BOUWSTENEN VOOR DE INNOVATIEAGENDA BOUW...3 goedkoper. En zo zijn er talloze voorbeelden van opgaven...
21
1 BOUWSTENEN VOOR DE INNOVATIEAGENDA BOUW POSITION PAPER J.W. van de Groep 6 mei 2016 INLEIDING Waarom zouden we moeten innoveren in de bouw? Het is de eerste vraag die beantwoord zou moeten worden voordat wordt gestart met een innovatieagenda. Geen hele lastige vraag. De grote opgaven die op het bordje liggen van onze sector, vragen om betere en duurzamere producten voor aanzienlijk lagere prijzen. Het gaat al lang niet meer om meer winstgevendheid, een aangenamere cultuur, nieuwe technologie of optimalisatie van de huidige bouwpraktijk. Al zijn dat soort aspecten mooi meegenomen. Een innovatieagenda gaat dus over structurele veranderingen die nodig zijn om als bouwsector een zinvolle bijdrage te leveren aan de grote vragen van de toekomst? Alle innovatieagenda’s uit het verleden hebben bar weinig veranderd aan de cultuur, structuur en geldende bouwpraktijk. Ze gingen vooral uit van de dag van vandaag, in plaats van de wereld van morgen. Ook het fenomeen ‘innovatieagenda’ vraagt dus om een nieuwe invalshoek en een controversiële aanpak. De innovatieagenda die velen voor ogen staat gaat over de korte termijn, is pragmatisch en draait vooral om de huidige bouwpraktijk. Zo’n agenda biedt echter te weinig perspectief voor de radicale veranderingen die nodig zijn om een maatschappelijk relevante bijdrage te leveren aan de toekomst van Nederland en daarbuiten. We kunnen het oneens zijn met de richtingen die worden gekozen in deze paper. Dat mag ook. Er is echter maar één alternatief. En dat is gewoon herhalen wat voorgaande innovatieagenda’s binnen deze sector al brachten. Niet willen bewegen is dus energie steken in herhaling. Zonde van de tijd. Met de huidige technologische ontwikkelingen, de inzichten van innovators en een absolute noodzaak kunnen en moeten we het nu anders doen. Met deze position paper wil ik proberen om mijn zes jaar innovatie-ervaring te delen. Wellicht kan het u helpen bij het maken van keuzes over een innovatieagenda die wat mij betreft gaat over een transitie van de bouwsector. Transities hebben een lange adem nodig. Die innovatieagenda verdient dan ook een langjarig perspectief en een langjarig commitment van alle betrokken partijen. Helaas ontbrak mij de tijd om mijn zienswijzen bondiger, evenwichtiger en gestructureerder voor het voetlicht te brengen. Het zijn slechts bouwstenen die helpen een innovatieagenda te bouwen. WAT TE BEREIKEN MET DE INNOVATIEAGENDA? De bouwsector moet oplossingen bieden voor maatschappelijke vraagstukken. Die oplossingen moeten economisch haalbaar zijn en zowel vanuit maatschappelijk perspectief, als vanuit het perspectief van een klant als ‘gewild’ aangemerkt worden. De bouwsector gaat zich daardoor in internationaal perspectief onderscheiden waardoor de exportkansen sterk worden vergroot.
Transcript of BOUWSTENEN VOOR DE INNOVATIEAGENDA BOUW...3 goedkoper. En zo zijn er talloze voorbeelden van opgaven...
1
BOUWSTENENVOORDEINNOVATIEAGENDABOUW
POSITIONPAPER
J.W.vandeGroep6mei2016
INLEIDINGWaaromzoudenwemoeteninnoverenindebouw?Hetisdeeerstevraagdiebeantwoordzoumoetenwordenvoordatwordtgestartmeteeninnovatieagenda.Geenhelelastigevraag.Degroteopgavendieophetbordjeliggenvanonzesector,vragenombetereenduurzamereproductenvooraanzienlijklagereprijzen.Hetgaatallangnietmeerommeerwinstgevendheid,eenaangenamerecultuur,nieuwetechnologieofoptimalisatievandehuidigebouwpraktijk.Alzijndatsoortaspectenmooimeegenomen.Eeninnovatieagendagaatdusoverstructureleveranderingendienodigzijnomalsbouwsectoreenzinvollebijdrageteleverenaandegrotevragenvandetoekomst?Alleinnovatieagenda’suithetverledenhebbenbarweinigveranderdaandecultuur,structuurengeldendebouwpraktijk.Zegingenvooraluitvandedagvanvandaag,inplaatsvandewereldvanmorgen.Ookhetfenomeen‘innovatieagenda’vraagtdusomeennieuweinvalshoekeneencontroversiëleaanpak.Deinnovatieagendadievelenvoorogenstaatgaatoverdekortetermijn,ispragmatischendraaitvooralomdehuidigebouwpraktijk.Zo’nagendabiedtechterteweinigperspectiefvoorderadicaleveranderingendienodigzijnomeenmaatschappelijkrelevantebijdrageteleverenaandetoekomstvanNederlandendaarbuiten.Wekunnenhetoneenszijnmetderichtingendiewordengekozenindezepaper.Datmagook.Erisechtermaaréénalternatief.Endatisgewoonherhalenwatvoorgaandeinnovatieagenda’sbinnendezesectoralbrachten.Nietwillenbewegenisdusenergiestekeninherhaling.Zondevandetijd.Metdehuidigetechnologischeontwikkelingen,deinzichtenvaninnovatorseneenabsolutenoodzaakkunnenenmoetenwehetnuandersdoen.Metdezepositionpaperwilikproberenommijnzesjaarinnovatie-ervaringtedelen.Wellichtkanhetuhelpenbijhetmakenvankeuzesovereeninnovatieagendadiewatmijbetreftgaatovereentransitievandebouwsector.Transitieshebbeneenlangeademnodig.Dieinnovatieagendaverdientdanookeenlangjarigperspectiefeneenlangjarigcommitmentvanallebetrokkenpartijen.Helaasontbrakmijdetijdommijnzienswijzenbondiger,evenwichtigerengestructureerdervoorhetvoetlichttebrengen.Hetzijnslechtsbouwstenendiehelpeneeninnovatieagendatebouwen.WATTEBEREIKENMETDEINNOVATIEAGENDA?Debouwsectormoetoplossingenbiedenvoormaatschappelijkevraagstukken.Dieoplossingenmoeteneconomischhaalbaarzijnenzowelvanuitmaatschappelijkperspectief,alsvanuithetperspectiefvaneenklantals‘gewild’aangemerktworden.Debouwsectorgaatzichdaardoorininternationaalperspectiefonderscheidenwaardoordeexportkansensterkwordenvergroot.
2
Dezekwalitatievedoelstellingvan‘deinnovatieagenda’kankwantitatiefvertaaldwordennaarheleconcretedoelen.Eenvoorsteldaarvoorisdenavolgendeopsomming.Per2030:
• Isdearbeidsproductiviteitgestegenmet 40%• ZijndeR&Duitgavenoverdeheleketen 10%• Isdewinstmargevaneeneindaanbieder 10%• Isdeprijsvanbouwwerkengedaaldmet 40%• Ishetexportaandeelvandegestegenmet 30%• Ishetmarktaandeelvanconceptaanbieder 70%
Dezedoelenzijnnodigomalssectoroplossingentekunnenbiedenvoordevijfmeestprangendeproblemenvandetoekomstbinnendegebouwdeomgeving:
• klimaatadaptatie;• energiebesparingen(de)centraleopwek;• grondstoffenbeheersing;• gezondenveiligwonen–werken–leren–leven–vervoeren;• oplossingenvoorvergrijzing,bevolkingsdalingenmigratie.
