, Auschwitz, 1 oktober
1942 Judith Izaks-de Swarte, Amsterdam, 29 januari 1891, Auschwitz, 1 oktober 1942 Bob Izaks, fietsenmaker, Amsterdam, 13 augustus 1925, Auschwitz, 31 januari 1943 Willy Izaks, Amsterdam, 9 april 1928, Auschwitz, 1 oktober 1942 Sonja Izaks, Amsterdam, 13 juli 1930, Auschwitz, 1 oktober 1942 Molukkenstraat 143-I Ephraim Zeeman, diamantbewerker, Amsterdam, 30 november 1895, Auschwitz,
28 februari 1943 Mietje Zeeman-Schrijver, Amsterdam, 26 december 1902, Auschwitz, 15 oktober
1942
289
Simon Zeeman, Amsterdam, 31 augustus 1929, Auschwitz, 15 oktober 1942 Judith Zeeman, Amsterdam, 24 maart 1932, Auschwitz, 15 oktober 1942 Elisabeth Zeeman, Amsterdam, 19 maart 1936, Auschwitz, 15 oktober 1942 Molukkenstraat 149-II Samuel Daniel ten Brink, poelier, Amsterdam, 5 mei 1905, Auschwitz, 13 augustus
1942 Molukkenstraat 154-II Abraham van Praag, marktkoopman, Amsterdam, 30 december 1899, onbekend
(Midden-Europa), 31 maart 1944 Branca van Praag-Velleman, Amsterdam, 27 maart 1900, Sobibor, 21 mei 1943 Philip van Praag, Amsterdam, 26 februari 1930, Auschwitz, 11 februari 1944 Molukkenstraat 175-I Gezin Blitz Leonard Jules Jean Blitz, corrector, Berchem, 10 augustus 1903, Seibersdorf, 31
maart 1943 Jeannette Blitz-Snijders, Amsterdam, 22 september 1907, Auschwitz, 10 september
1942 Marie Therese Josephine Herline Blitz, Etterbeek, 24 maart 1930, Auschwitz, 10
september 1942 Norbert Henri Jacques Blitz, Antwerpen, 6 juli 1931, Auschwitz, 10 september
1942 Raymond Maurice Jean Blitz, Ninove, 18 juni 1937, Auschwitz, 10 september 1942 Liliane Jeanne Madeleine Blitz, Amsterdam, 12 december 1941, Auschwitz, 10
september 1942 Gezin Snijders Noach Snijders, Amsterdam, 11 maart 1876, Sobibor, 5 maart 1943 Herline Snijders-de Vries, Amsterdam, 10 mei 1879, Sobibor, 5 maart 1943 Molukkenstraat 184-huis Alexander Reens, schoenmaker, Amsterdam, 28 december 1898, Auschwitz, 28
februari 1943 Sebille Salome Reens-Sterk, Amsterdam, 10 januari 1900, Auschwitz, 8 oktober
1942 Gabriel Reens, Amsterdam, 27 juli 1928, Auschwitz, 8 oktober 1942 Molukkenstraat 199-huis Levie Swabe, winkelbediende, Amsterdam, 26 december 1904, onbekend (Midden-
Europa), 31 maart 1943
290
Niasstraat Niasstraat 10-huis David Blog, eigenaar fruitwinkel Niasstraat 10, Amsterdam, 1 mei 1899,
Seibersdorf, 31 maart 1943 Branca Blog-van der Bokke, Amsterdam, 15 december 1897, Auschwitz, 10
september 1942 Elsje van der Bokke-Walg, winkelierster, Amsterdam, 2 december 1873, Auschwitz,
21 september 1943 Sara Gosselaar/Blog, huishoudster, Amsterdam, 2 januari 1923, Auschwitz, 15
oktober 1942 Salomon Blog, Amsterdam, 25 oktober 1931, Auschwitz, 10 september 1942 Niasstraat 17-II Marcus Kroonenberg, lompenventer, Amsterdam, 30 augustus 1896, Auschwitz, 30
september 1942 Grietje Kroonenberg-Waterman, Amsterdam, 26 januari 1896, Auschwitz, 16
augustus 1942 Keetje Peeper-Kroonenberg, kantoorbediende, Amsterdam, 13 maart 1920,
Auschwitz, 30 september 1942 Betje Kroonenberg, dassenmaakster, Amsterdam, 17 augustus 1922, Auschwitz, 30
september 1942 Debora Reina Kroonenberg, Amsterdam, 25 april 1933, Auschwitz, 16 augustus
1942 Sophia Kroonenberg, Amsterdam, 10 oktober 1935, Auschwitz, 16 augustus 1942 Niasstraat 29-huis Adolf Aronius, slager, Amsterdam, 5 augustus 1899, Auschwitz, 5 november 1942 Niasstraat 30-I Anna Flora-Braunberger, Rotterdam, 25 juli 1876, Auschwitz, 10 september 1942 Een thuiswonend kind overleefde de oorlog Niasstraat 34-huis Emanuel Raske, schoenmaker, Groningen, 7 september 1907, Auschwitz, 30 april
1943 Judith Raske-Rodriques, Amsterdam, 19 september 1910, Auschwitz, 19 februari
1943 Freddy Raske, Amsterdam, 4 juni 1936, Auschwitz, 19 februari 1943 Joseph Raske, Amsterdam, 29 september 1940, Auschwitz, 19 februari 1943 Niasstraat 46-huis Levie Jacob Berlijn, Alkmaar, 14 november 1872, Auschwitz, 10 september 1942
291
Aaltje Berlijn-Berlijn, Edam, 7 november 1871, Auschwitz, 10 september 1942 Palembangstraat Palembangstraat 3-I Simon Polak, diamantbewerker, 7 oktober 1878, Auschwitz, 19 oktober 1942 Abigael Polak-Caransa, Amsterdam, 29 juni 1876, Auschwitz, 8 oktober 1942 Levie Polak, kantoorbediende, Amsterdam, 9 augustus 1902, Sobibor, 11 juni 1943 Twee thuiswonende kinderen hebben de oorlog overleefd. Palembangstraat 17-II Machiel Pacj, ambtenaar PTT, Amsterdam, 29 augustus 1898, onbekend (Midden-
Europa), 29 januari 1945 Helena Antoinetta Pach-Berlijn, Amsterdam, 23 mei 1900, Sobibor, 4 juni 1943 Leendert Pach, Amsterdam, 21 juni 1872, Auschwitz, 21 januari 1943 Palembangstraat 21-I Philip Polak, sigarenmaker, Amsterdam, 30 september 1898, Sobibor, 23 april 1943 Saartje Polak-Witsenhuijsen, Amsterdam, 29 oktober 1899, Sobibor, 23 april 1943 Clara Polak, Kampen, 21 augustus 1930, Sobibor, 23 april 1943 Max Polak, Amsterdam, 10 augustus 1937, Sobibor, 23 april 1943 Palembangstraat 39-II Joseph Hijman Koker, diamantbewerker, Amsterdam, 13 december 1870,
Auschwitz, 23 november 1942 Henriëtta Juliana Adolphina Grohmann, Rotterdam, 3 mei 1882, Auschwitz, 23
november 1942 Rudolph Koker, leerling-tekenaar, Amsterdam, 8 november 1922, Gross Rosen, 7
februari 1945 David Koker, leerling-schilder op de 3e Ambachtschool Amsterdam-Oost,
Amsterdam, 14 september 1925, Auschwitz, 30 september 1942 Palembangstraat 50-huis Marcus van Geens, Rotterdam, 17 mei 1912, Auschwitz, 28 februari 1943 Eva van Geens-Kool, Amsterdam, 12 januari 1918, Sobibor, 21 mei 1943 Barend van Geens, Amsterdam, 11 augustus 1936, Sobibor, 21 mei 1943 Levie van Geens, Amsterdam, 10 juli 1940, Sobibor, 21 mei 1943 Lydia Lena Eva van Geens, Amsterdam, 11 september 1941, Auschwits, 11
februari 1944 Perlakstraat Perlakstraat 8-I
292
Icek Majer Friede, Dombi, 16 oktober 1886, Sobibor, 23 april 1943 Perlakstraat 12 Louis de Geus, kantoorbediende, Amsterdam, 5 juni 1904, Auschwitz, 31 maart
1944 Femmina de Geus-Polak, Amsterdam, 6 april 1906, Auschwitz, 22 oktober 1943 Perlakstraat 15-II Henderika Jas-Wagenaar, Steele, 23 juni 1915, Auschwitz, 27 augustus 1943 Klara Jas, 6 oktober 1939, Auschwitz, 27 augustus 1943 Isaac Jas, Amsterdam, 20 mei 1942, omgeving Auschwitz, 7 augustus 1943 Echtgenoot Gerrit Jas overleefde de oorlog. Riouwstraat Riouwstraat 18-I Mozes Montesinos, bakker, Amsterdam, 27 december 1908, onbekend (Midden-
Europa), 31 maart 1944 Marianne Montesinos-de Zwarte, Amsterdam, 29 april 1913, Auschwitz, 19 ok-
tober 1942 Jacques Montesinos, Amsterdam, 21 oktober 1934, Auschwitz, 19 oktober 1942 Riouwstraat 21-I Abraham Weiss, rubberbewerker, Bratislava, 22 september 1881, Auschwitz, 7
september 1942 Roosje Weiss-Polak, Amsterdam, 7 juli 1888, Auschwitz, 7 september 1942 Riouwstraat 30-I Hijman Goudsmit, lompensorteerder, Amsterdam, 24 mei 1907, Auschwitz, 31
oktober 1943 Riouwstraat 43-huis Samuel Klisser, Amsterdam, 18 juli 1868, Amsterdam, 16 augustus 1942 Soembawastraat Soembawastraat 42-huis Abraham Samson, bontwerker, Amsterdam, 6 december 1907, Lublin, 30 novem-
ber 1943 Soembawastraat 56-I Henriette Maria Slagter-Melkman, Amsterdam, 11 maart 1894, Sobibor, 11 juni
1943
293
Hermina Elzas-Slagter, atelierhoudster, Amsterdam, 13 oktober 1919, Auschwitz, 24 september 1943
Suze Slagter, Amsterdam, 22 juli 1927, Auschwitz, 3 september 1943 Louis Slagter, Amsterdam, 22 juli 1927, Auschwitz, 31 maart 1944 Soembawastraat 56-II Abraham van den Berg, reiziger, Amsterdam, 2 november 1894, Auschwitz, 30
september 1942 Henriëtte van den Berg, typografe, 5 augustus 1925, Auschwitz, 30 september 1942 Marie van den Berg, naaister, Amsterdam, 1 juni 1927, Auschwitz, 30 september
1942 Soendastraat Soendastraat 35-huis Nathan van der Bokke, metaalbewerker, Amsterdam, 30 juni 1899, Sobibor, 16
april 1943 Klaartje van der Bokke-Lap, Amsterdam, 19 maart 1901, Sobibor, 16 april 1943 Salomon van der Bokke, Amsterdam, 11 mei 1931, Sobiborm 16 april 1943 Elly van der Bokke, Amsterdam, 28 maart 1937, Sobibor, 16 april 1943 Sumatraplantsoen Sumatraplantsoen 27-huis Aron Blom, drogist, Amsterdam, 9 november 1909, Auschwitz, 30 april 1943 Serla Blom-Meer, Podgorze, 6 april 1902, Auschwitz, 19 februari 1943 Pesia Esther Blom, Amsterdam, 18 augustus 1940, Auschwitz, 19 februari 1943 Esther Julia Blom, Amsterdam, 7 maart 1942, Auschwitz, 19 februari 1943 Sumatraplantsoen 49-II Louis Cohen, diamantzager, Amsterdam, 4 februari 1904, Bergen-Belsen, 31 mei
1945 Sumatraplantsoen 80-huis Leon van Gelder, chauffeur, Amersfoort, 10 april 1882, Auschwitz, 21 september
1942 Mathilda van Gelder-Blog, Amsterdam, 11 oktober 1894, Auschwitz, 21 september
1942 Henriette (Jettie) Zwarenstein-van Gelder, kantoorbediende, Amsterdam, 13
september 1917, Auschwitz, 25 december 1942 Simon van Gelder, kleermaker, Amsterdam, 19 mei 1919, Stutthof, 15 november
1944 Clara van Gelder, Amsterdam, 28 januari 1933, Auschwitz, 21 september 194
294
Sumatrastraat Sumatrastraat 68-huis Louis de Vries, stoffeerder, Sappemeer, 26 juli 1893, Dachau, 23 april 1945 Rebekka de Vries-van der Klei, Appingedam, 16 juni 1894, Auschwitz, 17 septem-
ber 1943 Via Vogelina de Vries, naaister, Amsterdam, 20 maart 1920, Auschwitz, 17 sep-
tember 1943 Frouke de Vries, naaister, Amsterdam, 6 april 1923, Auschwitz, 17 september 1943 Sumatrastraat 166-III Otto Heinricht Christian Paul Schmidt, Altona, 16 oktober 1894, sterfdatum en -
plaats niet bekend Lena Schmidt-Schaaij, Rotterdam, 13 augustus 1897, sterfdatum en -plaats niet
bekend Christian Paul Schmidt, Rotterdam, 27 oktober 1921, sterfdatum en -plaats niet
bekend Sumatrastraat 217-II Salomon van Leer, Smallingerland, 3 maart 1876, Auschwitz, 7 december 1942 Anna van Leer-Bloch, Schoterland, 12 april 1873, Amsterdam, 2 maart 1941 Lehman van Leer, Smallingerland, 15 augustus 1902, onbekend (Midden-Europa),
31 maart 1944 Sumatrastraat 225-III Jeanette Cousin, Amsterdam, 19 november 1913, Amsterdam, 31 oktober 1944 Sumatrastraat 242-II Godschalk van den Berg, schilder, Amsterdam, 27 september 1885, Auschwitz, 10
september 1942 Frederika van den Berg-Frankfort, Amsterdam, 29 juli 1898, Auschwitz, 10 sep-
tember 1942 Hendrika van den Berg, Antwerpen, 23 februari 1929, Auschwitz, 10 september
1942 Tidorestraat Tidorestraat 24-huis Simson Cohen Rodrigues, kleermaker, Amsterdam, 3 mei 1896, Sobibor, 2 juli
1943. Simson was communist en trouwde in 1940 met de gescheiden Lena van Kreeveld, die al drie kinderen van haar vorige man (Frankfort) had.
295
Lena Cohen Rodrigues-van Kreeveld, Altona, 1 december 1908, Sobibor, 2 juli 1943
Rebecca Frankfort, Amsterdam, 23 september 1928, Sobibor, 2 juli 1943 Hendrik Frankfort, Amsterdam, 5 oktober 1930, Auschwitz, 25 januari 1943 Richard Frankfort, Amsterdam, 31 januari 1935, Sobibor, 2 juli 1943 Tidorestraat 35-I Samuel de Jong, brandstoffenhandelaar, Amsterdam, 27 november 1903, Sobibor,
4 juni 1913 Sebina de Jong-Wurms, Amsterdam, 17 augustus 1904, Sobibor, 4 juni 1943 Salomon de Jong, kolenwerker, Amsterdam, 17 september 1921, Auschwitz, 9
december 1942 Jansje de Jong, Amsterdam, 30 april 1923, Sobibor, 28 mei 1943 Betje de Jong, Amsterdam, 8 maart 1927, Sobibor, 28 mei 1943 Selina de Jong, Amsterdam, 3 oktober 1931, Sobibor, 4 juni 1943 Tidorestraat 35-III Salomon de Jong, Amsterdam, 25 maart 1872, Auschwitz, 3 december 1942 Toministraat Toministraat 7-I Jacob Roos, vertegenwoordiger, Amsterdam, 7 augustus 1905, Sobibor, 21 mei
1943 Lena Roos-Grajer, Amsterdam, 19 december 1907, Sobibor, 21 mei 1943 Bernard Hartog Roos, Amsterdam, 22 december 1935, Sobibor, 21 mei 1943 Louis Roos, Amsterdam, 19 april 1937, Sobibor, 21 mei 1943 Jozef Roos, Amsterdam, 28 mei 1941, Sobibor, 21 mei 1943 Valentijnkade Valentijnkade 20-huis Mozes de Vries, café(koffiehuis)houder van Ombilinstraat 15, Lexmond, 25
september 1880, Auschwitz, 22 oktober 1942 Bela de Vries, winkelbediende, 11 augustus 1922, Auschwitz, 11 februari 1944 Zeeburgerdijk Zeeburgerdijk 201-I Mozes Mok, werkman, Amsterdam, 24 juni 1887, Sobibor, 28 mei 1943 Anna Mok-Roselaar, Amsterdam, 27 maart 1893, Sobibor, 28 mei 1943 Golda Mok-Koopman, naaister, Amsterdam, 10 juli 1919, Auschwitz, 15 oktober
1942. De echtgenoot heeft de oorlog overleefd.
296
Salomon Mok, slager, 1 februari 1920, Sobibor, 9 juli 1943 Zeeburgerdijk 226-huis Hartog de Vries, beambte Synagoge en bewaarder begraafplaats, Hoorn, 18 maart
1881, Auschwitz, 27 augustus 1943. Hartog de Vries had ook een belangrijke rol bij de vereniging voor de Joodse jeugd in de Indische Buurt, Tsengierei Rechouwous.
Gesiena de Vries-de Beer, Winschoten, 8 september 1878, Amsterdam, 26 juli 1941 Eva de Vries, Amsterdam, 17 juli 1906, Sobibor 28 mei 1943 Zeeburgerdijk 321 Oskar Frank, Fürstenau, 13 juni 1908, Auschwitz, 10 september 1942. Oskar Frank
wordt al in 2 november 1939 vanuit de barakken aan de Zeeburgerdijk naar het opvangkamp Westerbork overgebracht, waarvan hij op 15 juli 1942 naar Auschwitz getransporteerd wordt.
WA actief in de Javastraat In 1932 wordt de Weerbaarheidsafdeling van de Nationaal-Socialistische Beweging (N.S.B.) opgericht, de W.A., Deze Weerbaarheidsafdeling ontpopt zich al snel als ongeregeld en gewelddadig, ‘een vergaarbak van uniformliefhebbers met een lage geweldsdrempel’. In 1935 wordt de Weerbaarheidsafdeling onder druk van de overheid door de N.S.B. opgeheven. De diverse afdelingen treden voortaan gecamoefleerd op, als wandelclubs. Met name in Amsterdam blijft de nu ondergrondse W.A. erg actief. Men richt zich op grootschalige ordeverstoringen en vechtpartijen; dit tot verdriet van de N.S.B., die mede vanwege het optreden van de W.A. haar hoeveelheid kiezers in 1937 sterk ziet dalen. Na de inval van Duitsland komt de W.A. weer bovengronds en marcheert door de stad in zwarte uniformen. De afdeling Amsterdam gaat zich vanaf december 1940 met name richten op het verjagen uit het openbare leven van Joden. In grote groepen valt men openbare gelegenheden maar bijvoorbeeld ook trams binnen, om Joden met geweld te verwijderen. Eind januari en begin februari 1941 begint de organisatie ook massaal bordjes af te geven bij café’s en restaurants, met het opschrift ‘Voor Joden verboden’. Wanneer eigenaren weigeren het bordje op te hangen, dreigt men met geweld. Daarnaast treedt de W.A. ook op tegen politieke tegenstanders. De belangrijkste daarvan is de in juli 1940 opgericht Nederlandsche Unie, die mede het weekblad De Unie uitgeeft, dat onder andere in de Javastraat verspreid wordt. Op 8 februari 1941 zet de W.A. de aanval in. W.A.-ers en N.S.B.-ers bezetten in de Javastraat posten die door de overheid aan postende Unie-verspreiders zijn toegewezen. Na door de politie verwijderd te zijn, trekt men zich terug in een café, waar een herorganisatie plaatsvindt en nieuwe N.S.B.-ers toestromen. Er vinden schermutselingen plaats waarbij een voorbijgangen wordt neergeslagen. De politie
297
probeert de menigte te verspreiden met de wapenstok. Uiteindelijk wordt het weer rustig in de Javastraat. Op 22 februari 1941 gaat het alweer mis tijdens een mars van de Jeugdstorm door de Indische Buurt. De stoet trekt door de Javastraat, begeleid door enige W.A.-mannen en wordt door een joelende menigte belaagd. Het komt tot schermutselingen, waarbij de politie volgens berichtgeving in het nationaal socialistische Nationale Dagblad zich met name tegen de W.A.-ers keert en zich zelfs niet ontziet W.A.-er konstabel Bant een houw met de sabel over het gezicht te geven. Enige dagen later vindt de Februaristaking plaats, die in de Indische Buurt ook tot ongeregeldheden leidt…
De Veemarkt veroverd op de Joden! Het Nationale Dagblad doet op 10 februari 1941 uitgebreid kond van de herovering van de aan de Zeeburgerdijk gelegen Veemarkt op de Joden. Het weinig opwekkende bericht wordt hieronder in zijn geheel overgenomen om de lezer een glimp te geven van de Nationaal Socialistische geest, die er toe leidde dat uiteindelijk meer dan 600 Joden uit de Indische Buurt in Midden Europa werden vermoord. Nat. Socialistische overwinning in de hoofdstad Het slachthuis is ons! De groote doorbraak van den boerengeest. Roskam klaagt Ir. Louwes aan. Veertien schepen voor ons bestemd graan naar Engeland. (Van een bijzonderen medewerker) In de geschiedenis van Nederlands hoofdstad behoort Zaterdag de 8ste van Sprokkelmaand 1941 als een groote dag te worden aangeteekend. Want op dezen gedenkwaardigen dag heeft Boerenleider, kameraad Roskam, temidden van honderden werkers, die den nieuwen tijd verstaan, er “de groote doorbraak” als werkelijkheid vastgesteld, de groote doorbraak van den ouden volkschen boerengeest, die aanwassende tot een zondvloed, uit Amsterdam en uit heel ons goede volk zal wegspoelen al het vreemde vuil, dat eeuwen van wancultuur en toenemende verwording op en in het volkslichaam afzetten, zoodat het zichzelf nauwelijks nog herkennen kon. Niet in een deftig aangekleede feestzaal, temidden van gerokte en gedaste burgers-in-goeden-doen, niet in de omgeving dus, waarin zich ten tijde van wijlen de democratie belangijk geheeten gebeurtenissen plachten af te spelen, bevonden we ons om getuigen te zijn van de eerste zwaar bevochten overwinning der nationaal-socialistische daadkracht in het Amsterdamsche werkersleven. Neen, daar, waar het werk zalf gedaan wordt en omgeven door de arbeiders in de arbeidskledij: in het hoofdstedelij slachthuis-in-vol-bedrijf beluisterden we den dreunenden stap van den nieuwen tijd in harde, eerlijke mannenwoorden, in geestdriftig gezongen liederen van strijd en zegepraal, in het
298
rumoer van den arbeid zelf, die daar voor velen plotseling aan anderen zin heeft gekregen, omdat “Vreugde en Arbeid” den ouden vloek van den arbeid teniet gedaan heeft! Wij hebben in ons blad een- en andermaal melding gemaakt van hetgeen het Nederlandsch Agrarisch Front, tezamen met het N.V.V. (Bond van arbeiders in Voedingsbedrijven) ondernam om te komen tot verbetering van de hoofdstedelijke vleeschvoorziening en het lot van de volksgenoten, die daarbij werkzaam waren. Zaterdag nu vond dit een en ander zijn voorloopige bekroning in “de verovering van het slachthuis” door en voor het nationaal-socialisme, al kan dit nog niet in héél het uitgebreide terreinen- en gebouwencomplex […] zijn zuiverenden invloed laten gelden. Voor de poort en op de binnenplaats klonk al bijtijds des morgens de roep van de zwarte soldaten, die er met hun strijdbladen colporteerden. De slachters van het Gilde en hun helpers in kraakheldere witte uniformen begroetten met stralende gezichten vele al of niet in uniform of zwart hemd gekleede gasten. Vanuit een der ruime en lichte nieuwe hallen liet een orkest van “Vreugde en Arbeid” onze nieuwe nationale liederen hooren, en een en ander veroorzaakte een opgewekte drukte, schiep een ongekende sfeer. Vroeger was het in deze omgeving op Zaterdagen stiller dan anders. Toen beheerschte Juda de zoo belangrijke werkplaats der voedselvoorziening en Sjabbes was Sjabbes! Nu is het Zaterdag en het zal Zaterdag blijven, daar valt niet meer aan te twijfelen! In de ruime vleeschhal, die de Gildeleden tot feestzaal hadden ingericht, hingen tientallen groene vlaggen met het gouden zonnerad, dat het zinteeken van het Agrarisch Front is, geflankeerd door het oranje-blanje-bleu en door stoere platen, waarmee het N.V.V. de eer van den arbeid verkondigt. Lange tafels stonden met bloemen getooid, gereed voor honderden dischgenooten die aanschooven zonder te letten op rang en stand: een heerbaanleider der W.A. naast een snorrebaard die het slachtmes hanteerd, streekgemachtigden van het N.A.F. in goede kameraadschap naast veedrijvers van de hallen: een stuk socialistische volksgemeenschap, nieuw en toch voor ons zoo volkomen vertrouwd. Zoo moet het en zoo zal het zijn, overal waar nieuw Nederland “de groote doorbraak” beleeft! Nadat de propogandaleider van den Bond van arbeiders in de Voedselbedrijven in zijn welkomstwoord onder algemene toejuiching had vastgesteld, dat dit de dag zou zijn, waarop in het Amsterdamsche slachthuis de eenheid aller werkers werd gegrondvest en de sociale gerechtigheid haar inree deed, dank zij de goede samenwerking van Agrarisch Frond en N.V.V., sprak kam. G.A. de Hartogh, propagandaleider voor de stad Amsterdam voor het N.A.F. Gloedvol schetste hij den strijd der afgeloopen 9 jaren, een strijd, die werd gestreden, omdat wij wisten dat ons volk niet zóó ziek was als het leek. Als men ons dan minachtend wees op onze kameraden en in burgerlijke zatheid vroeg: wilt ge met dat zoodje een toekomst bouwen, dan was ons antwoord: ja, juist met dat zoodje, want dat is de arbeidersmassa, het edelste deel des volks. Zonder deze arbeider en deze boeren zou inderdaad dit volk geen toekomst hebben. Spr. dankte den waarn. directeur van het slachthuis – het vreemde woord abattoir wordt heden afgeschaft! – dr. Feenstra en diens plaatsvervanger, dr. van Manen, voor hun medewerking en richtte zich tot den leider der vakgroep “Vaa en Vleesch” van het N.A.F., dr. J.J. Meijer, die reeds jaren strijd voerder voor noodzakelijke veranderingen bij de vleeschvoorziening. Dat burgemeester De Vlugt geen gehoor gas aan de uitnoodiging om aanwezig te zijn, verontschuldigde
299
spr., wijl hij pas ziek geweest is, dat wethouder Van Meurs te drukke ambtsbezigheden had, bewees slechts, hoezeer hem de wezenlijke sociale belangen ter harte gaan, diep kam. Hartogh onder algemeen gelacht uit, waarna hij zich nog met eenige hartelijke woorden richtte tot de aanwezige Duitsche gasten, onder wie kam. Rodekro als vertegenwoordiger van den gevolmachtigde voor Noord-Holland, dr. Seidl. Met de genoodigden werd een rondgang gemaakt door een deel van het slachthuis, terwijl twee koeien, getooid met zwart-roode linten, werden binnengeleid en geslacht, om te laten zien hoe dit met de nieuwste technische middelen geschiedt. We kyunnen daarover nu niet uitvoerig zijn, en volstaan met te zeggen, dat men geen beter beeld kan krijgen van de kracht van den nieuwen geest in den practijk des levens, dan door het verschil op te merken tusschen het slachten der witte mannen van het Gilde en dat, elders in hetzelfde gebouw, door “vieze kerels” in manchester en met bloedkorsten bedekte blauwe kielen die nog aan het oude vasthouden. Om van den Jodenhoek maar niet te spreken! Eenmaal, zei kam. Hartogh, zal het heele slachthuis van ons zijn. Nu is Juda er nog omdat wij geen Joden zijn. Zij zouden, de macht hebbende, ons aan de boomen langs Amsterdam grachten ophangen, wij zullen iets van onze volksche arbeidskracht geven om hen eenmaal te brengen naar de plaats, welke hun zal worden toegewezen. Een der met het Gilde samenwerkende grossiers, kam. Van Rijn, vertelde één en ander over de verbeterde slachtwijze en dan begaf men zich weer naar de feestzaal, waar dr. Van Manen mededeelingen deed over cursussen in bacterieleer en practische vakbelangen, welke vanwege de Slachthuisdirectie, in samenwerking met het Gilde gegeven zullen worden en waaruit blijkt, dat er ook den deze iets veranderd is. Vroeger werd de directie beschouwd als een politie-instelling, die de slagers op de vingers moest kijken; nu weet men, dat men arbeidskameraden is, in dienst der eene volksgemeenschap. DE BOERENLEIDER OVER “DE GROOTE DOORBRAAK” Hartelijk toegejuicht beklom dan boerenleider E.J. Rosman Hzn. het spreekgestoelte. In klare, kernachtige woorden sprak hij van de groote doorbraak in ons volksleven. En hetgeen hij op deze merkwaardige plaats aan het volk meedeelde over “voedseldictator Louwes” was de aanklacht voor het hoogste gerecht: het volksgeweten. Dat gerecht heeft zonder bdenken het vonnid uitgesproken: “Weg met hem!” Als schoten knalden de woorden door de wijde ruimte: het werkende volk, dat zich bewust werd, hoezeer zij, die nog in hoogheid zitten, het verraden hebben heeft geen bedenktijd noodig. Daar, in het Amsterdamsche slachthuis, is het oordeel geveld: wanneer het vonnis voltrokken zal worden en hoe, dat is een zaak van den tijd en van Louwes’ eigen verstand. Nu kan ook hij nog deelen in een zekere barmhartigheid; of dat ook straks nog kan, durven wij niet te garandeeren. Van nu af, zoo zei Roskam, zal dit hoofdstedelijk slachthuis weer zijn het verlengstuk van de boerderij. Gij, Amsterdammers, hebt dat nooit zoo gevoeld. Er was scheiding gekomen tusschen stad en land, tusschen boer en stadsarbeider. Deze muur moet doorbroken worden. Maar er was
300
meer en erger dan die muur. Zwaar als donderwolken ligt de ban om een vreemden geest over ons volk en dreigt het dood te drukken. De stad weet niet meer van het bruischen van de zee en kent het geluid van den donder van het land niet meer. Het licht en de vreugde van ‘n natuurlijk leven zijn weggenomen. Met intellectualistische kolder en economische kunstgrepen is geen volk te redden. Dat kan alleen de kracht van de volksche geest. Deze kracht en deze wil hebben in Amsterdam vandaag hun overwinning bevestigd: de muur wordt doorbroken. Roskam schetste dan, hoe het Jodendom de Amsterdamsche groentemarkt veroverde door voorschotten aan boer en tuinder en credieten aan winkeliers en hoe het ook de vleeschvoorziening beheerschte. Voortbrenger en verkooper werden van elkaar gescheiden. Tusschen hen in zat de Jood en Juda veroverde beider geld. Zoo was tot voor kort het volk. Daartoe moest de boer werken voor de wereldmarkt en kreeg Engeland onze boter voor 40 ct. per kilo (Foei-geroep_. Deze wereld van Joodsche macht is nu evenwel door de kracht van Hitlers Germaansche zwaard in elkaar gedonderd. En toch zijn wij met de verraders van ons volk nog niet klaar en zijn zij niet weg. DE MISDAAD VAN LOUWERS Wij moesten in de eerste Meidagen door hetgeen er in ons land gebeurde, vreezen, dat de oorlogsstorm over ons land zou komen. Ik heb drie zonen: een hier in Amsterdam, een was soldaat in het Nederlandsche leger, de derde zal boer worden. Dien derden heb ik over den Oostgrens gezonden en gezegd: ploeg den Germaanschen grond en bewaar het bloed van ons geslacht. Toen kon ik rustig mijn noodlot afwachten, als ook ik op den 10den Mei werd weggesleurd. En nu de tegenstelling. Op dien tienden Mei was ik in Den Haag en ook dir.-generaal Louwes. Op dien dag, waarop de oorlog uitbrak, waren er 14 schepen met graan onderweg van Amerika naar Nederland, om als voedsel voor ons volk te dienen. Wat deed nu Louwes? Niet anders dan heel den dag telefoneeren met Londen en Parijs, dat de 14 schepen, niet naar ons land mochten komen, maar in Frankrijk of Engeland moesten blijven. (Geroep: Hang ‘m op!). De Nederlandsche regeering wist, dat het pleit op Zondag 12 Mei al verloren was, de wapenstilstand werd alleen nog niet gesloten om zekere lieden in staat te stellen het land te verlaten. Dien Zondag heeft Louwes een specialen ambtenaar naar Londen gestuurd om dat graan in elk geval uit ons land te houden. Het is gelukt! Maar deze lieden, die dit op hun geweten hebben, zitten er nog en “besturen de voedselvoorziening”. Mannen en vrouwen, werkend volk, moet dat nog langer duren? (Geroep: geen dag meer! Weg met hem! Foei!). Als de storm van verantwaardiging geluwd is, spreekt Roskam verder. Hier is dus vandaag de groote doorbraak gekomen! Hoe kan dit? Doordat uw bloed boerenbloed is. Uw vaders en grootvaders kwamen van het land en hun grootvaders waren vrije Germaansche erfboeren. Hij schetst dan, hoe volksvreemde stelsels ons boerenstelsel deden verarmen, hoe de zonen naar Amerika en naar de steden moesten, waar het beste bloed verloren ging. Dat nu was de bedoeling der vreemde machten, die de volken willen onderweroen. Zij haten ons, omdat wij de
301
waarheid zagen en wij haten deze Joden en hun satellieten, de Louwesen en hun kornuiten. En wij mogen hen haten terwille van dit volk, dat wij zoo materloos liefhebben. Hou zee! Aldus de boerenleider in de voormalige burcht der voedselverdieners. Na deze “programrede” heeft dr. Meijer uiteengezet, hoe de toestanden in de hoofdstedelijke vleeschvoorziening veranderden door den nieuwen geest van kameraadschap en voerde voor het N.V.V. namens de commissaris kam. Woudenberg, Kam. J. de Haas, het woord, terwijl kam. Hartog in felle bewoordingen de toestanden onder ‘t beleid van de democratische anderen hekelde en daartegenover stelde hoe het kan zijn en zal zijn, nu de locomotoef van het nationaal-socialisme onder stoom is en rijdt om niet weer stil te staan. Tenslotte vereenigden de werkers en de genoodigden zich aan een genoegelijken broodmaaltijd. De tijd, waarin de heeren “dineerden” en de arbeiders op een hoek van de werkbank hun botenhammen kauwden in het Amsterdamsche slachthuis, is voorbij! Wij komen morgen nog even terug op de feitelijke veranderingen, welker doorvoering met zooveel recht door een nat.-soc. feest van den arbeid werd gevierd. De voornaamste beteekenis is wel deze, dat thans het Ned. Agrarisch Frond en het N.V.V. thans hun invloed kunnen aanwenden op de vleeschvoorziening der hoofdstad, wier bevolking tien procent van Nederland omvat. Boerenleider Evert Roskam werd na de Tweede Wereldoorlog tot 3,5 jaar cel veroordeeld. In de jaren zestig werd hij weer actief in de politiek via de Boerenpartij. De uit IJmuiden afkomstige N.V.V.-er Hendrik Jan Woudenberg (foto onder) werd na de Tweede Wereldoorlog tot 20 jaar veroordeeld, maar in 1956 al vrijgelaten. Het is mij niet bekend wat voor naoorlogse straf bekend Amsterdams N.S.B.-propagandist na de oorlog werd toebedeeld, noch in hoeverre N.A.F.-propagandist G.A. den Hartogh bestraft werd. Stephanus Louwes overleefde alle aantijgingen van de N.S.B. en wist zich gedurende de gehele Tweede Wereldoorlog als Directeur-Generaal van de voedselvoorziening te handhaven. Het Nederlandsch Agrarisch Front overleefde de Tweede Wereldoorlog niet. Het Nederlands Verbond van Vakverenigingen (N.V.V.) werd in 1942 omgezet in het naar Duits voorbeeld gevormde Nederlands Arbeidsfront. Na opheffing hiervan in 1945 en heroprichting van het N.V.V., fuseerde deze socialistische vakbond in 1977 met het Nederlandse Katholieke Vakverbond tot de huidige F.N.V.
