Voorwoord

Opdrachtgevers van vandaag eisen energieneutrale en comfortabele woningen en kantoren voor

morgen. Bouwen met groen en glas toont dat dit mogelijk is door een optimaal gebruik van daglicht en

zonnewarmte. Dit concept biedt de bewoners en gebruikers jaarrond aangename omstandigheden,

verwarming en verkoeling.

De belangstelling van architecten en de media voor het concept Bouwen met groen en glas heeft onze

verwachtingen ruimschoots overtroffen. Evenals de toepassing van (delen uit) het concept in concrete

projecten als een serie geschakelde woningen, een kantoor en een hogeschool. De grote belangstel-

ling voor de conferentie ‘Energie uit de eigen achtertuin’ en de samenwerking met de BNA Academie

illustreren de respons uit de bouwwereld. Het besef groeit dat fossiele brandstoffen eindig zijn en

steeds kostbaarder worden en dat er een reële dreiging uitgaat van een klimaatcrisis. Deze veranderin-

gen - en de succesvolle toepassing van nieuwe duurzame technieken en materialen - stimuleren op

krachtige wijze de omslag naar het ontwerpen van gebouwen die zelf een bron van energie zullen zijn.

Redenen genoeg om een sterk gewijzigde en uitgebreide derde druk uit te geven.

Bouwen met groen en glas maakt optimaal gebruik van daglicht, zonnewarmte en de weldaad van

groen en toont de vele mogelijkheden die de architectuur met groen en glas kan benutten. Het grote

voordeel is een schoon, gezond en prettig binnenklimaat en een energiebesparing voor koelen en ver-

warmen tot 80%.

Nieuwe technieken uit met name de Nederlandse glastuinbouw bieden mede een oplossing voor ge-

bouwen met veel glas: warmtewisselaars, warmtebuffers, schermdoeken en nieuwe glassoorten. Veel

glas maakt ook de toepassing van groen beter mogelijk. Planten zijn meer dan alleen versiering: ze zijn

essentieel om de lucht te reinigen, te bevochtigen en mensen aangenaam te laten wonen, leren en

werken.

Bouwen met groen en glas - in uitvoering toont de vele mogelijkheden van dit concept. Daarnaast

bevat het boek voorbeelden van reeds gerealiseerde projecten als inspiratiebron voor opdrachtgevers,

architecten, projectontwikkelaars en beleidsmedewerkers.

Ger Vos Nico van Ruiten

Directeur InnovatieNetwerk Voorzitter SIGN (Stichting Innovatie Glastuinbouw Nederland)

Inhoud

Bouwen met groen 8

Een aloud evenwicht 10

Flora en fauna 12

Vanzelfsprekend groen 14

Planten 16

Groene wanden 18

Hydrocultuur en onderhoud 20

Licht vergroot kwaliteit

van leven 22

Bouwen met glas 24

Gebouw als energiebron 28

Zonlicht en warmte 30

Energie en opslag 32

Ontwerp van een

klimaatsysteem 34

Zeer Lage Temperatuur

Verwarming (ZLTV) 38

Luchtverwarming en -koeling 40

Oogsten en verwarmen

met driedubbel glas 42

Dubbel solar rendement 46

Ecologische kaswoningen 50

Wonen in een paradijs ...

in een geschakelde kaswoning 54

De Sungalow 56

Sungarden 58

Een boerderij van glas 60

Wintertuin in Amsterdam 62

Verwarmen met

een zonnespouw 64

Bouwen met 6 groen en glas

Energie en techniek 26 Particuliere woningen 48

Genezen in het groen 84

Een zorggebouw

van groen en glas 86

Zorgcentrum prikkelt

de zintuigen 88

Máxima Medisch Centrum

‘pyjamatuin’ 90

Senioren in het groen 92

Zorgwoningen in Maastricht 94

Groen in een kantoor 98

Wetenschappelijk onderzoek 100

Een tuinkantoor 102

Werken onder glas 104

Villa Flora 106

Groen, groener, groenst 110

Een Westlands kantoor 112

Ministerie van Financiën 114

Voor opdrachtgevers 118

Aan architecten en

installatieadviseurs 118

Aan beleidsmedewerkers

bij overheden 118

BNA Academie 120

Bouwen met groen

en glas 2.0 122

Adressen 124

Bronvermelding 126

Colofon 128

Onderwijsinstellingen 66 Zorginstellingen 82 Kantoren 96 Aanbevelingen 116 en vervolg