SCOPEWaarvoordienteeninnovatieagenda?Devraagdoetzichvoorofeeninnovatieagendaansichernouisvoordeopgavendievandaagdedagoponsbordjeliggenofdatdieopgavengebruiktwordenomhetinnovatiepotentieelindebouwstructureelopeenhogerpeiltebrengen?Inhetlaatstegevaliseenandersturingsmechanismenodigenligtsamenwerkingmetanderethematischgeorganiseerdeprogramma’s(transitieclusters)voordehand.Deinnovatieagendaiserdanomextraimpulsentegevenaandatsoortprogramma’swaardooreerdergekozenkanwordenvooreeninnovatieroute.Eentransitieclusterwerktdanactiefaanhetcreërenvanopschalingspotentieel.Deinnovatieagendavliegtnaarbinnen,komtbrengen,komthalenencreëertdaarnaastdegeneriekeconditiesdievoorhetopschalenvaninnovatiesbinnenallesoortentransitieopgaven.Wiespelendaarbijeenrol?Vooreeninnovatieagendazaldehuidigebouwpraktijkendehuidigeactorencontextniethetvertrekpuntmoetenzijn.Bouwinnovatiedraaitnamelijknietomhetinstandhoudenvanberoepen,institutiesofdeorganisatieenconceptendieschuilgaanachterdefenomenenvanaannemer,onderaannemer,projectontwikkelaarofwelkeanderetitelweonderkennenbinnendesector.Ookgaatinnovatienietoverdevraagnaarenkelmeerefficiencyofeffectiviteit.Omdieredendientdebouwagendabreedgedragentewordenbinnendehelebouwsector.BijhetsamenstellenvandeInnovatieAgendaEnergieGebouwdeOmgeving(2008,latervertaaldnaarhetEnergiesprongprogramma)lagdeleadnadrukkelijknietbijbrancheorganisatiesmaarbijkoplopendebedrijvenuitdiversebranches.SegmenteringIndebasisligtoveraldezelfdeproblematiek.Bruggenmoetenwordenversterktofvervangenvooraanzienlijkmindergeld,dijkentweekeerzosnelopgehoogdvoor60%vandehuidigeprijs,asbestdienttienkeerzosnelverwijderdtewordenvooreenfractievandekosten,renovatienaarenergieneutraaldientbeter,metprestatiegarantiesen40%
3
goedkoper.Enzozijnertallozevoorbeeldenvanopgavendievragenombeter,sneller,duurzamerengoedkoper.Omdatdeweg-enwaterbouwerszichonderscheidenvandebouw-enutiliteitssectorligteentweesporenaanpakvoordehand.Nietalshetgaatomvisieenambitie,maarwelalshetgaatomdeuitwerkinginprogramma’s.Erisechterookwattezeggenomtekiezenvoordriesegmentenwaarbijdiescheidingnietwordtgemaakt.Diezouerzouitkunnenzien:1.Hetdeelvandemarktwaarbijhettraditionelevakmanschapblijft(15%);2.hetdeelvandemarktwatvaltonderreguliere,gangbareenrelatiefsimpelebouwwerkendiemetnieuwetechnologieconceptueelzijntebenaderen(70%);en3.despecials,degebouwenenkunstwerkenmeteensterkeenmaligkarakterwaar‘slechts’opcomponentniveauprojectoverstijgendeinnovatieseenrolspelen(15%).DEFINITIESInditstukwordeneenaantaltermengebruiktdiebetervoorafverklaardkunnenworden.Zehelpennamelijkomdeproblementedefiniërenendeoplossingsrichtingentestructureren.DebouwsectorDebouwsectoromvatallebedrijveneninstitutiesdieopwatvoormanierdanookbijdragenaandetotstandkomingvanbouwwerken.Voordegoedeorde;degrondstoffenleveranciers,detoeleverendeindustrie,onderaannemers,deinstallatiebranches,adviseurs,architecten,projectontwikkelaars,makelaarsetc.etc.behorentotdebouwsector.Ikzegdatexplicietomdathetzwaartepuntbijditsoortinnovatieagenda’svaakwordtgelegdbijdeaannemersbranche.Daarnaastheefthetwerktuigbouwkundigdeelvandesectornogaleensdeneigingheefthaareigenplantetrekken.Debelangrijksterolvoorwatbetreftdeinnovatieopgaveisweggelegdvoordemaakindustrie.Debouwsectorissterkverbondenmetdevastgoedsector,definanciëlesectoren,intoenemendemate,deenergiesector.Ookzienwedatdebouwsectorsteedsmeerbeleidsdomeinenraaktwateeninterdepartementalebenaderingvraagt.Denkdaarbijaanwonen,zorg,onderwijs,mobiliteit,energie,milieu,ruimtelijkeordeningenleefbaarheid.SystemIntegratorBouwwerkenwordenomdiverseredenensteedscomplexervanaardwaardooreensystemischebenadering(hetbouwwerkalssysteem)steedsbelangrijkerwordt.Datluktnietbinnendehuidigeversnipperdebouwpraktijk.DeSystemIntegratorkanwordenbeschouwdalseennieuweondernemersvormbinnendesector.DeSystemIntegratorisdespiltussenenerzijdsafnemersenanderzijdshethelesupply-network,zowelvanuitorganisatorischalstechnischperspectief.HetisbelangrijkombinnendebouwsectoronderheidtemakentussentweetypenSystemIntegrators.Enerzijdsdegeneralistenanderzijdsdespecialist.Beidenzijnindeleadbijhetdimensioneren,engineerenenontwerpenvandeelsystemendieleidentothetbouwwerkalssysteem.Degeneralistismeerprojectgerichtdandespecialistdieveelmeervanuitbouwconceptendemarktbedient.Despecialistisaanbodgerichtenisdaarominstaatprojectoverstijgendsamentewerkenmetstrategischepartners.ProjectenenprocessenBijnaallebouwwerkenwordenuiteindelijkgerealiseerdindevormvaneenproject.Nieuwetechnologieënbiedenechterkansenomhetmomentwaaropeenconceptvertaaldwordtnaareenproject,vergaandteverschuivenrichtinghettraditioneletransactiemomenttussen
4
eenopdrachtgevereneenopdrachtnemer.Dietechnologieënbiedenimmersdekansomookbinnendebouwsectordevoordelenvanindustriëleproductieofminstenseenindustriëlebenaderingtegebruiken.Datgaatnaastnieuwematerialen,componentenenproductietechnologieënookomhetbenuttenvanbinnenanderesectorenbeproefdeconceptenalsSystemIntegrationenSystemsEngineering.Daarmeewordteenopdrachtgeversteedsmeerinstaatgesteldomintekopenopbasisvaneenproductontwerp,productspecificatie,pastperformanceenprijs.TransitieclustersDeactueleopgavenwaardebouwvooraandelatstaat,kunnenwordenondergebrachtintransitieclusters.Intransitieclusterswerkenbedrijvensamenaanprogrammatischeruimtelijkefysiekeopgaven.Dietransitieclustersmakengebruikvandeontwikkelingenbinnendeinnovatieagenda,maarkunnenookaanjagerenvoedingzijnvoordeinnovatieagenda.Zodragenzebijaanverandering,inplaatsvanalleeneenkortetermijnoplossing.Metanderewoorden:transitieclustersdienenprogrammatischopgepaktteworden,waarbijdenadruknietzozeerligtoptechniekmaarhetinbewegingkrijgenvanveelactoren,hetbijelkaarbrengenvanvraagenaanbodenhetscheppenvanconditieswaardoorbewegingontstaat.Inpotentiekunnentransitieclustersresulterenindealsdieschaalendaarmeeimpactcreëren.Danontstaateengelijktijdigebewegingvanpartijendieonafhankelijkvanelkaarmoeilijkinbewegingkomen,maargezamenlijkjuistwel.Denkdaarbijaaneenprogrammaals‘deStroomversnelling’watinzetopschaal,aanpassingvanwet-enregelgevingeneenpassendebusinesscase.Erzijneenaantalgeneriekeactorenenfactorendieopschalingvaninnovatiebinneneentransitieclusterindewegstaan.Dezezijngeduidinnevenstaandplaatje.Voorbeeldenvantransitieclusterszijn:
1. Verduurzamingvandegebouwdeomgeving.2. Gezondeenenergiezuinigescholen.3. Slimmeoplossingenvoorachterstalligonderhoudvanbruggen.4. Goedkoperensnellerdijkenverzwaren;5. etc.etc.…
Afbeelding1,factorenenactorendieopschalingvaninnovatieindewegstaanbijvrijwelalletransitieclusters
5