Februaristaking in de Indische Buurt Begin februari 1941 intensiveren de Amsterdamse Nationaal-Socialisten hun acties tegen de Joodse bevolking. Horecaondernemers worden massaal door leden van N.S.B., N.S.N.A.P. en W.A. gedwongen bordjes met ‘Joden niet gewenst’ op te hangen. Ook tracht men groepsgewijs met geweld Joodse passagiers uit de tram te gooien en zoekt men confrontatie met politieke tegenstanders. Op 7 februari worden overal in de stad ruiten van Joodse zaken ingegooid. De spanning begint op te lopen. Ook in de Indische Buurt is de W.A. actief.
302
Op zaterdag 8 februari 1941 zijn er diverse relletjes in de stad tussen met de Volk en Vaderland colporterende N.S.B.-ers en mensen van de Unie, die hun eigen propagandabladen aan de man trachten te brengen. Ina Steur uit de Halmaheirstraat schrijft in haar dagboek: Balorig kopen Alie en ik een Unie-krant en steken die tussen onze riem. Hiermee gewapend lopen we door de Javastraat en de Dapperstraat. Onderweg naar huis zien we twee NSB’ers op de fiets. Een komt er naast ons rijden en begint een praatje. Als hij bij de straat is waar hij moet zijn, groet hij ons. Wij roepen voor de lol ‘Houzee’. Maar hij denkt dat we het menen en steekt fanatiek zijn poot uit. ‘Houzee’. Alie gooit er snugger bovenop: ‘Ja, met de lekke boot’. Het slaat nergens op en of de man het hoort, weet ik niet maar wij lachen ons slap en gooien het Unie-blad achter zijn rug om met een grote boog de goot in. Op zondagmiddag 9 februari komt het tot ernstige onregeldheden rond het Rembrandtplein, Waterlooplein en Jodenbreestraat. Een groep van enige honderden W.A.-ers, waarbij aangesloten ook Duitse militairen, valt café’s binnen om Joden naar buiten te slaan, en gooit op grote schaal winkelruiten in. Joodse woningen worden inmiddels verdedigd door leden van boksclub Maccabi. Omdat de Amsterdamse politie niet in staat is het geweld te keren, tracht men tot een eigen verdedigingsorganisatie te komen, waaraan ook niet-Joodse Amsterdammers deelnemen, met name afkomstig uit de Jordaan. Na vergelijkbare taferelen op maandag 10 februari komt het tenslotte op dinsdagavond 11 februari tot een zeer ernstig treffen tussen ongeveer 40 W.A.- en S.S.-mannen en de menigte. W.A.-man Hendrik Koot raakt hierbij dodelijk gewond. Alhoewel de werkelijke doodsoorzaak ernstig hoofdletsel is, verkondigt de N.S.B. in haar diverse publicaties dat Koot op beestachtige wijze vermoord zou zijn: neus en oren zouden door Joden zijn afgebeten; definitieve doodsoorzaak zou het doorbijten van het strottehoofd zijn geweest. Volgens anderen zou een Jood zich in het gezicht van Koot vastgebeten hebben; Rauter tenslotte schreef aan Himmler dat een Jood de slagader van Koot doorgebeten had om diens bloed te kunnen uitzuigen. Direct volgen Duitse represaillemaatregelen. De Jodenhoek wordt hermetisch van de buitenwereld afgesloten en er wordt een Joodse Raad (‘Judenrat’) ingesteld. Verdere represailles worden aangekondigd. W.A.-ers, N.S.N.A.P.-ers en N.S.B.-ers vervolgen inmiddels hun acties in de rest van de stad, waaronder het ingooien op zaterdag 15 februari van de ruiten bij de Joodse ijssalon ‘Koco’ in de van Rijnstraat. Wanneer woensdag 19 februari wederom een aantal leden van de Grüne Polizei aan de deur van deze ijssalon staat, wordt door de eigenaar geschoten. Deze schietpartij wordt door de Duitse bezetter zeer zwaar opgenomen. Als represaillemaatregel worden nu op zaterdag 22 februari in de Jodenhoek 425 Joden opgepakt en afgevoerd naar concentratiekampen in Duitsland. De Duitsers
303
treden zeer bruut op; het tot dan toe uit tactische overwegingen gehandhaafde fatsoensmasker is daarmee in één keer gevallen. De Amsterdamse bevolking is verbijsterd door het geweld tegen een deel van haar bevolking en bezint zich op tegenmaatregelen. Het is met name de illegale C.P.N., niet alleen zeer actief onder de gemeentewerkers maar ook onder de fabrieksarbeiders, die de aanzet geeft tot een grootschalige staking tegen de Jodenvervolging, die dinsdag 25 februari uitbreekt en woensdag 26 februari nog een staartje kent. Die zaterdag zijn er rellen in de stad en ook in de Indische Buurt. Ina Steur schrijft in haar dagboek: Opnieuw zijn er relletjes. In de Javastraat en in de Linnaeusstraat. Er wordt stevig gevochten. In de Javastraat krijgen de NSB’ers verschrikkelijk op hun kop. Een NSB’er wordt met een kettinkje op zijn oog geslagen. Het oog bungelt op zijn wang en de man valt flauw. Even later staat er een Rode Kruiswagen naast hem en meteen wordt de wagen omsingeld door de NSB’ers. Ze tillen de man op de brancard en rijden met hem weg, nagejouwd door de Amsterdammers. De Indische Buurt raakt een paar dagen later, op dinsdagochtend 25 februari, al vroeg op de hoogte van de start van de Februaristaking, omdat op station Muiderpoort een communistische actievoerder, Frans Lavell, al om een uur of 6 ‘s ochtends de werkverschaffingsarbeiders, die daar op de trein naar Amersfoort staan te wachten, weet te overtuigen in staking te gaan en niet in de trein te stappen. Ook een van het Centraal Station afkomstige trein met werkverschaffingsarbeiders, die korte tijd later een tussenstop maakt op Muiderpoort, stroomt leeg. Aansluitend blokkeren ongeveer 200 stakers korte tijd het station, zodat niemand de treinen meer kan bereiken. Na enige drang worden ze met zachte hand door de politie verwijderd. Alhoewel het treinverkeer vanuit De Rietlanden slechts korte tijd wordt onderbroken, komt het Amsterdamse tramverkeer door het moedig optreden van communistische gemeentewerkers (o.a. Piet Nak) praktisch geheel tot stilstand. Ook in de Indische Buurt rijdt er geen tram meer, zodat veel kantoorpersoneel niet meer in staat is het werk te bereiken. In de loop van de ochtend komen daarnaast de arbeiders die werkzaam zijn in de grote fabrieken in Amsterdam Noord en altijd ‘s ochtends zeer vroeg op stap gaan, langs de Plantage Kerklaan weer teruggewandeld naar de Indische Buurt. Met name grote maatschappijen als de Nederlandse Scheepsbouw Maatschappij en de Nederlandse Dok Maatschappij liggen volledig plat. Werkspoor wordt om half elf gesloten. Ook andere grote werkverschaffers voor de arbeiders in de buurt sluiten hun poorten: de N.V. Hollandia Kattenburg & Co., de Draka, de Amsterdamse Droogdok Maatschappij, de Kromhout Motoren Fabriek en Verschure’s Machinefabriek. Ook in de industrie in de buurt zelf wordt gestaakt, waaronder bij de Amsterdamse Huiden Club aan het Zeeburgerpad, waar ruim honderd arbeiders het werk neerleggen.
304
De hele dag zijn grote groepen mensen op straat. Er heerst een feestelijke stemming en vooralsnog grijpt de Duitse bezettingsmacht, die deze staking in het geheel niet aan had zien komen, niet in. Wel komt het regelmatig tot opstootjes. Hierbij valt in de Javastraat een dode. Een winkelier in aardappels die ondanks de staking op het Dapperplein zijn zaak opendoet, wordt door de menigte gedwongen de deuren weer te sluiten. Ook worden bij N.S.B.-ers de ruiten ingegooid. Voor de Amsterdamse bevolking is de staking een groot succes. Men bereidt zich voor op een tweede stakingsdag, maar inmiddels worden maatregelen genomen. Zo kondigt de burgemeester van Amsterdam ontslag aan voor stakers en verzamelen de Duitsers troepen, die aan het eind van de dag de stad intrekken. Alhoewel leden van de illegale C.P.N. proberen woensdagochtend 26 februari wederom het uitrijden van trams te beletten, gaan de meeste chauffeurs – ook uit vrees voor ontslag – weer rijden. Bijna alle ambtenaren hervatten die morgen het werk. De grote bedrijven in Noord blijven dicht, maar in een aantal wordt het werk hervat. Tevergeefs probeert een menigte van 200 personen die ochtend op de Zeeburgerdijk werkwilligen te beletten zich weer naar het werk te begeven. Zij worden door de politie uiteengejaagd. Op verschillende manieren probeert men in de Dapper- en Indische Buurt het tramverkeer te beletten. Zo worden voorwerpen op de rails gelegd, wissels onklaar gemaakt en zet men de putdeksels overeind. Op de Zeeburgerdijk komt door een storing het tramverkeer geheel stil te staan, waarbij door de Duitse politietroepen geschoten wordt. In de Molukkenstraat wordt door het publiek, onder leiding van C.P.N.-voorman Frans Lavell (1913-1998) een bijwagen van lijn 11 uit de rails gelicht. Uit het dagboek van Ina Steur: Het is twaalf uur als ik een geweldig kabaal hoor. Ik vlieg naar buiten, de hoek om naar de Molukkenstraat. Daar tref ik een geweldige volksoploop. Wat hier aan de hand is? Een stel jongens en mannen is een tram aan het oplichten. Gauw ga ik er tussen staan en help mee met alle kracht die in me is. Ik duw mezelf bijna uit het lid. Dan, ja hoor, heel langzaam gaat de tram omhoog en plof, daar ligt ie, met conducteur en al, in nauw contact met Moeder Aarde. […] Ik verstop me in het portiek van een winkel, en heb goed zich op wat er verder gebeurt. Er komt een auto aanstormen met twaalf van die gasten van de Gruene Polizei erin. Met het geweer in de aanslag springen ze uit de wagen, rennen de Insulindeweg op en schieten op denkbeeldige daders. De politie grijpt drie raddraaiers, waarvan er twee ‘werden geschopt en geslagen, zodat het bloed hun over het gezicht liep’. De echtgenote van Lavall haalt herinneringen op in het boek Lloyd Hotel van Annette Lubbers. Mijn man was hoofd van de afdeling Indische buurt van de Communistische Partij. Met zestien man hadden ze een tram omgegooid in de Molukkenstraat, Daarna kwamen ze allemaal bij mij binnen. Ik vroeg ze hoe ze het in hun hoofd haalden om met zijn allen bij ons, wij waren bekende communisten, in huis te komen. Diezelfde ochtend had ik nog een groot pak van De Waarheid bij
305
ons gebracht. Ik was gelukkig zo wijs om die in de vuilnisbak te gooien. Er woonden veel N.S.B.-ers bij ons in de Eerste Atjehstraat. We moesten erg op onze tellen passen. Dus ik zei: “Jongens, jullie moeten weg. Ga niet allemaal tegelijk maar één voor één.” En zo zijn ze gegaan. Dat duurde natuurlijk even. Toen de laatste weg wilde, Jan van Dijk, kon hij er niet meer uit. De overvalwagen stond al voor de deur. Hij en mijn man zijn geslagen, geschopt van de ene kant van de hal naar de andere kant. Ze hebben met acht man sterk en met geweren het huis doorzocht. Dat pak kranten hebben ze niet gevonden. Lavell wordt afgevoerd naar het Lloyd Hotel en krijgt vier jaar gevangenisstraf, die hij voornamelijk in Duitsland, in Siegburg doorbengt. Ondanks de onrust verloopt de staking die 26e februari. Het tramverkeer is vanaf ca. 13.30 uur weer volledig onder controle van Amsterdamse en Duitse politie, die over de wagens verdeeld worden en mee de stad doorrijden. De Waffen-SS verspreidt zich door de stad en de Duitsers gaan tot tegenmaatregelen over. Vergaderingen van stakers worden verstoord en regelmatig wordt de straat schoongeschoten. Hierbij vallen in de gehele stad ruim dertig slachtoffers. Aan het eind van de middag neemt de Duitse Wehrmacht de uitvoerende macht in de stad geheel van de politie over. De doodstraf wordt aangekondigd voor personen die het de volgende dag wagen wederom aan het staken te gaan. Op 27 februari gaat Amsterdam weer aan het werk. In de verdere loop van de week worden ca. 200 vermoedelijke aanstichters van de staking gearresteerd en in bewaring genomen in het Lloyd-Hotel aan de Oostelijke Handelskade. Hierbij vinden ernstige mishandelingen plaats. Verscheidene personen worden – onder toejuiching van de N.S.B.-persorganen – in de eerste helft van maart gefusilleerd. Ook vallen vele ontslagen. Op 12 maart kondigt Seyss-Inquart de verordening af ‘tot verwijdering van Joden uit het bedrijfsleven’. Er volgen hierop geen nieuwe stakingen meer. Het verzet is grotendeels gebroken. De Joodse bevolking van Amsterdam zal in de loop van enkele jaren voor verreweg het grootste deel worden afgevoerd naar Midden Europa om daar in vernietigingskampen vermoord te worden.
Moord in de Javastraat Vrijdag 12 september 1941 staat de 44-jarige klinker C.P.J.L. voor de rechtbank., Hij wordt ervan verdacht op woensdag 3 februari zijn 32-jarige vrouw met veertien messteken om het leven te hebben gebracht in een woning van een gezamenlijke vriending van beiden, op de hoek van de Benkoelenstraat en de Javastraat. Oorzaak van de onmin was gelegen in het feit dat de klinker, die enige tijd in Duitsland werkzaam was geweest, bij thuiskomst ontdekt zou hebben dat zijn vrouw met verscheidene andere mannen omgang gehad had. Deze lezing werd overigens door de Officier van Justitie in twijfel getrokken; deze
306
meende dat de klinker onder andere door zijn doofheid een jaloers en achterdochtig man was geworden, waaronder zijn vrouw veel te lijden had gehad. C.P.J.L. wordt, na een eis van de Officier van Justitie – die aannemelijk achtte dat het hier om moord met voorbedachte rade ging – tot tien jaar cel, uiteindelijk veroordeeld tot zes jaar gevangenisstraf.
Zum Stehlen ausgeschickt Deutsche Zeitung in den Niederlanden, 22-2-1942: Amsterdam. Die Polizei verhaftete am Sonnabend einen Fahrradmonteur aus des zweiten Ceramstraat, der eine Reihe Jugendlicher zum Stehlen ausgeschickt hatte. Die Jungen, die kaum zehn Jahre alt waren, brachten ihm das Diebesgut, durchweg Lebensmittel, und durften als “Belohnung” auf einem der ihm zur Reparatur anvertrauten Fahrrader fahren.
Jeugdstorm marcheert! De Nationale Jeugdstorm is een Nederlandse variant van de Hitlerjugend, onder leiding van hoofdstormer Cornelis van Geelkerken (N.S.B.). Leden zijn tussen de 10 en 17 jaar, bij voorkeur Arisch en in ieder geval niet Joods. De activiteiten van de Nationale Jeugdstorm bestaan vooral uit sport, zingen en wandelen en marcheren. De Nationale Jeugdstorm kan wel als Nationaal-Socialistische variant op de padvinderij worden gezien. Leden komen later regelmatig bij de (Nederlandse) S.S. terecht. Tijdens de bijeenkomsten wordt onderstaand Jeugdstormlied gezongen. Jeugdstormlied Er dreunen trommels door het land, op mars met de Jeugdstorm mee. De vlaggen waaien in ons hand, de vlaggen van ons Vaderland. Stormersjeugd! Stormersjeugd! Stormersjeugd marcheert. De trommelknapen sluiten aan, op mars met de Jeugdstorm mee. De stormers volgen hand in hand, voor Leider, Volk en Vaderland! Stormersjeugd! Stormersjeugd! Stormersjeugd marcheert. Laat klinken luid dat trommellied, op mars met de Jeugdstorm mee! Laat klinken luid langs duin en strand, de trommels van ons Vaderland! Stormersjeugd! Stormersjeugd! Stormersjeugd marcheert!! Ook in Amsterdam Oost komt de Nationale Jeugdstorm (die vanaf het begin van de Tweede Wereldoorlog een snelle groei doormaakt van 2.000 tot 12.000 leden) van de grond. Op zondag 12 oktober 1942 wordt door een groot aantal nieuwe leden op het Nationale Jeugdstorm-terrein aan de Willem Beukelsstraat in de Watergraafsmeer de plechtige gelofte van trouw afgelegd. Na hun belofte worden
307
ze geïnstalleerd, waarbij streekleider en opperhopman Ernst Zilver – oorspronkelijk padvindersleider van de Jan van Nassaugroep en afkomstig uit de Zacharias Jansestraat – een rede uitspreekt. Daarna trekken de Jeugdstormers onder begeleiding van het eigen muziekvendel door de Watergraafsmeer richting Indische Buurt. De route in de buurt loopt via Molukkenstraat, Insulindeweg, Soembawastraat, Niasstraat, Molukkenstraat, Javaplein en Javastraat de buurt weer uit, richting het Koloniaal Instituut, waar ingerukt zal worden. Zilver zal na de Tweede Wereldoorlog worden gearresteerd en tot 3,5 jaar gevangenisstraf worden veroordeeld.
Max Blokzijl spreekt In november 1942 vindt in Clubgebouw de Archipel aan de Minahassastraat een bijeenkomst speciaal voor de jeugd plaats. Spreker is de bekende nationaal-socialistisch propagandistisch spreker, de N.S.B.-er Max Blokzijl, die op 16 maart 1946 zal worden geëxecuteerd wegens landverraad. Er is veel belangstelling, vooral van pubers. De toespraak van Blokzijl wordt omlijst door het gezamenlijk zingen van Jeugdstormliederen bij de harmonica. Hopman van Veen sluit de avond af. Niet alleen de N.S.B. maakt gebruikt van het gebouw op hoek Minahassastraat/Celebesstraat om jeugd te werven. Ook de Jeugdstorm vergadert er in 1942, onder leiding van hopman van Caspel.
Bommen op de Eltheto! Op 8 april 1943 vindt er een luchtaanval plaats op Amsterdam Oost. Hierbij wordt de Eltehtokerk aan de Insulindeweg getroffen door een brandbom, die er toe leidt dat het in 1929 gebouwde orgel geheel verloren gaat. Men behelpt zich voorlopig met een harmonium. Pas in 1948 arriveert een nieuw orgel. Dit is in 1910 in New York gebouwd door The Aeolian Company en is afkomstig uit een landhuis in Aerdenhout. Het orgel wordt het ‘Kareol-orgel’ genoemd, naar de naam van de familie in Aerdenhout, de familie Kareol.
N.S.B.-ers Zoals bekend is de Indische Buurt voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog een ‘rode’ buurt. Toch woont er in deze periode ook een aantal overtuigde Nationaal Socialisten. In de media van die dagen, met name Volk en Vaderland en Het Nationale Dagblad, is daar wel wat van te achterhalen. Heel erg veel openbare Nationaal Socialisten heeft de buurt echter niet gekend. Nationaal-socialistische buurtorganisaties zijn ook niet bekend. Na enige N.S.B.-
308
vergaderingen op het Ambonplein in 1933 en 1934, die gewelddadig door de communisten verstoord worden, hoort men pas in 1941 weer van een openbare Nationaal Socialistische vergadering in de buurt, namelijk van de Winterhulp, in het Bavohuis. Deze vergaderingen heeft voor zover bekend hierna geen navolging meer gevonden. Ook verenigingsgebouw de Archipel in de Minahassastraat wordt slechts één keer gefrequenteerd, wanneer Max Blokzijl in 1942 spreekt voor de jeugd van de Indische Buurt. Op zaterdag 20 september 1941 spreekt op een openluchtvergadering op het Sumatraplantsoen een zekere Hendriks. Individuele sympathisanten van de beweging maken zich op uiteenlopende wijzen bekend, bijvoorbeeld door het propageren van en colporteren met de Vova (Volk en Vaderland). Men kan dan over het algemeen op repressaillemaatregelen rekenen van buurtbewoners. Anderen adverteren al dan niet uitbundig in nationaal-socialistische bladen, zoals schilder en witter P.W. Auceps Jr. van Molukkenstraat 19, Muziekhuis ‘Djambi’ van Borneostraat 31, Wijnhandel J. v.d. Kamp van Borneostraat 39 en Horloge Reparatie Inrichting G.H. Lorist van Sumatrastraat 99. Ook worden relatief veel familieberichten in de bladen aangetroffen. Vaak betreft dit verlovingen, huwelijken en jubilea. Tragisch is het geval van de familie Bakker uit de Javastraat. Weerman Bakker is een overtuigd Nationaal Socialist, die regelmatig in de lijst puzzelprijswinnaars in het Nationale Dagblad voorkomt. De familie Bakker heeft slechts één zoon, die zich via de S.S. aan het Oostfront in gaat zetten voor de strijd tegen het communisme. Kurt Rudolf Bakker komt hierbij in mei 1943 op 19-jarige leeftijd om het leven.
Hongerwinter De hongerwinter van 1944 op 1945 eist ook in de Indische Buurt veel slachtoffers. Mensen maken lange hongertochten, tot wel in Friesland, om aan etenswaren te komen. De bomen van het Flevopark en het Shell-sportterrein worden grotendeels illegaal geveld. Zelfs de houten zerken van de Joodse begraafplaats verdwijnen grotendeels in de kachel. Op het rangeerterrein bij de Rietlanden werd stiekem naar kolen gezocht. Hierbij wordt de 13-jarige Keesje Brijde uit het Fort van Sjakoo (Berlageblokken Javastraat/Benkoelenstraat) door een Nederlandse landwachter neergeschoten en overlijdt later in het ziekenhuis. Na de Tweede Wereldoorlog maken twee verzetsmensen een eenvoudig monument, waarbij tot op vandaag de dag plechtigheden ter ere van de Dodenherdenking worden gehouden. Ina Steur uit de Halmaheirastraat geeft in haar dagboek wat indrukken uit de periode: Dinsdag, 5 september 1944 Alle overgebleven fietsen en bakfietsen pikken ze weer in. Alle vervoer ligt stil. Als het zo lang duurt, wordt het hongerlijden. Aardappelen zijn er al haast niet meer, evenmin als vlees en melk. Het zal nog wel erger worden. […] Niemand heeft gas en er kan dus niet meer gekookt
309
worden.[…] Vader heeft een manier gevonden om zelf kacheltjes te maken. Hij gebruikt er van alles voor. Binnen enkele dagen weet iedereen ervan: buren, vrienden en familieleden van buren. Ze komen bij ons aan de deur met vuilnisbakken, emmers, wasketels en zeepbussen. Kan vader hier misschien ook een kachel van maken? Donderdag, 21 september 1944 Op het rangeerterrein tussen de Kruislaan en de tunnel bij de Archimedesweg staan wagons, afgeladen met groente, fruit, appelen, tomaten en pruimen, aardappelen, zout, meel, vlees, vet, boter, slaolie en weet ik wat al meer. Die moesten vervoerd worden naar Duitsland, maar door de staking gaat dat grapje niet door. De hele Indische Buurt gaat er eensgezind naar toe. De wagons worden opengehakt en alles wat erin zit wordt eruit gehaald. Wij hadden thuis het volgende: ongeveer zes pond zout, een kist tomaten, een zak wortelen, vijf grote peren, een bende rode kolen en twee trosjes druiven. Het is je reinste plundering. De Ringdijk lijkt de Kalverstraat wel op zaterdag. Het is er nog nooit zo druk geweest. Iedereen sjouwt met zakken en kisten: oude mensen en kleine kinderen. Alles wordt eruit geroofd. We worden beschoten en weggejaagd, maar och, dat is voor Amsterdammers niets. […] Vrijdag, 6 October 1944 In het enige, eenbladige krantje dat we per week krijgen, lezen we de ontstellende mededeling dat er vanaf maandag 9 October geen elektra meer zal zijn. […] Woensdag, 1 November 1944 We zitten nu al een tijd zonder elektra en elke avond vind ik het erger. Wel hebben we nu licht van een carbidlamp, maar daar krijgen we allemaal hoofdpijn van. Als moeder de geit gaat melken (we hebben twee grote en twee kleine geiten) dan neemt ze de lamp mee naar buiten en zitten we een half uur in het donker te staren. […] Suiker en boter zijn al lang niet meer te krijgen. We eten droog brood. […] Brrr, de koffiesurrogaat zonder suiker en met taptemelk. Het eten komt van de gaarkeuken. Met een emmer ga je naar de keuken welke je aangewezen wordt en waar dagelijks een lange rij staat. Daar haal je driekwart liter eten. Na drie dagen krijgen we nog maar een halve liter. […] Op maandag eten we dunne koolstamppot. De dag erna is het pap, maar als ze het er niet bij vertellen dat het pap is, had ik het nooit geweten.
Katja, beul van Vught Uit de illegale Waarheid van 1 februari 1945: De Beulen van Vught Naar aanleiding van een artikeltje over de beulen van het concentratiekamp Vught, ontvingen wij diverse mededelingen, die het lijstje van sadisten, beulen en mensenkwellers, die hier op weerloze gevangenen werden losgelaten, aanvullen. […] Sturmbahnführer Grunewald is vooral berucht geworden door de moord op 13 vrouwen, die stierven, nadat zij met 40 andere twee maal 24 uur waren opgesloten in één cel van twee bij drie meter. Aan dit schandaal heeft een zog. Hollandse opzichteres, een zekere Katja uit de Indische Buurt in Amsterdam, benevens de Rapportführer Saathof, een groot aandeel gehad. Beiden stonden als beulen van de ergste soort bekend.
310
Schietpartij op de Dam Op 5 mei 1945 capituleert het Duitse leger in Nederland. Niet alle Duitse soldaten zijn het daar mee eens. Wanneer op 7 mei de eerste Engelse soldaten de stad binnentrekken en de Binnenlandse Strijdkrachten zich uitgebreid op de Dam manifesteren, komt het tot schietpartijen met zich de het gebouw van de Groote Club bevindende Duitse soldaten. De Duitsers schieten daarbij van het balkon van de Groote Club op de menigte, waarbij meer dan 30 slachtoffers vallen. Eén van de slachtoffers is de 68-jarige Petrus Antonius Joseph van Dam. van Zeeburgerdijk 64-hs. De heer van Dam, vader van acht kinderen, is aangesloten bij de Gerardus Majellaparochie en wordt vermeld op de gedenkplaat oorlogsslachtoffers in het voormalige kerkgebouw van de Gerardus Malejjaparochie op het Ambonplein. Mogelijk ook slachtoffer is de heer Theodorus Fredericus de Boer uit Borneostraat 38-huis. De heer de Boer komt echter niet op de officiële lijst van slachtoffers voor van de Stichting Memorial Damslachtoffers 7 mei 1945. Het onderzoek loopt nog.
Ontspanningsvereniging Flevo Ontspanningsvereniging Flevo wordt opgericht in 1945. Voornaamste doel van de organisatie is kinderwerk, meer specifiek: de jeugd zoveel mogelijk van straat te houden. Zo worden er sportdagen georganiseerd op het Zeeburgiaterrein, gaan in de zomer van 1947 maar liefst 150 kinderen van 8-14 jaar op kamp naar de Ermelose hei en vindt een toneelvoorstelling plaats in Krasnapolsky. De eerste jaren van haar bestaan heeft de vereniging nog geen eigen ruimte en maakt onder andere gebruik van het Bavohuis aan de Sumatrastraat en gebouw Eltheto in de Javastraat. Begin jaren vijftig heeft de vereniging ca. 500 leden en is er inmiddels een eigen clubhuis aan Zeeburgerdijk 275. Op 18 september 1954 vindt de plechtige opening plaats, met een feestelijke lampionoptocht door de buurt. Het gebouw aan het einde van de Zeeburgerdijk wordt niet alleen door kinderen gebruikt. Ook klaverjasverenigingen vinden er hun domicilie en langzaam maar zeker raken de kinderactiviteiten op de achtergrond. Begin jaren zeventig zijn er nauwelijks kinderen meer over, maar toch weet de vereniging in leven te blijven. Onverminderd vinden de activiteiten voor ouderen doorgang in de jaren tachtig en negentig. In 2005 vierde OV Flevo haar zestigjarig bestaan met een uitgebreide reünie in het gebouw aan wat inmiddels het Kramatplantsoen heet.