Een school van groen en glas 68

Leren onder palmen 70

Ontwerp nieuwe school 72

Ontwerp bestaande school 76

Hogeschool in Dronten 78

Licht in Brede School 80

Mensen ervaren al eeuwen de heilzame werking van planten. Weten-

schappelijk onderzoek voedt het besef dat kamerplanten een gunstige

uitwerking hebben op gezondheid, productiviteit, ziekteverzuim en ar-

beidsvreugde. Mede vanuit economisch standpunt lijkt het daarom van

groot belang om planten tot een vast onderdeel te maken van de werk- en

leefomgeving, te meer omdat hier slechts geringe investeringen voor no-

dig zijn.

In het groene ontwerp zijn de volgende aandachtspunten van belang:

- Neem in het stedenbouwkundig ontwerp voldoende groen op in de di-

recte omgeving van gebouwen, zodat bewoners en gebruikers de

planten goed kunnen zien.

- De toepassing van groen moet vanaf het begin van een project en inte-

graal in het ontwerp worden meegenomen.

- Alle relevante disciplines (architect, constructeur, installatieadviseur,

bouwfysicus) zoeken gezamenlijk naar optimale oplossingen.

- Het begint bij het geven van een plek (ruimte) voor planten en bij het

verzorgen van de condities ten aanzien van licht (hoeveelheid (minimaal

800 lux) en kwaliteit), temperatuur, relatieve vochtigheid (tussen de

60% en 70%) en ventilatie.

- Voor de keuze en samenstelling van geschikte planten bestaat geen

recept, evenmin voor de keuzen van substraat, regeling van toediening

van water en voedingsstoffen; dit is projectspeciÞ ek en hiervoor scha-

kelt u het beste een deskundige in.

- Planten hebben slechts een positief effect als ze gezond zijn en blijven.

In de ontwikkeling van een project moet daarom ook een keuze wor-

den gemaakt ten aanzien van de toekomstige verzorging (controle,

snoei, (biologische) bestrijding van plagen, enzovoort).

- Meestal is belichting de beperkende factor. Laat een groendeskundige

op de beschikbare hoeveelheid daglicht een plantenlijst opstellen. Laat

vervolgens op basis van de omgevingstemperatuur en overige kli-

maatomstandigheden het beplantingplan opstellen.

Er bestaan ook planten en bomen die mensen ongemak kunnen bezor-

gen, zoals pollendragende bomen (berken) en bloeiende grassen.

Vanzelfsprekend groen

14

Bouwen met groen en glas1

15

In het ontwerp van gebouwen draaide het lange

tijd om de architectuur en de techniek. De mens

en zijn behoeften kwamen er soms bekaaid van

af, vooral als het gaat om de hoeveelheid dag-

licht. Daglicht is een oerbehoefte. De hoge in-

tensiteit, de dynamiek en het kleurenspectrum

van daglicht zijn onontbeerlijk voor een prettig

verblijf binnen. Een gebrek aan daglicht kan lei-

den tot winterdepressie, slapeloosheid en lagere

werk- en leerprestaties. De Stichting Living Day-

lights (SLD) stimuleert een goede toepassing

van daglicht in de gebouwde omgeving, gecom-

bineerd met goed regelbare zon- en lichtwerin-

gen. De stichting wil in een gebruiksruimte ge-

durende 70% van de tijd, tussen 09.00 uur en

18.00 uur, uitsluitend in daglicht kunnen werken

en leven. Kunstlicht vervult hierin enkel nog een

aanvullende rol.