InnovatieOverhetbegripinnovatiebestaanveelverschillendeinzichten.Hetisvooreeninnovatieagendabelangrijkdatwehetzelfdebeeldhebbenbijditbegrip.Hetbelangrijksteismisschienomverschillendevormenvaninnovatiewatteduidenwaardoorbinnentoekomstigeprogramma’sduidelijkekeuzesgemaaktkunnenwordenopwelkevormvaninnovatieingezetwordt.Allereerstkennenwe‘businessgedreven’innovatiesen‘kennisgedreven’innovaties.Kennisgedreveninnovatieskunnenwordengeassocieerdmetfundamenteelonderzoekdooruniversiteitenenkennisinstellingen.Eenvormvaninnovatiedieonderdrukstaatnukennisinstellingenvoormiddelensteedsmeerafhankelijkwordenvanadvieswerkenbusiness-gedreveninnovatievragen.Debusiness-gedreveninnovatieskomenvanuithetbedrijfsleven.Zekunnenincrementeelofradicaalvanaardzijn.Zekunnengaanovertechnologie,processen,nieuwemarktenofsocialeveranderingen.ProfessorHenkVolberdageeftinzijnboek‘Innovatie3.0’duidingaanhetbegripsocialeinnovatie.Innovatieheeftbelangrijkesocialeaspectendieuiteindelijkvoor75%deslagingskansvaneeninnovatiebepalen.Volberdabenoemtinzijnboekookhetbelangvandewisselwerkingtussenbedrijfsleven,kennisinstellingenendeoverheid.Hetstimuleren,faciliterenenconditionerenvanproefprojecten,hetbiedenvanontmoetingsplaatsenenhetcreërenvanfondsenwordtnadrukkelijkgezienalstaakvandeoverheid.InnovatiesporenInnovatiesporenresulterenindemiddelenomuiteindelijkwaardevollereoplossingenenproductentekunnenproducerenvoordemaatschappijen/ofdeafnemervaneencompleetbouwwerk.Hieronderwordeneenaantalcrucialeinnovatiesporenopgesomddieoptermijngaanbijdragenaanbetere,slimmereengoedkopereoplossingenbouwwerken.1Design-andEngineeringstechnology
DigitalPrototyping|DigitalModeling|TopologyOptimization|VR/AR|Drones2NewMaterials
Nano|Biobased|Composites3BuildingInstallation
Heating|Water-use|All-Electric|Microgrids|Storage|SmartCity’s|Sensoring4BuildingInformationTechnology
Domotica|Bigdata|InternetofThings|SafetyandSecurity|Sensoring5SmartIndustry
Factorydesign|Tagging|3DPrinting|Robotics|Q-systems|Sensoring6NewSupply-Networks
Cross-overs|Integration|Partnership|OEM|Logistics7CirculaireEconomy
Businessmodel|Ownership|UrbanMining8Sales-Marketing-Businessdevelopment
Propositions|Garanties|Contracts|CustomerPosition|Platforms|Financing9Socialchange Dynamicmanaging|Flexibleorganizing|SmarterworkingVerderopindezepaperwordtgeduidhoewebinneneeninnovatieagendakunnenomgaanmetdezeinnovatiesporen.
6
AutonomeinnovatieDeontwikkelingenomonsheengaanrazendsnel.Ontwikkelingendiedebouwsectordekansgevenombovengenoemdeinnovatiesporensnelteimplementeren.Inhetalgemeenzijnerdrieautonomeinnovatiesporentedefiniërendienualeenonmiskenbareinvloedhebbenopdemaatschappijmaarnogweinigimpacthebbenopdebouwsector.Denkdaarbijaandeexponentieleontwikkelingvancomputertechnologie,deontwikkelingvaninteractieveplatformenendevervagingvantechnologischegrenzentussentechnologischgerichtesectoren.BusinessmodelvoordebouwEenidealeaanbiedervaneenbouwwerkiseenspecialistdiezichbewusttoelegtopeenbeperktaantalproduct-markt-technologiecombinaties.Voordiecombinatiesmoetzo’npartijhaarcompetentiesvergaandendoorlopendontwikkelen.Alsvoorbeeldeenuitstapjenaardeautomobielindustrie.Deautoproducentenhebbenmeerkenniseninzichtoverhetgedragvandeautomobilistdandeautomobilistzelf.Zijkennenhetproductinallestadiavanhetproductgebruik.Deproducentvaneenautokanvrijnauwkeurigaangevenwatdetotalekostenzijndieeengebruikerkwijtisbijhetgebruikvandeauto.Ditsoortbedrijvenontwikkelenproductenvanuiteendoorlevingvandefunctieenhetgebruikvandeproducten.Zozullenbijvoorbeeldaanbiedersvanscholenmoetenbegrijpenhoeonderwijsenonderwijsorganisatiesfunctionerenenhoeslimmegebouwoplossingendaarverbeteringeninaankunnenbrengen.Ophetzelfdemomentzullenzecontactmoetenhoudenmetnieuwemogelijkhedendievanuitdetoeleveringwordtgebodenofdieuitsignalenvandeeindgebruikerontwikkeldmoetenwordendoordetoeleverendeindustrie.Daarmeekanklantwaardegecreëerdwordendiedeklantnietvoormogelijkachtteenwordenverwachtingenovertroffen.Dooractiefteopererenbinnenhetsupply-networkhoevendemogelijkhedenniettewordenafgewacht,maarkunnenzeproactiefwordengeschapen.Intensievebetrokkenheidbijeninteractiemetdetoeleveranciersengebruikershelptdaarindegrenzenteverleggen.Ditsoortbedrijvenvervultdanderolvansystemintegrator.Continueverbeteringenmakendeondernemingmoeilijknavolgbaar.Eendoorlopendconsistentieingedragenmotieven,vormendandebasisvoorvoorspelbaarheid,betrouwbaarheidenvertrouwen.MarktwerkingindebouwHetontbreektaanechtemarktwerkingindebouwwaardoorerteweinigprikkelszijnomüberhauptteinnoveren.Datiseenvoldongenfeit.Alsdatnietzowas,danwaseeninnovatieagendaoverbodig.Debouwwijktsignificantafvannormalemarktwerking.Erontbreektimmerséénenkeleproductaanbiederdieisgeïnteresseerdinmoneyforvalueeneenproductafnemerdieisgeïnteresseerdinvalueformoney.Aandevraagkantbevindenzichmeerderespelersdieallenopdeéénofanderemanierwaardeervarenvaneenbouwwerk(eigenaar,gemeente,omwonenden,gebruikers).Aandeaanbiederskantbevindenzichookdiversespelersdiebepalendzijnvoordekostenvanhetproduct(architecten,adviseurs,leveranciers).Hierdoorwordtdeafstemmingvanvraagenaanbodzeeringewikkeld.BinnenhetEnergiesprongprogrammaisgestuurdophetverschuivenvantransactiemomentenwaardoorvragersnietmeeraanbestedenmaarinkopersvanbouwwerkenkunnenworden.Nietdoorheelveelpartijentelatenwerkenaaneen
7
marktvraag,maardoorpartijenconceptueleoplossingentevragendieheelmakkelijkvertaaldkunnenwordennaareenvraaguitdemarkt.Veelaanbestedingsregelsstaandezemaniervanwerkenindeweg.Daarnaastzijnbouwershuiverigomallejurisprudentierondomhet‘aannemenvanwerk’overboordtegooien.Jeweetimmersnietwatjeervoorterugkrijgt.Inbijlage2wordtdehuidigemarktwerkingenalledaaruitvoorkomendeproblemenindebouwverderuitgediept.ANALYSEDebouwisverachtergeblevenophetgebiedvanarbeidsproductiviteitstijging.Inanderesectorenzorgentechnologische-enprocesinnovatieservoordatproductenefficiënter,snellerendaardoorsteedsgoedkopergeproduceerdkunnenworden.Daarnaastwordenerinandereindustriëlesectorenooksteedsbetereproductenontwikkeld.Deklantkrijgtmeerwaardevoormindergeld.Indebouwlijktbijnahetomgekeerdehetgeval.Productenwordenjuistduurderende(kostengedreven)compensatiedaarvoorlijktgevondentewordeninnogminderwaardecreatievoorklanten.Denkaanhetzoekennaardegrenzenvandebouwregelgeving,hetverhogenvanbebouwingsdichthedenofhetverkleinenvanwoonoppervlakalsdemarktvraagtomgoedkoperehuizen.Ingegevendoordelangdurigecrisiseneenhartvoortechniek,zoekenweoplossingenommensenaanhetwerktehoudenenincrementeleverbeteringentestapelen.Gevolgisdatdebouwzijnhuidigevorminstandhoudtendaarmeeonderdeelisgewordenvanhetprobleem,inplaatsvanonderdeelvandeoplossing.Datzalnogeensversterktwordendoordetoenemendevergrijzingondertimmerlieden,metselaarsenanderetraditionele‘makers’.Schaarsematerialenzullenhettraditionelebouwprocesalleenmaarduurdermaken.Alleendoorforsefinanciëleimpulsenvanuitdeoverheidlijkenoplossingenrondommaatschappelijkevraagstukkenhaalbaar.Lijken,wantdegerealiseerdeoplossingenblijvenvaakstekeninpilotsenexperimentenmetweinigopschalingspotentie.Datisnietnodigenonwenselijk,geziendesnelheiddiegemaaktmoetwordenmetvraagstukkenrondomverduurzaming,grondstoffen,mobiliteit,zorgenklantgerichtbouwen.Debouwkentopbedrijfsniveaueenaantalhardnekkigeproblemendiedesectoralsgeheelinertmakenvoorverandering:krappewinstmarges,beperkteinvesteringeninR&Deninkapitaalgoederen,traditionelescholing,eengrotenadrukopprijsbijaanbestedingen,ontevredenheid,fragmentatieenhetsturenvandeondernemingvanuiteenkortetijdshorizon.Vooreenuitgebreidereanalysevandesectorwordtverwezennaarbijlage1HANDVATTENVOORHETOPERATIONALISERENVANDEINNOVATIEAGENDAValkuilIedertransitieclusterkentzohaareigenopschalingsbelemmeringen.Hetgebrekaaninnovatieindebouwiserdaaréénvan.Alshetinnovatieprogrammawordtgeconcentreerdopdieopgaven,dangaatdeinnovatieagendaoverveelmeerdanbouwinnovatie.Hetgaatdanomhetopruimenvanallebelemmeringendienodigzijnomeentransitieclusterinbewegingtekrijgen.PraktischmoetenerdaneenaantalEnergiesprongprogramma’swordengedraaid.Voordegoedeorde,deprijsvanhetEnergiespongprogrammawas40miljoen.Ikdenkdatzoietsbestherhaalbaaris,maardanzouniethetthema‘innovatieagenda'moetenzijnenzouhetnietmoetendraaienomeenprogrammawaar
8
slechtsbeperktmiddelenvoorzijn.Eentransitieclusterskanandersomnatuurlijkwelbijdragenaaninnovatieindebouw.ZoalsEnergiesprongookeenmotorisgeweestvoorinnovatiesdieveelverdergaandanenergiebesparing.Eeninnovatieagendametbescheidenmiddelenkanzichbeterconcentrerenophetcreërenvandeconditiesdienodigzijnominnovatieopteschalen.Hetopruimenvangeneriekebelemmeringendiealvelejareninnovatieindewegzitten.Daarnaastdientzijdemeestherkenbareennoodzakelijkeinnovatiesporenaantejagendiebetereoplossingencreërenvooraanzienlijklagereprijzen.Micro–Meso–MacroInditstuklopentochnogtoealleniveausvanveranderingdoorelkaar.Voorhetmakenvaneeninnovatieagendaisdatniethandig.Programma’seninterventiesdienodigzijnominnovatieaantejagenspelenzichnadrukkelijkopverschillendeniveausaf.Vaakvindeninnovatiesopmicro-niveau(bedrijf)plaatsondanksdeinterventiesdiezijnbedachtopmeso-(bedrijfstak,regio)en/ofmacroniveau(EU,Rijksoverheid,SER,VNO-NCW).ProfessorBartBossinkvandeVrijeUniversiteitvanAmsterdam,dieonderzoekdeednaaropschalingsconditiesvoorduurzaambouwen,heeftaangetoonddatjuisteencoherentesamenwerkingtussen,eneengelijktijdigbewegingvandezedrieniveaus,eenimpulsgeeftaandeopschalingskansenvaninnovatie.Drivers,SturingenDoelenSturenopsectordoelenisverdraaidlastig.Zekerineenversnipperdesectoralsdebouwwelkemeerdan500brancheorganisatiestelt.Tochishetgoedomgezamenlijkdoelenensturingsmechanismentedefiniërendieiederebrancheadopteerteneigenmaakt.Hieronderiseeneerstepoginggedaaninnavolgingvanhetrapport“RethinkingConstruction”welkein1998verscheeninEngeland.Dedriversensturingsmechanismenlijkennogwatonevenwichtigmaarzijndesalnietteminaanjagersvaninnovatievoordehelebouwsector.Dedoelstellingenzijneenverdereoperationalisatievande2030doelendieeerderzijnbeschreven.
DRIVERSVOORVERANDERING STURENOP VERANDERDOELSTELLINGEN/jr
Economischhaalbaar
Innovatiesporen
Bouwtijd 10% ↓
Hogeklanttevredenheid
SysteemIntegratie
Bouwfouten 20% ↓
Fossielvrijegeb.omgeving => Industriëleproductie => Productiviteit 10% ↑Gezondebouwwerken
Onderwijsvernieuwing
Winst 10% ↑
Commitmentbranches
Designenkwaliteit
Omzetbuitenland 10% ↑
Prestatiegestuurderegelgeving
Cross-overs
Energiereductie 10% ↓
Technologie
Prestatiegaranties
Circulair 10% ↑ExperimentenKoploperswillenexperimenteren.Zewillenlatenzienwaterkanentegenwelkeopschalingsbelemmeringenzeaanlopen.DeStuurgroepExperimentenVolkshuisvestingisbekendgewordenvandeexperimentendiezijuitvoerdenonderdevlagvanexperimenteerartikelenindewet-enregelgeving.Experimenteerruimtedientiniederewet
9
diedebouwraakteenplektekrijgen.Indezetijdvannieuwetechnologieënishetessentieeldatkoploperssnelenadequaatkunnentestenenduidelijkkunnenmakenonderwelkeconditieszijmaatschappelijkbelangrijkeinnovatieskunnenopschalen.Dieexperimenteerruimteisjuistbinnentransitieclusterseenessentieelinstrumentenvoorwaardevoorsnelleopschaling.Delopendepilotszijndaarvoorbeeldenvan.AansluitenbijbestaandetransitieclustersExperimenterenbinnentransitieclustersisuiteraarddeultiememanierominnovatieuittelokkenenopteschalen.Demeestetransitieclusterswordenimmersopgezetominnovatiesuittelokkenenbelemmeringenopteruimen.Hetzoudaaromzinvolzijnomeeninventarisatietemakenvanlopendeprogramma’sendietekoppelenaandeinnovatieagenda.Daarmeekunnendebeperktemiddelenvandebouwagendawordeningezetomdebouwagendaansichhandenenvoetentegeven.Indienermiddelenbinnendeinnovatieagendabeschikbaarkomen,dankunnendiebeter(ondervoorwaarden)gestapeldwordenmetgeldenbinnendielopendeprogramma’s.Bekendeprogramma’swaarbinneninnovatieeenbelangrijkerolspeelt:
• HoogwaterprogrammavanRijkswaterstaatenWaterschappen;• GreenDealScholen;• TKI-UrbanEnergy;• DeStroomversnelling;• Energiesprong;• AsbestprogrammaOverijssel;• <aanvullen>
ConditiescreërenNietalleopschalingsconditieszijngerelateerdaantransitieclusters.Uitervaringenenonderzoekenisaljarenlangduidelijkdateenaantalgeneriekeconditiesontbrekendieopschalingvaninnovatieindewegzitten.RegelgevingDeafgelopentijdheeftdeoverheidnietstilgezeten.DenieuwewetKwaliteitsborgingindeBouwiseengoedvoorbeeldvaneenwetdieinnovatieactiefkanstimuleren.Degrootstekansenomeeninnovatieklimaattescheppenliggenbijhetbouwbesluitmetalledaaraangerelateerdenormenendeaanbestedingsregels.Nuhetdebedoelingisomper2018eennieuwbouwbesluitintelatengaan,liggenerkansenomdieopeenmoderneleestteschoeien.Metnieuwesoftwareensensortechnologieishetmogelijkomnormerenderekenregelsoverboordtegooien.DeinvloedvangroteindustrieënbinnenNEN-enBRL-commissieskunnenverdwijnenalshetbouwbesluitgaatsturenopmeetbareprestaties.Daarmeewordtdetoegangsdrempelvoornieuwetechnologieën,start-upsenleveranciersvannieuwematerialensignificantverlaagd.GrondbeleidDebouwkangoedkoperproduceren.Devraagiswiedaardebenefitsvankrijgt.Voorhetwoningbouwsegment,endanspecifieknieuwbouw,zijndedruivenvaakzuur.Goedkoper
10