Meester Padding Meest bekend en bij velen meest geliefd onderwijzer van de Derde Elthetoschool school was meester Jan Keen Padding (1914-1985). In het boekje Tussentijds,
311
uitgegeven ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de Elthetokerk, staat een uitgebreid portret van meester Padding door Rob van Essen. Meester Padding is geboren op de Ceintuurbaan en brengt zijn jeugd door in de Pijp. Op zijn achttiende komt hij op de Elthetoschool bij meester van Wijk. Het is halverwege de jaren dertig en de school is pas drie maanden geopend. Meester Padding zal het 41 jaar uithouden op de Derde Elthetoschool. De mensen in de buurt hebben grote gezinnen en de school is in het begin niet ruim. In één lokaal zitten de klassen 4 t.m. 8 bij elkaar, samen 50-60 kinderen. Er heerst een grote armoede in de Indische Buurt, vanwege de werkeloosheid. De school tracht waar het kan te helpen. Als men werk had, werkte men bij Werkspoor, de spoorwegen of bij de gemeente. De helft was zeker werkloos. En dan waren gezinnen met 13 of 14 kinderen heel normaal. Dat sliep allemaal bij elkaar in die kleine woningen. Waar mogelijk hielp je wat. Kinderen lagen soms doodziek met TB en geld om ze naar een sanatorium te sturen was er niet. Ik bracht dan wat vis of zo. Jufrouw Neumann weet nog wel dat we met Kerst naar de Gruyter gingen. We lieten dan voor een rijksdaalder zo’n zak (wijst meter van de vloer) vullen met worst en levensmiddelen. Die werden dan bij behoeftige gezinnen gebracht, zonder dat zij wisten van wie het kwam. Ook voor schoolreisjes is er geen geld. Daarom schrijft Padding allerlei fabrieken en bedrijven aan voor geld. Al spoedig ontstaan vaste contacten, die regelmatig van alles en nog wat voor de kinderen beschikbaar stellen en met financiële bijdragen het vervoer met bussen mogelijk maken. Toch heb ik de fijnste herinneringen aan het Kerstfeest in de hongerwinter van ’44, toen we helemaal NIETS hadden, zelfs geen sinaasappels. Het was steenkoud in de school, het vroor dat het kraakte en de bloelem stonden op de ramen. Van een bakker had ik koeken gekregen – niet te eten! – en juffrouw Neumann wist een of andere vieze “slagroom” te maken. Hadden we toch “gebakjes”. Wat hebben we een prachtig Kerstfeest gehad, er was zo’n saamhorigheid en hoop op bevrijding. We hadden twee kaarsjes, wat een feest om die aan te steken! Het verhaal was toen het belangrijkste en ik heb tegen de kinderen gezegd: “In die stal was ook niet veel”. De Derde Elthetoschool is een Nederlands Hervormde school, maar de leerlingen hebben zeer uiteenlopende achtergronden. Dat levert bij huisbezoek bijzondere taferelen op. Eén huisbezoek herinner ik mij bijzonder evendig. Voor het raam hing een verkiezingsbiljet van de CPN en moeder was – in Leger des Heils uniform – bezig met stofzuigen. Je kijkt dan wel een beetje vreemd op. Moeder bleek officier bij het Leger geweest te zijn, maar door haar huwelijk met een communist had ze eruit gemoeten. Nu gebruikte ze haar uniform als werkcostuum. Later had ik een gesprek met vader van der Spek. “Waarom hebt u, als overtuigd communist, uw kinderen op een christelijke school gedaan?” Het antwoord dat ik kreeg was splinternieuw voor mij. “Kijk, op de Openbare school hebben ze in de eerste klas een Roomse, in de tweede een protestantse, in de derde een socialistische onderwijzer, enz. Ieder ogenblik wat anders, maar bij u weet ik precies wat
312
ze geleerd wordt en kan ik er ‘s avonds tegenin gaan!” “Dat is óók een opvatting,” reageerde ik verbaasd. “Wel, doet u uw best, ik doe mijn best aan de andere kant, kijken wie het wint.” We hebben er samen hartelijk om gelachen. Mijn werk in de school heb ik altijd als een stuk evangelisatie gezien en ook hier blijkt hoe wonderlijk Gods wegen zijn. Moeder zei enige tijd later: “Nou meester, de biljetjes komen niet meer voor de ramen”. Vader bleek uit de partij kritiek gehad te hebben op het feit dat zijn kinderen naar de christelijke school gingen. Vader, van huis uit katholiek, had de pastoor al eens van de deur gebonsjoerd toen deze zei dat de kinderen op de katholieke school hoorden. “Ik ben baas in eigen huis”, was zijn stelregel. “Als de partij vindt dat de kinderen van school moeten, dan royeren ze me maar”. Zijn zoon deed later belijdenis in de Elthetokerk en ik verloor hem uit het oog. Jaren later kwam Jam van der Spek even langs. Hij woonde inmiddels in Drente en was daar jeugdouderling. Dat is iets om stil en dankbaar van te worden. Meester Padding is na de Tweede Wereldoorlog ook erg actief in het verenigingsleven, waar de Indische Buurt beroemd om is. Zo zijn daar vereniging Oranje Nassau, met tamboer- en pijperkorps, met ca. 1.000 leden; de Gymnastiekclub van mevrouw Keizer; de jongensclub van mijnheer Dobbinga; vereniging Funen; het CJV van de Zeeburgerdijk, dat niet alleen over een tamboer- en pijperkorps beschikt, maar ook over een doedelzakkenkorps van wel 50 man; een kinderkoor van 150 man; een balletgroep; een orkest met o.a. gitaren, drums, saxofoon en buurtvereniging De Indische Buurt. Uitvoeringen worden gegeven in het Bavohuis, omdat het wijkgebouw aan de Javastraat te klein is. Bijzonder zijn ook de zangvoorstellingen voor de N.C.R.V. door een schoolkoor, dat onder andere de kerstcantate van Jan Zwart in de Amstelkerk uitvoert en op aansporing van dominee Tonnon meewerkt aan een radiokerkdienst. De contacten met de Elthetokerk zijn intensief. Wanneer ds. van Hoogenhuyze de aanzet geeft tot een kinderkerk, werkt meester Padding hier 23 jaar aan mee als orgelspeler en verteller. Dominee Tonnon op zijn beurt komt in de zesde klas kerkgeschiedenis geven.
Herbegraving Jelle Posthuma Johannes (Jelle) Posthuma wordt op 29 augustus 1906 in Amsterdam geboren, was lid van de C.P.N. en werkte vanaf 1940 mee aan het drukken en verspreiden van het illegale dagblad De Waarheid. Posthuma, die kantoorbediende aan het Scheepvaarthuis was, woont met vrouw, zoon en dochter in Zwanenburg, vanwaar uit hij zijn illegale activiteiten organiseert. In 1943 wordt hij met zijn vrouw gearresteerd, naar Vught vervoerd en uiteindelijk op 10 augustus 1943 gefusilleerd op de Waalsdorpervlakte. Na de oorlog wonen zijn vrouw met zoontje en dochtertje op de Baweanstraat 24-2. Het is vanaf dit adres dat de opgegraven stoffelijke resten van Posthuma in 1946
313
worden herbegraven. Posthuma krijgt een plaats op de Nieuwe Oosterbegraafplaats.
Waarheidwinkel Na de Tweede Wereldoorlog zijn er in de Indische Buurt minstens drie zogenaamde ‘Waarheidwinkels’: een op Mataramstraat 2, een op Gorontalostraat 7 (tot ca. 1953) en een op Celebesstraat 45. De Waarheidwinkel is in werkelijkheid een agentschap van het dagblad de Waarheid (sinds 1940) van de Communistische Partij Nederland, in navolging van de Russische Pravda, wat ‘waarheid’ betekent. De Waarheidwinkels in de Indische Buurt zijn verkooppunt voor de krant; tevens zijn toegangskaarten voor door de partij georganiseerde bijeenkomsten elders in de stad verkrijgbaar. Een enkele maal vindt ook wel eens een partijvergadering in de Waarheidswinkel plaats, of een spreekuur. In zijn autobiografie Herfsttijlloos vertelt Ger Harmen over zijn aanmelding als lid van de C.P.N. In de loop van 1946 meld ik mij aan als lid van de CPN-afdeling in de Indische Buurt. De overgrote meerderheid van deze volkswijk, die circa 50.000 inwoners telde, stemde CPN of PvdA. Dit aanmelden deed ik door de Waarheid-winkel in de Celebesstraat binnen te lopen, waar Bertus Kroese met een paar kordate vrouwen de leiding had, en daar een formulier in te vullen. Het bleek de gewoonte dat een nieuw lid twee namen opgaf, liefst van oudere kameraden, die er voor instonden dat het om een bona fide persoon ging. Dit gebruik was mij onbekend en ik wist niemand te noemen die mij kon aanbevelen. Huib van der Hoorn, een arbeider van de NDSM die er toevallig bijstond, keek me eens goed aan en zei: “Noem mij maar, dat is dan wel voldoende.” Huib, toen nog afdelingssecretaris, had gezag genoeg om voor twee te kunnen tellen. Vanaf eind jaren vijftig is de dan nog overgebleven enige Waarheidwinkel van de Indische Buurt gevestigd aan Boeroestraat 2. In de Waarheidwinkel vinden nu spreekuren plaats rond sociale vraagstukken. Vanaf begin jaren zestig wordt steeds meer de term Adviesbureau gebruikt. Vanaf begin jaren zestig zijn er een Adviesbureau voor Bejaarden en een Adviesbureau voor de Werkende Bevolking aan Boeroestraat 2 gevestigd. De naam verandert in de jaren zeventig in ‘C.P.N.-adviesbureau’. Laatse berichten van Boeroestraat 2 zijn van de tweede helft van de jaren tachtig. In 1990 stopt de uitgave van de Waarheid definitief; opheffing van de C.P.N. na fusie met P.S.P. en P.P.R. tot GroenLinks (1990) volgt in 1991.
Europese Defensiegemeenschap = fascisme Op het hoogtepunt van de Koude Oorlog ondertekent in 1952 een aantal Westeuropese landen, waaronder Nederland, een verdrag met als bedoeling te komen tot de oprichting van een Europees leger. Het leger is met name bedoeld om er voor te kunnen zorgen dat Duitsland beschermd kan worden tegen een inval van de Soviet-Unie, zonder dat het land de beschikking krijgt over een eigen leger.
314
De C.P.N. is een verklaard tegenstander van deze plannen. De oprichting van de E.D.G. is volgens de partij uitgedacht door voormalig Hitler-generaals, die zo snel mogelijk weer aan de macht willen komen. Overal in de stad wordt gedemonstreerd. Zo wordt rondgereden met een bakfiets met daarop een pop die Aldolf Hitler voorstelt, met als tekst “Ik kom terug met het Europese leger”. Aan de hekken van het Oosterpark wordt een bord gehangen met de tekst: “”Für Juden verboten!”……. Dit nooit weer. Daarom: EDG nee!” De dood van Stalin in 1953 doet echter de vrees voor een Russische invasie afnemen en zo komt het verdrag uiteindelijk niet tot uitwerking. 1954. Bijgevoegde tekst luidt:Met één oogopslag ziet met waar het om gaat bij de EGD. Anti-fascisten schilderden deze pakkende leuze op het viaduct in de Javastraat in Amsterdam.
Koningin Juliana bezoekt de Indische Buurt Op 4 september 1948 zal Louise Emma Marie Wilhelmina van Oranje-Nassau in het Paleis op de Dam gekroond worden als Juliana, Koningin van Nederland. In feit had ze al in 1947 het prinses-regentschap op zich genomen, wegens vermoeidheid van haar moeder, de inmiddels 67-jarige Koningin Wilhelmina. Enige dagen voordat de kroning zal plaatsvinden, verspreidt zich op 2 september 1948 een gerucht dat Juliana een rijtocht wil ondernemen door de nieuwe Indische Buurt en aansluitend de Watergraafsmeer. Alhoewel de route onbekend is, verzamelen zich duizenden kijkers langs de Javastraat en op Javaplein en omgeving. Rond half zes verschijnt de kleine stoet met een gedeeltelijk open auto. De aanstaande koningin wordt hartstochtelijk toegejuichd door de bewoners van de Indische Buurt. Uit openstaande ramen klinkt het Wilhelmus, dat op grammofoonspelers in huiskamers gedraaid wordt. Na het korte bezoek rijdt de stoet verder richting Watergraafsmeer, met het Onze Lieve Vrouwengasthuis als eindbestemming. Dit is trouwens niet het eerste koninklijk bezoek aan de buurt. In augustus 1892 varen Koningin Emma en Prinses Wilhelmina ter opening van het Merwedekanaal uitgebreid langs Zeeburgs dreven en bekijken het Zeeburger Gemaal en de nieuwe Zeeburgersluizen. In april 1899 houden beide vorstinnen een rijtoertje over onder andere de Zeeburgerdijk. Op zaterdag 21 mei 1927 bezoekt Wilhelmina – inmiddels koninging – de Indische Buurt. Het is een ware triomftocht: Duizenden en nog eens duizenden verdrongen zich hier in die straten om het Vorstelijk gezin toe te juichen. Het rood-wit-blauw en oranje aan de gevels en tegen de balcons overstemde verreweg de op enkele plaatsen uitgestoken rode vlaggen. Op het Ceramplein was zelfs een fraaie eerepoort opgericht, met in het midden een bord, waarop de woorden: “Tot weerziens” waren aangebracht. Op het Ambonplein en in de Ambon- en Javastraat, holden honderden kinderen met den stoet
315
mede – sommigen draafden zelfs langs de Koninklijke auto – en gaven den slechts weinige politieagenten die te voet en te paard de orde trachtten te handhaven, handenvol werk. De auto’s moesten nu en dan langzaam tijden om door de dichte volksmassa’s, waaruit steeds opnieuw luid gejuich opsteeg, heen te komen. Koningin en Prinses werden het buigen niet moede, terwijl de Prins joviaal met de hand groette. Koningin Wilhelmina rijdt ook in 1928 door de Indische Buurt en zal in 1929 ook de opening van de nieuwe Elthetokerk bijwonen. Prinses Beatrix opent in 1972 het nieuwe Flevohuis, en op 31 januari 2012 is prinses Maxima formeel aanwezig bij de viering van het 10-jarig bestaan van Cybersoek. Eerder werd zij – toen nog niet als prinses, maar louter als verloofde – al in 2001 bij een informeel bezoek aan het Javaplein gezoend door een spontane buurtbewoonster.
Dienstweigering aan de Gorontalostraat Op 3 maart 1949 wordt Jan Matser van Gorontalostraat 27-II gearresteerd wegens dienstweigering. Alhoewel de tweede politionele acties in wat dan nog door de Nederland Nederlands-Indië wordt genoemd zojuist in januari 1949 zijn afgerond, zal het tot mei 1949 duren voordat er definitief een akkoord wordt gesloten dat uiteindelijk zal leiden tot een onafhankelijk Indonesië in december 1949. In Nederland is relatief veel tegenstand tegen de pogingen van de regering om de Indonesische onafhankelijkheid tegen te gaan. Met name de communistische partijen nemen al voor de Tweede Wereldoorlog op een uitgesproken anti-koloniaal standpunt in. In Nederland spreekt daarnaast een “Comité voor Vrede in Indonesië” eind 1948 een uitgesproken veroordeling uit van de politionele acties als “strijdig met de beginselen van het internationale recht, gevaarlijk voor de wereldvrede en noodlottig voor het welzijn der volkeren van Indonesië.” Ondertekenaars zijn onder anderen Jan en Annie Romein (voormalig C.P.N.), dominee Buskes (S.D.A.P./P.v.d.A.), Wim Wertheim (C.P.N.) en Piet Meertens (P.v.d.A). Jan Matser wordt tot 25 maanden gevangenisstraf veroordeeld. Hij zit deze uit in het dienstweigeraarskamp in het Drentse Norg (Veenhuizen), dat tot 1973 als dusdanig blijft functioneren. Op 3 april 1951 komt hij definitief weer thuis aan Gorontalostraat 27-II. De Waarheid doet er uitgebreid verslag van. Het verzet in de Indische Buurt tegen de oorlog in Nederlands Indië is overigens groot. In oktober 1946 al wordt door 800 huisvrouwen uit de Indische Buurt een petitie aangeboden aan de Minister-President om te demonstreren tegen het sturen van dienstplichtigen naar Nederlands Indië.
316
Wielerronde Indische Buurt Zondag 22 mei 1949 vindt de eerste wielerronde van de Indische Buurt plaats over een één kilometer lang parcours. Organisator van deze wielerwedstrijd, die tot en met 1953 ieder jaar zal worden gereden, zijn wielervereniging Olympia en Buurtvereniging Ceram. Naast een ronde voor beginners van 40 rondjes, gaan de echte coryfeeën in de eerste aflevering van de wedstrijd voor de 90 kilometer. Beroemde wielrenners nemen aan deze eerste Ronde deel, zoals de Amsterdammers Henk Faanhof (deelnemer Olympische Spelen 1948 en Wereldkampioen sprint in 1949), Jan la Grauw en Joop Harmans. De laatste wint, onder het toeziend oog van duizenden Indische Buurtbewoners, al dan niet vanaf hun balkonnetjes, de eindsprint, na 2 uur, 16 minuten en 5 seconden. De traditie is neergezet en op zondag 21 mei 1950 vindt de tweede Ronde van de Indische Buurt plaats. Deze wordt gewonnen door de minder bekende Erik Meijer uit Laren. Op zondag 29 juli 1951 wordt de derde Ronde van de Indische Buurt gereden, ditmaal over 80 kilometer. Deelnemers zijn onder andere Appie Donker (van Loodgietersbedrijf Donker & Zoon uit de Gerard Doustraat en tevens deelnemer aan de Ronde van Albert Cuyp) en Hein van Breenen (knecht van Wim van Est en deelnemer aan de Tour de France en de Ronde van Italië). Beide wielrenners zijn geselecteerd om later in het jaar aan de wereldkampioenschappen in Milaan deel te nemen, waar ze overigens voor zover bekend niet in de prijzen vallen. De wedstrijd wordt echter gewonnen door de relatief onbekende Leon de Booy. De vierde Ronde van de Indische Buurt vindt plaats op 3 augustus 1952. De wedstrijd wordt gewonnen door Wim Remkes, die tegen de verwachtingen in in de eindsprint Appie Donker weet te verslaan en daarmee de eerste zege in zijn loopbaan behaalt. De vijfde en voor zover bekend laatste Ronde van de Indische Buurt wordt gereden op zondag 5 augustus 1953. Winnaar is Ben Janbroers, alhoewel protesten worden ingediend wegens ongeoorloofde verzorging die de wielrenner tussentijds gehad zou hebben. Er zijn weer duizenden toeschouwers. Het is niet bekend of en eventueel hoe lang de Ronde van de Indische Buurt na 1953 nog is voortgezet. Overigens is de Indische Buurt bepaald niet de enige Amsterdamse buurt waarin in de jaren vijftig kermiskoersen worden georganiseerd. Zo is er in 1953 in Amsterdam sprake van de Ronde van de Albert Cuyp, de Ronde van Kattenburg, de Ronde van de Vespuccistraat, de Ronde van de Westerstraat, de Cycle-Cross Bosbaan, de Ronde van Betondorp, de Ronde van Amsterdam-Noord, de Ronde Markthallen, de Ronde Nieuw-West, de Ronde IJbos, de Ronde Helmersbuurt, de Ronde Bos en Lommerbuurt, de Ronde Amsterdam Oost, de Ronde Transvaalbuurt, de Ronde Eilanden en de Ronde van de Staatsliedenbuurt.
317
De Rondes zijn zeer geliefd bij wielrenners, die op dat moment nog allen amateur zijn, omdat er veel premies en prijzen in natura te winnen zijn.
Jopie en Louis Agterberg en Frantiszek Janiga Jopie en Louis Agterberg van Ambonplein 5-III laten op 6 januari 1950 een gele ballon met rode letters op, met een briefje met hun adres eraan. De ballon wordt op 27 januari 1950 teruggevonden in Bibergau in Polen door Frantiszek Janiga en met een keurig briefje teruggestuurd, met Poolse broedergroeten. De Waarheid bericht erover.
Overtreding van het hamsterverbod In 1950 bestaat volgens de hamsterwet nog steeds het verbod op hamsteren: het opslaan van goederen – met name voedsel – onder buitengewone omstandigheden. In juli 1950 weet de economische afdeling van de Amsterdamse politie een grote hamstergezin, bestaande uit twee personen, op het spoor te komen in de Javastraat. Het door het gezin hoeveelheid verzameld voedsel en huishoudelijke artikelen wordt door de politie afgevoerd, de gezinsleden worden geverbaliseerd. De in beslag genomen goederen vullen de gehele politiewagen.
Militaire oefeningen in de Indische Buurt Op dinsdag 9 januari 1951 worden in de Indische Buurt oorlogsoefeningen gehouden, ter ere van het bezoek van de Amerikaanse generaal Eisenhower aan Amsterdam. Soldaten sluipen hierbij in camouflagekleding van huis tot huis, met het geweer in de hand. De Waarheid, het dagblad van de C.P.N. die in die jaren maar liefst op ongeveer 40 procent van de stemmen in de Indische Buurt kan rekenen, spreekt van een ‘Eisenhower-spektakel’, dat bij de bevolking tot grote verontwaardiging heeft geleid. De Koude Oorlog is op haar hoogtepunt. Noord-Korea is een half jaar geleden Zuid-Korea binnengevallen, in maart zullen Julius en Ethel Rosenberg in de Verenigde Staten ter dood veroordeeld worden wegens spionage voor de Soviet Unie en de door de Nederlandse regering wordt in Finsterwolde, de enige gemeente in Nederland met een communistische meerderheid in de gemeenteraad, een regeringscommissaris aangesteld om de gemeente te besturen. De C.P.N. organiseert in januari 1951 felle demonstraties tegen het bezoek van de Amerikaanse generaal. De ‘oorlogsbrandstichtende’ Amerikanen en de zojuist verslagen Duitse legers worden hierbij zonder meer over één imperialistische kam geschoren. Hieronder enige indrukken van de demonstraties zoals gerapporteerd in de Waarheid.
318
Hoger hieven de moeders de spandoeken: “Eisenhower verdwijn! Nooit meer Duitse Wehrmacht!” En de jeugd trok door de straten op het rhytme van haar spreekkoren. “Weg met de atoomgeneraal! Weg met de atoomgeneraal!” […] De bouwvakarbeider Huib Hovens klom op het bordes en sprak de mensen toe: “Wij willen geen Duitse herbewapening meer. Wij weten wat het zeggen wil, geknecht te worden. Laat de Oberbefehlshaber naar Amerika teruggaan. Laat deze demonstratie het begin zijn van een volksbeweging tegen de oorlog en de oorlogsbrandstichters. Strijdt voor de vrede in de bedrijven en in de buurten. […] In de hoofdstad waren tegelijkertijd op vijf punten enige duizenden Amsterdammers in de stromende regen verzameld. De demonstraties, die ‘s middags het beeld van de binnenstad hadden beheerst, herhaalden zich nu, vele malen groter in de volksbuurten. Steeds aangroeiend en vooral in de Jordaan uit de vensterramen enthousiast begroet door de bewoners, trokken de betogingen door de natte, donkere straten. Opnieuw daverden spreekkoren door de lucht: “Weg met Eisenhower!” “Wij willen geen Nazi-leger aan onze grenzen!” “Wij willen vrede!” Een gedeelte van een van de vijf demonstraties, ongeveer 150 man sterk, zwenkte af in de richting van het Amerikaanse consultaat op het Museumplein. Daar bekrachtigden de betogers de protesttelegrammen met spreekkoren. Toen de stoet voor de tweede maal voorbij het gebouw trok, hadden de Yanks hun gewapende macht gewaarschuwd. Uit alle hoeken schoten sabelzwaaiende en schreeuwende politie-agenten naar voren. […] Ook dit woedende optreden heeft echter de Amsterdamse bevolking niet kunnen verhinderen om Eisenhower duidelijk te maken, dat hij moet verdwijnen. Nooit zal het Nederlandse volk een derde wereldoorlog dulden.
Hand verloren aan de Riouwstraat De familie Wiechels aan de Riouwstraat heeft in 1952 een leergierige 16-jarige zoon die zeer geïnteresseerd is in scheikunde. Ook thuis, op drie hoog, begaat hij diverse proefnemingen, die soms tot de meest interessante scheikundige reacties leiden. Maandagavond 13 oktober 1952 wordt de Riouwstraat opgeschrikt door het geluid van een enorme dreun, gevolgd door een intensief en langdurig gekrijs. Zoon Wiechels heeft bij zijn experimenten een enorme explosie veroorzaakt. Hierbij is zijn rechterhand volledig verbrijzeld. Al zondagavond had een eerste ontploffing plaatsgevonden op de etage, evenwel zonder ernstig gevolg. De zoon had zijn proefnemingen echter doorgezet.
Braadpan aan de Palembangstraat Los werkman A.F.F.V. van de Palembangstraat wordt in 1953 tot vier jaar gevangenisstraf veroordeeld wegens het voeren van een intieme relatie met zijn dan inmiddels 19-jaar oude stiefdochter Augusta H., ook wel Gusta genoemd. Na het uitzitten van zijn straf probeert hij weer thuis komen te wonen; dit wordt door de echtgenote niet toegestaan omdat de kinderen dit niet willen goedvinden. Wel blijft hij regelmatig de woning van zijn echtgenote in de Palembangstraat bezoeken,
319
waarbij hij er vooral op uit is om Gusta weer te zien. Deze is echter samen met een vriendin naar het buitenland vertrokken, om op deze manier definitief aan de verdere avances van A.F.F.V. te ontkomen. Wanneer A.F.F.V. enige tijd later verneemt dat het meisje tussentijds is thuisgekomen, staat hij gelijk de avond van 9 september in de Palembangstraat op de stoep. Alhoewel de ontvangst niet erg hartelijk is, staat de verliefde stiefvader de volgende ochtend om kwart over zeven al weer aan te bellen. Wanneer de familieleden niet op zijn verzoek om wat lekkers te gaan halen in willen gaan, vraagt hij indringend zijn stiefdochter te mogen spreken in de keuken. “Pas op als jullie mij storen, dan gebeurt er wat,” zou hij de overige gezinsleden en een vrienden van Gusta hebben toegevoegd. In de keuken vraagt en krijgt A.F.F.V. een afscheidskus van zijn stiefdochter. Naar eigen zeggen haalt hij vervolgens een pistool te voorschijn om zich ter plekke van het leven te beroven. Hij ziet het leven niet meer zitten, zo zal hij later in de rechtzaal verklaren. “Ik wilde Gusta nog eens zien”, vertelde de verdachte gisteren. “Terwijl ik in de gevangenis zat had zij zich verloofd met iemand, die mij kort tevoren had bedreigd. Hij zou mij kapot steken als ik nog langer achter Gusta aanliep. Daarom droeg ik in die dagen een revolver bij me. Ik probeerde op redelijke wijze de kwestie op te lossen”, ging verdachte verder, “maar ik voelde, dat ik tegen een muur van tegenwerking opliep. De stemming werd steeds onprettiger. Ik was al in een moedeloze stemming en besloot dan maar zelfmoord te plegen. Ik vroeg of ik haar nog eenmaal onder vier ogen mocht spreken om afscheid te nemen.” Wanneer Gusta echter aan zijn arm gaat hangen om de zelfmoordpoging te verijdelen, beschiet A.F.F.V. het meisje. De de kogel stuit echter op een rib af. Aansluitend slaat de verliefde stiefvader zijn stiefdochter een groot aantal malen niet alleen met een theepot, maar ook met een gietijzeren braadpan op het hoofd – Gusta loopt hierbij een breuk in het voorhoofdbeen op – en brengt haar maar liefst 17 messteken toe met een op het aanrecht liggend stomp broodmes. Ook weet hij een te hulp snellende buurman, die de deur heeft ingetrapt bij het horen van het gegil van zijn buurmeisje, met dit mes te verwonden. Uiteindelijk weten vier mensen A.F.F.V. te overmeesteren. Gusta overleeft de aanslag wonderbaarlijk en A.F.F.V. wordt wegens poging tot moord in eerste instantie op 1 april 1958 tot 10 jaar gevangenisstraf veroordeeld. “Ik acht hem schuldig aan poging tot moord,” zei de officier van justitie in zijn requisitoir. “Het meisje moet maar maken dat zij heel, heel ver weg gaat, desnoods naar een ander werelddeel. Want deze man zal voor haar altijd een bedreiging blijven vormen.” A.F.F.V. gaat tegen het vonnis in beroep, omdat hij zich – zoals hij zegt – er gewetensmatig niet mee kan verenigingen veroordeeld te worden voor poging tot moord. De verdachte houdt het zelf op verstandsverbijstering. Op 24 juni 1958
320
wordt A.F.F.V. inderdaad in hoger beroep voor ‘slechts’ poging tot doodslag veroordeeld. De gevangenisstraf wordt verlaagd naar 8 jaar. Stiefdochter Gusta is overigens niet bij de rechtzaak aanwezig. Zij is wederom naar het buitenland geëmigreerd, ditmaal naar West Afrika.
Jaap Brandenburg spreekt in de Archipel Communistisch voorman en oorspronkelijk bouwvakker Jaap Brandenburg (1899-1957) is in de jaren dertig bij de het Werkloozen Strijd Comité in de Indische buurt, in de Tweede Wereldoorlog betrokken bij het organiseren van de februaristaking tegen de vervolging van de Nederlandse Joden door de nationaalsocialisten, en heeft na de Tweede Wereldoorlog een belangrijke positie in de C.P.N. Zo wordt hij in 1945 in de Amsterdamse gemeenteraad gekozen, waar hij de C.P.N. zal blijven vertegenwoordigen tot zijn dood in 1957, en is daarnaast Eerste Kamerlid sinds 1946. Brandenburg is met name zeer gewaardeerd bij partijleider Paul de Groot en wordt wanneer hij ziek wordt op diens initiatief ter behandeling naar Oost Berlijn gestuurd. Dit mag echter niet baten. Op maandag 14 november 1955 spreekt Jaap Brandenburg in de Indische Buurt. Lokatie is het verenigingsgebouw Archipel aan de Minahassastraat, wat met name door de C.P.N. in de buurt wordt gebruikt. Het gaat in die jaren al wat minder met de partij, die bij verkiezingen direct na de Tweede Wereldoorlog maar liefst 43% van de stemmen in de Indische Buurt kreeg. Daarom spreekt Brandenburg die avond over de voorgenomen vernieuwing van de Partij. Wat nog niemand ziet aankomen is de toespraak die Soviet-leider Nicola Chroestsjov enige maanden later op het 20e partijcongres in Moskou zal houden, waarin hij de verschrikkelijke staatsterreur onder het Stalinregime zal onthullen. De gevolgen van deze toespraak zullen pas echt tot verandering in de Nederlandse C.P.N. leiden. Vooralsnog stelt de Partij zich echter nog onverhuld en onbekommerd op stalinistische grondslag. De toespraak van Brandenburg, waarbij door arbeiders uit de buurt vragen mogen worden gesteld, wordt begeleid door arbeidersmuziekgezelschap “De Tokkelaars”. Daarna wordt de prachtige documentaire ‘Oliewinning in de Kaspische Zee” vertoond. Kaarten voor de avond zijn verkrijgbaar op Ambonstraat 13-hs, Palembangstraat 3-hs, Preangerstraat 17-hs, Javaplein 20-hs, Madurastraat 49-hs, Kramatweg 25-hs, Boeroestraat 20-hs, Gorontalostraat 51-hs en Bonistraat 4-hs. De avond begint om 8 uur en de toegangsprijs is 25 cent.
Een verhoord gebed in de Gorontalostraat De Telegraaf start in mei 1957 een actie OPERATIE TV. Televisietoestellen worden – al dan niet door bekende artiesten als Zwarte Riek en Willy Alberti – weggegeven aan mensen die aan het ziekbed gekluisterd zijn. De actie – waarbij lezers doneren voor de aanschaf van de toestellen voor de zieken – is een enorm
321
succes. Ook in de Indische Buurt wordt een aantal keren een televisietoestel aan chronisch zieken ter beschikking gesteld, zoals in december 1957, wanneer met veel tam-tam op Makassarstraat 78-III bij oud-politieagent W.W. Verhulst een toestel wordt bezorgd. Niet minder treffend is het tafereel in november 1958 in de Gorontalostraat. “OPERATIE TV” heeft de “afmars” geblazen. En de Amsterdamsche Politiekapel van kapelmeester Joh. K. Pinkse heeft voor een daverende afscheidsfanfare gezorgd. Zaterdagmorgen strooide de kapel muzikale confetti tegen de gevels van de Gorontalostraat in Amsterdam-Oost. Daar woonde de heer P. Swart – al jaren aan bed gebonden – die van het laatste toestel, dat onze lezers bijeenbrachten, zal kunnen profiteren. Honderden mensen waren van dit feest getuige. Agenten zetten de straat af om de muzikanten “vrij spel” te geven. Toen klinken de marsen en fanfares voor de deur van een verbijsterde heer Swart. Want tot het moment waarop Jan Koopman van AVRO’s ziekenprogramma “Palet” samen met zijn vrouw Miep. de ziekenkamer binnetrad, was de zieke van de verrassing onkundig. Het werd een ontroerend tafereel in de woning Gorontalostraat 32-I. De vreugdetranen stroomden overvloedig. En toen ds. Th.G. Tonnon van de Ned. Herv. Gemeente aan het ziekbed verscheen vertelde de heer Swart wat dit televisietoestel voor hem betekende: “Nu is mijn gebed verhoord.” En toen werd de situatie de heer Swart te machtig. Maar naast het televisietoestel dat de heer Swart van de Nederl. Herv. Gemeente in bruikleen krijgt, waren er nog andere geschenken. De voorzitter van de klaverjasclub “De Ceintuur”, de vereniging die “Operatie TV” voor meer dan één toestel het gelde verschaftte, de heer Kok, overhandigde de heer Swart namens zijn vereniging een televisielampje. Een slager uit de Ferd. Bolstraat gaf voor de zieke een tegoed-bon voor vijf pond biefstuk. De penningmeesteres van “De Ceintuur” overhandigde nog een doos eau de cologne en zeep. Alle gasten werden daarna door de familie op koffie getracteerd en er werden vele handen geschud. De heer Swart vroeg nog de heer Joh. Pinkse aan zijn bed te komen om hem hartelijk te kunnen bedankt. Een ontroerend hoogtepunt was het, toen mevr. Swart, samen met haar zoon, de zieke naar het raam bracht om de kapel te zien en de muzikanten toe te wuiven.