Blootstelling aan een intense verlichtingssterkte

biedt voordelen. Onderzoek van het AMC Am-

sterdam (2007) onder dementerende ouderen

wijst uit dat extra licht hen opgewekter en alerter

maakt. Het licht vermindert depressieve gevoe-

lens en bevordert het slapen ’s nachts. De ver-

zorgingshuizen, waar het onderzoek werd ge-

houden, waren voorzien van tl-lampen met een

lichtopbrengst van duizend lux, ruim drie keer

zoveel als normaal. Het extra kunstlicht bracht al

na zes weken verbetering. De conclusie lijkt ge-

rechtvaardigd dat de kwaliteit van leven voor de

Licht vergroot kwaliteit van leven

22

oudere demente bewoners hiermee toeneemt.

Een nadeel is dat de bewoners het kunstlicht

schel en ongezellig vinden. Dit is een pleidooi

om zoveel mogelijk natuurlijk daglicht toe te la-

ten in gebouwen.

De toepassing van meer glas in zorginstellingen

komt tegemoet aan de bevindingen van het

AMC-onderzoek. Meer natuurlijk daglicht, zon-

der de hinderlijke nadelen van kunstlicht, ver-

hoogt het gemoed en het welbevinden van de

bewoners van woon- en zorgcentra voor oude-

ren. De conclusie is eveneens van toepassing

op ziekenhuizen en psychiatrische instellingen.

Kunstlicht is niet in staat om daglicht volledig te

vervangen. De kleurtemperatuur van daglicht

verandert gedurende het verloop van een dag.

Het blauwachtige licht van de ochtend stimu-

leert de aanmaak van cortisol (speelt een rol bij

het ontwaken en actief worden), terwijl het war-

me rode licht van de avond de aanmaak van

melatonine, ons ‘slaaphormoon’, opstart. Een

dergelijke verandering in licht doet zich ook voor

tijdens de wisseling van de seizoenen. Die varia-

bele kleurtemperatuur biedt Philips tegenwoor-

dig aan in zijn Helios lichtsysteem, maar de hel-

derheid van dit kunstlicht blijft lager dan dat van

daglicht.

Bij de toepassing van glas in het ontwerp moet

de gebruiker zelf kunnen bepalen wanneer en

hoeveel licht naar binnen schijnt. Deze behoefte

aan individuele zon- en lichtregulering - in com-

binatie met eisen op het gebied van privacy,

akoestiek, beveiliging, energieopwekking, raam-

bekleding, projectieschermen en warmte-isolatie

- stelt hoge eisen aan de architect.

23

Bouwen met groen en glas1

Zorginstellingen

82

Uitzicht op groen bevordert het

herstellend vermogen van patiën-

ten en vermindert stress.

Zorgcentra zoeken daarom naar

oplossingen om hun instelling om

te vormen tot ‘healing environ-

ments’. Binnentuinen met groen,

voldoende daglichttoetreding en

de wisselwerking met buiten

leveren grote voordelen op.

83

84

Onderzoek bij ziekenhuispatiënten geeft aan dat een perma-

nent uitzicht op groen leidt tot een sneller herstel. Patiënten

met uitzicht op groen hebben minder postoperatieve compli-

caties, zoals hardnekkige hoofdpijn of misselijkheid. Hetzelf-

de geldt voor gevoelens van angst, woede of verdriet. Zij

kunnen vaker vooruit met lichtere pijnstillers. De patiënt met

uitzicht op groen heeft vaak een duurzame aandacht en inte-

resse voor de omgeving, waardoor zorgen verminderen en

met stress samenhangende gedachten afnemen.