bouwenwordtdoorgrondeigenaren(gemeentenenprojectontwikkelaars)gebruiktomdegrondprijzenteverhogeninplaatsvanhetbiedenvanbeterekwaliteittegeneenlagereprijs.Demargesblijvendaarmeeookonderdrukstaanwaardoorerweinigbereidheidistotinvesteringenininnovatie.FinancieringFinancieringisvooralbinnentransitieclusterseenveelterugkomendissue.Debouw-envastgoedsectorzoudeneenstructureelplatformkunnenopzettenmetdebelangrijkstefinanciëleinstellingenwaarfinancieringsobstakelstersprakekomeneninterventieskunnenwordengeplandomdieoptelossen.OpdrachtgeverschapErwordtvaakenniettenonrechtegewezennaardeprofessioneleopdrachtgeversdiebinnenhetbouwdomeinactiefzijn.Zijzoudeninnovatieindewegstaanmettraditioneleaanbestedingsprocessenenslechte,doordeeigenorganisatieenadviseursbedachte(project)innovaties.Deinzetvanbouwmanagementbureausdoorniet-professioneleopdrachtgeversspeeltminstenszo’ngroterol.Overhetalgemeenhebbendiedeneigingomhettransactiemomenttussendebouwerenopdrachtgeverzolangmogelijkuittestellen.Eenvolwassenbouwindustriespeeltdaaropindoorvanuitconcepteneneenindustriëlebenaderingaanbiedingentemaken.Daarmeekaneengrootdeelvandeopdrachtgeverswordengezienalsinkopersinplaatsvanvoorschrijvendentechnischsturend.Professioneleopdrachtgevershebbenweallebelangbijdatdebouwgaatveranderen.Degrotespelerszoudenvanuitdatperspectiefactiefmeekunnenwerkenaanhetcreërenvanschaalwaardoorhetvooraanbiedersentoeleveranciersaantrekkelijkwordtomteinvesteren.DezeswoningcorporatiesdiesamendeStroomversnellinginitieerdenzijndaareenmooivoorbeeldvan.Allehierbovengenoemdeconditionerendeissueskunnenonderdeelwordenvaneenprogramma-aanpak.Wellichthelpenookeenaantalexperimentenonsaandekennisomdezeissuesstructureelaantepakken.InnovatiesporenlangjariginbeddenDebenoemdeinnovatiesporenkunneninnovatieindebouwexponentiëlekenmerkengeven.Zedienenalsonderstroomgefaciliteerdengestimuleerdteworden.Zozoudenbijvoorbeeldsubsidiegeldengerelateerdkunnenwordenaandeontwikkelingvanéénofmeerinnovatiesporen.Ookexperimentenzoudeninhoudelijkmeerdereinnovatiesporenmoetenraken.Specifiekeinnovatiesporenkunnenvaneendusdanigbelangzijndatzeversnellingverdienen.Daarvoorkunnenprogramma’sopgezetworden.Cross-oversuitlokkenAndereindustrieënwordensteedsbelangrijkervoordebouw.Nieuweproductietechnologieën,hetgebruikvanproductenuitdieindustrieën,lerenvanverdoorontwikkeldeindustriëleprocessen,hetzijnmaarzoeenpaargrepenuitdekennisdieistehalenbuitendegrenzenvanhetbouwdomein.Hetactiefstimulerenvankennisuitwisselingmetanderesectorendientonderdeeltewordenindeuitwerkingvanhetinnovatieprogrammabouw.
11
MiddelenAllocerenIndienerfinanciëlemiddelenterbeschikkingkomenvoordeuitvoeringvandeinnovatieagenda,danzoudendiebijvoorkeurgekoppeldmoetenwordenaanhetverrijkenvanbestaandetransitieclustersofdeversneldeimplementatievanéénofmeerdereinnovatiesporen.BinnenhetEnergiesprongprogrammaismeerbereiktmetprogrammamiddelendanmetrechtstreeksesubsidievan“stenen”.Taskforce-achtigeteamsdieopalleniveausconditieshelpencreërendievoortgangofinnovatieindewegstaan,bleekeensuccesvolinstrumentbinnendeEnergiesprongenlaterookbinnenhetprogrammaStroomversnelling.Daarnaastzijnwebinnenhetbouw-enwoondomeingewendomsubsidie-middelenvooraltekoppelenaandeafnemersvanbouwwerken.Daarmeeverandertdebouwpraktijknietengaatdetoeleverendeindustrienietinnoveren.Hetishoogstenseenincentivevoorhogereomzetten.Hetactiefstimulerenvaninnovatieupstream,datwilzeggendeaanbiedersentoeleverendeindustrie,inclusiefdestart-ups,ligtinditstadiumvanvernieuwingmeervoordehand.Scholingthema’sOnderwijsverandertmaartraag.Hetopleidenvandebouwmedewerker2.0,geschiktvoordebouwsectorvan2025,begintechteralmorgen.Hetisdaarombelangrijkomsneleenaantalonderwijsvernieuwingendoortevoerenopalleonderwijsniveaus.Defocuszoudaarbijmoetenliggenopdevolgendeonderwerpen.
• SystemIntergration;• SystemsEngineering;• Energie;• Materialen;• Businessdevelopment;• Digital;• Society.
Zinvollestart-upsboostenStart-upszijnhot.Zelijkennieuw,maarzijndatnatuurlijkniet.Zezijnnieuwbinnendeexploderendestart-up-scenevantech-bedrijvendievooralgerichtzijnopdeontwikkelingvansociale-platformenmetbehulpslimmealgoritmes.Ookbinnenanderesectorenmagalhetnieuwezichdaarom‘start-up’noemen.Eenverbindingmetdetech-bedrijvenisernatuurlijkwelnudewereldvandealgoritmesendewereldvandefysiekebaksteensteedsmeersamensmelten.Erzijnveelstart-upsdiebijdragenaanvernieuwing.Erzijnstart-upsdiebepaaldefacettenvandebouwsectorfundamenteelkunnenveranderen.Erzijnerechterookveelwaarvanhetopschalingspotentieelbedenkelijkis.Hetfaciliterenvanstart-upsbehoortonderdeeltezijnvaneeninnovatieagenda.Deopschaalbaarheidbeoordelenechterook.InternationaalDebouwpraktijkinvrijwelallelandenisnationaalgeoriënteerdenkentvrijweloveraldezelfdeopbouw:paargrotemultifunctionelebouwers(tobigtofail)eenrelatiefgespecialiseerdmiddenkaderenheelveelkleintjes.Dedoorstroomvankleinetoppersnaar
12
grotebedrijvenstokt.Ditenerzijdsdoormarktmachtvangrotebedrijvenenaandeanderekantdoordatbedrijvendieallesdoen(generalisten)afhankelijkblijvenvaneenaanbestedingsmarkt.Demeestebedrijvenkomendaardoorinhetbuitenlandnietaandebak.Eenproductgedreven,specialistischgeoriënteerdemarktkandaarveranderinginbrengen.EenaantalopgavenkunnenopEUschaalopgepaktwordenmetNederlandalslaunchingmarkt.Denkdaarbijaan:dijkverzwaring,brugvervangingenverduurzamingvandewoningvoorraad.Deoverheid,corporatiesenandereprofessioneleopdrachtgeverskunneneenbelangrijkerolspelenbijdenoodzakelijkeopschaling.Voordeontwikkelingvanoplossingen,componentenenproductenisnamelijkschaalenintelligentienodigbijdepartijendiezichindezecompetitievemarktendurvenbegeven.Eenprogrammadatexplicietinzetop30%marktaandeelbinnendeEuropesebouwmarktzouzichdankunnenrichtenopeenaantalspecifiekedeelmarktenwaarindeNederlandsebouwersextreemgoedzijn(geworden).WatmenvooralnietmoetdoenBinnenhetEnergiesprongprogrammaisbewustgekozenomgeengebruiktemakenvanstuurgroepenenregiegroepen.Ondankshetfeitdatdesectordaarnadrukkelijkombleefvragendeeerstetweejaarvanhetprogramma.Eriswelgeëxperimenteerdmetverschillendemanierenominnovatietelatenontstaan.Eéndingisdaaruitwelheldergeworden:probeermetkleinegroepenzoveelmogelijknatedenkenoverinnovatiebinnenheteigenbekendedomeinenorganiseerdeverbindingenmetkennisrijkegeneralisten.Grotegroepencreërenfantastischeideeëndiebijnadereuitwerkingkansloosindekastverdwijnen.Businessgedreveninnovaties(microniveau)zijndoelgericht,hebbeneenhoogambitieniveauenwordengerealiseerdineenspanningsveldtussenontwerpen,rekenen,engineeren,dimensionerenendeklantvraag.InitiatievenopMeso-Niveauzoalsinnovatiecentra,campussen,proeftuinen,werkgroepen,akkoordenetc.leidenansichniettotinnovatie.Zezijnbelangrijkvoorhetdelenvankennisenhetinitiërenenfaciliterenvanveranderingenopbedrijfsniveau.Deinzetvaninterventiesmoetzichconcentrerenopmicro-niveau,waarbijopmeso-enmacroniveaugewerktmoetwordenaandeconditiesdienodigzijnominnovatieteopteschalen.AFSLUITINGIkhebgeeninnovatieagendageschreven.Hoogstenseenaantalinzichtenenhandreikingendieonderdeelkunnenwordenvaneengoedprogramma.Voorwatbetrefthetcreërenvaneenprogrammanogeenlaatstegedachte.HetuitdenkenvanhetEnergiesprongprogrammaheefteenjaargeduurd.Daarnazijnercontinueaanpassingengedaanopbasisvanvoortschrijdendinzicht.Debasisisgelegddoordeanalyseuitdemarkt.Deinterventieszijnbedachtdooreenteamdwarsdenkers.Erisveelkennisopgedaanoverwatwerktenwatnietwerkt.Ookhoejemetrelatiefweinigmiddelenveelkanbereiken.Hetkanhandigzijngebruiktemakenvandediekennis.