EVC-man afgetuigd in telefooncel In 1944 richt de illegale C.P.N. in het zuiden van het land de Eenheids Vakcentrale (E.V.C.) op. Een actie, waarin partijvoorzitter Paul de Groot – die gedurende een groot deel van de Tweede Wereldoorlog ondergedoken zit; zijn vrouw en dochter worden in Auschwitz vergast – in eerste instantie niet gekend wordt. Streven is een brede vakbeweging voor alle arbeiders; in die periode worden de communisten uitgesloten door de algemene vakcentrale N.V.V.
322
De E.V.C. is in eerste instantie zeer succesvol en heeft binnen enkele jaren 160.000 leden. De bond is zeer actief en voert veel loonacties. De verhouding van de E.V.C. tot de C.P.N. is echter gespannen. De partij vindt het moeilijk om te gaan met haar positie in de nieuwe politieke werkelijkheid, vooral vanaf 1956, wanneer Chroetsjov de vermoording van vele miljoenen Russen onthuld en bovendien Russische troepen Hongarije bezetten. Met name de P.v.d.A. ontpopt zich als haar grootste politieke tegenstander. Deze partij laat zelfs de rede van Chroetsjov waarin de onthullingen over Stalin, in Amsterdam huis aan huis bezorgen. De C.P.N. onder de welhaast dictatoriale partijleiding van Paul de Groot komt in een steeds groter isolement terecht. Wanneer de Groot in 1958 de E.V.C. – naar aanleiding overigens van pogingen van de vakbond om binnen de partij een meer democratische procesgang in te doen invoeren – onder leiding van het partijbestuur wilde plaatsen, ontstaat een zeer gespannen situatie. ‘Paul de Groot zet knokploeg aan het werk’, zo luidt op 14 maart 1958 de opening van het socialistische dagblad Het Vrije Volk. Het artikel beschrijft hoe E.V.C.-voorman R. Schmidt in een telefooncel in de Indische Buurt door een aantal onbekende mensen is afgeranseld. Zijn bril is hem onder andere van het gezicht geslagen, waarna hij zich met een hersenschudding naar het ziekenhuis heeft moeten begeven. De socialistische krant spreekt van een “communistische WA” en ook katholiek dagblad De Tijd gaat gretig op de materie in. Er speelt zich in de maand maart een ernstige machtstrijd af binnen de partij. Een aantal E.V.C.-posten wordt daarbij in opdracht van de partijleiding min of meer met geweld door loyale C.P.N.-leden overgenomen. Uiteindelijk zullen de belangrijkste oppositionele E.V.C.-leden door de C.P.N. in april 1958 worden geroyeerd. Zij vormen samen “De Brug” en nemen als dusdanig ook enige tijd een drietal kamerzetels in beslag. Lid van De Brug zijn onder andere voormalig C.P.N.-coryfeeën Bertus Brandsen, Frits Reuter, Gerben Wagenaar en Henk Gortzak; gelieerd is ook de al eerder in ongenade gevallen Anthoon Johan Koejemans, voormalig hoofdredacteur van de Waarheid. De Brug krijgt in 1959 echter niet genoeg stemmen voor een nieuwe Tweede Kamerzetel en zal tot 1965 als Socialistische Werkers Partij een kwijnend bestaan leiden. Een aantal leden zal een politieke carriëre voortzetten bij de P.S.P., die nog later met C.P.N. en P.P.R. zal opgaan in GroenLinks.
Boenen ter ere Gods Eind jaren vijftig is al zeker een kentering gaande, die er toe zal leiden dat de kerken in de Indische Buurt vanaf halverwege de jaren zestig een grote leegloop zullen gaan kennen. De Tijd, godsdienstig-staatkundig dagblad, dat in 1959 wegens ontzuilingsproblemen noodgedwongen zal fuseren met de Maasbode en vanaf 1974 nog slechts als weekblad door het leven zal gaan, wijdt op 14 augustus 1958 een
323
fraai artikel aan de nog traditionele inzet van een oude getrouwe katholieke parochiaan, mevrouw Fluyter van de Gerardus Majellaparochie, dat we hieronder integraal overnemen. Boenen ter ere Gods We vielen bij mevrouw Fluyter in de resten van het feest, dat nu al meer dan een halve week aan de gang is. De kamer stond vol bloemen, voor het nieuwe H. Hartbeeld was een plaatsje ingeruimd, en van de wand straalden ons twee pasverworven etsen tegen. Zomaar, op een weekse dag, kwamen de meer vloeibare overblijfselen van het feest op tafel en toen werd mevrouw Fluyters 25-jarig ” kerkewerk” nog eens dunnetjes overgevierd. “Gunst, wat maken ze overal toch een drukte van,” zei de gastvrouw enigszins gegeneerd, toen er ook nog een fotograaf aan te pas kwam, die achteraf trouwens een oude bekende bleek. ” Ik heb het altijd als een eer beschouwd om het huis van Onze Lieve Heer schoon te mogen houden,” zegt de feestelinge, die nog maar nauwelijks bekomen lijkt van de prachtige Hoogmis, afgelopen zondag in de Ambonkerk, en van het ” Pro Ecclesia” dat haar daarna werd overhandigd. Vijfentwintig jaar geleden besloot een clubje dames uit de Majellaparochie in Amsterdam, de kerk op het Ambonplein een regelmatige schoonmaakbeurt te geven. Van het groepje is nu mevrouw Fluyter nog over, die, met hulp inmiddels van een tweetal andere dames, de werkelijkse schoonmaakbeurt trouw is gebleven. Ieder donderdag vast tijgt het drietal naar het Ambonplein, wapent zich daar met emmers, dweilen en stofdoeken, om de stenen vloer met nat, en de banken droog te lijf te gaan. Eenmaal in de zes weken – de koster verwijdert intussen de meest in het oog lopende ongerechtigheden – wordt er tussen de banken met de korte stoffer gewerkt, en als dat zo uitkomt, bij een of ander Hoogfeest, komen er ragebol en trapleer aan te pas. Vandaag – dat kunnen we u alvast meedelen – zijn de biechtstoelen aan de beurt voor een sopje. Mevrouw Fluyter heeft in de afgelopen jaren vijf pastoors zien gaan en komen, en de meesten waren zeer erkentelijk voor haar schoonmaakwerk. “Er kwam eens een oude heer in de kerk om de Kruisweg te bidden, terwijl wij aan het werk waren,” vertelt ze. Toen hij wegging, zei hij tegen me: “ik heb dat zo eens aangekeken, maar dat schoonmaken zal de pastoor alle jaren wel een hoop geld kosten.” Waarop mevrouw Fluyter fier ten antwoord gaf: ” Is dat uw Kruisweg geweest, meneer? En maak u maar geen zorgen, want het schoonmaken van de kerk kost de pastoor geen cent.” En zo is het gebleven, tot op de dag van vandaag. Inderdaad: vandaag. Als u de krant leest, hebben dus juist weer de biechtstoelen een goede beurt gehad. “Nog vijfentwintig jaar, dat zal wel niet meer gaan,” zegt mevrouw Fluyter. “Maar ik heb voor vijf jaar zeker bijgetekend.”
Met getrokken pistool op de Valentijnkade Op zaterdag 9 mei 1959 giert een grijs-groene Buick de Valentijnkade op, om na enige honderden meters definitief vast te lopen op het Shell-sportterrein. De weg is op dat moment immers nog doodlopend. De Buick wordt achtervolgd door een politiewagen met twee politieagenten, die uit de wagen springen en hun wapens richten op de vijf inzittenden van de Buick. Dezen trekken op hun beurt echter ook
324
hun wapens en richten deze op de politieagenten. De situatie is enigszins gespannen. Eerder die dag wordt de 52-jarige sigarenwinkelier van Nukoop aan de Landbouwstraat overvallen door vier jongemannen, met maar liefst alle vier een pistool in de hand. De jongemannen bevelen de sigarenwinkelier juist even voor twaalven ‘s middags – het tijdstip van winkelsluiting op de zaterdagen voor van Nukoop – de inhoud van de kassa aan hen te overhandigen. Deze kassa is op dat moment juist stevig gevuld, met name met uit te keren AOW-bedragen. De heer van Nukoop acht zich echter voor geen kleintje vervaard, komt schreeuwend achter zijn toonbank vandaan en wordt terstond neergeschoten met twee kogels, waarvan een in de lies terechtkomt en een andere zijn rechter bovenarm schampt. De vier jongelieden op hun beurt verlaten direct het pand en springen bij hun vijfde kompaan in de vluchtwagen, om zich uiteindelijk op de Valentijnkade klem te rijden. Op bevel van beide eerder genoemde politieagenten laten vier van de vijf verdachten uiteindelijk hun wapen vallen. De vijfde aarzelt… geruime tijd… en doet dan hetzelfde. Ingerekend worden een 20-jarige typograaf, twee broers van 22 jaar (verfmaker) en 19 jaar (bankwerker), een 16-jarige schoenmakersleerling en een 18-jarige gereedschapsmaker. De uit Amsterdam afkomstige lieden bleken zich voorbereid te hebben door op de slecht bewaakte munitiedepots in Amsterdam 6 machinepistolen (stenguns), vier pistolen en vier revolvers te stelen, met daarbij nog ongeveer 2.000 patronen. Dit alles met de intentie als bende roofovervallen te gaan plegen. De jongens hadden bij de goed voorbereide overval echter niet op de tegenstand van de heer van Nukoop gerekend, die onder kreten als ‘ Verdwijn met die rotzooi’ om zich heen was gaan trappen, wat uiteindelijk leidde tot de vlucht van de vijf bendeleden, waarna arrestatie.
Ontploffing op het Ceramplein Op woensdag 24 augustus 1960 vindt op Ceramplein 50-I een enorme ontploffing plaats. De binnenmuren worden hierbij ontzet, deuren en ramen vliegen uit hun sponningen, plafonds komen omlaag en zelfs in de vloer vallen gaten. Van het balkon aan tuinzijde wordt een deel van de ballustrade weggeslagen. Zelf de buitendeur van een belendende woning wordt naar buiten gedrukt. Na de ontploffing ontstaat direct een brand in de woning. Bewoonster W. Ackerman – Backer springt van het balkon en wordt in ernstige toestand naar het O.L.V.G. vervoerd. Ook echtgenoot en zoon Ackerman raken gewond. Oorzaak van dit alles is een lekkende butagas-fles in de keuken.
325
Ernstig tramongeval Op zondagavond 9 oktober 1960 vindt een ernstig tramongeluk plaats bij het eindpunt van lijn 3 op de Insulindeweg. Hierbij ramt de onoplettende bestuurder met een behoorlijke vaart zijn tramwagon in de achterkant van een stilstaande wagen voor hem; zelf weet hij nog net voor de botsing uit de bestuurderskabine te springen en wordt in shock opgenomen in het Onze Lieve Vrouwen Gasthuis. Beide in elkaar geschoven tramwagens schieten nog ca. 30 meter door bijna tot aan de Toministraat. Gelukkig is de eerste wagen leeg – de passagiers zijn net uitgestapt. De tweede, net op het eindstation arriverende tramwagen is dat echter niet. Zes passagiers raken gewond, waarvan een ernstig. Deze wordt ook naar het OLVG vervoerd. Het tramverkeer moet geruime tijd worden omgeleid.
C.P.N. demonstreert tegen atoombewapening Op 26 november 1960 wordt door de C.P.N. in Amsterdam een grote demonstratie georganiseerd tegen atoombewapening. Doelstelling is zowel Amsterdam als Nederland atoomvrij te krijgen en te houden. Volgens de C.P.N. wordt er op dat moment juist in de laboratoria van Kistemaker en Ketelaar in de Watergraafsmeer in het geheim gewerkt om atoomwapens voor West Duitsland te ontwikkelen. Eindpunt van de demonstratie is daarom het naburige Javaplein. Op 23 december 1961 wordt er weer een reusachtige demonstratie georganiseerd die eindigt op het Javaplein. Deze heeft ditmaal betrekking op Nieuw Guinea. Met eist ditmaal terugtrekking der Nederlandse troepen en directe onderhandelingen met Indonesië.
Moord in de Perlakstraat Vandaag de dag zal men tevergeefs zoeken naar een Perlakstraat in de Indische Buurt. Deze straat nabij Palembangstraat en Boniplein verdween tijdens de buurtrenovatie van de jaren zeventig en is nu binnenterrein geworden. De Perlakstraat is begin jaren zestig al ernstig verloederd. In 1964 brengen twee panden die geveild worden nog maar 8.000 gulden op, “hier kan men zeggen dat we te maken hebben met afbraakpanden”. Uiteindelijk verdwijnt de straat eind jaren zeventig definitief. De Perlakstraat is in de loop van zijn geschiedenis enkele malen landelijk in het nieuws geweest. De eerste keer is dat tijdens anti-fascistische rellen in aanloop van het Jordaanoproer van 1934, wanneer door de politie een jonge demonstrant in de
326
Perlakstraat wordt neergeschoten. De tweede keer is dat vanwege een familiedrama in 1964. De werkeloze timmerman Leonardus van Urk schiet dan op dinsdag 21 april, ca. 20.30 uur, in de Perlakstraat met een pistool zijn 52-jarige ex-echtgenote Neeltje van Rooijen en zijn 11-jarig dochtertje neer, waarschijnlijk door een kier van een dichtgaande deur. Vervolgens schiet hij zich een kogel door het hoofd. De timmerman en zijn ex-vrouw overleven een en ander niet; het dochtertje wordt met een kogel in de borst in het O.L.V.G. opgenomen.
Doopsgezind Jeugdhonk aan de Tweede Atjehstraat Aan de Tweede Atjehstraat nr. 10 is halverwege de jaren zestig van de twintigste eeuw een Doopsgezind Jeugdhonk gevestigd. Over de geschiedenis van het pand – ook wel bekend als Jeugdhuis het Karrewiel, Tweede Atjehstraat 10-18, waarin in 1966 de Mennista-Bouwers-Groep actief is en clubbijeenkomsten houdt op dinsdagavond en zaterdagmiddag, is buitengewoon weinig bekend. De Mennista-Bouwers-Groep zou opgericht zijn in 1944. Het Karrewiel zou op deze lokatie in ieder geval bestaan hebben van 1964 – 1978. Vermoedelijk is buurthuis Karrewiel van Batjanstraat 1 een vervolg op Doopsgezind Jeugdhuis Het Karrewiel. De redactie houdt zich aanbevolen voor nadere inlichtingen.
Boer Koekoek in de Indische Buurt Mijnheer, Hierdoor vraag ik Uw aandacht voor de volgende klachten. De plafonds in alle kamers en gangen vertonen scheuren. De ramen in de huiskamer sluiten zo slecht, dat de wind er door blaast. De kolenkit is half verrot. De vloeren in de gang en de keuken zijn verzakt. Tussen de plinten en de vloer gaapt een kier van ruimt een centimeter. Wilt u daaraan eindelijk eens aandacht schenken. Deze en vele vergelijkbare brieven worden in 1964 tevergeefs aan groot-huizenbezitter in de Indische Buurt, N.V. National Grondbezit in Den Haag, gestuurd, aldus het communistisch dagblad De Waarheid. De buurt is aan het verkrotten en bewoners trekken weg. Ook de politieke verhoudingen veranderen, zoals te zien is bij een vergelijking van de uitslag van de landelijke verkiezingen in 1963 met de periode vlak voor de oorlog. Opmerkelijk is met name de marginalisering van de oorspronkelijk gereformeerde A.R.P. Hier tegenover staat de sterke opkomst van de P.S.P., met maar liefst 11% van de stemmen. Bij de Tweede Kamerverkiezingen in 1959 had de partij nog maar 6% van de stemmen. De buurt wordt er dus duidelijk linkser op. Een heel bijzonder fenomeen is de opkomst van de Boerenpartij van Boer Koekkoek. Dit is in een zwaar stedelijke omgeving als de Indische Buurt toch niet zonder meer vanzelfsprekend. Toch behaalt boer Hendrik Koekoek bijna 500 stemmen in de buurt.
327
Outsiders in de Archipel Wally Tax (1948), zoon van een Amsterdams communistische metaalarbeider (Kadijken) en een Russische (Oekraïense) moeder die elkaar in een Duits werkkamp van de Arbeidseinsatz hebben leren kennen, zit begin jaren zestig op de Van Deventer MULO aan Javaplantsoen 24 en verzamelt met schoolgenoten een bandje om zich heen, dat hij in eerste instantie Jimmy Rayon and the Outsiders noemt. Na veel geoefen thuis en incidenteel in een kelder hier of daar, huurt de band in 1963 een officiële oefenruimte in Buurtgebouw de Archipel aan Minahassasatraat 1. Hier wordt de basis gelegd voor het latere succes. The Outsiders is trouwens niet de enige band die in De Archipel is begonnen. Ook Rob de Nijs en The Lords, ook uit Oost afkomstig en doorgebroken bij een talentenjacht in 1962, oefenen in 1963 (‘Ritme van de regen’) in De Archipel. Definitieve doorbraak voor de langharige Outsiders komt – nadat Wally Tax in 1964 van gitaar is overgestapt naar zang – in 1965. De band, die in eerste instantie vooral bekende rock & rollnummers van anderen naspeelt, verzamelt als het Amsterdamse antwoord op de Beatles en de Rolling Stones een schare fanatieke fans, die in Amsterdam Oost overal de naam van de band op muren spuiten. Er ontstaat zelfs een tegenbeweging die anti-Outsider-leuzen aanbrengt. De rage spreidt zich uit over de hele stad – de band komt in aanraking met alternatieve goeroe Simon Vinkenoog en weet zich uitstekend naar de tijdgeest te profileren – en The Outsiders worden een echte hype: van 4 juni 1966 tot 2 december 1967 staat de band onafgebroken in de Top-40. Bekende nummers zijn Monkey on my Back, en Touch. Zanger Wally Tax, die later een solocarriere begon, raakte op termijn ernstig aan de drank en overleed in 2005 op 57-jarige leeftijd in zijn woning aan de Blasiusstraat. De Archipel is overigens niet de enige oefenruimte in de Indische Buurt waar The Outsiders gebruik van maakten. Ze oefenen ook in de Sint Vincentius ULO aan de Halmaheirastraat, in oefenruimte Ons Huis aan de Zeeburgerdijk (speciale fandag 14 november 1965, naar aanleiding van eerste Outsiders-blaadje) en in het Bavohuis.
1966: 8 kleuterscholen, 19 lagere scholen en 10 scholen voor voortgezet onderwijs in de Indische Buurt De Indische Buurt heeft altijd – mede dankzij de verzuiling – veel scholen gehad. In 1966 zijn dat er maar liefst 37 in totaal.
328
Etage brandt uit in de Ternatestraat (Oud-)bewoners van de Ternatestraat zullen een bijzonder herinnering hebben aan kerstavond 1967. Op 24 december om half acht ‘s avonds brak een zich snel ontwikkelende brand uit in de straat. De eerste verdieping van een woning brandde volledig uit. Er vielen geen doden, maar maar liefst drie brandweerlieden raakten bedwelmd door de heftige rookontwikkeling en moesten zich onder doktersbehandeling stellen. Oorzaak van de brand was een mankement aan de in de woning aanwezige gashaard.
Het grootste bejaardenhuis van Nederland In juni 1967 worden de plannen bekend van de Gemeente tot de bouw van een nieuw bejaardentehuis aan de Kramatweg, het Flevohuis. Dit verzorgingshuis, dat het grootste van Nederland wordt, moet de bestaande instelling (uit 1782) aan de Roeterstraat vervangen en ruimte bieden aan 600 bejaarden. Kosten van het project, dat er op gericht is om de bewoners zoveel mogelijk zelfstandigheid te bieden, worden op 24 miljoen geraamd. Verwachting is dat het Flevohuis in 1971 gereed zal zijn. In april 1968 wordt de eerste paal geslagen. In de bouwperiode wordt door de Gemeentelijke Dienst voor Bejaardenverzorging druk personeel geworven en in december 1971 is het dan zover: de grootschalige verhuizing van bejaarden van de Roeterstraat naar wat nu het Kramatplatsoen heet. Het is een operatie die een uiterst zorgvuldige voorbereiding kent. Op 8 december verhuizen alle patiënten van de verpleegafdeling en de dag daarop alle overige patiënten. Voor de nieuwe patiënten heeft de Gemeentelijke Dienst voor Bejaardenverzorging een showroom ingericht. Hier kan een zelfstandige keuze gemaakt worden uit allerlei soorten meubilair en overige zaken van woninginrichting. Vooruitgang is ook het feit dat bejaarde echtparen, anders dan op de Roeterstraat, weer gezamenlijk kunnen gaan wonen. Op 26 april 1972 wordt het nieuwe Flevohuis officieel geopend door prinses Beatrix.
Auditie voor “Hair” in het Bavohuis Op donderdagmiddag 26 februari 1970 zit het Bavohuis aan Sumatrastraat 2 propvol met jongens en meisjes uit de buurt die graag een rol willen in de ‘tribal love-rockmusical’ Hair. Er wordt auditie gehouden door de producent Werner Schmid. Op 2 januari 1970 is de musical zojuist voor het eerst in Nederland uitgevoerd in een grote tent naast het Olympisch Stadion. De cast is voornamelijk
329
Engels; bij de muzikale begeleiding zijn onder andere Focus-muzikanten Jan Akkerman en Thijs van Leer betrokken. De musical Hair is zeer populair onder de jeugd wegens zijn ‘underground’-karakter (vrije seks, het gebruik van drugs etc.) en een aantal liedjes gaan ook een belangrijke rol spelen bij anti-Vietnam demonstraties. Producent Werner Schmid zoekt die middag in februari met name spelers voor de nieuwe produktie van de musical, die hij voorjaar 1970 in Wenen, München en Hamburg op de planken wil gaan zetten. De jongens en meisjes moeten niet alleen kunnen dansen, maar ook kunnen zingen. Hoe de audities afgelopen zijn, vertelt het verhaal helaas verder niet. Voor zover bekend heeft een en ander niet tot grote doorbraken geleid.
BB – weg ermee! Op zaterdag 18 april 1970 is het een drukte van belang in de Indische Buurt. In een lange rij lopen jongeren door de Javastraat met helmen en vergieten op het hoofd, gasmaskers voor het gezicht en emmers met zand. Het zijn de leden van de ANVJ, de jeugdorganisatie van de CPN, die hier een actie houden gericht tegen Bescherming Bevolking, een civiele beschermingsorganisatie die in 1952 werd opgericht om Nederland in tijden van oorlog te kunnen beschermen. De instandhouding van de voorziening kost de Amsterdamse overheid enige miljoenen per jaar, en CPN-wethouder Verheij heeft in de raad duidelijk aangetoond wat er met de BB-kelders gebeuren moet: daar moeten beatkelders van gemaakt worden. Daarom demonstreren de ANJV-ers. Ze bouwen op de hoek van de Sumatrastraat en de Javastraat een schuilkelder van een oude tafel en zandzakken, en scanderen de leuze “BB – weg er mee!” Ook heeft men de beschikking over een geluidswagen, die regelmatig een BB-sirene af doet gaan. Er worden pamfletten uitgereikt met de eis dat in navolging van Koog aan de Zaan, Krommenie, Wormerveer en Oostzaan ook in Amsterdam het geldverslindend koud oorlogsapparaat dat BB heet, wordt afgeschaft. Tijdens de actie worden maar liefst 87 exemplaren van het blad Jeugd verkocht en door aanwezige colporteurs 32 exemplaren van de Waarheid afgezet.
Leefbaarheidsproblemen van onze buurt De Tong Tong van november 1971 meldt het volgende over de leefbaarheidsproblemen in de Indische Buurt. Die blijken nog reuze mee te vallen. Naar aanleiding van onze oproep in de TONG-TONG en de circulaire met vragen omtrent klachten en wensen betreffende de leefbaarheid van de Indische Buurt, zijn vele reacties bij ‘t wijkcentrum in de bus gekomen. Ook tijdens de culturele week zijn er, met name bij de stand
330
“Leefbaarheid”, suggesties van verschillende mensen gekomen. In het kort samengevat hebben de bewoners van onze wijk klachten geuit van de volgende strekking: De straatverlichting laat in veel straten te wensen over. Met name in de Borneostraat. Er bestaat een groot probleem voor wat betreft de zwerfkatten in onze buurt. De woningen worden door de huiseigenaren over het algemeen slecht onderhouden. Er zijn voorstellen voor een huurstop voor de Indische buurt. Ook zijn er stemmen opgegaan van mensen, die het Flevo-park uitsluitend voor voetgangers willen gebruiken. Het verkeer in de Javastraat blijkt ook een groot probleem te zijn. Vooral op Zaterdag. Zou éénrichtingsverkeer hier misschien de oplossing zijn? En dan lijn 10 weg uit de Soerabajastraat. Mensen die in de directe omgeving van de Technische school wonen, ondervinden veel overlast van de fietsen der leerlingen, die klaarblijkelijk slechts ten dele in de stalling van de school worden geplaatst. Winkelpanden, die gebruikt worden als opslagplaats of waarin kleine bedrijfsjes zijn gevestigd, hebben de ramen vaak wit geschilderd of met grauw papier beplakt hetgeen nu niet bepaald fraai staat, waarom geen gordijnen voor de ramen? Ook zijn er veel aanmerkingen gekomen op de kinderspeelplaatsen waarom zijn daar geen rubbertegels? Veel ouders geven zelfs de voorkeur aan gras langs de zandbakken en klimtoestellen. Zij vrezen echter, dat de honden dat gras dan wel weer zullen bevuilen. Trapportalen blijken ook in vele gevallen een bron van ergernis te zijn omdat ze gebruikt worden als bergplaats voor fietsen, autopeds, kinderfietsjes, kruiwagens, vuilnisbakken, schoenen etc. Verder worden klachten geuit over de vernielzucht der kinderen, o.a. de straten die zij openbreken. De ontsierende gas- en electrameters die in verschillende huizen nog in de kamer staan of hangen, zouden naar de mening van een briefschrijver ook beter op de buitengang kunnen worden geplaatst. Dan zijn er suggesties om onze buurt een fleuriger, dus prettiger aanzien te geven door het aanbrengen van bloembakken aan balkons en vensterbanken. En dan: last but not least………een bewoonster vindt, dat we niet doorlopend moeten zeggen: ZE moeten dit ZE moeten dat, maar WIJ moeten…….; en dit is zeker een punt om over na te denken.
331
Wanneer we bovenomschreven klachten hebben gelezen, laten we dan eens nagaan, in hoeverre ze op onszelf van toepassing zijn en wat wij zelf kunnen doen om de buurt voor onszelf en anderen meer leefbaar te maken.
Het urinoir aan de Valentijnkade Aan de Valentijnkade nabij het Flevopark staat aan het begin van de jaren zeventig een urinoir, dat volgens een ingezonden brief van een verontruste buurtbewoner in de Tong Tong (juni 1972), nauwelijks gebruikt wordt voor waarvoor het bestemd is, maar wel met andere bedoelingen tot diep in de nacht bezocht wordt. Nu zijn het niet zo zeer deze nachtelijke activiteiten die de buurtbewoner – een tuinder van Linnaeus – verontrusten, maar wel het feit dat hier ook regelmatig kinderen worden waargenomen. De redactie van de Tong Tong attendeert via het blad de ouders van de buurt nog eens op het bestaan van deze situatie en roept hen op zich in te spannen hun kinderen bij het betreffende urinoir weg te houden. Ook doet zij een oproep aan de politie om scherper te surveilleren.
Marokkaanse, Tunesische, Turkse en Spaanse buurtbewoners opgelet…! Uit: de Tong Tong, december 1973 Marokkaanse, Tunesische, Turkse en Spaanse buurtbewoners opgelet…! Aangemoedigd door het grote sukses van onze Wereld-Folkloremarkt gehouden in oktober 1973, heeft zich een Werkgroep Buitenlandse Buurtbewoners gevormd van de Stichting Sociaal Cultureel Wijkcentrum Indische Buurt. De groep wil trachten zoveel als in haar vermogen, hulp en voorlichting te verstrekken aan alle buitenlandse buurtbewoners en proberen voor de problemen op velerlei gebied voor deze buurtgenoten gezamenlijk een oplossing te vinden. Om de Nederlandse en buitenlandse buurtbewoner wat meer in kontakt te brengen en te informeren omtrent elkaars leefgewoonten zal er op zaterdagavond 5 januai 1974 een Arabische film, op zondagmiddag 13 januari 1974 een Turkse film en op zondagmiddag 20 januari 1974 een Spaanstalige film worden vertoond in het Bavohuis, Sumatrastraat 2. De toegang is gratis en aan Tunesiërs, Marokkanen, Turken, Spanjaarden van wie de adressen bekend zijn, zal enige dagen voor de filmvoorstelling een herinneringsbriefje worden gestuurd. Vanzelfsprekend zijn bij deze films ook Nederlanders van harte welkom. Tenslotte nog dit: in de Openbare Bibliotheek en Leeszaal Molukkenstraat 162, kunt u tegen een kleine vergoeding boeken lenen geschreven in het Arabisch, Turks, Spaans, Italiaans, Portugees, Joegoslavisch, Frans, Duits en Engels.
332
Experiment genezing Als in 1973 in het wijkgebouw van de Nederlands Hervormde Gemeente in de Watergraafsmeer door de Nederlandse Lukacorde een cursus in het kader van de zogenaamde ‘Dienst der genezing’ wordt gegeven, wekt dit veel belangstelling in de buurt. De Nederlandse Lucasorde is onderdeel van een internationale beweging, the International Order of St. Luke (1932, San Diego, California). De beweging, die in ieder geval in Nederland protestant-oecumenisch is (in de Watergraafsmeer nemen in de te vormen werkgroep zitting Hervormde, Gereformeerde, Pinkster- en Baptistenpredikanten), wil in de kerkgemeente de dienst der genezing weer een volwaardige plaats geven, door voorbede, handoplegging en ziekenzalving. Met name is de belangstelling ook groot in kringen van de officiële kerken, die concurrentie ervaren van de in de eerste helft van de jaren zeventig in Amsterdam opbloeiende Pinsterbeweging (o.a. Youth for Christ) en het model in eerste instantie als bijdrage aan de zo noodzakelijk geachte vernieuwing binnen de kerk. Na een presentatie van de werkgroep aan alle Amsterdamse pastores, kerkenraden en parochieraden in de bekende zaal aan Oudezijds Voorburgwal 100 (in de jaren ’50 gesticht door het predikanten-echtpaar Rolf en Georgine Boiten-Du Rieu in navolging van een Frans voorbeeld als opvangplaats voor probleemgevallen op de Amsterdamse wallen), moet een plek gevonden worden waar de eerste experimenten met een dergelijke dienst der genezing kunnen worden ondernomen. Hiervoor biedt de predikant van de Elthetokerk, L. de Ru, het wijkgebouw van de Nederlands Hervormde kerk in de Javastraat aan. Andere werker van het eerste uur is (de Rooms-Katholieke) Broeder Piet Lindner, verbonden aan Oudezijds 100. Vanaf maart 1974 komt men in het wijkgebouw maandelijks bijeen voor genezing en gebed. Al vrij spoedig komt de Dienst der Genezing echter in de praktijk bijna volledig op eigen benen te staan, aangezien de kerkelijke organen zich al vrij spoedig niet meer met het toch als te woest ervaren experiment willen bemoeien. Daarom wordt vanaf 1975 een Oecumenische Stichting “Dienst der Genezing” opgericht, waarvan de Nederlands Hervormde theoloog P.F.Th. Aalders voorzitter is. Secretaris is dhr. Rob van Essen (op dat moment jongerenwerker in de Molenwijk in Amsterdam Noord), die 2 dagen per maand wordt vrijgesteld voor PR, adminstratie en pastoraat. Wanneer ds. de Ru per 1976 vertrekt bij de Elthetokerk, en ds. Aalders naar ‘s Graveland afreist, komt de verantwoordelijkheid voor de bijeenkomsten steeds meer te liggen op de schouders van Rob van Essen. De van oorsprong uit niet-kerkelijk Amsterdams milieu afkomstige Van Essen, wordt tevens de opvolger van De Ru in de Elthetokerk, eerst als pastor en vanaf april 1978 als predikant. De Dienst der Genezing is niet zonder meer op gebedsgenezing door geloof gericht. Wel staat in de bijeenkomsten met name de voorbede centraal – mensen worden opgeroepen hun voorbedes op briefjes in te leveren – ook wordt er
333
gepreekt en gezongen. In de in 1978 ter gelegenheid van het 5-jarig bestaan uitgegeven bundel Experiment genezing. 5 jaar Dienst der Genezing in de Javastraat, wordt de laagdrempeligheid als volgt beschreven: Pijn en verdriet, gekwetstheid en strijd kunnen worden uitgesproken. Men hoeft niet geforceerd ‘blij’ te zijn of ‘in genezing te geloven’. Men wordt niet geprest tot het belijden van schuld, tot bekering. Je mag helemaal jezelf zijn. Je kunt met die ‘pastor’ gaan praten die je ‘ligt’, waar je in bent gaan vertrouwen. Naast de maandelijkse diensten wordt er veel gedaan aan huisbezoek, gezamenlijke maaltijden, dagelijkse voorbeden en nadere pastorale contacten. Het is nogal een gezelschap van volgels van diverse pluimage dat zich meldt voor de bijeenkomsten, met relatief veel randkerkelijken die teleurgesteld zijn in hun oorspronkelijk kerkgenootschap. Ook buiten Amsterdam wordt – mede vanwege de NOS-uitzending Meer over Minder van 14 oktober 1977 – regelmatig een beroep gedaan op de Dienst der Genezing. Dit geeft een grote werkdruk, waarbij ds. van Essen gelukkig getrouw wordt bijgestaan door Broeder Piet. In sommige ernstige gevallen werkt men samen met het crisis-interventieteam van “Tot Heil des Volks” in de Willemsstraat. De Dienst der Genezing is zoals gezegd niet onomstreden in protestant Amsterdam. Waar enerzijds de grote officiële kerken moeite hebben met het experimentele karakter ervan, hebben de vrije (baptisten-, evangelische en pinkster-) groepen aan de andere kant van het spectrum (Youth for Christ, Ichthus, Youth with a Mission, Tot Heil des Volks) kritiek op het niet ‘zuivere’, te oecumenische karakter van de diensten. Daarmee bevindt de Dienst der Genezing zich, in een periode van doorgaande secularisering, in een moeilijke positie ‘tussen de fronten in’, met als nadrukkelijk zelfgekozen intentie een oecumene tot stand te brengen tussen Pinkster- en officiële kerken. Men heeft daarbij overigens het Anglicaanse model voor ogen, waarin de Healing Ministry inmiddels al tientallen jaren een volwaardige plaats kent en geïnstitutionaliseerd is binnen de Church of England. Het boekje Experiment genezing, dat in 1978 aan alle pastores van Amsterdamse kerken wordt toegestuurd – besluit met een aantal getuigenissen van mensen die baat gevonden hebben bij de Diensten aan de Javastraat. Het betreft o.a. de zwaar aan medicijnen verslaafde en onder psychiatrische behandeling zijnde Pieter de G. De Diensten der Genezing zijn tot 1991 voortgezet in de Javastraat. Ds. Rob van Essen blijft tot 1992 verbonden aan de Elthetokerk – waarna hij naar de SOW-gemeente Utrecht West vertrekt – en aan de Nederlandse Lucasorde, waarvan hij al geruime tijd voorzitter is en die momenteel nog ca. 50 leden telt. Daarnaast is ds. van Essen betrokken geweest bij de samenstelling van de liturgie voor ziekenzalving in het Kerkelijk Dienstboek van de Protestantse Kerk in Nederland.