Deze onderzoeksresultaten voeden het vermoeden dat uit-

zicht op groen tot een kostenbesparing kan leiden. Niet al-

leen bevordert groen het genezingsproces, het dringt het ar-

beidsverzuim terug en verhoogt de tevredenheid van de

zorgmedewerkers. Tot op heden hebben de meeste onder-

zoeken zich beperkt tot het effect van het kijken naar grote

vegetatie buiten, zoals struiken en bomen. De aanname dat

een gezondheidsherstellend effect ook optreedt bij de toe-

passing van groen in huizen en kantoren verdient zeker ver-

volgonderzoek.

Niet in alle zorginstellingen is groen overigens zomaar toe-

pasbaar: in psychiatrische instellingen kunnen sommige pa-

tiënten niet van het groen afblijven. In ziekenhuizen bestaat

de kans dat ziektekiemen zich vestigen in de aarde of de

planten, zodat planten vaak niet op de kamers zelf zijn toege-

staan.

De laatste jaren geven ziekenhuizen en zorgin-

stellingen in Nederland meer aandacht aan het

begrip ‘healing environments’. Daarmee is feite-

lijk niets nieuws onder de zon. In vroeger tijden -

met de moderne geneeskunde nog in de kin-

derschoenen - werkten zorginstellingen veelvul-

dig met de geneeskrachtige werking van groen.

In de Middeleeuwen legden verpleeghuizen in

kloosters meestal een binnentuin aan, zodat de

patiënten optimaal konden proÞ teren van het

groene uitzicht. In paviljoenziekenhuizen vormde

het principe van de circulatie van frisse lucht een

belangrijke rol. Daarna verdween dit besef op de

achtergrond. In de jaren zeventig van de twintig-

ste eeuw ontstond de roep om een groene ge-

nezende omgeving, toen patiënten en medewer-

kers de zorggebouwen als kil, steriel en anoniem

gingen ervaren.

Langdurige blootstelling aan stress gaat ge-

paard met negatieve effecten op het psycholo-

gisch welzijn, het functioneren en de gezond-

heid. Niet alleen een echtscheiding, verlies van

een naaste of werkloosheid zijn belangrijke

stressfactoren. Relatief lichte bronnen van stress

als werkdruk of Þ les kunnen het welzijn en de

gezondheid eveneens aanzienlijk verminderen.

Hebben planten een positief gezondheidseffect

in stressvolle situaties? Diverse onderzoeken

naar de stressverminderende effecten van plan-

ten wijzen uit dat mensen minder stress ervaren

in een groene omgeving. Zelfs minder dan vijf

minuten blootstelling toont al een signiÞ cant ef-

fect. Alleen al vijf minuten kijken naar bijvoor-

beeld ‘serene’ natuurfoto’s leidt tot een lagere

bloeddruk bij de proefpersonen.

Genezen in het groen

85

5 Zorginstellingen

90

Tussen de bestaande ziekenhuisvleugels van

het Maxima Medisch Centrum (MMC) in Veldho-

ven heeft MVRDV architecten in 2003 een

pyjamatuin gerealiseerd. Onder een zeven meter

hoog glazen dak bevindt zich een openbare

ruimte met veel natuurlijk licht. De tuin bestaat

uit vier vrijstaande paviljoens met daartussen

5,5 tot 6,5 meter hoge olijfbomen, die voor een

natuurlijk klimaat zorgen. In de paviljoens bevin-

den zich een receptie, een bibliotheek, kantoren

en een auditorium. Bovenop en rondom de pa-

viljoens kan de bezoeker gebruikmaken van een

leeszaal, restaurant, terras en ontmoetings-

ruimte.

Moderne ziekenhuizen zijn vaak afgesloten do-

zen zonder enige verbinding met de ‘natuur’. In

plaats van perfecte, kunstmatig gedesinfecteer-

de, steriele ruimtes vinden de patiënten hier een

‘Mediterrane’ en groene omgeving om tot rust te

komen. De overdekte tuin bevindt zich op het

knooppunt van verbindingen tussen allerlei af-

delingen.