13
BIJLAGE1..ANALYSEBOUWSECTOROnderstaandeopsommingisvooralontleentaanstudiesvanprofessorAndréDoréevanTUTwente (2001) aangevuldmet eigenwaarnemingen. Deze kenmerken zijn essentieel voorhetbegrijpenvanhetfunctionerenvanorganisaties indebouw.Dezeeigenhedenmoetennietafzonderlijk,maarjuistinsamenhangbezienworden.ProjectgewijzeproductieInfrastructuur en gebouwde omgeving worden in projecten voortgebracht. De bouw isgevormdom/doorprojecten.UniciteitDe producten hebben een hoge mate van uniciteit. Specifieke klantwensen enomstandighedenleidenertoedatvrijweliederobjectopnieuwontworpenmoetworden,endeproductiesteedsopnieuw'opgestart'moetworden.locatiegebondenheidDegebruikslocatievanhettebouwenobjectbepaaltdeproductielocatie.Niethetproduct,maar het productieapparaat wordt gedistribueerd. Dit maakt productie op voorraad erglastig,enmaakthetbehalenvanschaalvoordelenproblematisch.deontwerp-uitvoeringsscheidingDe ontwerp-uitvoeringsscheiding is karakteristiek voor de bouw, zowel voor projecten alsvoor de bedrijfstak als geheel. Ontwerpende en uitvoerende capaciteiten zijnmaatschappelijk afzonderlijk georganiseerd en gepositioneerd. Door de scheiding vankennisdomeinenenbedrijvigheden is tijdenshetontwerpprocesoptimalisatievanproducten productieproces problematisch. Beide capaciteiten ontlopen daarmee ook deproductaansprakelijkheid.fragmentatiemarktenenbedrijvenDe bedrijfstak kent een enorme pluriformiteit aan bedrijven naar samenstelling enschaalgrootte. De toetredingsdrempel is laag. Dominante spelers ontbreken, het aantalspelersisgroot.Internationaliseringbetreftslechtseenbeperktaantalspelers.tijdelijkecoalitie-organisatiesPer product, per project, wordt een aantal capaciteitsaanbieders samengetrokken. Dezegelegenheidscoalitievanaanbiedersvarieertnietalleenvanwerktotwerk,maarwisseltooksterk van omvang, vorm en samenstelling gedurende het werk. Een coalitie wordt doorcontractenbijelkaargehouden.Naafloopvanhetwerkgaandedeelnemersvandecoalitieweeruiteen.Coalitieswordenzowelbewustgeformeerd,danweldoordeonzichtbarehandvandemarktbijeengebracht.apeople’sbusinessDegeschetstedynamiekmaaktdatformeleadministratieveengecentraliseerdesturingvanproductieproblematisch is.Eenuniekproductrealiseren ineenwisselendecoalitieopeenvoorgeschreven (dis)locatie, vergt een unieke besturingsstructuur. De kosten van diebesturingsstructuurmogenechterniettegrootzijn,aangeziendiestructuurmaareenmaliginstellinggebrachtwordt.Decentralisatievantaken,inschakelingenonderlingeafstemmingvanvaklieden/professionals, improvisatieen trouble shooting zijnomdie redenessentiële
14
Eengedachte-experiment:eeninternetbiedtvijftweedehandsauto’smetidentiekespecificatiesaan.Deaanbiedersallenstellendatdeautoinuitstekendestaatis,zouUdanopgrondvandieinformatiedekoopwillensluiten?DurftUzondertestriteenbesluittenemen?ZouUdanzondermeerkiezenvoordegoedkoopsteaanbieder?EenautoopdieinformatieaanschaffenlijktUmisschienuiterstrisicovol.Tochisaanbestedingvanwerken,zoalsindebouwgangbaar,nietveelanders.Deopdrachtgeververgelijkttoezeggingenvanaanbieders;datzijnbeloften,geenproducten.(Dorée,2001)
elementen in voortgang en besturing. Zo'n sterk interactief en organisch geheel kan nietstriktsysteemtechnischaangestuurdworden.Debouwisbijuitstekeenpeople'sbusiness.TechnocratieDebouwis traditioneeleentechnischbolwerkmeteenrelatiefgeslotencultuur,medealsgevolgvandegeschetstemarktstructurenendynamieken.BouwkundeenCivieleTechniekopleidingen zijn sterk technisch en product georiënteerd. Het ingenieursparadigma klinktdoorindeomgangmetvraagstukkentenaanzienvanmarkt,organisatieeninnovatie.InnovatieMet het nagenoeg ontbreken van eindproduct-aansprakelijkheden wordenmarktmechanismenaangestuurddoorprijsconcurrentie.Daarmeewordendebedrijfsmatigvan productie afgescheiden ontwerpers gedwongen uit te gaan van standaardproductietechnologieendatvoornotabeneuniekeeindproducten.Onderdeparticipantenin het bouwproces ontbreekt derhalve een probleemeigenaar voor het nastreven vaninnovatie.Deopdrachtgeversbouwenvaakeenmaligofdienenalstussenschakelrichtingdeeindgebruikers (projectontwikkelaars), daardoor ontbreekt ook bij hen een prikkel totinnovatie.Doorprojectgewijzeproductieenhetgebruikpersoneeltoetedelenaandehandvan beschikbaarheid worden veel leerervaringen en innovaties vernietigd. Leren enproductontwikkelingworden geleid door achteruitkijken en toeval. De imitatiegraad in desector is groot en daarmee ook de afwachtendheid. Incrementele innovaties zijn vooralzichtbaar onder toeleveranciers enbeperken zich tot relatief specialistische verbeteringenvanbouwmaterialenen/ofinstallaties.Marktwerkingisalleengerichtopprijsconcurrentie.Eenwurggreepdiewordtversterktdoordeangstigebenaderingvanzowelopdrachtgeveralsvanopdrachtnemer.Aannemerszijninfeitekennisintensievebedrijven,maardiekenniswordtnietbenutvoordeontwikkelingvanproductenmaaralleenvoordeuitvoering.Demeestetechneutenzijnookniet instaatdiekennisuittedragenoftevermarkten.OpdrachtgeversOpdrachtgevers zijn talrijk en sterk uiteenlopendvan professionaliteit. Daarnaast zijn deopdrachtgevers globaal fifty-fifty te verdelen naarpublieke en private sectoren. De opdrachtgeverfunctioneert inveelgevallenals tussenschakelnaarde eindgebruiker. Het ontbreekt vaak aan contactmetdedirecteeindgebruiker.MarktpositiesAanbieders op de markt zijn geen aanbieders vanproducten, maar aanbieders vanproductiecapaciteit.Deaanbiedersbevindenzichineenreactievemarktpositie,kunnenzichniet of nauwelijks op producten onderscheiden, zijn gevoelig voor marktfluctuaties, enondervinden dientengevolge grote onzekerheid. Vanuit aanbiederszijde nieuwe marktenontwikkelenisnauwelijksmogelijk.Opportunisme,kortetermijnfocus,enkostenstrategieënprevaleren noodgedwongen boven kwaliteitsstrategieën. Om de scherpe kanten van deconcurrentie af te slijpenworden allerhande (informele) netwerken gevormd en bewerkt.Vanuitdeoverheidwordtdeze situatieonderkend.Dezeoverheid speeltmeerdere rollen,
15