334
Buikschot uit noodweer Mevrouw L.G.S. is 45 en woont in de Delistraat met haar twee kinderen. Nadat zij zeven jaar geleden gescheiden is geraakt, heeft ze kennis gekregen aan een nieuwe vriend, dhr. Cor Paetzhold, die inmiddels 31 is. Alhoewel mevrouw L.G.S. de verhouding met Cor Paetzhold verbroken heeft, kan de laatste haar niet goed loslaten. Met name wanneer hij dronken is, wil hij een poging wagen langs de deur te gaan om binnen te komen. Mevrouw L.G.S. is daar zo onderhand niet langer van gediend. Wanneer Paetzhold op vrijdagavond 8 juni 1974, wanneer hij dronken is, weer een poging doet, is de maat voor mevrouw L.G.S. vol. “Je gaat naar beneden met je dronken kop, of ik schiet je neer,” zo luiden haar woorden. Jammer genoeg wil Cor, ongetwijfeld ook vanwege zijn drankgebruik, niet naar rede luisteren. Mevrouw L.G.S. schiet haar ex-vriend dan ook neer, met twee gerichte buikschoten. Paetzhold wordt in zwaargewonde toestand naar het O.L.V.G. vervoerd. Mevrouw L.G.S. is niet onder de indruk en beroept zich op noodweer. Paetzhold zou haar in het verleden diverse malen mishandeld hebben.
Bordelen en sexadressen in de Indische Buurt In de jaren zeventig en tachtig komt in de verloederende Indische Buurt een nieuwe beroepsgroep op, de prostitutie. Met name in het oude – noordwestelijke – deel van de Indische Buurt zijn veel bordelen en sexadressen aan te treffen. Er zijn ook enkele grote bordelen die zich profileren in de buurt. Met name zijn dit de JC1-Boysclub in de Bankastraat en Club Java – later Thai 196 – aan de Javastraat. Een andere club is Medieanne aan de Celebesstraat. Hieronder een overzicht van clubs en adressen die zich in het openbaar profileren. De huidige situatie is daarbij bewust niet in beeld gebracht. Het overzicht loopt tot halverwege de jaren negentig en is geenszins compleet. Opmerkelijk is wel de relatief grote hoeveelheid zich openbaar aanbiedende prostitue(e)s, maar niet bekend is hoe dit zich getal verhoudt tot andere Amsterdamse buurten in de jaren tachtig. Noordwestelijk kwadrant Lampongstraat In de Lampongstraat 2, dicht tegen de Zeeburgerdijk aan, zit op de bovenste verdieping Denise. Denise is een exotische jonge meid voor al uw sexwensen.
335
Bankastraat Op Bankastraat 17 zit een korte periode Kim, een knap en lichtbruin meisje dat voldoet aan al uw wensen. Kim verhuist al snel naar de Sumatrastraat, waar we haar later nog zullen tegenkomen. Daarnaast is op Bankastraat 49-3 de JC1-Boysclub te vinden. Dit is met name een gezellige club voor heren. Nadruk valt op de sportiviteit en jeugd van de mannelijke prostituees. ‘Zeer veel (internationale) jongens aanwezig’, zo adverteert de club. Ook zijn er live-shows, met veel extra’s en medewerking van het publiek. Bankastraat 7 herbergt wat enigszins lijkt op een persoonlijk drama op prostitutiegebied. Dit heeft te maken met de positionering van de prostituee, die in de periode voor het aanbreken van het digitale tijdperk in allerlei papieren media haar diensten moet aanbieden zonder beeld – een foto – daarbij. Kunst is dan om zichzelf of de verwachten situatie voor de potentiële klant zo aantrekkelijk mogelijk voor te stellen. Men kan daarin variëren, maar dat moet niet al te bar worden; dit is immers ongeloofwaardig! De betreffende dame in de Bankastraat presenteert zich in eerste instantie als jonge studente, die de prostituant ‘verwent’ voor fl. 50,-. Dit beeld is echter blijkbaar niet aantrekkelijk genoeg, en de prostitueé biedt zich nu aan als ‘leuke verpleegster wil u verwennen’. Ook dit werkt niet, en enige weken later is weer sprake van de jonge studente. Enige maanden later luidt de presentatie plotsklaps ‘HETE bliksem verwent u’ en ook ‘Hete bliksem is voor alles in’. Een heel repertoire wordt afgewerkt: een studente die voor alles in is, een slank meisje dat u verwent, een mooi meisje dat u verwent, etc. Begin 1990, wanneer de markt wat aan het instorten is – mede vanwege de doorbraak van AIDS – biedt de bewoonster van de Bankastraat zich nu ook voor trio’s aan. Het laatste levensteken is van eind december 1990: meisje ontvangt u aan haar gezellige huisbar. Daarna wordt niets meer vanuit het adres vernomen. Javastraat Het westelijk deel van de Javastraat herbergt uitsluitend een privé ontvangende masseuze. Balistraat Op Balistraat 74 is vroeg in de jaren tachtig Huize Kim aan te treffen. Het is niet helemaal duidelijk of dit een meer uitgebreid bordeel is, of uitsluitend een sexadres. De naam Kim is in die jaren overigens zeer populair in de wereld van de prostitutie. Daarnaast biedt zich op Balistraat 33 hs een Indische jongedame aan, om intiem mee te relaxen voor fl. 75,-.
336
Eerste Atjehstraat In de Eerste Atjehstraat is uitsluitend op nummer 45 een mooi lief blond meisje aan te treffen dat privé ontvangt, zich later aanbiedend als ‘Mariska en vriendin, fl. 75 all in’. Celebesstraat In het noordelijk deel van de Celebesstraat is heel wat te beleven. Zo is er een eenvoudige hotel-escort gevestigd op nummer 14-1, die naar leuke dames op zoek is. Op nummer 27-3 is Huize Jurgen gevestigd. Jurgen komt bij dames langs, uiteraard tegen een redelijke vergoeding. Jurgen lijkt mogelijk een samenwerkingsverband te zijn aangegaan met Escort- en Felicitatiedienst Madieanne, die op nummer 56-1 gevestigd zijn, want deze dienst – met eetcafé, kamers met ligbad, sauna en partyservice – biedt na zich initieel uitsluitend op het verwennen van heren gericht te hebben na enige tijd plotseling ook escort door mannen aan. Op Celebesstraat 79-1 wachtten destijds tenslotte blonde en donkere studentes op ons. Sumatrastraat Naar het deel van de Sumatrastraat dat in het noordwestelijk kwadrant is gelegen, verhuist de hierboven al genoemde Kim (Bankastraat), en wel naar nummer 85. Hier is daarna Escort Bureau Jenny gevestigd en worden we vervolgens verrast door de nieuwe aankondiging van het adres: ‘Lieve huisvrouw, slank, opent spiernaakt de deur’ Riouwstraat Anja voor alle lieve wensen, is gevestigd op Riouwstraat 67-2. Zij is de enige Riouwstraatse die in het openbaar haar diensten adverteert. Insulindeweg In het noordwestelijk deel van de Insulindeweg is tenslotte op nummer 113-1 Bureau Je t’Aime gevestigd. Bureau Je t’Aime is een internationaal georiënteerd escortbureau, dat bemiddelt in exclusieve adressen. Noordoostelijk kwadrant Makassarstraat
337
Op de Makassarstraat trekt vooral het Sambalmeisje op nummer 46-1 de aandacht, zich ook wel presenterend als Sushi Sambalmeisje en vriendin zijn samen voor een trio in. Deze laatste dienst kost fl. 125,-. Tevens is op Makassarstraat 8 een Escortbureau gevestigd: ‘Voor leuke meisjes thuis’. Javastraat Klassieker in het oostelijk deel van de Javastraat is de gelegenheid op huisnummer 196a, een voormalige bakkerij, later Joods clubhuis, waarin vlak voor de Tweede Wereldoorlog ook nog de Synagoge van Rechouwous, de Joodse Vereeniging voor de Indische Buurt aan te treffen is. Hier is begin van de jaren zeventig Sauna Java gevestigd, waar tevens schuimbaden worden aangeboden. In 1974 verandert de naam in Huize Java, en wordt geadverteerd in rijm met Goede wijn behoeft geen krans, kom dan bij Huize Java langs. Even heet de gelegenheid rond 1976 Anita’s place, maar dit is geen sukses en wordt gauw weer terugveranderd in Huize Java. Wel begint Huize Java zich wat internationaler dan wel multicultureler te profileren met een aanbod van Hollandse, Hindoestaanse en Surinaamse meisjes. De rijmdrift zit kennelijk diep bij de ongetwijfeld wat meer traditioneel georiënteerde eigenaar of eigenares, want als nieuwe leus wordt nu gelanceerd: Bent u reeds teleurgesteld, dan naar Huize Java heengesneld. In 1981 verandert de naam kortstondig in Casa Romantica. Ongetwijfeld is ergens in deze periode sprake van een nieuwe eigenaar, want grootschalig wordt vanaf 1982 een volledig ander concept gelanceerd: men gaat volledig op de Thaise toer. Zo wordt speciaal voor de Firatobezoeker geadverteerd: Firatobezoekers opgelet, combineer uw bezoek aan de Firato met een reisje Thailand, ervaar de vriendelijke Thaise sfeer, waar je lief ontvangen wordt door naakte Thaise meisjes, ontdek zelf wat nu zo speciaal is aan de Thaise, tevreden 100% gegarandeerd. Met name de naaktheid der Thaise meisjes, en ook de parkeermogelijkheden in het ‘stille deel’ van de Javastraat (aldus de bordeelhouder) zijn steeds weer terugkerende wervende elementen. De naam van de club wordt nu Thai 196. Gedurende het grootste deel van de jaren tachtig kan men voor zijn Thai-wensen aan Javastraat 196a terecht, waar verbouwing op verbouwing plaatsvindt. Dan verandert mogelijk de eigenaar, die de naam verandert in Thai Club, en raakt de club gesloten rond 1990. Een nieuwe doorstart wordt gemaakt halverwege 1990, maar het bordeel raakt niet meer volledig aan de praat. Er ontvangen nu nog enige jonge huisvrouwen privé – ze presenteren ze zich ook als twee zeer opwindende jonge meisjes of twee hindoemeisjes – die hun naam na korte tijd veranderen in Club/Escort Refreshment. Een van de laatste levenstekenen is het aanbieden van Zes jonge nymphen. Men noemt zich nog even Club Rescue, maar dan wordt het stil Boetonstraat Op Boetonstraat 23-2 zit Peter. Peter is een 1.90 m lange, goedgebouwde student. Hij kan dames ‘lekker verwennen’. Peter adverteert met ‘100% hygiëne’.
338
Zuidoostelijk kwadrant Kramatweg Aan de Kramatweg wordt relatief weinig prostitutie aangeboden. Alleen op nummer 95-1 zitten een donker en een blond meisje (ook wel bekend als twee vriendinnen), die u verwennen vanaf fl. 50,-. Molukkenstraat In het tot het zuidoostelijk kwadrant behorend deel van de Molukkenstraat zit op nummer 131 een Escortservice, ‘voor een leuk meisje thuis of in hotel’. Bataviastraat Dominique is beweerdelijk een beeldschoon, donker meisje; zij biedt haar diensten aan op Bataviastraat 17-2. Zuidwestelijk kwadrant Insulindeweg Wendy en vriendin, sexy met jarretel in lingerie, als kennismaking grandioze lesbische show, zijn gevestigd op Insulindeweg 188 hs. Later zit hier een Escort-Service. Aangeboden worden charmante meisjes met klasse en stijl. Als ‘onervaren studente, 22 jr.’ doet zich de bewoonster van Insulindeweg 70b voor; zij biedt aan ‘3 x hoogtepunt fl. 100,-‘. De studente doet zich ook wel kennen als huisvrouw, die slechts voor fl. 50,- opereert. Deze manier van werving wordt echter snel weer verlaten – mogelijk wegens aan gebrek aan sukses. Het nieuwe aanbod is weer enigszins vergelijkbaar met het vorige, alleen is de leeftijd iets naar beneden gegaan: NIEUW! Nieuw! Ik ben 21 jr. en wil beroeps worden, daarom 3 x relaxen fl. 100,- Boniplein Op Boniplein 6-hs zit Alex privé and friends and escort, eerder bekend onder ‘Van A tot Z’. Halmaheirastraat Op Halmaheirstraat 11-2 ontvangt Ria privé. Ria geeft ook bodymassage.
339
Sumatrastraat In het zuidwestelijk deel van de Sumatrastraat opereert tenslotte Chantal, op nummer 119 hs. Gezond en veilig bij Chantal, zo luidt het motto, blonde tiener net 18 jr. in pikante jarretels geeft lust, liefde en genegenheid.
Linkse actie Tot de jaren zestig van de twintigste eeuw wordt het tegen de staat gerichte actiewezen in de Indische Buurt hoofdzakelijk vanuit de C.P.N. georganiseerd, in de vorm van niet alleen het organiseren van demonstraties maar met name ook het oprichten en aansturen van diverse mantelorganisaties, zoals werklozencomité’s en huurdersverenigingen. Als na de Tweede Wereldoorlog de C.P.N., daartoe geinstrueerd vanuit de Soviet Unie, een wat minder revolutionaire, meer democratisch gerichte gezindheid laat zien, wordt het tijdelijk wat rustiger in de buurt op het gebied van de linkse actie. De C.P.N. richt zich voornamelijk, op redelijk milde manier, op het zich verontwaardigd tonen over woonmisstanden in de buurt. Verder gebeurt er niet veel subversiefs in de buurt. De meeste onvrede wordt door het Sociaal Cultureel Wijkcentrum Indische Buurt gekanaliseerd. In de jaren zeventig wordt de sfeer anders. Wegens verkrotting zijn inmiddels op diverse plekken in de buurt grote gaten in de bebouwing ontstaan. De oorspronkelijke bewoners zijn een uittocht begonnen richting Diemen, Weesp en Almere. Dichtgetimmerde panden worden massaal gekraakt door studenten en andere nieuwkomers uit alle windstreken. Terwij het Sociaal Cultureel Wijkcentrum zijn greep op de buurt tracht te behouden door mee te radicaliseren, ontspringen buiten de vermolmde structuren nieuwe vormen van maatschappijkritisch actiewezen op, die niet meer aangestuurd worden vanuit de oorspronkelijke zuilen en daarmee een behoorlijk beangstigend karakter voor de gevestigde maatschappelijke orde kunnen hebben. Met name een deel van het maoïstisch verzet (ml) is sinds begin jaren zeventig sterk gericht op het werken in fabrieken en wijken, het zogenaamde ‘massawerk’, in lijn met de uitspraak van de voorzitter van de Chinese Communistische Partij Mao Tsetoeng: “In al het prakties werk van onze Partij gaat alle juiste leiding noodzakelijkerwijs “van de massa’s naar de massa’s“. Situationeel worden buurtacties georganiseerd en ondersteund. Filosofie achter deze lijn is dat de massa’s in hun eigen omgeving opgezocht moeten worden en door het gezamenlijk voeren van acties gewonnen moeten worden voor de Maoïstische variant van het Marxisme. Zo is in de Indische Buurt de aan de op dat moment nog onbekommerd maoïstische Socialistiese Partij/KEN (ml) gelieerde mantelorganisatie Bond van Huurders en Woningzoekenden actief, met onder andere Derk Sauer, de latere oprichter van Nieuwe Revu (en tegenwoordig grootkapitalist).
340
Waar de C.P.N. met name na 1977 (terugval van zeven naar twee zetels) er niet meer in slaagt zich als aanvoerder van de linkse actie te profileren, ontstaan rond de kraakbeweging nieuwe vormen van verzet, die echter niet langer een algemeen aangehangen toekomstvisioen als inspiratiebron kennen, maar vanuit een meer algemeen tegen de maatschappelijke orde gericht perspectief, zich op het voeren van allerhande acties storten. Het gaat dan onder andere om het kraken van leegstaande woningen (onder het motto van het bestrijden van speculatie en speculanten), het organiseren van demonstraties tegen kernwapens in Nederland, het voeren van acties gericht op het realiseren van communistische of socialistische regimewisselingen in Derde Wereldlanden (o.a. Vietnam, Cambodia, Nicaragua, El Salvador), het bevorderen van de belangen van deelgroepen en het bestrijden van rechts (met name Oud Strijders Legioen, Centrumpartij e.d.). In de Indische Buurt wordt in de jaren 1978-1981 de Kraakkrant Indische Buurt uitgegeven. Betrokken bij de kraakbeweging in de Indische Buurt is onder andere het latere GroenLinks Tweede Kamerlid Wijnand Duyvendak, die, als uit het in het oosten des lands gelegen Markelo afkomstige student sociologie in 1978 in de Indische Buurt een woning kraakt, en er met enige anderen een kraakspreekuur opent, bij ‘Willem’ aan Semarangstraat 21-hs. Ik was toen een jaar of negentien en studeerde voor het tweede jaar in Amsterdam. Ik was een van de eersten die in de Indische Buurt kwam wonen. Lopend door de wijk zag je tientallen woningen die dicht getimmerd waren. We hadden het een beetje voor het uitzoeken. Uiteindelijk besloten we ons te vestigen in de Baweanstraat. We begonnen meteen met de Kraakgroep Indische Buurt. We hadden een benedenwoning die gebruikt werd als café en voor het kraakspreekuur. Daar bewaarden we ook de koevoeten en al het andere materiaal dat nodig was voor het kraken. Wij hielpen ook met kraken. Als mensen zich melden op het spreekuur gingen we vaak samen op pad op zoek naar een woning. We lieten hen vervolgens ook zien hoe ze de leidingen konden repareren. Het waren vooral veel studenten die zich er vestigden maar ook wel een aantal Argentijnen. Zij waren gevlucht voor de dictatuur en toentertijd waren er nog geen asielzoekerscentra. Kraken – in Amsterdam een fenomeen sinds 1965 – is in de Indische Buurt over komen waaien uit de Dapperbuurt, waar in 1969 in de Von Zesenstraat door ‘Koöperatief Woningburo de Kraker’ het eerste pand in Amsterdam Oost wordt gekraakt. (Krakend) actief in de Dapperbuurt is in de eerste helft van de jaren zeventig actiegroep ‘De Sterke Arm’. Deze actiegroep is afkomstig uit de Socialistische Jeugd, een uit de PSP voortgekomen beweging. Het kraken in de Indische Buurt vindt zijn hoogtepunt – op een bepaald moment zijn maar liefst 400 panden gekraakt – in de periode rond 1979, na het opkopen van ontwikkelaar Gerard Bakker van een groot aantal verkrotte woningen, met de intentie deze te slopen en te vervangen door koopwoningen. Er is in deze periode (massale kraakactie tegen plan premiekoopwoningen Gerard Bakker op 29
341
december 1978) niet alleen sprake van het al eerder genoemde kraakspreekuur, maar ook van een kraakcafé, genaamd De Huiskamer, dat gevestigd is op de hoek van de Insulindeweg en de Soerabajastraat. Zelfs is enige tijd sprake van een vanuit krakerskringen georganiseerd alternatief voor het Wijkcentrum, namelijk de Buurtwinkel in de Molukkenstraat. Het adres van het kraakspreekuur verandert regelmatig. Na de Semarangstraat is dat op Baweanstraat 5-huis, later in “De Markies” aan Bankastraat 2 en 1985 in Makassarstraat 86-88. Op Makassarstraat 89 is dan Aktiecafe en Gaarkeuken Het Verre Oosten, ‘politiek café in de indiese buurt’, gevestigd, waar onder andere het blad Bluf verkocht wordt, een woon- en kraakspreekuur is en videoavonden georganiseerd worden. Het café gaat uit van de organisaties Kraakgroep Indische Buurt en Krisiskommittee Indische Buurt. Wanneer PvdA-wethouder Jan Schaefer in 1979 besluit te voorkomen dat projectontwikkelaar Gerard Bakker ca. 500 opgekochte verkrotte woningen sloopt en ten dele vervangt door koopwoningen, en genoemde woningen namens de Gemeente Amsterdam overneemt, wordt daarmee veel wind uit de zeilen van de kraakbeweging genomen. De verkrotte, gekraakte woningen worden nu grotendeels afgebroken en vervangen door woningbouwverenigingen geëxploiteerde nieuwbouw. De links politieke onderbouwing in het kraken (‘bestrijding van speculanten’) vervalt nu. Wat overblijft zijn de ouderwetse, voor velen minder aansprekende acties tegen te hoge huren – nu gevraagd door woningbouwverenigingen – zoals ze in de jaren twintig en dertig ook al door de C.P.N. gevoerd werden. Weliswaar worden ook nog wel incidenteel nieuwe woningen van woningbouwverenigingen gekraakt, met als argument algemene strijd tegen het establishement, maar de rond de kraakbeweging gevormde linkse totaaloppositie verliest duidelijk sterk aan momentum in de buurt. Het kraakcafé weet het nog tot 1989 uit te houden, maar staat dan inmiddels vooral bekend als een plek waar je goedkope drank kunt krijgen (vandaar ook de korte tijd gevoerde naam ‘Café Buiten Westen’). Weliswaar bieden de anti-kernwapenbeweging en enige vakbondacties begin jaren tachtig nog enige natuurlijke binding tussen kraakbeweging en buurtbewoners, maar de in de buurt overblijvende beweging begint nu snel te radicaliseren en in kleinere kernen uiteen te vallen. Het wordt steeds normaler geweld tegen de – ontruimende – politie te gebruiken. Dat geweld wordt door de beweging nu ook gebruikt tegen politieke tegenstanders. Zo wordt burgemeester Ed van Tijn door krakers bespuugd en min of meer fysiek de Staatsliedenbuurt uitgezet in 1984, en verliest de echtgenote van Centrumpartijvoorzitter Janmaat in maart 1986 in Kedichem een been bij een aanslag met een brandbom. Een bijzondere band met de Indische Buurt zou mogelijk de zogenaamde Revolutionaire Anti-Racistische Actie hebben, ook wel RaRa genaamd. Deze groep, die zich als tegenstander van de Zuid Afrikaanse apartheidsstaat naar haar
342
achterban legitimeert, pleegt vanaf 1985 aanslagen met brandbommen op de Makro, die zich uiteindelijk uit Zuid Afrika terugtrekt. RaRa richt zich ook tegen de Shell. Hierbij worden fosforbommen gebruikt. Op de woningen van de Amsterdamse burgemeester van Tijn en staatssccretaris Kosto worden bomaanslagen gepleegd. Volgens onbevestigde geruchten zou Wijnand Duyvendak bij de activiteiten van RaRa betrokken zijn geweest en ook de in de buurt zeer actieve Hans Krikke (Dagboek van een RaRa-terrorist). Duyvendak trad in 2008 af als kamerlid van GroenLinks weliswaar af wegens deze beschuldigingen, maar ontkent zijn betrokkenheid volledig. Volgens onbevestigde inlichtingen zouden overigens meer activistische Indische Buurtbewoners bij de RaRa-aanslagen, met name op die op de Macro Duivendrecht, betrokken zijn geweest. Vanaf halverwege jaren negentig wordt het, met name na de opheffing van het Platform tegen Racisme en Fascisme in Amsterdam-Oost (opgericht vanuit Krisiscomité Oost, 1989) in 1997, stiller wat betreft de linkse actie in de Indische Buurt. Dit Platform kent enige bekendheid in de buurt onder ander vanwege het feit dat ze het opneemt voor de Turkse Ulu Camii moskee, wanneer het gebouw aan de Zeeburgerdijk waar deze gemeenschap in samenkomt, op de nominatie staat gesloopt te worden. Enige activisten uit deze en de Vierde Internationale hoek (Peter Posthumus, Jan Müter, Ron Haleber) trachten nog aansluitend de stadsdeelpolitiek te beïnvloeden via Lokaal Belang Zeeburg (1998-2002, met als lijsttrekker voormalig PvdA-raadslid Mustafa Ustalar, die vanwege veel Turkse stemmen als eenmansfractie in de raad gekozen wordt), er zijn nog een paar kraakpanden over, een weggeefwinkel, er wordt nog wat tegen incidenteel opduikende rechtse actievoerders opgetreden – die o.a. de vestiging van pedofielentijdschrift Martijn aan de Minahassastraat komen belegeren. Een allerlaatste wapenfeit lijkt de uitgave van Huurdersvereniging Oost en Spekulatie Onderzoeks Kollectief in 2010 van de kritische brochure In de lift. Een kritisch perspectief op de gentrificatie van de Amsterdamse Indische Buurt (auteurs Ayelt de Wit en Adam Flintoff). Na het definitief worden van de anti-kraakwet in 2010 lijkt vandaag de dag weinig sprake meer van zichtbaar revolutionair elan in de Indische Buurt. De tijden lijken daarmee veranderd.
Familiedrama leidt tot hamermoord Op 31 augustus 1977 vermoordt de 17-jarige Willem S. in de Indische Buurt, op aanstoken van zijn 34-jarig minnares Door S., haar echtgenoot, de 38-jarige uit Italie afkomstige Luigi (Dino) Radice. De echtelieden hebben zes kinderen in huis. De 17-jarige Willem brengt Dino met een aantal slagen met een klauwhamer om het leven. Dit gebeurt in de buurwoning van de 19-jarige vriendin van Door, Hennie S., die tijdens de moord de bandrecorder hard zet om daarmee eventuele
343
kreten van het slachtoffer te smoren. Dit blijkt echter niet nodig. Willem verbrijzelt met een enkele klap de schedel van Dino. Naast genoemde verdachten is nog het 17-jarige buurmeisje Diana P. bij de moord aanwezig. De achtergrond van de moord, zo blijkt bij de rechtzaak, is het volstrekt onberekenbare gedrag van Radice, die door zijn behandelend arts als manisch-depressief en zeer agressief wordt beschreven. Bovendien respecteert Dino de echtelijke trouw op geen enkele wijze meer, slikt hij allerlei soorten pillen en gebruikt veel drank. Het huwelijksleven is daardoor in een hel veranderd. Zo maakt Dino het op dat moment 16-jarige buurmeisje Diana P. zwanger. Het kind wordt uiteindelijk in het huisgezin van Door en Dino opgenomen. Na een afranseling door Dino in mei 1977 trekt Door ten einde raad bij haar buurvrouw Hennie in en krijgt daar op termijn een relatie met de 17-jarige Willem. Langzaam begint nu het moordplan te rijpen. Het lijk van Luigi wordt na de moord door het viertal met een stuk beton verzwaard en met een zak over het hoofd in het Amsterdam – Rijnkanaal geworpen. Hieruit wordt het later door de politie opgedregd. Door S. wordt uiteindelijk tot drie jaar veroordeeld. Hennie S. krijgt twee jaar cel. Willem S. en en Diana P. komen in een gesloten inrichting terecht; Diana krijgt daarbij onvoorwaardelijke T.B.R.
Heroine Op dinsdagnacht 6 september 1977 wordt de 18-jarige Ingrid Deen door haar vriend naar haar werk gebracht, maar zal nooit meer thuiskomen. Later in die nacht wordt haar gedeeltelijk ontklede lichaam op de rijweg van de Nieuwpoortkade in Amsterdam West aangetroffen. Ingrid is door wurging – vermoedelijk in een auto – om het leven gekomen. Ingrid woont met haar vriend, die tevens haar beschermer is, op de Insulindeweg. In beider levensonderhoud voorziet zij door tegen betaling sexuele diensten aan te bieden. Zo ‘ tippelt’ ze op de Utrechtsestraat, bij het Amstelveld. Het is deze lokatie waar haar beschermer haar de betreffende nacht ook heeft afgezet. Ingrid en haar vriend hebben 600 gulden per dag nodig voor hun heroineverslaving. Hiervoor werkt Ingrid praktisch dag en nacht. De moeder van Ingrid meldt in een interview aan de Telegraaf dat Ingrid altijd al een gemakkelijk te beinvloeden, ongelukkig meisje geweest was. Ze loopt al vroeg van huis weg en komt op jeugdige leeftijd in aanraking met de kinderpolitie. Collega’s van Ingrid geven aan dat het meisje in hun beleving eigenlijk helemaal niet in de prostitutiewereld thuis hoorde. Ze was daarvoor veel te aardig en te lief. Het was echter de heroineverslaving en de zorg voor haar vriend die haar het leven deden instappen als laatste redmiddel om beider hoofd boven water te houden.
344
” Zij had wel eens buien”, filosofeert Ingrid’s moeder, “dat zij met alles wilde breken. Dan kwam zij met een taxi voorrijden en gilde beneden op straat: mamma ik houd zoveel van je, ga je alsjeblieft met mij mee, zodat iedereen het horen kon. Wij hadden dan hele diepzinnige gesprekken over het geloof en alles leek dan weer goed te komen. Maar daarna was zij toch weer te slap en kon ze geen weerstand bieden aan het buitensporige leven dat zij leidde.” Op 6 december 1977 meldt zich bij de politie in zijn woonplaats Utrecht de 38-jarige Richard de J. Hij hangt een verward verhaal op dat hij een prostituee met een donkere huidskleur heeft vermoord. De J., wiens verhaal rammelt, wordt door Utrechtse rechercheurs in verband gebracht met de moord op Ingrid Been en overgedragen aan de Amsterdamse politie. Al gauw komt het tot een bekentenis. Richard de J. verklaart hierbij Been te hebben vermoord uit algemene haat voor het vrouwelijke geslacht. Na een breuk met zijn vriendin was hij gaan ‘ zwerven’ en een frequente bezoeker van de Utrechtsestraat geworden. Als laatste klant van Ingrid zou hij in een woedeaanval tot moord zijn gekomen. Op spectaculaire wijze trekt Richard de J. echter enige dagen later zijn bekentenis weer in. Hij beweert nu het hele verhaal te hebben verzonnen vanuit de wens om in een psychiatrische inrichting te worden opgenomen. De rechter-commisaris laat direct een onderzoek doen naar de geestesvermogens van de man. De J. verdwijnt hierbij langzaam maar zeker als verdachte naar de achtergrond. Door de politie wordt nu als hypothese een verband gelegd tussen de moord op Ingrid en de moord op de 20-jarige Thea Huisman, die begin januari 1978 gewurgd wordt gevonden onder een viaduct te Zwanenburg. Thea woont met haar beschermer inde Palembangstraat, is ook verslaafd aan heroine en werkt ook vanaf de Utrechtsestraat. Beide meisjes zouden vriendinnen geweest zijn, aldus een Duitse helderziende genaamd Peter Hurkos die plotseling opduikt in TV-Prive van Henk van der Meijden, en beiden zijn door een Duitser vermoord. De meisjes zouden, adus de beweringen van de paragnost, betrokken zijn geweest bij heroinehandel. Begin jaren tachtig wordt de Haagse sexclubportier en seriemoordenaar Koos Hertogs nog gezien als mogelijke verdachte van de moord op Ingrid. In juli 1983 meldt zich uit eigener beweging nog een nieuwe verdachte, de 27-jarige Amsterdammer P.J.M. Helaas verliezen wij hier de sporen in de geschiedenis en houden ons aanbevolen voor de afloop van dit verhaal.