Door het translucente dak valt daglicht naar bin-

nen, is de lucht te zien en kijken patiënten vanuit

bed de tuin in. De tuin bestaat uit hagen, waar-

achter de diverse functies zijn geplaatst. Glas-

platen achter de hagen regelen de geluids- en

privacyeisen. Waar extra Þ ltering van zonlicht en

Máxima Medisch Centrum ‘pyjamatuin’MVRDV architecten

inkijk nodig is, groeien de planten

tot tegen het dak. Op die plekken

voorkomen plastic platen verbran-

ding van het groen. Rolgordijnen

regelen de benodigde verduistering

in het auditorium. De beplanting

bestaat uit olijfbomen, aangevuld

met jasmijn, passiß ora, kiwi en me-

dicinale planten. Alle hoeken zijn

rond, zodat de schoonmaak een-

voudig en goed kan plaatsvinden.

Het blijft een ziekenhuis, waar hoge

hygiënische eisen gelden.

Zorginstellingen5

Het Ministerie van Financiën in Den Haag is in 2007-2008 in-

grijpend gerenoveerd. De renovatie kreeg vorm via een pu-

bliek-private samenwerking. Het ministerie heeft daarbij het

ontwerp, de bouw, de Þ nanciering, het onderhoud en zelfs de

exploitatie voor een periode van 25 jaar aanbesteed aan een

private partij.

Het gebouw met 1.750 werkplekken kreeg een eigentijdse,

transparante en representatieve uitstraling. De buitenkant van

het gebouw is voorzien van een dubbele glasgevel waarbij de

karakteristieke betonnen gevelpanelen zijn gehandhaafd. De

onderplint van de gevel is deels verwijderd om een betere re-

latie tussen gebouw en straat te creëren.

In het ontwerp voor het gerenoveerde gebouw staan open-

heid en toegankelijkheid centraal. Op de hoek Korte Voor-

hout/Prinsessegracht is daarom een transparante wintertuin

toegevoegd. Deze glazen hoekbebouwing vormt een duidelij-

ke landmark voor de entree tot de Haagse binnenstad.

Door de kleine binnentuin te overkappen is een atrium gecre-

eerd met een koepelvormig dak. Het atrium is het ‘hart’ van

het gebouw en bevat een grote kolomvrije vergaderzaal. Het

atrium geeft toegang tot het vergadercentrum, het bedrijfs-

restaurant en overige centrale algemene ruimten. In het mid-

den van het atrium is bovenop de grote vergaderzaal een

binnentuin gecreëerd.

Duurzaamheid heeft een belangrijke rol in het ontwerp. De

toepassing van een warmte-koude opslaginstallatie, warmte-

pompen, een dubbele huidgevel en klimaatplafonds beper-

ken het energieverbruik. Het gebouw is zeer ß exibel door de

toepassing van verhoogde vloeren en door plaatsing van in-

stallaties in de dubbele huidgevel.

Ministerie van FinanciënMeyer en Van Schooten Architecten

Een kantoorgebouw

vraagt over het

algemeen meer koelte dan

warmte. Op welke manieren

krijgt een gebouw in de zomer

voldoende beschikking over

koelwater van 10 tot 18

graden?

?

Hoofdkantoor ING Amsterdam

Meyer & van Schooten

Het bankgebouw kent zes binnentuinen. Het idee is dat de

tuinen als visuele ankers fungeren in een overwegend sobere

architectuur en interieur van glas en staal. Hiermee dragen ze

bij aan de bewegwijzering in het gebouw. Verspreid over de

etages heeft elke tuin een ander thema, beeld of expressie.

Bijvoorbeeld een weelderige bamboetuin op de begane

grond, een buitenpatio met volwassen naaldbomen op de

achtste etage; een jungletuin met grote boomvarens op de

vierde etage, een palmenkas of een vijgentuin met een Þ cus

van 500 kilo.

Kantoren6

115