waaronder regelgever enmajeure opdrachtgever. Op en tussen verschillende beleids- enuitvoeringsniveaus, balanceren overheden tussen overheidsverantwoordelijkheid enoverheidsbetrokkenheid.Deafgelopenjarenlijkthetrendementvanbouwbedrijvenvooralgehaaldtewordenuitdeontwikkeling van eigen grondposities. Door een gegarandeerde afname (schaarste op dewoningmarkt)wasen isdeprikkeling totvernieuwinggering.Hetgebrekaan innovatieenvernieuwing komt vooral tot uiting in het schrale standaard aanbod vanwoningen doorbouwbedrijvendiezichbewegenopdeontwikkelingsmarkt.Onvolkomen markdynamiek in de bouwsector. Vertoon veel kenmerken van eenneergaande industrie (Porter, 1980). Verschijnselen van collusie, ontbreken van innovatie,de concurrentie en concentratie lijken symptomen van eenmarkt in stagnatie. Dit is hetsterkst zichtbaar inmarktsegmentenwaarinopenbareaanbestedingenen selectieopprijsdomineren.ConcurrentiePrijsselectie verdringt kwaliteitsconcurrentie. Daardoor staat de mogelijkheid om zich teonderscheidenopbasisvankwaliteiternstigonderdruk.Reactievemarktpositiesleidentotkortetermijnstrategieën.businessmodelDoordeexternekostengerichtheidsturenbedrijvenopkostenstructuren.Schommelingeninafzet kunnen niet worden opgevangen door bufferen van eindvoorraden. Geen opdrachtbetekentgeendekkingvanvastekosten.ErisweinigaandachtvoorR&Deninvesteringeninkapitaalgoederen.Afzetrisico’swordengespreiddoorzoveelmogelijkuittebestedenofintehuren.Terbeperkingvanprojectrisico’sendebeheersingvanvoortgangzijnmethodenenmaterialen zoveel mogelijk gestandaardiseerd. De bedrijven zijn daarmee in strategie encompetenties uitwisselbaar. Prijs vormt dan het enig onderscheidend vermogen.Bouwbedrijvenkrijgendaardoorsteedsmeerhetimagovaneeninkooporganisatiediebezigisrisico’stespreidenentereduceren.KennisBouwbedrijvenzijnkennisintensievebedrijven.Zoweltechnischinhoudelijkalsprocesmatigbeschikken bouwbedrijven over een groot potentieel wat ingezet kan worden in anderefasenvanhetbouwproces.Bouwbedrijvenwetenhunkennisnietaandemantebrengenalstoegevoegde waarde in de ontwikkel- en ontwerpfase van bouwprojecten (zie ooktechnocratie).FocusBouwbedrijven profileren zich veelal als alleskunner. De bedrijven zijn vaak breedgeoriënteerdenhebbeneennauwelijks teonderscheidenprofielnaardemarkt.DitbeeldwordtbevestigddooronderzoekdoorVNO-NCWbinnenverschillendsectorenwaaruitblijktdatdemarktgerichtheid indebouw lager isdan inanderesectoren.Deconsequentievandezebreedtestrategie isdathet lastig isomde interneorganisatiedaar steedsopaan tepassen. Het profileren op kwaliteit en vakmanschap is onvoldoende om de klanten teovertuigen van hunmeerwaarde.Door concentratie in de breedte creëert de bouwsectoreenzeerplatmarktlandschapwaarinallendeprijsonderscheidendis.Debreedtestrategieisverklaarbaar uit de gevoelde noodzaak tot risicospreiding. Fluctuaties binnen segmenten
16
kunnen bij specialisatie leiden tot afzetrisico’s. De sector kent daardoor veel volgers enweinigfrontrunners.ProductieketenBouwbedrijven hebben een geringe rol in het totale bouwproces. Alhoewel dewerkzaamheden vande bouwbedrijven ca. 80% tot 85% vanhet totale budget bedragenworden zij vaak gezien als een nog lastig te nemen hobbel in het totale bouwproceswatloopt van initiatief tot exploitatie. Deze positie wordt versterkt doorbouwmanagementadviseurs. Deze adviseurs claimen dezelfde kennis te bezitten alsbouwbedrijven. Door zich te profileren als onafhankelijk weten zij opdrachtgevers teovertuigen van de voordelen van concurreren op laagste prijs. De transactiekosten,uitgedruktinkostenvanadviesenaanbestedingskosten,wordennietinbeeldgebracht.
17
PRODUKT
SERVICE
MERK
PRIJS
TRANSACTIEKOSTEN
TIJDMOEITEPSYCHISCHE“KOSTEN”
WAARGENOMENKLANTWAARDE
KLANTWAARDE
BELEEFDENUT WAARGENOMENKOSTEN
BIJLAGE2..VERDIEPING:MARKTWERKINGINDEBOUWMarktwerkingenKlantwaardeBijeennormaletransactieisdeklantopzoeknaareeneindproductdiepastbijzijnwens.Deklantzaldeprijsafwegentegendewaardeendaaraangekoppeldhetnutwathetproductvoorhemheeft.Demarktgerichteaanbiederweetnormaalgesprokenwatdeklantwenstenkan ietsbiedenwatpastbijdewensvandeklant.Overhetalgemeen ligtdewaardediedeklantaaneenproductgeefthogerdandeprijs. Het verschil tussen de kostprijs en deverkoopprijs is dewinst voor de aanbieder.Hetverschiltussendebeleefdewaardedoorde klant en de kosten is het totale nut vanhetproduct(ziefiguur1).Hetvergrotenvanhet voordeel van de vrager gaat ten kostevandewinstvandeaanbiederenandersom.Indieziniseraltijdeentegengesteldbelangals vraag en aanbod bij elkaar komen. Devrager is eigenlijk alleen geïnteresseerd in de manier waarop hij zijn voordeel kanoptimaliseren.Daarvoorzijneenaantalvariabelentebenoemen:dewaardevanhetproductkanverhoogdwordendoorde toevoegingvanaccessoires, service, cadeaus,garantieetc.,dekostendiegemaaktwordenomhetproductinbezittekrijgendezgn.transactiekostenenalslaatstedeprijsdiegereduceerdkanwordendoorinruil,korting,uitstelvanbetalingetc.De aanbieder is geïnteresseerd in de winst die hij kan maken. Daarbij zijn de driebovengenoemde variabelen van belang maar ook: het reduceren van risico’s door eenbeperkt assortiment, betrouwbare leveranciers, personeel, onderzoek etc. enkostenreductie die gevormdworden door ontwerp, marketing, inkoop, voorraad etc. Hetspeldatgespeeldwordtgaataltijdovereenafwegingtussenaangebodenwaardeendeprijsdie daaraan gekoppeld is. Hiermee kan de aanbieder het competitiespel met zijnconcurrentenspelen.Een marktgerichte onderneming betrekt op de één of andere manier zijn (potentiële)afnemers bij de ontwikkeling van nieuwe producten. Dit betekend vaak dat potentiëleafnemersbetrokkenwordenbijdeproductspecificatiemaardeverantwoordelijkheidenhetrisicoligtbijdeaanbieder.Opditvlakwijktdebouwsignificantafvandenormalemarktwerking.Erontbreektimmerséén enkele productaanbieder die is geïnteresseerd in money for value en eenproductafnemerdie isgeïnteresseerd invalue forMoney.Aandevraagkantbevindenzichmeerderespelersdieallenopdeéénofanderemanierwaardeervarenvaneenbouwwerk(eigenaar,gemeente,omwonenden,gebruikers).Aandeaanbiederskantbevindenzichookdiverse spelers die bepalend zijn voor de kosten van het product (architecten, adviseurs,leveranciers).Hierdoorwordtdeafstemmingvanvraagenaanbodzeeringewikkeld.Vooreengezondemarktwerking ishetafstemmenvanvraag-enaanbodessentieel. Indebouwwerktditzeergebrekkig.Hetaanbodwordtzoalsgebruikelijkinanderesectorennietingeschakeldomhet aanbodhelder te krijgen.Dealgemenepraktijk is dateerstde vraagwordt gespecificeerd en vervolgens het aanbodwordt ingeschakeld. In dewaarnemingen