Anarchistisch Nonnen Front Op Ceramplein 32 is vanaf 1978 tot 1988 het Anarchistisch Nonnen Front gevestigd, zoals het Ursulinenklooster door buurtbewoners liefkozend genoemd
345
wordt. De Ursulinen van Bergen, waaronder de geliefde zusters Stan(islaus) en Gerarda, kraken in 1978 de leegstaande woning, die op dat moment in handen is van projectontwikkelaar Gerard Bakker en later door de woningbouwvereniging wordt overgenomen, en proberen zich zo dienstbaar mogelijk aan de buurt te maken. Ze werken onder de mensen van de vierde wereld, mensen die altijd in de hoek getrapt worden, naar wie niemand luistert, die van huisuit zo weinig hebben meegekregen dat ze altijd in de ellende zitten. Naast dit vierde wereld-werk volgens de methode van de Franse pere Joseph geeft de een taallessen, de ander zette naaicursussen op, een derde leidt een kinderdansgroep. Straatbibliotheekwerk, bewegingstherapie voor volwassenen, vredeswerk en nog veel meer ondernemen de zusters. Een van het richtte het SAN op, waarbinnen veel van die activiteiten worden uitgeoefend; SAN staat voor Surinamers, Antillianen, Nederlanders. In 1988 verhuizen de zusters naar de Walenkampstraat, waar ze nog tot 1998 gevestigd blijven. De Zusters Ursulinen van Bergen zijn niet de enige kloosterlingen die in de Indische Buurt actief zijn. Zo is er een kleine communiteit op de Roomtuintjes, van waaruit Broeder Avellinus Jansen (Broeder van Maastricht) en Gerardus Majelluspastor Leo Nederstigt in de Indische Buurt opereren. De eerste kloostervestiging in de Indische Buurt is het zusterhuis Sint Theresia aan Obiplein 4, onderdeel van het ‘Roomse blok’ op het Ambonplein. Hier zijn sinds 1926 Zusters van de Voorzienigheid gevestigd. De Zusters van de Voorzieningheid werden in 1852 door pastoor Hesseveld en Maria Stroot/Moeder Theresia aan de Lauriersgracht opgericht onder de naam Arme Zusters van het Goddelijk Kind. De Zusters in de Indische Buurt zijn vooral aangesteld voor het beheren van de drie Pastoor Hesseveld-scholen en doen ook aan kleuter- en peuteropvang. Aantallen zijn niet precies bekend, maar in 1951 zijn er nog minstens tien in habijt geklede kloosterzusters regelmatig in de buurt waar te nemen. De Zusters van de Voorzieningheid zullen uiteindelijk in 1982 de buurt verlaten.
De pyromaan van de Soembawastraat In de Soerabajastraat woont in 1978 een 27-jarige, zware pyromaan. De man, H. van der H., is al meerdere malen in aanraking met de politie geweest, onder andere vanwege een door hem gestichte brand in Dordrecht. Op maandagavond 3 juli 1978 wordt het H. weer te machtig en hij gaat de straat op. Om 23 uur slaagt hij er in een pand in de Soerabajastraat te doen ontvlammen door brandende kranten door de brievenbus te steken. Aangezien de pyromaan na zijn daad direct de politie belt om uitgebreid verslag van zijn inspanningen te doen, weet de met spoed optredende brandweer hier de schade te beperken.
346
De brandstichter uit de Soerabajastraat is zelf inmiddels al weer verder getrokken naar het Ceramplein en weet ook hier met dezelfde methode een pand in brand te krijgen, dit wapenfeit eveneens direct aan de politie meldend. Ook hier wordt door acuraat brandweeroptreden erger voorkomen. De derde poging, die om kwart voor 12 wordt ondernomen aan de Semarangstraat, is echter helaas succesvoller. Een renovatiepand met bewoning op de bovenste verdieping, brandt volledig uit. Een aantal Marokkaanse en Turkse bewoners weet het pand nog te verlaten, met uitzondering van één van hen, de 29-jarige Omar Acherat , die in de vlammen omkomt. De pyromaan van de Soembawastraat wordt kort hierop gearresteerd en opgesloten in bureau IJtunnel. Veertien mensen – allen gastarbeiders – zijn dakloos geworden. In in de buurt is grote consternatie over het gebeurde.
De buurtwinkel In september 1980 wordt het voormalig meubelpaleis van Kronenburg B.V., op de hoek van de Molukkenstraat (nr. 74) en de Eerste Ajehstraat, gekraakt. Hier vestigt zich de zogenaamde ‘buurtwinkel’, een actiecentrum voortkomend uit de alternatief-linkse beweging in de Indische Buurt en het door de Werkgroep Wonen – oorspronkelijk verbonden aan het wijkcentrum en voortkomend uit de door de C.P.N. opgerichte huurdersvereniging – opgericht ‘Buurtoverleg’. Het actiecentrum richt zich met name op het organiseren van verzet tegen het slopen van oudbouw en realiseren van nieuwbouw in de Indische Buurt. De term ‘buurtwinkel’ is op dat moment populair in heel Nederland – met name omgeving Rotterdam – voor alternatieve wijkwerkgroepen in verloederende stedelijke omgevingen, die zich – behalve op de eigen wijk – richten op acties tegen de Neutronenbom, voor de Sandinisten in Nicaragua, tegen het Apartheidsregime, het geven van taalles aan buitenlanders etc. etc.. De buurtwinkel aan Molukkenstraat 74 – waar niet allerlei actiegroepen maar ook diverse welzijnsinstelling zich vestigen – richt daarbij ook een creche op. Er bestaat bij de buurtwinkel met name een kritische houding ten opzichte van het concurrerende traditionele welzijnswerk, dat vanuit het wijkcentrum in de Borneostraat plaatsvindt. Zo wordt zelfs een alternatieve Tong Tong [Noot: de Tong Tong is het wijkkrantje dat door het Wijkcentrum wordt uitgegeven] door de buurtwinkel uitgebracht. Als relatieve triomf wordt gevierd dat mede door inzet van het Buurtoverleg in 1982 door de Gemeente Amsterdam besloten wordt voor de Indische Buurt vooral te kiezen voor zoveel mogelijk sociale woningbouw en zo weinig mogelijk koopwoningen. Hierop zal overigens – na ervaren verder doorzettende sociale achteruitgang van de buurt (met name toename misdaadcijfers en ervaren onveiligheid) – onder stadsdeelvoorzitter Tjeerd Herrema in een latere fase weer worden teruggekomen.
347
De Buurtwinkel is echter geen lang zelfstandig leven beschoren – nadat de Gemeente in 1982 heeft aangeboden tot legalisatie over te gaan indien de buurtwinkel bereid is een redelijke huur te betalen, en deze zich hier niet toe in staat acht, staat ontruiming op het programma – en fuseert al vrij spoedig weer met het eerder bekritiseerde wijkcentrum, waar men al in de direct op de fusie voorafgaande periode veel bestuursinvloed heeft verworven. Samen trekken de gefuseerde organisaties – onder de naam Wijkopbouworgaan – in een nieuw pand: het oude zusterhuis van de Gerardus Majellakerk aan Obiplein 4.
Kraakgroep Indische Buurt In 1977 koopt makelaar Gerard W. Bakker ruim 700, meest verkrotte woningen in de Indische Buurt op. Hij is van plan deze woningen te slopen en er voor in de plaats koopwoningen te bouwen. Dit leidt tot grote onrust in de buurt. Er worden diverse acties op touw gezet om de plannen te dwarsbomen, waaronder een bijeenkomst dinsdagavond 14 juni 1977 op het Ambonplein, waarop 750 handtekeningen verzameld worden die aan de verantwoordelijk wethouder De Cloe zullen worden aangeboden. De Huurdersvereniging Indische Buurt, de Kraakgroep Indische Buurt, de CPN Indische Buurt, het Wijkopbouworgaan, de Onderwijswerkgroep, de Rooms-Katholieke parochie Gerardus Majella, de PPR, de PSP en maar liefst 28 andere organisaties organiseren bovendien samen op 15 april 1978 een actiedag vanuit het Bavohuis tegen de plannen. Het gaat op dat moment slecht met de Indische Buurt. Wegens verkrotting zijn zeer veel woningen dichtgetimmerd. Het aantal bewoners van de buurt is in acht jaar tijd bijna met een derde verminderd en de leefbaarheid is sterk achteruit gegaan. Het verzet tegen de nieuwbouwplannen van Bakker is echter groot. In mei 1978 wordt door Kraakgroep Indische Buurt een groot blok woningen ‘gevorderd’ aan de Makassarstraat. In juli 1978 vordert Kraakgroep Indische Buurt met een gezelschap van ongeveer 35 mensen 6 woningen aan de Sumatrastraat. Een vergelijkbare vordering op een aantal woningen aan de Palembangstraat enige dagen later loopt minder goed af. De Kraakgroep, 50 man sterk nu, raakt slaags met de politie en delft het onderspit. Sommigen lopen een bloedneus op; een enkeling moet zijn voortanden missen. Er wordt dan ook een klacht ingediend bij het Klachtenbureau Politieoptreden. Begin 1979 neemt Kraakgroep Indische Buurt een aantal woningen in bezit op de hoek Insulindeweg – Soerabajastraat, in het bezit. De actie wordt gesteund door de Huurdersvereniging Indische Buurt, het Anti-Bakkercomité en het
348
Wijkopbouworgaan. De groep, die lange tijd in het pand blijft zitten, treedt later op als de Anti-Koopwoninggroep Indische Buurt. Bakker trekt uiteindelijk niet aan het langste eind, in zoverre dat al zijn woningen, al dan niet door onteigening, door de gemeente worden overgenomen. De gemeente sloopt de meeste panden – alhoewel ook een aantal ter opknapping aan woningbouwvereniging De Dageraad wordt overgedaan, wat tot protesten van de huurders leidt – laat weer huurwoningen bouwen en daarmee behoudt de buurt vooralsnog een relatief zeer hoog percentage woningwetwoningen. Aan de Zeeburgerstraat komt Bakker overigens wel tot het op vrij grote schaal bouwen van premie-koopwoningen. Door het arriveren van krakers op grote schaal is inmiddels de bevolkingssamenstelling van de buurt veranderd. In de jaren tachtig zet het kraken van woningen door. Ook wordt begin jaren tachtig wordt de zogenaamde 20-gulden-actie gevoerd. Bewoners van te slopen panden betalen – als actievorm – nog maar twintig gulden per maand, omdat in de wet staat dat dit de prijs is van een onbewoonbaar verklaarde woning. Op het Ceramplein voeren huurders waarvan de in eerste instantie te slopen woning toch is overgedaan aan De Dageraad, een 75-gulden actie. Zij betalen maar 75 gulden per maand aan huur, omdat dit de prijs is die volgens de wet gevraagd mag worden voor het tijdelijk verhuren van een sloopwoning. Bewoners van nieuwbouw (het stadsvernieuwingsdeel in het zuidelijk deel van de Indische Buurt, rond Ambonplein) voeren ook hun eigen actie. Zij weigeren de onroerend-goedbelasting te betalen. Opmerkelijk is het vervolg in de jaren tachtig en negentig. Alhoewel het percentage huurwoningen extreem hoog blijft en het aantal door de eigenaar bewoonde woningen – lees koopwoningen – extreem laag blijft (van 0,4% in 1970 tot 0,7% in 1990), verschuift het woningbezit zeer sterk van particuliere huiseigenaar naar gemeente en woningcorporatie (van 10,9% in 1970 naar 72,8% in 1990). Pas na het jaar 2000 worden op enige schaal de eerste, eerder door politiek en bevolking zo verworpen, nieuwe koopwoningen gebouwd in de Indische Buurt.
Enige kraakkranten Aan de hand van een aantal impressies uit diverse kraakkranten valt af te leiden dat de massale kraakbeweging slechts in de periode 1978-1981 op volle kracht was. Grootschalige sloop ten bate van nieuwbouw verdrijft veel krakers begin jaren tachtig uit de buurt.
349
Deze kraakkrant is van eind 1978. De redaktie lijkt in ieder geval te bestaan uit Ronald, die het blad opent met een kort redactioneel artikel, waarin o.a. “Het is geen grapje meer. Er worden mensen in elkaar geslagen door de politie.” Een zekere Liesbeth spreekt namens de kraakvrouwengroep over gevechten die ze op 23 november gevoerd hebben in de Kinkerbuurt met de politie. De filmgroep vertoont in Ons Huis aan de Zeeburgerdijk een film over het fascisme. Dan een bericht van Hans over de Makassarstraat 51-59. Dit pand is in mei 1978 gekraakt maar wordt met ontruiming bedreigd door de wettige eigenaar. Karin, Brigit, Tom, Hans en Fransje berichten over een dreigende sloop van Makassarstraat 3. Aangezien de eigenaar overweegt hier koopwoningen te laten neerzetten, is het tegengaan hiervan een actiepunt. Er is geen verwarming in het pand meer aanwezig. Tinus meldt over de Jongerenhuisvestingsclub, die inmiddels twee keer heeft vergaderd. Doelstelling is dat jongeren goede huisvesting krijgen in de komende nieuwbouw in de Indische Buurt. Dan een verslag van het groepje “horizontale verkoop en spekulatie”. Dit bestaat uit krakers Allard, Johan, Sjef en Wijnand. De laatste is de woordvoerder. Ze willen zich verzetten tegen horizontale verkoop, als politiek protest tegen het huisvestingsbeleid. “Op het moment lopen wij iedere dag de advertenties in verschillende kranten na om te zien of, en waar er in de indiese buurt huizen voor horizontale verkoop worden aangeboden. Voordat we akties tegen de horizontale verkoop in de buurt gaan ondernemen willen we nu eerst een beetje zicht krijgen op wat er op dit gebied hier in de buurt allemaal gebeurt: aantal panden, welke eigenaren enz. Is dit allemaal wat duidelijker dan denken we aan aktievormen als demonstratieve bezettingen en kraken.” Verder worden akties tegen speculanten voorbereid, in samenwerking met buurtopbouwwerker Arnold van Dam. Er bestaat een ‘anti-bakkergroepje’ in de buurt dat met name Gerard Bakker (‘natuurlijke vijand Bakker’) bestrijdt, aangezien deze koopwoningen wil bouwen. Het volgende artikel is ook van Wijnand, namens de groep spekulatie & horizontale verkoop. De groep zoekt krakers voor Insulindeweg 125-166 en Soerabajastraat 1 en 3. “Het belangrijkste is dat er in de buurt een steeds breder verzet komt tegen de bouw van premiekoopwoningen in dit blok door Bakker. Tijdens een vergadering van het “Bakkergroepje” uit onze buurt hebben de verschillende mensen die er waren afgesproken dat – als hun organisatie er achter staat – ze zich actief gaan verzetten tegen de koop van premiekoopwoningen. De huurdersvereniging gaat de mensen die er nog wonen organiseren, een gesprek met Scheafer voeren,
350
de rechtswinkel gaat de juridiese mogelijkheden uitzoeken en navragen hoe het met de bouwaanvragen van Bakker zit en, tenslotte, heb ik voorlopig toegezegd dat wij als kraakgroep er voor zullen zorgen dat deze hoek bewoond blijft. Het probleem is alleen dat er op het spreekuur erg weinig mensen zijn die geinteresseerd zijn in deze woningen. De meesten vinden het risiko te hoog, en zien op tegen een waarschijnlijk langdurige aktie tegen de premiekoopwoninen. Het is echter erg belangrijk dat deze woningen gekraakt worden. Spekulanten als Bakker mogen in onze buurt geen poot aan de grond krijgen. Vraag dus aan vrienden & bekenden of ze interesse hebben. […] Alle bewoners worden uitgeplaatst dus in juni – wanneer de laatste vertrekt – moeten er zo’n 45 etages gekraakt zijn. Zoveel krakers lijkt me perspectief te bieden. […] Het is juridies mogelijk de bouw van de koopwoningen minstens 2 jaar te vertragen.” Dan volgen de notulen (door Eus & Jaap) van de vergadering Kraakgroep Indiese Buurt van 21 november 1978. Hierbij zijn 38 krakers aanwezig, uit vele straten van de buurt afkomstig. De stand van zaken wordt besproken. Er wordt man/vrouwkracht gevraagd voor de juridiese groep, de plundergroep en de horizontale verkoop en speculatie groep. Er blijkt tevens een filmploeg te zijn. Aansluitend schrijven Gijsjan en Frans over de Kraakwinkel. Een gekraakte bakkerij in de Sumatrastraat gaat dienen als Kraakwinkel. Het volgende artikel is een grap: een zogenaamde brief van de provincie Noord-Holland waarin men verzocht wordt zich als uit kapitalisties oogpunt nutteloze bewoner bij het crematorium te melden. Willy schrijft een stuk over monogame relaties en emancipatie. Een open brief aan wethouder Jan Schaeffer van 9-11-78 volgt, ondertekend door Bewoners en kraakgroepen, naar aanleiding van de sloop van Sumatraplantsoen 17. Dan een brief van 17 november 1978 van voorpostambtenaar Jan Beerenhout aan de Kraakgroep Indiese Buurt, die op beleefde wijze om een nader gesprek verzoekt. Vervolgens een bericht van Yolanda, Joop, Hans, Mienk, Willem, Gerrit en Liesbeth over het interne contacten groepje. Het blijkt dat het buurtoverleg aan de kraakgroep heeft gevraagd om eens aan te geven wat nu precies de doelstellingen zijn. Dat blijkt in een eerste stuk niet goed gelukt te zijn. Dit stuk is toegevoegd en besluit deze kraakkrant, die in totaal 23 pagina’s kent. Deze kraakkrant is evenals de vorige gestencild, maar is grafischer vormgegeven, met o.a. blauw gestencilde pagina’s. Deze kraakkrant is van eind november 1979 en begint met een oproep deel te nemen aan de blokkade van de Grote Keyser. Het redaksioneel artikel wordt ondertekend door Niko, die student blijkt te zijn. Vervolgens notulen (door Frank) van de algemene vergadering van 13 november ‘in de huiskamer’. Er zijn ongeveer 20
351
mensen. Inhoud als volgt: op 23 november 1979 een feest vanwege het feit dat Bakker de buurt uit is. Er is muziek, kabaret, een tentoonstelling en de presentatie van een nieuwe brochure tegen koopwoning. Er blijkt een bakfiets aangeschaft voor wie hem nodig heeft. De horizontale verkoop en spekulatiegroep lijkt na het succes tegen Bakker wat stil te zijn gevallen, blijkt uit de mededelingen van Gerrit. Het blijkt dat er krakers van de kraakgroep Indiese buurt zijn die gekraakte etages voor hoge prijzen aan anderen overdragen. Ook worden gekraakte etages door krakers verhuurd. Er schijnt hier weinig tegen te doen te zijn. Er wordt ondersteuning gevraagd voor het tegengaan van de ontruiming Weteringschans en van de Grote Keyser. Het Kraakcentrum op Baweanstraat 5 heeft fl. 250 nodig om de boel op te knappen. Te ontruimen krakers op het blok Insulindeweg/Soerabajastraat eisen bij ontruiming herhuisvesting door de gemeente. Er blijken woningen buiten de kraakgroep om te worden gekraakt. Dit waren de notulen. Dan een artikel van Jolanda over stadsvernieuwing en buurtorganisatie in de Indiese Buurt. De buurt moet het demokratiese recht op inspraak krijgen. Wonen en werken moeten niet langer gescheiden worden. “ Het lijkt me daarom noodzakelijk om met de andere belanghebbenden vanuit een gezamenlijke visie aksie te voeren tegen die scheiding, die de bewoners verdeeld, terwijl ze in de toekomstige Indiese Buurt willen wonen EN werken (dat geldt voor de meeste vrouwen!) EN van winkels, scholen, openbare gebouwen en vervoersmiddelen gebruik maken. Er bestaan plannen in een vrouwengroep dit aan te pakken.” In het volgende artikel verontschuldigen Jolanda en Leo zich dat afgelopen zondag het ontbijt/de lunch in de huiskamer niet doorgingen. Daarna een niet ondertekend artikel over herhuisvesting voor krakers, onder het motto “Wachten op Sinterklaas of help yourself?”. Een aantal panden is nog bezet tot nader order, maar een aantal panden gaat ontruimd worden (slechte bouwtegniese staat). Uiterlijk moeten de meeste er zomer 1981 uit zijn. Waar moeten die heen? Studenten kunnen weer naar de studentenflat, maar voor anderen zijn er steeds minder te kraken panden over. “Alle oplossingen komen neer op schijnoplossingen. Ieder voor zich en Van Agt voor ons allen!” Waar naar gestreefd moet worden is om het slopen te beletten. Slopers zijn omkoopbaar voor bijvoorbeeld fl. 200 (prijs was eerst fl. 50, maar is gestegen). Het is ook mogelijk je met geweld te verzetten tegen een sloop, maar dat gaat niet altijd goed. “Ik herinner me een etage op de Bonistraat. Zo’n dertig krakers, woedende slopers, twee busjes agenten en tot slot een zwaar geruineerde woning. Dat liep niet goed af. Soms loopt het wel goed af. Sommige krakers kunnen dat heel goed. Dreiging, intimidatie en de juiste dingen zeggen. Moeten we meegaan met het omkopen van slopers of moeten we de slopers, huurder en inspekteur te verstaan geven dat ze moeten opsodemieteren. Zo niet dan worden ze de trap afgelazerd!” Volgt een brief van voorpostambtenaar Jan Beerenhout, met de vraag of de krakers van de Bakkerpanden inderdaad alleen willen vertrekken als ze andere huisvesting krijgen. Dan een korte impressie van student Joost. Een artikel van Niko: Anders kraken in de indiese buurt. Dat is zo slecht gestencild dat het nauwelijks leesbaar is. Niko geeft een korte geschiedenis van het kraken in de Indiese buurt, waarbij hij kort de acties voor 1978 behandeld, die kleinschaliger waren.
352
“Als woningen in het kader van de stadsvernieuwing moesten worden gesloopt werd men geruisloos ontruimd. Dat geldt bijv. voor het blok tegenover het postkantoor aan de Insulindeweg/Sumatrastr. Her en der heb ik gevraagd wat er met de krakers is gebeurd. Tot nu toe nooit meer gehoord dat zij zijn vertrokken. Misschien hebben ze elders gekraakt. De nieuwbouw is daar bijna klaar. GROTERE AKSIES Via enkele krakers van het eerste uur nam het kraken grotere vormen aan. Begin ’78 werd de Baweanstr. gekraakt. Dit was de eerste grote aksie. Etage voor etage werd bewoonbaar gemaakt en een aksiesentrum werd een feit. Begin maart ’78 volgde de Soembawastr. Deze mensen hadden eerst een pand op de hoek Preangerstr./Bataviastr. gekraakt maar moeste daar weer uit. Tot op de dag van vandaag is dat een open gat. Op de buurtaksiedag van 15 april ’78 volgde de Bonistraat. Ergaat een verhaal dat op het moment van de kraak een fanfare door de straat liep. Misschien iets voor een volgende aksie? Op 13 mei ’78 werd de Makassarstr. gekraakt, in een keer vijf panden. Aksies werden groter. De grootste klapper volgde op 3 juni ’78 toen op 3 plaatseb gelijkertijd werd gekraakt. De Minahassastr., Boeroestr. en Riouwstr. betekenden een forse uitbreiding van het aantal krakers. Op 1 juli volgde de Sumatrastr. ten hoogte van de Palembangstr. Op 3 juli volgde het gevecht met de politie om 3 etages op de Palembangstr. De agenten werden op het nippertje teruggeroepen en kregen bovendien nog een proces van ons. Half aug. ’78 werd de hoek Sumatra/palembangstr. gekraakt. Op een zaterdagochtend eind aug. volgde de Preangerstr. In dec. ’78 begon de strijd tegen Bakker kronkrete gestalte aan te nemen. In bittere kou werden de woningen op de hoek Insulinde/Soerabajastr. gekraakt. De andere etages volgden in het voorjaar. In de zomer van ’79 volgde als andere grote klapper 7 panden aan de madurastr. Dit wat betreft de grotere aksies. Op kleinere schaal zijn er ook talloze etages gekraakt. Soms vanuit de kraakgroep maar ook door anderen. Over de losse etages wil ik iets meer vertellen. DE KLEINE KRAKER Over de grotere aksies en panden waarbij meer etages in een keer werden gekraakt is informasie makkelijk te verzamelen. Over de etages die op eigen houtje, door partikulieren, “wilde krakers” of mensen van de I.B. kraakgroep zijn gekraakt is veel minder bekend. Toch is men vooral de laatste tijd op “losse etages” aangewezen. Grote, dicht gespijkerde panden zijn er niet meer. Er zijn nog wel enkele panden maar die worden binnen 6 a 9 maanden gesloopt. Het loont de moeite niet deze woningen op te knappen, tenzij de woningzoekenden ook tot deze wanhoopsdaad worden gedreven. […] DISKUSSIE Momenteel is er in de kraakgroep een diskussie gaande over uitbreiding en/of verlegging van aksies mbt. de woningnood. Er is een doe-groep opgericht. Ook in de A.V. spreekt men over het
353
kraken van GDH [Gemeentelijke Dienst Herhuisvesting, red] etages, horizontaal gesplitste woningen, spekulatiepanden, kantoren, bedrijfsgebouwen en gebiedsuitbreiding. Ook wordt gedacht over hoe de gemeente te dwingen meer huurwoningen te bouwen. […] Hoe kunnen we in de Indiese Buurt […] het woonbestand zo groot mogelijk houden en zorgen dat de woningen die er zijn zo lang en optimaal mogelijk gebruikt worden? Een deel van dit probleem is het vroegtijdig slopen van de later te slopen huizen. Hierop wil ik ingaan. OMKOOPSCHANDALEN? Bewoners die uitgeplaatst worden moeten hun woning “Spijkervrij” opleveren, krijgen dan definitief F 3500,- verhuiskostenverg. en de slopers maken de woning onbewoonbaar, onder toeziend oog van de inspekteur van ’t grondbedrijf, bouw- en woningtoezicht of partikulier. […] Kortom wat kun je gaan doen? In elk geval: Met elkaar erover praten, standpunten innemen en uitwerken van aksieplannen. Ik vind dat in elk blok de diskussie over herhuisvesting van krakers moet worden opgehaald. Daarnaast en tegelijkertij de diskussie op buurtnivo aangaan, resulteren in aksieplannen. Aldus Niko. Een volgend artikel belicht hoe een aantal krakers het pand Sumatrastraat 119-III wisten te verdedigen tegen slopers en inspekteur, die uiteindelijk afdropen. Op de volgende pagina een Bakkerlied, op de melodie van Het land van Maas en Waal, met als tekst (Bernhard en Nico): Refr. onder de blauwe hemel, in de indiese buurt wil Bakker huizen bouwen die niet kunnen worden verhuurd daar komen uit de grond gestampt aksie groepen aan Bakkerhuizen willen ze niet, die moeten van de baan en we plakken en we schrijven en we kladden allemaal want Bakker moet de buurt uit en juist dat zien we allemaal
1) in onze buurt zijn de huizen slecht we moeten nieuwe hebben en dat is ook zeer terecht maar daar zijn spekulanten, die ruiken er veel geld zij kopen ouwe krotten op en ruimen dan het veld
2) in onze buurt zijn de mensen niet dom ze kunnen ’t niet betalen en weten ook waarom ze gaan organiseren en sluiten zich aaneen er komt een anti-Bakkergroep die vecht met iedereen
3) in onze buurt zijn de mensen aan de gang ze kraken bakkerpanden en zijn voor niemand bang de buurt maakt een bouwplan, trekt Schaefer aan z’n vest er wordt nog wat bedisseld, geld doet wel de rest
354
4) in onze buurt vieren wij nu feest de strijd is gewonnen en Bakker is geweest tot slot van dit liedje, nog even de moraal aksie voeren helpt wel eens en uit is het verhaal
Refr. En onder de blauwe hemel, in de Indiese Buurt Wil Bakker huizen bouwen die niet kunnen worden verhuurd Daar komen uit de grond gestampt aksie groepen aan Bakkerhuizen willen ze niet, die moeten van de baan En we plakken en we schrijven en we kladden allemaal want Bakker is de buurt uit en juist dat zien we allemaal Na het Bakkerlied volgt de agenda. Er blijkt eens per twee weken te worden vergaderd, op de Bankastraat. De redactievergaderingen vinden op Soembawastraat 5 plaats. Een aankondiging van een Albanese speelfilm door Cineclub Vrijheidsfilms. De film wordt verkondigd in het kader van 35 jaar bevrijding van Albanie. Een verslag van Joost die met een aantal krakers uit de Indiese buurt aan een bezetting in Utrecht heeft deelgenomen en die voor het eerst in zijn leven in een politiecel terechtkomt. Tenslotte een gekopieerd artikel uit het Parool over huisvesting. In totaal 26 pp. In deze kraakkrant van 27 september 1980 valt te lezen dat men er nu naar streeft iedere week een krant uit te brengen. Tinus, Julia, Harry en Brigit ondertekenen het redaktioneeltje. Activiteiten dreigen in het slop te raken. Er blijkt een nieuwe redactie van de kraakkrant te zijn, die een tijdje geleden is stilgevallen. De kraakkrant wordt in de huiskamer gemaakt. Het is de bedoeling vooral losse stukken en pamfletten uit de buurt te bundelen en te verspreiden. De kraakkrant begint met twee discussiestukken afkomstig uit de Staatsliedenbuurt, met een analyse van de ontruiming van de Prins Hendrikade. Er onstonden hierbij onderlinge gevechten tussen de krakers: er komt een steeds duidelijkere scheiding tussen radicalen die geweld willen gebruiken en niet-radicalen
355
die dat niet willen. Dan een stuk uit De Pijp, overgenomen uit Krakend Zuid, ook over genoemde groeiende splitsing in de kraakbeweging. Dan een eigen stuk van de Kraakkrant Indiese Buurt: 10 vragen over de buurtwinkel. Deze blijkt enkele weken gekraakt te zijn. Het opbouwwerk blijkt de aanzet te hebben gegeven, aldus de geinterviewde Nico: “Het is niet precies aan te geven hoe het allemaal precies is gegaan. Bij het opbouwwerk was allang het besef door gedrongen, dat er in de buurt een tekort is aan ruimte voor de verschillende groepen. Boven dien was er behoefte aan 1 centrale plaats voor een betere koordinatie van de verschillende aktiviteiten. Ook in de kraakgroep waren er mensen ervan overtuigd, na enkele frustraties van de afgelopen jaren, dat het goed voor de buurt zou zijn, dat er een grote ruimte zou komen. Toen het voormalig meubelpaleis leegstond hadden deze mensen elkaar snel gevonden. […] De voorbereiding heeft een paar maanden geduurd. Het was niet enkelde kraak alleen. Voor een dergelijk projekt zou er een basis moeten komen. Dit betekende dat er met de groepen in de buurt gepraat moest worden. Zij moesten er achter gaan staan. Omdat de basis nog niet groot genoeg was moest een paar keer uitgesteld worden. Op laatst is het een week vervroegd. Omdat de aannemer de borden reeds had geplaatst. […] Er zijn groepen die hier hun vaste stek hebben gevonden voor hun aktiviteiten. Opbouwwerk, Tong-Tong, huurdersvereniging kraakspreekuren kinderopvang. Andere groepen maken groepen maken gebruik van de ruimte voor vergaderingen of andere dingen. Dzee zijn bewonersgroepen, het vrouwengezondheidscentrum, Arag, werkgroep buitenlanders. Bovendien gebruiken de groepen de ramen als mededelingenbord en informatiebord. […] Buiten krakers zijn we ook buurtbewoners. Je merkt het best wel op vergaderingen, waar oudere buurtbewiners bijzitten. Onze manier van vergaderen wijkt nogal af. Dit heeft te maken met verschil van denken over hoe een organisatie in elkaar zit. Dat er zoveel krakers zich met de buurtwinkel bemoeien heeft wel degelijk te maken dat je al georganiseerd bent. Veel mensen zijn actief geworden na een bewustmakingsproces wat via de kraakbeweging gestalte heeft gelregen. Het besef dat kraken nauw verwant is met de buurtproblematiek zorgt ervoor dat krakers zich gaan inzetten voor buurtaktiviteiten. Een kleine groep krakers steekt op het moment veel energie in het opzetten van de buurtwinkel. Dit gaat ten koste van hun aktiviteiten in de kraakgroep. Als de zaak hier gestabiliseerd is zal dat wel weer recht trekken.” Na dit interview een artikel over kinderopvang door Karin en Mirjam. Dit wordt ook door de buurtwinkel georganiseerd. Een vergaderverslag van de kraakgroep IB van 16 september 1980 door Julia. Hierin onder andere iets over stedelijke contacten,de nieuwe opstart van de kraakkrant IB en over het feit dat een aantal krakers zich zelf nu als speculant opstelt: etages worden verhuurd tegen commerciele prijzen en zeer hoge overnamesommen worden gevraagd. De kraakbeweging kan hier helaas niets tegen doen; illegalen die deze woningen betrekken zijn hiervan de dupe. Het kraakspreekuur is verhuist van Baweanstraat 5 naar de buurtwinkel: hier kan dus voortaan gewoond worden. Het blok aan de Insulindeweg waarin de huiskamer zich bevindt, blijkt te worden gesloopt. Actiegroep ‘Kampong’ verzet zich hiertegen en eist verder herhuisvesting. De splitsing tussen de radicalen en niet-radicalen levert steeds meer onrust op, ook
356
omdat al dan niet radicale groepen namens de hele Amsterdamse kraakbeweging spreken. Tot zover de notulen. Verder verdwijnen er steeds meer gereedschappen van de kraakbeweging: graag terugbrengen, aldus een korte mededeling van Willem. Dan een artikel van Judit over de acties die gericht zijn op het sluiten van De Vergulde Driehoek, het terrein tussen Oosterringdijk, Kruislaan en Molukkenstraat. Er wordt hier met radioactief materiaal gewerkt. De Anti-Radio-Activiteits-Groep (ARAG) heeft handtekeningen opgehaald. De Vergulde Driehoek draagt in feite bij aan de ontwikkeling van kernenergie en kernwapens en moet dus dicht! Dit nummer van de kraakkrant Indiese Buurt sluit af met een oproep van de Dodewaard groep indische buurt die een vergadering in de buurtwinkel aankondigen. In deze kraakkrant van 19 december 1980 is de sfeer somber. De Kampong gaat ontruimd worden, blijkt uit het redactioneel voorwoord van Tinus. Er komt geen herhuisvesting voor de krakers, die niet weten waar ze naartoe moeten. “Voor velen onder ons is het afgelopen jaar een bijzonder jaar geweest. Er is zoveel gebeurd, dat dit bij mensen veel veranderingen in hun eigen leven veroorzaakt. Mensen die vorig jaar in hart ennieren pacifist waren en tegen iedere vorm van geweld waren, die nu soms tot hun eigen verbazing stenen het liefst zo best mogelijk gemikt zien.” Het eerste artikel is een verslag van Wiebe, in verband met een protest tegen de ontruiming van Kampong bij de Raadskommissie Stadsvernieuwing. “Arme schapen die we waren; voor we goed en wel doorhadden was de vergadering geopend en het eerste punt alweer afgehandeld. Wij volkomen overdonderd (kraakgroepvergaderingen gewend) en onze slagvaardigheid volkomen kwijt. Nog niet gewend aan het idee dat je “demokratiese besluitvorming” ook op ‘fascistiese” manier kunt beinvloeden, dus maar gewacht tot een volgend geschikt moment. […] Uiteindelijk na veel geschreeuw […], Schaefer boos en schorst de vergadering voor twee minuten en loopt weg (de onbeschofte…). Toen hebben wij (Jaap) die verklaring voorgelezen en zijn ook maar weggegaan (zonder het gooien van rookbommen). […] Enige anarchisten onder ons (had u al eens gehoord van de Kampongkommando?) hebben inmiddels plannen voor andersoortige bezoekjes[…].” Na het verslag van Wiebe een verslag van de Kampong Vergadering van maandag 1 december.
357
“We vinden dat we nu wel uitgepraat zijn met de ambtelijke projectgroep, met Denijs, Schaefer en de rest van al die klootzakken. […] Jan heeft van het Bakkerblok een inventarisatie gemaakt van alle mensen die er wonen, wat en hoe ze in de toekomst willen wonen. Er zijn 3 woongroepen waarvan een engelse. Er zijn ook nogal wat “losse” mensen die wel met anderen willen kraken maar niet weten met wie. Wilma en Annemiek gaan proberen deze mensen bij elkaar te brengen. Een woongroep gaat het Badhuis opknappen (subsidie aan de kraakgroep vragen). Een groepje mensen gaat door met het zoeken van pandjes die eventueel te kraken zijn, we gaan nu het accent leggen op het elkaar steunen bij het kraken van panden. Het duurt nu nog maar 2 en halve maand voor het Bakkerblok gesloopt wordt. Het Sumatrablok gaat pas in juni plat dus deze mensen zijn nog wat rustiger. Zij hebben nog geen inventarisatie gemaakt van hoe iedereen wil wonen. […] Dan is er nog een C.P.N. stencil in onze buurt die volkomen achter onze eis voor herhuisvesting staat en zelfs vinden dat we terug in de nieuwbouw moeten komen. Ze willen de buurt mobiliseren en hebben een grote aktievergadering georganiseerd op 14 januari om 8 uur in de buurtwinkel.” Na dit verslag volgt een brief van Hans Denijs, Voorzitter Projectgroep Indische Buurt, “aan de niet-legale bewoners van de blokken AR 24 en AQ 37/39 in de Indische Buurt”. De gemeente is onverbiddelijk: de panden worden gesloopt. Een volgend artikel gaat over de dreigende ontruiming van een groot blok aan de Overtoom. Dan volgen notulen van een vergadering van de kraakgroep IB van 9-12-1980. Hieruit blijkt dat er een woonlastengroep is die acties tegen verhoging van de gasprijs voert. Op 14 december is er een grote demonstratie in Oost tegen fascisme, racisme en antisemitisme. De buurtwinkel wordt opgeknapt. Er komt tevens een actie tegen de ontruiming van het Bakker en Sumatrablok. De ontruiming van de Grote Wetering is een fiasco geworden. De huiskamer moet per 1 maart leeg zijn: wie weet een andere ruimte? “Het aantal buitenlanders groeit gestadig in onze buurt, ondanks het geringe aantal voorzieningen. De buurt reageert niet altijd positief, zelfs racistische uitingen. Iets om in de gaten te houden.” Aldus het verslag van Marion. Volgt een bericht van Fred over het Fotograven Kollektief Indiese Buurt, die vooral foto’s van ontruimingen willen gaan maken (“bij volgende konfrontaties met de M.E. e.d., stillen en hun slachtofffers op de kiek […] zetten.”). Een ludiek stuk over de paus. Een stuk over de mishandeling van de politieke gevangenen van de IRA. Een bericht over een ontruiming in de Oosterparkbuurt en een gekopieerd krantenartikel over de bijstand van Amsterdamse krakers van Berlijnse krakers in grootschalige gevechten met de politie. In kraakkrant 12 van ca. februari 1981 (redactie nu Harrie en Fred) zitten we vlak tegen de sloop van de Kampong aan. De leegloop van de Indische (kraak)buurt is inmiddels begonnen. Marja schrijft hier een
358
verbitterd stuk over. Wat berichten over kraakacties elders, zoals in de Vinkenstraat en het pand Uilenburcht in de Nieuwe Uilenburgerstraat, dat gekraakt is door een stel ontruimte krakers uit de Indische Buurt (verslaggever Filip). Een andere groep uit de Indische Buurt is neergestreken in het voormalig badhuis aan de Fronemanstraat. Sjaak heeft met een aantal mensen 9 sluiswachtershuisjes in Schellingwoude gekraakt. Een vierde groep voormalig Kampong-bewoners zit nu op de Nieuwe Keizersgracht 50. Het is de vraag of de vergadering van 18 maart 1981 nog in de huiskamer plaats zal vinden. Mogelijk is het blok dan al gesloopt. Men hoopt dan uit te kunnen wijken naar de Buurtwinkel. Joost is naar Brokdorf geweest om te protesteren tegen de kerncentrale aldaar, maar werd met zijn groep aan de grens teruggestuurd (“Ineens sta je midden in het fascisme en je kan het zo snel nog niet geloven. Zij een groep van zeker 20 mannen met machinegeweren en honden en wij 54 personen, een buschauffeur en een touringcar. Allemaal een stempel in onze pas ‘zuruckgewiesen’, dus ergens anders hoefden we het ook niet te proberen.”). Vervolgens een artikel over de Duitse kraakbeweging en oproep van de buurtwinkel om videofilms over de buurt te komen bekijken op vrijdag 13 en zaterdag 14 maart. Dan een wat verbitterd artikel van Tinus over een artikel in De Waarheid, waarin gesteld wordt dat bouwvakkers, krakers en buurtgenoten elkaar gevonden hebben over het feit dat de buurtvernieuwing door moet gaan. Tinus vraagt zich af wie hier de krakers zijn. Vermoedelijk is dat het kleine groepje in de Buurtwinkel. Volgt een stuk tegen kernenergie, iets over de ontruiming van de Gooise Moordenaar (Middenweg 65) , een stuk over de strijd van de gevangenen uit de RAF (‘DOOD AAN DE NATO’). De aflevering eindigt met de aankondiging van een afscheidsfeest van de huiskamer. “Vaarwel Huiskamer, maar we gaan de buurt niet uit! Kraken gaat door (’t zuipen ook).” In de kraakkrant van 1 oktober 1981 blijkt dat de kraakkrant Indiese Buurt gefuseerd is met Krakend Zuid. Namens de Indische Buurt is Julia redactrice. Er is niet veel nieuws meer over de Indische Buurt te vinden. Het eerste artikel van Joost van Steenis gaat over de demonstraties in Dodewaard en de arrestaties aldaar, met veel bijdrages van krakers uit De Pijp. Dan iets over de videogroep “De Groote Keijser” die in de Vergulde Koevoet aan het Haarlemmerplein films
359
vertoont met een militant karakter. Jan Bosman waagt zich aan een kritische bespreking van een vorig nummer van Krakend Zuid (‘Brakend Zuid’). In de Molli werd een actie voorbereid: schuilkelderdag waarbij metrostation Weesperplein bezet werd (geen arrestaties). De actie is gericht tegen kernwapens. Dan een stukje over de Buurtwinkel Indische Buurt. Wordt deze na een jaar nu opgeheven of niet? Wederom wordt een groot blok (ca. 100 krakers) gesloopt. Men voelt zich machteloos. Men zint op wraakacties. “Want we kunnen de buldozers toch niet zomaar over ons heen laten gaan?” aldus Antoine en Marion. De Blaaskop wordt ontruimd. De krant eindigt met een solidariteitsverklaring aan kleine binnenschippers en nog wat kreten tegen kernenergie.
Anti-Fascisten tegen Amicales Op 9 mei 1981 krijgt de Vereniging van Democratische Marokkaanse Organisaties van de Amsterdamse wethouder Kuipers een gebouw aangeboden om te vergaderen. Buiten staan honderden bewoners van de Indische Buurt te protesteren. Het zijn met name het Anti-Fascisme Comité Indische Buurt, het Platform van Democratische Organisaties van Buitenlandse Arbeiders, het Komité Marokkaanse Arbeiders Nederland, het Marokaanse W.A.O.-comité en Buurthuis Ons Huis. De organisaties betogen tegen de VDMO omdat dit in feite een mantelorganisatie van de Amicales zou zijn, een conservatieve mantelorganisatie van de Marokkaanse overheid. Op zaterdag 27 juni 1981 houdt de Vereniging van Democratische Marokkaanse Organisaties (VDMO) een openbare bijeenkomst in een ruimte aan de Borneokade. Er zijn sprekers van onze andere de P.v.d.A. en de P.S.P. Buiten staan echter de C.P.N. en het Anti-Fascisme Comité Indische Buurt en het Komité Marokkaanse Arbeiders Nederland. Zij houden een zogenaamde picketline actie. Later zal in de Indische Buurt sprake zijn van vergelijkbare taferelen in verband met de aan de Ulu Moskee aan de Zeeburgerdijk verbonden organisaties, die er van verdacht worden banden met de Turks-nationalistische Grijze Wolven te hebben.
An Nasr Moskee Aan Celebesstraat 78 staat op de plaats van het voormalige, gesloopte Wijdeveldblok sinds 1995 de Marokkaanse An Nasr Moskee, met als architect Duinker – Van der Torre. Het moskeegebouw vervangt de moskee aan de Toministraat (de voormalige Rogate Kapel). Voor 1982 was de Nasr moskee in de Batjanstraat gevestigd. De druk bezochte moskee, die op de begane grond gelegen is en volledig ingebouwd is in een woningcomplex, is van buiten nauwelijks herkenbaar als
360
moskee. De binnenruimte biedt aan ca. 1.000 bezoekers; er is een grote zaal met een oppervlakte van 450 m2. De An Nasr moskee is eigendom van Stichting An Nasr. An Nasr is lid van de UMMON en de Marokaanse Raad Amsterdam Oost, en organiseert ook soms activiteiten met deze organisaties. Hoofddoelstelling van de stichting is het instand houden van de moskee Nasr, het geven van godsdienstonderwijs (Koranles en Arabisch voor kinderen) en het dienen van de belangen van moslims in het algemeen. De moskee kent relatief veel leden van de religieuze beweging Djamaat al-Tablir wa Dawa, die proberen afdwalende moslims weer op het goede pad te krijgen.
Horrorhuis aan de Kramatweg Aan de Kramatweg bevindt zich een huis waarin niet alleen in oktober 1977 de ontvoerde vastgoedmagnaat Maup Caransa werd vastgehouden tot de losprijs van 10 miljoen gulden werd betaald, maar waar ook een ander gruwelijk misdrijf werd gepleegd. Het betreft de moord op de 24-jarige Volendamse werkeloze lasser van Surinaamse afkomst, Paulino Humberto Stefano Jubitana, door zijn eigen huisbaas. Wanneer een wandelaar in het Flevopark op dinsdag 22 juni 1982 een plastic zak met menselijke resten aantreft, alarmeert hij de politie. Een zoektocht komt op gang, waarbij diverse onderdelen van hetzelfde menselijk lichaam op diverse plekken in het park worden gevonden. De lichaamsdelen blijken volgens de vingerafdrukken (deze waren bij de politie bekend wegens een eerdere gewelddadige overval door de lasser) te behoren aan Paulino Humberto Stefano Jubitana, die in Amsterdam Oost zijn intrek had genomen in een pand aan de Kramatweg. Het is nooit exact duidelijk geworden wat er zich heeft afgespeeld in het horrorpand aan de Kramatweg, maar naar de berichten van de moordenaar, een 38-jarige Amsterdamse administrateur G.J.K., was de aan drugs verslaafde huurder Jubitana zich steeds asocialer gaan gedragen. Het was hierbij op een gegeven moment tot een vechtpartij gekomen, waarbij de verhuurder zijn huurder net zo lang tegen het hoofd had geschopt totdat deze was overleden. Goede raad was nu duur. De administrateur moest van het lijk zien af te komen en besloot tot een intensieve operatie in de woning, die een aantal dagen duurde. Na aanschaf van gereedschap onthoofdde hij het het lichaam van Jubitana en hakte de handen eraf. Hoofd en handen werden in een grote pan gekookt. De rest van het lichaam werd stukje bij beetje ontleed. Verzamelde onderdelen werden steeds in een plastic zak verzameld en over diverse lokaties gedumpt. Het hoofd kwam terecht in de rietvelden aan de voet van de Diemerzeedijk. Een been van Jubitana kwam nog op 1 juli 1982 bovendrijven aan de Amsterdamse Cruquiuskade. Andere resten werden in het Amsterdam-Rijnkanaal gegooid en in het Flevopark achtergelaten.
361
Door een gelukkig toeval werd nu juist de zak met de handen spoedig gevonden. De gekookte vingers boden nog voldoende informatie voor een vingerafdruk-analyse. Toen de politie aanbelde aan de Kramatweg, was de administrateur niet thuis. Nader huisonderzoek leverde sporen van bloed en onder de bank werd een restje menselijk bot gevonden. De verdachte wordt op donderdag 24 juni aangehouden en bekent meteen. Er wordt in de opvolgende rechtzaak slechts twee jaar geëist. Dit heeft te maken met het aangetoonde wel zeer moeilijke gedrag van Jubitana. Deze zou zich niet alleen voortdurend te buiten zijn gegaan aan drugsgebruik, maar ook de woning van de administrateur diverse malen volledig kort en klein hebben geslagen. Ook bedreigde hij zijn verhuurder en perste hem sommen geld af.
Vijftien jaar cel voor B. uit de Bankastraat Op zaterdag 22 september 1982 wordt de alleenstaande 78-jarige Pietertje Rüpke door haar kleindochter vermoord aangetroffen op bed in haar bovenwoning aan de Bankastraat. De oorspronkelijk uit Waddinxveen afkomstige, als zeer gelovige vrouw bekend staande Pietertje Rüpke is niet alleen vermoord door een messteek in de hals, maar ook sexueel misbruikt. De politie slaat direct alarm, want op 9 juni dat jaar is op de Admiraal de Ruyterweg ook de 87-jarige Maria Awick-Aué verkracht en om het leven gebracht, overigens niet door een messteek maar door wurging. De vrouw is geheel ontkleed aangetroffen. Het vermoeden bestaat dat er een moorddadige gerontofiel in de stad actief is, mogelijk een lustmoordenaar. Op zondag 17 oktober van hetzelfde jaar wordt benedenbuurman, de 27-jarige aan drugs verslaafde Romeo Glenn B. door de politie gearresteerd. Romeo Glenn B. was in 1977 al een keer verdacht geweest van een dubbele moord te Utrecht, maar het kwam uiteindelijk niet tot een veroordeling. Ook in 1980 bestond een ernstige verdenking tegen B. wegens de moord op een 56-jarige Belg in de Bijlmermeer. B. worden nu in eerste instantie niet alleen de lustmoorden op Rüpke en Awick-Aué ten laste gelegd, maar ook beide moorden in Utrecht en de moord in de Bijlmermeer. Alhoewel B. nu vast zit, vindt er op 23 december 1982 echter wederom een zeer vergelijkbaar misdrijf plaats in Amsterdam. De 86-jarige weduwe P. Tuyl-Horn, die vermoord en gedeeltelijk ontkleed in haar woning aan de Kijkduinstraat wordt aangetroffen, blijkt ook sexueel te zijn misbruikt. Het is technisch gezien onmogelijk dat B. de dader is, want die zit vast. Romeo Glenn B. ontkent ook de moord op Pietertje Rüpke in alle toonaarden, in de rechtzaak die in maart en april 1983 plaatsvindt. Waar enerzijds het alibi van B. op een aantal punten sterk rammelt, is de bewijsvoering niet gemakkelijk rond te krijgen. Uiteindelijk wordt B.
362
veroordeeld tot 15 jaar, maar uitsluitend voor de moorden in Utrecht en de Bijlmermeer. In hoger beroep wordt dat zelfs 19 jaar. De lustmoordenaar op de weduwe Tuyl-Horn en Maria Awick-Aué blijkt C.H., een twintigjare scholier geweest te zijn. De jongen bekent op kerstavond 24 december 1982. Via zijn ouders, die actief waren in het bejaardenwerk, kende hij zijn slachtoffers, waarvoor hij kleine klusjes deed. De moord op Pietertje Rüpke uit de Bankastraat is echter tot op heden onopgelost.
Buikschot In de jaren tachtig bestaat er in de Indische Buurt een enorme overlast van gebruikers van harddrugs, met name heroine. Om deze overlast althans op straat wat in te perken, worden gedoogruimtes ingericht. Een van die gedoogruimtes, die door de politie worden geobserveerd en geinspecteerd, bevindt zich in de Tweede Ceramstraat. Wanneer op 23 juni 1985 om 19.00 uur ‘s avonds twee van de Zeedijk afkomstige gebruikers toegang tot de gedoogruimte eisen, weigert beheerder J.O. ze binnen te laten. Een van beide mannen trekt, wanneer O. de deur wil sluiten, een pistool en schiet de beheerder met een gericht buikschot neer. Beide mannen nemen de benen. De situatie van het slachtoffer, die naar het ziekenhuis wordt overgebracht, is ernstig.
Ulu Camii Een grote moskee in de buurt is sinds de jaren negentig de Turkse Ulu Camii, die zich dan vestigt in het voormalige G.G.D.-gebouw (oorspronkelijk het vanaf 1916 gebouwde Ontsmettingscentrum Oost) aan Zeeburgerdijk 131. Deze moskee, die overigens een ruimer bereik dan alleen de Indische Buurt kent, heeft een bereik van vele honderden bezoekers. De voertaal is hier Turks.
Medewerkers bezetten ontmoetingscentrum aan Javaplantsoen In 1990 loopt een conflict tussen het bestuur en de medewerksters van het in 1988 op het Javaplantsoen gebouwde ontmoetingscentrum Kadinlar Merkezi voor Turkse en Marokkaanse vrouwen (sinds 1984 vergaderde deze vereniging op Borneostraat 7) danig uit de hand. Vier van de vijf betaalde medewerkers zitten inmiddels in de ziektewet. Samen met een aantal cursisten bezetten zij het pand en trekken op maandag 5 maart in een demonstratieve optocht naar het stadhuis.
363
Kern van het conflict is een machtstrijd, waarover woordvoerster Belgin Genco in de Waarheid aangeeft dat er een verschil in visie heerst tussen het bestuur en de medewerkers over het cursusaanbod. Het bestuur wil vooral cursussen met een laag-politiek karakter aanbieden. De medewerkers willen juist inzetten op emancipatiecursussen voor de doelgroep en richten zich daarom op demonstratieve wijze tegen het geven van de door het bestuur voorgestelde naai- en handwerkcursussen. De bezetters voeren een gesprek met wethouder Ada Wildekamp, die toezegt dat er zo gauw mogelijk een bemiddelaar door de gemeente Amsterdam beschikbaar gesteld zal worden. De medewerksters spreken hierbij uit voorlopig de ruimte nog te blijven bezetten. Naar hun mening is het vooral de autoritaire houding van het bestuur die tot de bezetting heeft geleid. In het voormalig ontmoetingscentrum Kadinlar Merkezi voor Turkse en Marokkaanse vrouwen aan Javaplantsoen 6 is vandaag de dag het zogenaamde JAV’Art-huis gevestigd, dat door Welzijnsonderneming B & A wordt geëxploiteerd. Men richt zich daarbij in opdracht van het Stadsdeel met name op het stimuleren van jongeren tot het uitvoeren van opdrachten die deze zelf dienen te bedenken. Hierbij heeft men ontwikkeling van talenten op het oog.
Nordholt doet grote hashvangst De uit Beverwijk afkomstige Eric Nordholt studeert in Groningen sociologie en gaat in 1959 bij de politie werken. Nadat hij in 1984 hoofdcommissaris in Groningen is geworden, wordt hij in 1987 tot hoofdcommissaris in Amsterdam benoemd. Nordholt gaat graag mee de straat op met diverse politiecorpsen. Zo is hij in juli 1992 op stap met een team van politiebureau Javastraat. Eerst wordt een illegaal naaiatelier binnengevallen. Het opereren van dit soort ateliers is in die periode in de Indische Buurt schering en inslag. Bijzonderder is het resultaat van surveillance in een besloten seksclub in de Javastraat. Wanneer niet open wordt gedaan na aanbellen van de politieagenten, steekt Nordholt zijn neus door de brievenbus en meent een sterke hashgeur waar te nemen. Via een openstaand raam wordt het pand betreden, waarbij een kilo hash wordt aangetroffen met een straatwaarde van fl. 250.000. “Amsterdamse korpschef doet hasjvangst in seksclub“, zo kopt de Telegraaf. De politiestraat in de Balistraat heeft het niet gemakkelijk in de Indische Buurt. Enerzijds is sprake van grote drugsoverlast en de activiteiten van de internationale georganiseerde misdaad, anderzijds toont een groot deel van de bevolking weinig neiging om met de politie mee te werken en is sterk anti-gezag gezind. Dieptepunt is wel de schietpartij in mei 1997, waarbij een drugsverslaafde in de Javastraat
364
onverwacht het vuur opent op twee politieagenten, van wie er één nog maar een paar dagen in dienst is. Er vallen hierbij overigens geen doden.
Reality-serie Bureau Balistraat In 1994 maakt journalist Peter de Bie voor de TROS een zesdelige serie in het reality-TV genre over politiebureau Balistraat. Hieronder de inhoudsopgave van de zes afleveringen van destijds. De serie maakt in Nederland veel indruk, met name in verband met de in de laatste aflevering behandelde moord op sigarenwinkelier André Hartman. Zesdelige serie reportages over het werk van de Amsterdamse politie op bureau Balistraat in de Indische Buurt. Politiemensen van dit wijkbureau worden gevolgd bij hun dagelijkse werkzaamheden op straat en op het politiebureau. Ze vertellen over hun werk, hun ervaringen o.a. met racisme en de problemen in de buurt waar meer dan 50% van de bevolking van buitenlandse afkomst is. I. Deze aflevering o.a. een zigeunervrouw die vervalste paspoorten verkoopt, een dronken Zweed die zijn roes uitslaapt in de cel en burenruzies ivm geluidsoverlast. II. Deze aflevering oa een man die zijn buurman met een ijzeren staaf het ziekenhuis heeft ingeslagen, een winkeldiefstal, twee Schotten die zijn beschoten en een politievrouw die voorlichting geeft aan een schoolklas over diefstal en berovingen. III. Deze aflevering oa huiszoeking en arrestatie verdachte van een schietpartij, ontruiming en verplaatsen woonwagenkamp, en tegenstribbelende verslaafde arrestant. IV. Deze aflevering oa een huiszoeking bij een drugsverslaafde, waarbij een jachtgeweer en munitie worden gevonden; een inval bij een illegaal naaiatelier waar kleding van bekende merken wordt gemaakt en een Turkse vader die boos is op zijn gearresteerde zoon. V. Deze aflevering oa een huisbezoek bij man die wapens in bezit heeft zonder vergunning, een Duitse vrouw die gearresteerd is omdat ze een ruit ingooide en zich verzet tegen fouillering, een gesprek met een gestoorde man die regelmatig brand sticht in zijn eigen huis, een huiszoeking waarbij div. foto’s van Hitler en fotoalbums met kinderporno worden gevonden, de ondervraging van een minderjarige die vrouw die wordt verdacht van beroving en mishandeling. VI. Deze aflevering is volledig gewijd aan de roofmoord op André Hartman, eigenaar van een sigarenzaak in de Indische Buurt. De moord veroorzaakte grote onrust onder de Nederlandse en allochtone buurtbewoners in november 1993. Beelden van o.a. de boosheid jegens buitenlanders onder Nederlandse bewoners, het politieonderzoek, een buurtvergadering, waar een aanwezig CP86-lid van de Amsterdamse gemeenteraad het spreken onmogelijk wordt gemaakt en een gesprek met een van moord verdachte Marokkaanse jongen.
De wisselwoningen Het oostelijk deel van de Zeeburgerdijk behoort tot 1896 tot de gemeente Diemen. Er bevinden zich hier veel kroegen en aan het eind van de dijk staat Herberg
365
Zeeburg, waar zich ook de landingsplaats bevindt voor over zee aangevoerd vee, Nadat het gebied door de gemeente Amsterdam is overgenomen, behoudt het nog enige tijd het wat rommelig karakter, totdat de gemeente in 1916 besluit Herberg Zeeburg en omgeving te gaan inrichten als quarantaineinrichting en verpleegstation voor patiënten met besmettelijke ziektes. Langzaam maar zeker ontstaat een steeds groter barakkenterrein, afgebakend door een schutting. Dit barakkenterrein blijft tot de opheffing van Noodziekenhuis Zeeburg in 1975 in functie. Juist omstreeks deze tijd begint een langdurige periode van stadsvernieuwing in de Indische Buurt, en het terrein wordt nu ingericht voor tijdelijke, prefab wisselwoningen. Bewoners van de Indische Buurt waarvan de woning opgeknapt of gesloopt wordt, kunnen hier tijdelijk – tot soms meer dan een jaar – terecht. Gedurende het proces van stedelijke vernieuwing blijkt echter dat een aantal bewoners niet in de voor hen gebouwde nieuwbouw wil trekken, maar er de voorkeur aan geeft in de wisselwoning te blijven zitten, met name vanwege het alom aanwezige groen. De gemeente besluit daarom samen met de overblijvende bewoners en het krakers architectenbureau Rataplan te kijken op wat voor wijze het terrein meer definitief kan worden ingericht. Na heel wat onderlinge strubbelingen komt uiteindelijk de huidige inrichting van de Zeeburgerdijk Oost tot stand. Twistpunten zijn onder andere de door de krakers gewenste zonnepanelen, een gescheiden watersysteem en houtskeletbouw. In het begin van de 21e eeuw worden de woningen opgeleverd.
De moord op André Hartman Op zaterdagmiddag 6 november 1993 wordt om ongeveer half vijf de 51-jarige sigarenwinkelier André Hartman, die op de hoek van de Valentijnkade en de Molukkenstraat gevestigd is, in zijn eigen zaak tijdens een roofoverval doodgeschoten. De jonge, dan nog onbekende dader vlucht in de richting van het Flevopark en Kramatweg, achtervolgd door een buurtbewoner. Wanneer de achtervolger de politie op de vluchtende dader wil attenderen, dient hij zich eerst dermate uitgebreid en langdurig te identificeren, dat vervolgens de vogel gevlogen is. André Hartman laat een vrouw een twee dochters na. Er heerst een gespannen sfeer in de Indische Buurt. Het aantal overvallen op winkeliers in de buurt is de afgelopen jaren sterk gestegen. Niet alleen Hartman, die al 18 jaar op de lokatie gevestigd was, was de paar afgelopen jaren voor de moord al meer dan 10 maal het doelwit van een overval geweest, maar ook andere winkeliers klagen steen en been. Buurtgenoot Cees de Jong looft een beloning van 10.000 gulden uit voor het aangeven van de dader.
366
Tien dagen na de moord vindt een buurtvergadering plaats. De ‘volksnationalistische’ politieke partij CP 86, die adverteert met ‘Eigen Volk Eerst’ en bij de stadsdeelraadverkiezingen in 1994 maar liefst twee zetels in de stadsdeelraad zal veroveren, stuurt haar Wim Beaux (later voorzitter Volksnationalisten Nederland, en van de Nationalistische Volks Beweging) naar de Indische Buurt om als spreker op te treden, maar deze wordt door de aanwezigen weggehoond. Wel is inmiddels door enkele bewoners een buurtwacht opgericht. De enige maanden later aangehouden dader blijkt een zekere Mohammed B. te zijn, een 17-jarige jongen van Marokkaanse afkomst. De moord op Hartman is niet zijn eerste wapenfeit op dit gebied. Al twee jaar eerder doodde hij op 15-jarige leeftijd tijdens een inbraak een 50-jarige weduwe, werd daarvoor in een jeugdinrichting opgenomen maar keerde niet terug na een weekendverlof. De weduwe Hartman spreekt zich in onder andere De Telegraaf zeer verontwaardigd uit over de onzorgvuldigheid van de Nederlandse rechtstaat en stelt deze aansprakelijk voor de moord op André Hartman. Tegen Mohammed B. wordt 10 jaar celstraf geëist en TBS. De rechter vindt dit te zwaar en het vonnis luidt uiteindelijk zes jaar en TBS. In 2004 onttrekt Mohammed B., zoals de politie het noemt, aan de TBS-behandeling en is kortom wederom ontsnapt. De politie geeft daarbij aan wegens drukke bezigheden helaas niet in de gelegenheid zijn extra inensief naar B. te gaan zoeken. Wel wordt de weduwe Hartman gewaarschuwd. Na enige dagen wordt Mohammed B. weer opgepakt in Amsterdam Noord.
Belwinkels in de Javastraat De criminaliteit in de Indische Buurt bereikt aan het begin van de 21e eeuw ongekende hoogten. Dieptepunt is wel het jaar 2003. Er vinden diverse moorden in de buurt plaats, waaronder die op Virgil Schot, een bolletjesslikker wordt opengesneden en doorgespit (en uiteraard overleden) aangetroffen aan het eind van de Zeeburgerdijk aan het Amsterdam – Rijnkanaal en in het kinderdagverblijf Denyo aan de Insulindeweg treft een kinderleidster in de mond van een baby een bolletje heroïne aan. Naast deze relatief veelvuldige openbare uitingen van criminaliteit, blijkt er ook van alles en nog wat mis te zijn achter de schermen. Dat blijkt uit een rapport dat de Commissie Van Traa (Parlementaire enquêtecommissie opsporingsmethoden, opgericht en vernoemd naar het in 1997 overleden P.v.d.A.-politicus Maarten van Traa) doet verschijnen over de horeca-ondernemingen in de Javastraat. Maar liefst 14 van de 18 onderzochte ondernemingen hebben een criminele achtergrond, aldus de Commissie. Er blijkt hierbij sprake van criminele relaties, schijnbeheer,
367
verstoringen van de openbare orde of een combinatie ervan. Volgens een artikel in de Volkskrant zijn daarnaast ook de “belwinkels” verdacht. Verder zou er sprake zijn van tot criminaliteit aanleiding gevend illegaal bankieren. Ook de NRC spreekt zijn zorgen uit in een artikel ‘Fiscus haakt af in buurtonderzoek’, waaruit hieronder een citaat. Amsterdam maakt melding van het afhaken van de fiscus in een verslag van onderzoek naar criminele infiltratie in Amsterdam-Oost (Indische Buurt). Rechercheonderzoek heeft in 1998 al uitgewezen dat criminelen daar de dienst uitmaken. Buurtkroegen deden dienst als kantoor voor valse paspoorten, rijbewijzen, wapens en illegale parkeervergunningen. Distributiewoningen werden gebruikt als weedplantages voor de bevoorrading van coffeeshops in de buurt. Zelfs een bonafide apotheek in de buurt leverde grondstoffen aan Turkse drugshandelaren voor de versnijding van heroïne. Stadsdeel, woningcorporaties en stadhuis verleenden nagenoeg blindelings vergunningen voor koffiehuizen, cafés en woningen. Vier jaar later is de situatie er nauwelijks beter, zo blijkt uit de vrijdag gepresenteerde tussenrapportage van het Van Traa-team in samenwerking met de politie en medewerkers van het betrokken stadsdeel Zeeburg. Het team onderzocht steekproefsgewijs 18 adressen (coffeeshops, restaurants, café’s, snackbars en koffiehuizen). Bij veertien daarvan bleek sprake te zijn van criminele relaties, schijnbeheer, verstoringen van de openbare orde of een combinatie ervan. De macht van de georganiseerde misdaad lijkt in de Indische Buurt vooralsnog niet te zijn gebroken. In 2010 doet de Amsterdamse politie een inval in een wasserette in de Javastraat en neemt daarbij 800.000 euro in beslag. De wasserette blijkt door met name de Britse drugsonderwereld gebruikt te worden als coverup voor een illegale bank en een koeriersnetwerk. Zes verdachten worden ter plekke aangehouden. Eerder dat jaar wordt al een belwinkel in de Javastraat gesloten. In deze winkel wordt 5,3 miljoen euro contant geld, ruim honderd kilo drugs, enkele panden, auto’s en sieraden met een totaalwaarde van 6,5 miljoen euro in beslag genomen.