18
wordt gesproken over het feit dat de bouwbedrijven geen producten aanbieden maarcapaciteit. Er is dus sprake van een capaciteitsaanbod waarmee gemaakt wordt watgevraagdwordt.Het specificeren vaneenbouwopdracht is een complexeopgavedie nognooitfoutloosisvolbracht.Deprijswordtbepaaldaandehandvandiespecificatie.Doordevele onzekerheden voor zowel de afnemer als de aanbieder in combinatie met detekortkomingen in de specificatie ontstaat er vaak een gevecht tussen de vrager en deaanbiederomdathetgedachtevoordeelnietbereiktkanworden.Deaanbieder iseigenlijkalleenmaarbezigmethetveiligstellenvanzijnwinst(ofinveelgevallendedekkingvanzijnalgemenekosten)wat alleenmaar kandoor kostenbesparingenof eenaanpassing vandeprijs. Dit betekend feitelijk dat de waarde van het product vastgesteld wordt zodra hetbouwwerkgereedis.Vaakisdiewaardeminderdanvoorafgedacht.Ineenregulieremarktspeelthetspeltussenvragerenaanbiederszichafronddevariabelenwaarde, prijs en kosten. Hierbij worden de kansen afgetast met welke partij het verschiltussendewaardeenkostenzogrootmogelijkgemaaktkanwordenopdatbeidepartijenhetnut optimaal kunnen verdelen en aan hun trekken kunnen komen (Porter, 1980). In debouwwereld zijn partijen gewikkeld in een strijd rondomhet beprijzen van onzekerhedenten aanzien van omgeving, functionaliteit, onderhoud, techniek en uitvoering. Vaak krijgtdegenediedegrootstefoutmaaktinhetbeprijzenvandieonzekerhedenhetwerk,datditdenodigeproblemenopleverttijdenshetbouwproces isevident.Nogvreemder ishetdathet indeinteractietussenvragerenaanbiedernietgaatomhetopelkaarafstemmenwatwenselijk en mogelijk is maar veel meer om het uitsluiten van mogelijkheden die nietwenselijk zijn en wenselijkheden die niet mogelijk zijn. Dit leidt tot een risico eninnovatiefobieencreëerteenmuur tussendenormalevragerenaanbieder.Dit zal leidentotontevredenaanbiedersenontevredenvragers.Decombinatievanhetachterelkaarzettenvanvraagenaanbodenhetvasteprijsprincipemaakt dat voorafgaand aan het proces waarin vraag en aanbieder tot een eindproductmoetenkomenallesbeprijsdenvastgelegdwordt.Daarzijnzeerhogekostenmeegemoeidvoor zowel vrager (advies, bestekken, contracten) als aanbieder (calculatiekosten,transactiekosten).Alle pogingen om toch de aanbieder in een vroeger stadium bij het specificatieproces tebetrekkenwordengesmoordindehoogtevandetransactiekostendievanuitdetraditionelebenaderingnodigzijnomallerisico’saftedekken.Naast het produceren van het product wordt er in de sector maar op beperkte schaalnagedachtoverdemogelijkhedenomwaardevoordeklanttegenererenvanuitdegedachtevantotalcostofownership.DeinzetvantotalcostofownershipDe TCO theorie gaat uit van dewaarde voor de eigenaar over de totale levenscyclus. Deinvestering wordt in het perspectief geplaatst van de totale levensduur en deexploitatielastendie daarbij horen.De kwaliteitskeuzes vande investering hebbendaarbijinvloedhebbenopdeexploitatielastenvanhetbouwwerk.Dezebenaderingkanvergelekenwordenmethetleasenvaneenauto.Allekosten,afschrijvingenenexploitatielastenwordenvoor de afnemer uitgedrukt in een maandbedrag. Het toevoegen van extra functies ofkwaliteitenkunnenuitgedruktwordenindatmaandbedragenkangetoetstwordenaanhet
19
AANSCHAFPRIJS
GEBRUIK
ONDERHOUD
AANSCHAFPRIJS
GEBRUIK
ECONOMISCHEKLANTWAARDE
ECONOMISCHEKLANTWAARDE,TOTALCOSTOFOWNERSHIP
PRODUCT1 PRODUCT2
INSTALLATIE
ENERGIE
INSTALLATIE
ENERGIEONDERHOUD
waarde die de afnemer toekent aan dergelijke kwaliteiten.Of het lease bedrijf kiest voormindere kwaliteit banden is voor de afnemer niet interessant, het onderhoud zit immersverdisconteerdindetotaleprijs.Hetisdekunstvoordebouwbedrijvenomeen aanbieder te worden van life-cycleconceptenmet ieder zijn eigen processenen systemen. Het worden in die gevallenaanbieders van waarde, belevingen,functiesof effecten.Hetprincipe vanTCOis een tweezijdige uitbreiding vanactiviteitenindetotalevoortbrengings-eninstandhoudingsketen van bouwwerken(voor en achterwaartse integratie). Naasteen andere marktbenadering vraagt deze uitbreiding ook om andere structuren,kennisniveausenvaardighedenbinnendeinterneorganisatie.
20
BIJLAGE3..BRONNENBloem,JenDoorn,van,M(2006),Openvoorbusiness,open-source-inspiratievoorinnovatie,verkenningsinstituutNieuweTechnologieViNTBryan,B(2006),Systeemdenken,AcademicServiceBurgelman,R.A.&Grove,A.S.(1996),StrategicDissonance,CaliforniaManagementReview,Vol.38,Nr.2,pp.8-28.Bossink,B,(2012),Eco-innovationandSustainabilityManagement,RoutledgeChesbrough,H,(2003)OpenInnovation,Boston,HarvardBusinessSchoolPress.CohenW.M&LevinthalD.A(1990),Absorptivecapacity:Anewperspectiveonlearningandinnovation,AdministrativeScienceQuarterly35/1pp128-152Dorée,A.G,(2001),Dobberentussenconcurrentieenco-development,oratierede,EnschedeDyer,J.H.&Gregersen,H.B.&Christensen,C.M.(2009),TheInnovator´sDNA,HarvardBusinessReview,vol87pp.60-67
Egan,J(1998),RethinkingConstruction,DepartmentofTradeandIndustry,Londen
Godfroij,A.&Lieverdink,A.&Vos,P.(2010),Hetmanagementvanketendynamiek,HollandmanagementReviewNr130,pp.16-24Haselhoff,F.&Rijlaarsdam,E.(1988),"hetkanbestandersindebouw",StichtingBouwResearchpublicatieno166,RotterdamKale,P.&Singh,H.(2009),ManagingStrategicAlliances:WhatDoWeKnow,andWhereDoWeGoFromHere?,AcademyofManagementPerspectives,Nr.23,pp.45-62Mande,A.P,(2009),Deimplementatievanopeninnovatie,Watisdestandvanzaken?,HMR124,maart/april2009.Porter,M.E.(1980)CompetitiveStrategy,FreePress,NewYorkPrahalad,C.K.&V.Ramaswamy(2004),TheFutureofCompetition,HarvardBusinessSchoolPressSchumpeterJ.(1939)Businesscycles:Atheoreticalhistoricalandstatisticalanalysisofthecapitalistprocess.McGraw-Hill:NewYorkSood,A.&Tellis,G.J.(2005),TechnologicalEvolutionandRadicalInnovation.JournalofMarketing,Nr.69,pp.152-168Volberda,H&Bosma,M(2011),Innovatie3.0,MediawerfWijfelsH.&T.Grosfeld,(2004),Vitaliseringvandekenniseconomie:hetbeterontwikkelenenbenuttenvandemogelijkhedenvanmensenalsdesleutelvooreendynamischekenniseconomie,Innovatieplatform,november2004.
21