Gevoelens van onveiligheid Alhoewel stadsdeelvoorzitter Tjeerd Herrema (P.v.d.A.) na de publicatie van de commissie van Traa over criminaliteit in de Javastraat in de media probeert te wijzen op de positieve ontwikkelingen die zich ook in de buurt afspelen, met name op economisch gebied, en ook de uitgave van het Wijkopbouworgaan de Tong Tong er met nadruk op wijst op afnemende criminaliteitscijfers in de buurt aan het dalen zijn, duurt het een tijd voordat de echo’s van de ongunstige berichtgeving weer uit de media zijn verdwenen. Stadsdeel Zeeburg zet vanaf dat moment vooral in op het bestrijden van gevoelens van onveiligheid, die in de buurt zijn gaan heersen.
368
Ook het door buurtbewoonster Astrid Kuiper (GroenLinks) samen met politieke partijen en Opbouwwerk opgerichte buurtplatform Indische Buurt 2010, gaat zich met name richten op het zowel veiliger maken van de buurt als het wegnemen van de gevoelens van onveiligheid, door middel van het betrekken van bewoners bij de veiligheid van de eigen omgeving. Een van de acties daarbij is het ‘Hallo Buuf’-initiatief, waarbij bewoners met een geel T-shirt op straat rondlopen en elkaar en buurtbewoners groeten. De activiteiten van het platform Indische Buurt 2010 zijn inmiddels opgevolgd door een aantal door het Welzijnswerk georganiseerde nieuwe aanpak volgens zogenaamde ‘communities’. Nieuw aan de aanpak is dat bij de communities, zoals de Timorpleincommunity, vooral op welzijnsondernemers gemikt wordt die over relatief kleine bedragen aan subsidie kunnen beschikken om voor de sociale cohesie van de buurt bevorderlijke initiatieven te ontplooien. Naast het afnemen van de gevoelens van onveiligheid namen in de periode 2003-2010 ook de feitelijke aangiften naar aanleiding van misdaad ook af. Dit hangt mogelijk niet alleen samen met de acties om de sociale cohesie te bevorderen, maar ook met de wijzigende bevolkingssamenstelling van de inmiddels ook bij liefhebbers van koopwoningen populaire buurt.
Radicalisering Na de moord op Theo van Gogh blijkt dat er bij sommige moslimjongeren in de Indische Buurt sprake is van radicalisering. Een aantal jongeren uit de zg. Hofstadgroep is afkomstig uit de buurt. Ook is er sprake van radicale predikers en ronselaars. Er worden tevens huiskamerbijeenkomsten georganiseerd waar radicaal gedachtengoed verspreid wordt. In de Nasr Moskee aan de Celebesstraat is onder andere de radicale jongere Bilal L. actief, die in verband wordt gebracht met de moord op Theo van Gogh en later wegens bedreigen van Geert Wilders en het ronselen van mensen voor het plegen van aanslagen tot gevangenisstraf wordt veroordeeld. In dat kader besluit Stadsdeel Zeeburg in 2009 beleid te gaan ontwikkelen om radicalisering tegen te gaan, in een Beleidsplan Zeeburg tegen Vervreemding en Radicalisering. Het te ontwikkelen beleid moet vooral gericht zijn op tegengaan van vervreemding en radicalisering van bepaalde jongeren, door ze te stimuleren deel te nemen aan en hun talenten te ontwikkelen binnen de reguliere Nederlandse samenleving. Het gaat de beleidsmakers op die manier vooral om het wegnemen van de voedingsbodem onder radicalisering. Speerpunten in het beleidsplan zijn:
369
1. het bevorderen van de bewustwording bij (moslim)jongeren en hun ouders en het vergroten van de weerbaarheid van (moslim)jongeren in Zeeburg tegen vervreemding en radicale boodschappen;
2. Het in samenwerking met scholen, vrijwilligersorganisaties en jongerenwerk faciliteren van activiteiten op het vlak van burgerschap, pluriformiteit in de samenleving en het tegengaan van discriminatie.
3. bewustwording en toerusting van professionals (ambtenaren, hulpverleners, jongerenwerkers);
4. bewustwording en toerusting van intermediairs (moskeebesturen, imams, sleutelfiguren);
5. bevorderen van interactie tussen verschillende bevolkingsgroepen en zelforganisaties.
Cameratoezicht In 2011 vindt een evaluatie plaats van 6 jaar cameratoezicht in de Indische Buurt, sinds 2006. Het project, waarbij 12 camera's in 4 clusters geplaatst zijn (Makassarplein en omgeving, Molukkenstraat, Javaplein, Insulindeweg), was in eerste instantie omstreden bij een klein maar luidruchtig deel van de buurtbewoners. Het cameraproject is een onderdeel van een integrale aanpak om de buurt leefbaarder te maken. Zeven dagen per week is er 'live' toezicht van 15-23 uur in de centrale op de Veemarkt. Hierbij worden in totaal gemiddeld 3-4 incidenten per dag waargenomen. Uit de evaluatie komt naar voren dat de objectieve veiligheid in het gebied volgens de zogenaamde Veiligheidsindex sinds 2003 inmiddels sterk is verbeterd (daling met 40% in Indische Buurt West, daling met 18% in Indische Buurt Oost). Ook de subjectieve veiligheidsbeleving is met vergelijkbare cijfers verbeterd. alhoewel slechts in beperkte zin in de Indische Buurt Oost. Het is bij deze ontwikkelingen echter niet met zekerheid te zeggen of de inzet van camera's een belangrijke oorzaak is van de daling van objectieve en subjectieve veiligheid, omdat de daling al in 2003 inzette en er tevens een proces van buurtverbetering in gang is gezet. Wel kan gemeten worden dat de kennis bij de bevolking van het bestaan van camera's in de buurt afneemt. Wanneer de bewoners echter geïnterviewd worden over de wenselijkheid van camera's, blijken de aanwezigheid hiervan zeer groot draagvlak te hebben: 82% van de bewoners en 90% van de ondernemers is hier voorstander van. De relatief kleine groep tegenstanders heeft bezwaren tegen de met cameratoezicht gepaarde inbreuk op de persoonlijke privacy. Het draagvlak voor de inzet van camera's is in de tijd toegenomen: in 2008 had nog 36% van de bevolking moeite met de camera's wegens aantasten privacy.
370
Het type incidenten betreft in de Javastraat vooral stilstaand verkeer, en daarna overlast. Op het Makassarplein en omgeving betreft het vooral overlast van jeugd en drugs- en alcoholgerelateerde overlast. Op de Molukkenstraat wordt nauwelijks overlast waargenomen, terwijl op de Insulindeweg jeugdoverlast het meest prominent is. In de helft van de gevallen wordt geen actie ondernemen. De andere helft wordt door de politie lokaal opgelost, terwijl ca. 1 keer per week beelden worden veiliggesteld voor verdere politievervolging. Vanwege het relatieve sukses wordt in 2011 besloten het cameratoezicht te verlengen, en vanwege de verder stijgende objectieve en subjectieve veiligheid in de Indische Buurt tevens in 2014. Het aantal voorstanders onder het publiek van cameratoezicht is echter behoorlijk afgenomen tot 60%. Grootste probleem in 2012 en 2013 zijn met name overlast gevende en criminele jongeren. Ook is er nog steeds sprake van drugsgerelateerde overlast. Het aantal cameralokaties wordt per 1 januari 2014 uitgebreid. Camera's hangen dan op Javastraat, Javaplein, Makassarplein, Javaplantsoen, Ambonplein, Sumatraplantsoen en Molukkenstraat. Nieuwe beoogde cameralokatie per voorjaar 2014 is het Timorplein. Tot op vandaag de dag is echter niet duidelijk het verband tussen cameratoezicht en daling veiligheidcijfers aangetoond. Wat ook niet gemakkelijk is overigens.
371
ENIGE BEKENDE INDISCHE BUURTERS Ali Bouali Rapper en cabaretier Ali Bouali (1981) brengt zijn jeugd (tot aan zijn 14e) door in de Indische Buurt en is momenteel de bekendste Indische Buurter. Hij wint o.a. in 2004 de Zilveren Harp en in 2012 de Gouden Televizierring. Ali B. staat bekend om zijn voortdurende inzet om groepen over culturele grenzen heen elkaar te laten herkennen en waarderen. Willem Breuker Een beroemde Indische Buurter is de op 4 november 1944 geboren componist en saxofonist Willem Breuker. Willem Breuker woont op de Zeeburgerdijk bij zijn ouders – die elkaar ontmoet hebben in een socialistisch koor – in het souterain, vlak bij het viaduct, een paar huizen uit de hoek. Zijn eerste muzikale ervaringen doet hij op in zijn jeugdjaren in de Indische Buurt: “Een fanfarekorps met kleine fluiten en trommels repeteerde in een zaal aan de overkant van de straat. En één keer in de week ging er een draaiorgel door de straat, net zoals de visboer; die had een een soort yell; je wist niet wat hij riep, maar het had een zeer speciale muzikale invloed op mij. En er waren buren die altijd ruzie hadden, en naar elkaar schreeuwden. Dat was ook muziek voor mij.” Breuker leert klarinet en saxofoon spelen en gaat bij de fanfare. Bijzonder onder de indruk is hij van saxofonist Piet Noordijk, die hij op zijn 10e op de radio hoort, en Breuker neemt het besluit om componist te worden. Na enige tijd meegespeeld te hebben met de harmonie in Tuindorp Oostzaan, stapt Breuker begin jaren zestig in de free jazz. Zijn debuut maakt hij in de zomer van 1963 in Ontspanningsvereniging Flevo met het werk Compositie in paars en geel. De doorbraak van Breuker komt in 1966, wanneer zijn Litanie voor de 14e juni 1966 – een stuk ter herdenking van het zogenaamde ‘bouwvakkersoproer’ – op televisie wordt uitgezonden. In 1967 richt Breuker het onafhankelijke label Instant Composers Pool, samen met drummer Han Bennink en pianist Misha Mengelberg. Op dit label wordt ook de eerste LP van Breuker en Bennink uitgebracht, die zich voor de gelegenheid het New Acoustic Swing Duo noemen. Deze eerste opnames van de Instant Composers Pool worden trouwens opgenomen door een andere Indische Buurter, Gerard van Beusekom uit de Palembangstraat, die in de jaren zeventig als auteur van zich zal laten horen met de titels De demokratisering van het geluk (1973) en De komende en de gaande man; vrolijke en lastige kanten van de
372
mannenemancipatie (1976) (beide onder de naam Gerard van Beusekom – Fretz, als eerbetoning aan zijn moeder en als emancipatorisch statement). Willem Breuker is een volkomen pretentieloos, maar artistiek zeer rechtlijnig en daarin medogenloos muzikant, die dan ook regelmatig in conflict komt met zijn medemuzikanten. Hij staat bekend als het enfant terrible van de Nederlandse muziek. In 1974 richt hij zijn eigen groep op, het Willem Breukercollectief, waarin hij naar ultieme medezeggenschap van alle groepsleden streeft. Daarnaast probeert Breuker muzikaal zonder subsidie door het leven te komen, waarin hij echter niet slaagt. Willem Breuker – partner van de bekende actrice Olga Zuiderhoek –overlijdt in 2010 na een kort ziekbed op 65-jarige leeftijd. Wim Crouwel Wim Crouwel uit de Balistraat is de beroemdste honkballer die de Indische Buurt tot op heden heeft voortgebracht. Crouwel is uit 1942 en gaat als achtervanger spelen bij OVVO. Van daaruit speelt hij tussen 1961 en 1974 in het Nederlands honkbalteam en weet diverse grote prijzen in de wacht te slepen, zoals onder andere maar liefst zes Europese titels. Bianca van Dillen Bianca van Dillen (1947) is opgegroeid in de Niasstraat. Vanaf 1965 is zij als danseres verbonden aan het Scapino Ballet en volgt haar opleiding voor danspedagoge en toneeldanseres aan de Scapino Dansakademie. Vanaf 1966 begint ze eigen choreografieen te maken en gaat dansen bij onder andere het Scapino Ballet. Ook treedt ze op in het Shaffy Theater. De bekendste choreografie van Bianca van Dillen is Vermiljoen, waarvoor ze in 1977 Stichting Dansproductie heeft opgericht. Dansproduktie is een collectief werkverband van moderne dansers en choreografen. Sedert 1992 is ze freelance choreograaf en artistiek leider bij Stichting Stamina, dat als doelstelling heeft het uitbrengen en produceren van haar werk. Toon van Driel De bekende striptekenaar Toon van Driel wordt midden in de hongerwinter, op 16 februari 1945 geboren in een arbeidersgezin in de Indische Buurt. Na een ongelukkige jeugd emigreert hij op jeugdige leeftijd naar Amerika en schrijft na terugkomst in Nederland een aantal nummers voor de band Shocking Blue, waarvan Hot Sand het tot de B-kant weet te brengen van de wereldberoemde single Venus. Na een mislukte eigen muziekcarriere richt hij zich op het tekenen van strips en lanceert in 1973 de F.C. Knudde-serie. Een andere bekende strip is De
373
Stamgasten, die tot op de dag van vandaag dagelijks in Het Algemeen Dagblad is aan te treffen. Joop van den Ende Joop (Johannes Adrianus) van den Ende wordt in 1942 geboren in de Indische Buurt als zoon van een stoommachinist. Zijn vader is onder andere trainer bij de katholieke voetbalclub Ambon. Hij kent een arme jeugd in de Indische Buurt, waar het gezin de grootste moeite heeft de eindjes aan elkaar te knopen. Van den Ende, die net als beroemdheid Badr Hari aan de Kramatweg (Makassarpleinbuurt) woont, gaat naar de Franciscus de Salesschool aan Javastraat 200 en wordt vervolgens op de eerste Rooms Katholieke Technische school van Amsterdam, de Don Bosco aan de Polderweg, opgeleid als timmerman en technisch tekenaar. Joop heeft al vroeg belangstelling voor theater. Hij krijgt in de Rooms-Katholieke Speeltuinvereniging Gerardus Majella zijn eerste toneellessen, treedt op in Kindervreugd en organiseert voor en met zijn vrienden allerlei toneelstukken, poppenspelen etc. In 1956 heeft Van de Ende zijn eerste openbare toneeloptreden. Via de Katholieke Arbeidersjeugd (KAJ) weet hij ook een cabaretgroep op te richten (De Pijpers). Daarnaast zit hij in de Amsterdamse Jeugdtheatergroep van Miek Stranger in de Balistraat. Langzaam maar zeker komt Joop van den Ende, die niet over voldoende kwaliteiten beschikt om als toneelspeler door te breken, meer in het organiseren van theateractiviteiten terecht. Daarom opent hij, na eerder een feestartikelenwinkel gevoerd te hebben, in 1962 een eigen theaterbureau. De doorbraak komt met de Nieuwe Nederlandse Revue, met Frans van Dusschoten, Ria Valk en André van Duijn. Joop van den Ende Theaterproducties begint te lopen. In de jaren zeventig bouwt Van den Ende zijn carriëre verder uit door ook voor de televisie te gaan produceren. Eind jaren zeventig volgen ook de eerste speelfilms, waaronder Spetters (Paul Verhoeven) en Ik ben Joep Meloen. De jaren tachtig zijn de jaren van succesvolle televisieseries zoals Dagboek van een Herdershond en Goede Tijden Slechte Tijden. De eigen televisiezender (TV 10) in 1989 mislukt. In de jaren negentig begint Van den Ende een aantal succesvolle Nederlandse musicals; een poging op Broadway door te breken kent echter geen succes. Wel een succes is de fusie van zijn televisieproductiebedrijf met dat van John de Mol tot Endemol. Het bedrijf wordt in het jaar 2000 voor 5,5 miljard euro verkocht aan het Spaanse Telefonica. Carrie Geijssen De in 1947 geboren Carrie Geijssen groeit op op Kramatweg 47. Haar vader maakt haar eerste schaatsjes en geeft haar in de winter van 1963 echte Noren. Dit leidt in 1966 tot het Nederlands kampioenschap en in 1968 tot een gouden medaille op de
374
1.000 meter, op de winterspelen van Grenoble. Dat is de allereerste keer dat een Nederlandse vrouw schaatsgoud behaalt op de Olympische Spelen. Ook behaalt Carrie de zilveren medaille op de 1.500 meter. De Indische Buurt is dolenthousiast bij de thuiskomst van Carrie. Ze wordt in een landauer opgehaald van het Muiderpoortstation via de Insulindeweg naar haar huis aan de Kramatweg gereden en wordt toegejuicht door duizenden buurtbewoners. Tante Miep Verbruggen van de sigarenwinkel hoek Baweanstraat/Kramatweg organiseert een inzameling voor de kersverse kampioene en zo krijgt Carrie Geijssen van de buurt een auto, een volkswagen kever, aangeboden, die officieel niet op haar naam mag komen omdat ze amateur is. In datzelfde jaar wordt ze derde in het wereldkampioenschap. In 1971 beeindigt Carrie Geijssen haar schaatsloopbaan. Badr Hari Gestimuleerd door zijn vader groeit Badr Hari (1984) van de Kramatweg uit tot de grootste Nederlandse kickbokser. Hij wordt in 2007 de eerste K-1 zwaargewichtkampioen en wint in 2009 de It’s Showtime-wereldtitel voor zwaargewichten. Ook staat hij diverse malen in finales. Door persoonlijke problemen raakt hij vanaf 2012 op de achtergrond en vertrekt naar Marokko. Ger Harmsen Ger Harmsen werd in 1922 geboren in de Indische Buurt waar zijn vader winkelmachines verkocht, en trad, afkomstig uit een orthodox protestants milieu (Elthetokerk) als atheïst al op relatief jonge leeftijd toe tot de Nederlandse Jeugdbond voor Natuurstudie (NJN) en wat later (1946) tot de Communistische Partij van Nederland (CPN) toe. Op latere leeftijd ging Harmsen filosofie, geschiedenis en Russisch studeren en nam afstand van de C.P.N. Harmsen werd in de jaren zeventig hoogleraar (‘NAVO-professor’ volgens de C.P.N.) in Groningen. Ger Harmsen, die in 2005 overleed, was een belangrijk geschiedschrijver van de Nederlandse arbeidersbeweging en het Nederlands socialisme. Zijn werken hebben grotendeels een kroniekmatig karakter. Jasperina de Jong Jasperina de Jong wordt als dochter van een timmerman op 7 januari 1938 geboren op de boek van het Javaplein en de Javastraat, op twee hoog boven het huidige pand van de Febo, waarin eerder Radio Repa en de melkwinkel van Voorsluis zaten. Jasperina wordt Pien genoemd en is een levendig meisje, dat graag zingt en buitenspeelt. Ze gaat naar de Van Kol Mulo in de Bankastraat en wil artiest worden. Ze neemt balletles op haar 15e en gaat later naar een cabaretcursus van
375
Bob Bouwer in het dorpshuis in Betondorp. Op audientie bij Wim Kan wordt ze echter afgewezen. Jasperina debuteert in 1960 in theatergroep Lorelei, die zich als vrijmoedig profileert (begin jaren zestig successen als Niet Sexpres en Call-girl) en en meelift op het jaren zestig gevoel. Zo wordt in 1966 tegen de theatergroep een proces wegens majesteitsschennis gevoerd (Arme Ouwe). De grote doorbraak van Jasperina de Jong is de rol van animeermeisje in de musical Sweet Charity in 1968, waarna ze vanaf 1970 haar eigen shows begint (o.a. Jasperinashow, Jasperina’s grote egotrip). Na haar breuk met Guus Vleugel neemt het succes langzaam maar zeker af. In 2002 stopt Jasperina de Jong met grote theaterproducties. Wim Kieft Een van de beroemdste voetballers die de Indische Buurt heeft voortgebracht is Wim Kieft, die op 12 november 1962 geboren werd en opgroeide op een eerste verdieping in de Celebesstraat, tussen de Zeeburgerdijk en de Insulindeweg. Voetballen leert hij tegen een lantarenpaal en op een poepveldje langs het spoor. Op zijn zeventiende debuteert Wim Kieft in het eerste elftal van Ajax tegen Sparta. In seizoen 1981/1982 wordt hij topscorer van de Nederlandse eredivisie met 32 doelpunten en wordt met Ajax landskampioen, net als in seizoen 1982/1983. In 1983 wordt Kieft verkocht aan Pisa, waar hij een aantal jaren speelt, om in 1987 in Nederland terug te komen en te gaan spelen voor PSV, wat hem niet door alle buurtbewoners in dank wordt afgenomen. Met PSV wint Kieft in 1988 de Europacup I. In dit suksesjaar wordt hij ook met het Nederlands elftal Europees kampioen. Zijn laatste wedstrijd speelde hij in 1994. Na zijn voetbalcarriere ontwikkelt Wim Kieft zich als voetbalanalist. In 2014 verschijnt een geruchtmakend boek over de 14-jarige cocaineverslaving van Kieft, dat zeer goed verkoopt. Tegenwoordig woont Wim Kieft in IJsselstein. Ome Piet ter Meulen Beroemd bewoner van de Baweanstraat is in de jaren vijftig Ome Piet ter Meulen. Ome Piet is in 1936 zwaargewicht kampioen van Nederland en richt in 1952 Boksschool Ter Meulen op, eerst in de Czaar Peterstraat, vervolgens naar de Cruquiusweg en nog later naar de Joden Houttuinen. Vanuit Boksschool ter Meulen worden in de jaren zestig onder leiding van politieman Yz van de Weerd de Amsterdamse politie in het boksen bekwaamd. Deze behoefte was met name ontstaan vanwege een aantal rellen die in de jaren zestig in Amsterdam plaatsvonden en waarop de politie destijds nog geen antwoord had. Tegenwoordig is de boksvereniging, die met name in de jaren zeventig meer dan 1.000 leden kende, actief als ABOV Amsterdam. Beroemde boksers die in de loop
376
der tijden uit deze school naar voren zijn getreden, zijn onder anderen Rudy Koopmans, Alex Blanchard, Fighting Mack en Sugar Ray. Paul Arthur Müller-Lehning De in 1899 uit Duitse Hernhutters in Utrecht geboren Paul Arthur Lehning, is anarcho-syndicalist, publiceert vanaf 1924 onder pseudoniem Arthur Müller-Lehning en treedt met name voor het voetlicht met zijn tijdschrift i10. In 1932 is Lehning woonachtig aan Insulindeweg 2, van waaruit hij namens het Nederlandsch Syndicalistisch Vakverbond (N.S.V.) het tweemaandelijks tijdschrift Grondslagen uitgeeft. Insulindeweg 2 is in die jaren een behoorlijk revolutionair pand: op 3 hoog woont Frans Johannes Goedhart, lid van de hoofdredactie van de communistische Tribune en later bekend als verzetsheld en oprichter van het Parool. Het tijdschrift Grondslagen, dat in 1978 nog een herdruk beleeft in de zogenaamde ‘Anarchistische uitgaven’, wordt van 1932-1935 uitgegeven. Lehning is in die jaren ook voorzitter van de anarcho-syndicalistische Internationale Arbeiders Associatie. Lehning is tevens een der oprichters van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, in 1935 opgericht ter veiligstelling van het archief van de Sozialdemokratische Partei Deutschlands en later dat van de de Spaanse Trotskisten. Lehning vertrekt in 1936 naar Spanje om mee te vechten in de Spaanse Burgeroorlog, uiteraard aan de anarchistische kant. Na dit Spaanse avontuur krijgt hij van de Nederlandse staat, en met name de C.I.D., de waarschuwing zich op geen enkele manier meer met directe politiek bezig te houden en heeft zich daar voor zover bekend de rest van zijn leven verder keurig aan gehouden. Na de Tweede Wereldoorlog schrijft Müller-Lehning in Libertinage en maakt, net als Anton Constandse, de opleving van de belangstelling voor het anarchisme en daarmee voor zijn oeuvre mee in de jaren zestig en zeventig. Beiden zijn in deze jaren zeer salonfähig en functioneren als boegbeeld en geweten van anarchistisch Nederland. In 1999 wordt Lehning zelfs de P.C. Hooft-prijs voor zijn gehele oeuvre toegekend. Arthur Müller-Lehning overlijdt op 100-jarige leeftijd op 1 januari 2000. Robert Paul Befaamd imitator Robert Paul is uit de Indische Buurt afkomstig. In 1971 wint hij een talentenjacht op televisie, waarin hij vele bekende Nederlanders imiteert. Op dat moment zijn dat onder andere Swiebertje, Godfried Bomans en personages uit de Fabeltjeskrant. Leo Riemens schrijft over dit optreden in de Telegraaf: “Het programma bereikte een ongekend hoogtepunt in het optreden van de overrompelende imitator-cabaretier Robert Paul. Zijn eerste plaats was zeer welverdiend”.
377
In 1983 brengt Paul zijn meest suksesvolle single uit: ‘t Kan Vriezen, ‘t Kan Dooien, waarin hij onder andere weerman Pelleboer imiteert. In 2003 sluit Robert Paul zijn carriere als theaterman. Peet Petersen Een van de beroemdste voetballers uit de Indische Buurt is de jong gestorven Peet Petersen van de Kramatweg. Hij wordt in 1941 geboren en gaat als groot voetbaltalent in eerste instantie bij de Volewijckers in Amsterdam Noord spelen, waar hij gescout wordt door Ajax. In 1960 tekent hij daar een contract. De eerste jaren is hij invalspeler en in seizoen 1962/1963 krijgt hij een vaste plaats als linksbuiten en speelt ook een aantal wedstrijden voor het Nederlands elftal. Zijn mooiste wedstrijd is die tegen wereldkampioen Brazilië, met de legendarische Pele in 1963. Nederland wint de wedstrijd met 1-0. Doelpuntscorer is Petersen. Vanaf 1965 voetbalt Petersen bij NEC. Helaas krijgt hij te maken met een ongeneselijke ziekte, waaraan hij in 1980 op 39-jarige leeftijd overlijdt. Nettie Timmer Atlete Nettie (Jeanette Josephina Maria) Timmer komt uit de Indische Buurt en wordt in 1923 geboren. In voorjaar 1944 weet ze voor het eerst de aandacht op zich te vestigen wanneer ze in een team waarin ook Fanny Blankers-Koen zit, het wereldrecord op de minder gebruikelijke afstand 4×110 yard weet te vestigen. Een paar maanden later vestigt ze met aan ander team een wereldrecord op de 4×200 meter. Direct na de Tweede Wereldoorlog wint Nettie met haar team in 1946 bij de Europese kampioenschappen in Praag een gouden medaille op de 4×100 meter. In 1948 maakt Nettie Timmer deel uit van het team dat op de Olympische Spelen de gouden medaille op deze zelfde afstand wint. Dit was het laatste grote sportieve wapenfeit van Nettie Timmer, die in 2005 op 81-jarige leeftijd overlijdt. Marja Vuijsje In 2012 brengt schrijfster Marja Vuijsje, die eerder een indrukwekkende biografie over Joke Smit produceerde, een prachtig boek over haar jeugd in de Indische Buurt, Mijn kamp. In het boek wordt het verhaal van de Joods familie Vuijsje beschreven, waarvan de vader terugkomt uit het concentratiekamp en in de naoorlogse Indische Buurt het leven met zijn gezin weer tracht op te pakken alsof er niets gebeurd is. Marja Vuijsje wordt zelf in 1955 geboren, beleeft haar jeugd in de Bankastraat en zit op de J.P. Coenschool. Jim van der Woude
378
Jim van der Woude wordt als James Franklin Charles Sam van der Woude in 1948 geboren in de Indische Buurt. Na een aantal keer van school gestuurd te zijn gaat hij zwerven, waarbij hij probeert te leven van zijn mondharmonica en fluit, waarbij hij als landloper wordt opgepakt in Almelo. In 1971 meldt Van der Woude zich bij de Kunstacademie, waar hij zich vooral specialiseert in mime, acrobatiek en dans. Jim van der Woude wordt lid van Hauser Orkater en wordt daarmee bekend. Daarna treedt hij in diverse toneelgezelschappen, zoals o.a. Carver, op en heeft ook soloprogramma’s. Van der Woude speelde de hoofdrol in de speelfilm De Wisselwachter en een belangrijke bijrol in De Illusionist.
379
Literatuur Boeken Aafjes, Bertus, In de Nederlanden zingt de tijd. Aalders, P.F.Th. e.a., Experiment genezing. Alleblas, Rogier. Oude muren, nieuwe buren. Anderiesen, Gerard/Reijndorp, Arnold, Eigenlijk een geniale wijk. Dagelijks leven in de Indische Buurt. Boer, Dirk ten, Verhalen uit de Indische Buurt. Uit de praktijk van het politiebureau Balistraat Amsterdam. Breen, Willem F. van, De laatste winter. Ab Caransa, Van school verwijderd. Jood. Bax, Maarten, Badr Hari. De Lutheranen in Amsterdam, 1588-1988. De steppe zal bloeien. Kerk-zijn in de Indische Buurt. Deen, Marcus W., Een rieten koffer vol liefde... en leed Duivenvoorde, Eric, Een voet tussen de deur. Geschiedenis van de kraakbeweging 1964-1999. Eltheto. Tegen de stroom in, 1913-2013. Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan der Vereeniging “Bouwmaatschappij tot verkrijging van eigen woningen” opgericht 2 november 1868. Gerardus Majella. Een Godshuis voor mensen. 1914-1992. Harmsen, Ger, Herfsttijloos. Heijdra, Ton, Zeeburg. Geschiedenis van de Indische Buurt en het Oostelijk Havengebied. Herinneringen aan en rondom de Funenkerk. 1889 – 28 juli – 1964. Huberts, V.R.A.D., De Amsterdamse venters. Een sociografische monografie. Indische Buurt. Van Seeburgh tot Zeeburg. Jong, Derek de, Urban Governance in de Indische Buurt, Amsterdam. Het belang van ondernemersparticipatie in de openbare ruimte. Klooster, Eva. Hangplek Holland. Koejemans, A.J., Davis Wijnkoop. Een mens in strijd voor het socialisme. Leydesdorff, Selma, Wij hebben als mens geleefd. Het Joodse proletariaat van Amsterdam, 1900-1940. Lubbers, Annette, Lloyd Hotel. Querido, A., Het Zeeburgerdorp. Regesta Hannonensia. Lijst van oorkonden betreffende Holland en Zeeland. Sijes, B.A., De februaristaking. Spijker, Paul, De Indische Buurt. Geschiedenis van een Amsterdamse wijk. Steur, Ina (en Anneke Dijkman). Als het weer eens vrede was. Dagboek Ina Steur 1940-1945. Straten, Jits van, De begraafboeken van Zeeburg Tussentijds. 50 jaar Elthetokerk. Verbij, Antoine, Tien rode jaren. Links radicalisme in Nederland 1970-1980. Vuijsje, Marja, Ons kamp.
380
Walle, Bart, Zeeburg, Geschiedenis van een Joodse begraafplaats. Wit, Ayelt de, Flintoff, Adam, In de lift. Een kritisch perspectief op de gentrificatie van de Amsterdamse Indische Buurt. Zieleman, A.J., Van rampenbuurt achter het spoor naar de nieuwe Pijp. 30 Jaar Stadsvernieuwing en Stedelijke Vernieuwing in de Indische Buurt in Amsterdam. Artikelen Beek, A. van, 'De geschiedenis van den Zeeburgerdijk', in Niftirlake 1934. Dagbladen Amsterdamsche Courant, diverse jaargangen Het Nieuws van den Dag, diverse jaargangen De Telegraaf, diverse jaargangen De Tijd, diverse jaargangen De Tribune, diverse jaargangen Het Volk, diverse jaargangen Volk en Vaderland, diverse jaargangen De Waarheid, diverse jaargangen Lokale periodieken Het Javakwartier, diverse jaargangen Rechouwous, 1e jrg. no. 1, 1926 Tong Tong, diverse jaargangen Wijkgids Indische Buurt 1966 Kraakkrant Indische Buurt Website www.zeeburgnieuws.nl Website www.indischebuurt.nl Website www.geheugenvan oost.nl
