De ecologische teelt van kleinfruit

BESSEN UIT DE TUIN

1

De ecologische teelt van kleinfruit

Bessen uit de tuin

2

COLOFON

Bessen uit de tuineen uitgave van Velt vzwVereniging voor Ecologisch Leven en Tuinieren

AuteurGreet Tijskens

ReceptenEmelie Heller

Advies-/leesgroepHugo Bernar (www.hageling-bio.be)Lieven David, Frans De Smedt, Yves Hendrickx, Marc Geens (www.proeftuin.eu)

Foto’sStefan Jacobs. Cover: Jostabes

IllustratiesGreet Tijskens

Naar een lay-outconcept vanArtoos, Kampenhout

Eerste druk: 1992Eerste herwerking: 2000Tweede herwerking: 2012Vierde druk: 2015

ISBN 9789081612845

© 2015 Velt vzw

Vereniging voor Ecologisch Leven- en TuinierenUitbreidingstraat 392c, B-2600 Berchemwww.velt.nu

Overname van uittreksels voor niet-commerciële doeleinden is mogelijk, maar alleen na overleg met Velt vzw - redactie@velt.be

3

4

5

Inhoud

Inleiding 6

Kleinfruit past perfect in je ecologische tuin 7Planning van de tuin 13Aanleg 18Nazorg 20Aantastingen 23Zelf vermeerderen 28

Ribes-familie 30

Rode, roze en witte bes (Ribes rubrum) 3Zwarte bes (Ribes nigrum) 4Kruisbes (Ribes uva-crispa) 57Andere Ribes-soorten 69

• Jostabes (Ribes nigrum x Ribes uva-crispa) 69• Worcesterbes 70 • Idaho- en Crandallbes 70• Prairiebes 70

Rubus-familie 72

Framboos (Rubus idaeus) 73Braambes (Rubus fructicosus) 85Bijzondere vormen van bramen 95

• Japanse wijnbes (Rubus phoenicolasius) 95• Zwarte en paarse framboos 95• Taybes 96• Loganbes 96 • Boysenbes 97

Vaccinium-familie 98

Blauwe bes (Vaccinium corymbosum) 99Rode bosbes (Vaccinium vitis-idea) 107Amerikaanse veenbes (Vaccinium macrocarpon) 109Wilde bos- en veenbessen 109

Druif 110

Actinidia-familie 128

Kiwi 129Kiwibes 143Siberische minikiwi 143

Vijg 144

Bosaardbei 152

Hazelaar 156

Honingbes 160

Nuttige adressen 163

6

Inleiding

7

Kleinfruit past perfect in je ecologische tuin

Lekker kleinfruit uit de tuin is gemakkelijker dan je denkt! Door mee te werken met de natuur en zo veel mogelijk de natuurlijke standplaats na te bootsen, teel je op een eenvoudige manier kleinfruit in je eigen ecologische tuin. De pro-cessen van de natuur zo dicht mogelijk volgen, is hierbij de boodschap. Het belangrijkste proces noemen we successie. Door hierop in te spelen, kun je zelf op relatief eenvoudige wijze kleinfruit een plaats geven in je tuin.

In deze inleiding lichten we de algemene kenmerken van bo-dem en tuin toe en de manier waarop kleinfruit daarin past. Later bespreken we de verschil-lende soorten kleinfruit, met hun specifieke eigenschappen.

Successie: variatie in de tijd

In de natuur blijft een kale bodem nooit lang onbegroeid. De plantengroei verandert continu van uitzicht en er komen altijd maar planten bij. De oorspronkelijk kale bodem groeit uiteindelijk helemaal dicht. In België is het eindstadium of de climaxvegetatie een loofbos. Het hele proces van opeenvolgende fasen van plantengroei noemen we successie. In successie volgen deze stadia elkaar op: pioniersvegetatie, graslandvegetatie, ruigtekruidenvegetatie en uiteindelijk struweel- en bosvegetatie. Het proces van pioniersvegetatie tot struweel voltrekt zich al op zeven tot tien jaar. De overgang van struweel naar een stabiel bos, kan daarna nog wel meer dan honderd jaar duren.

Pioniersvegetatie

Pioniers zijn overwegend eenjarige planten. Ze kiemen, groeien, produceren zaad en sterven dan af. Dat gebeurt allemaal in hetzelfde groeiseizoen. Het zaad van deze planten verspreidt zich gemak-kelijk. Daardoor bedekken pioniers heel snel een naakte en verstoorde bodem. Veel pioniers zijn ongewenst door de mens, zoals melganzenvoet, perzikkruid en harig knopkruid. Korenbloem, grote klaproos en echte kamille zijn voorbeelden van mooie pioniersplanten.

Graslandvegetatie

Na verloop van tijd evolueert de pioniersvegeta-tie naar graslandvegetatie. Dat gebeurt meestal na één groeiseizoen. Grassen zijn meerjarig; ze kiemen trager en wortelen dieper dan pioniers-planten. De graswortels vormen een grasmat die ondoordringbaar is voor de wortels van pioniers-planten. Daardoor verdwijnen die laatste.In graslandvegetatie vind je, naast grassen, ook graslandplanten. Die zijn ook meerjarig. Hun bouw is aangepast aan het leven in een dichte grasmat,

Met kleinfruit bedoelen we struiken zoals framboos en rode bes. De bosaardbei is geen struik, maar we bespre-ken ze hier toch. Eenjarig fruit zoals meloen en physalis komt hier niet aan bod. Meer informatie daarover vind je in het Handboek Ecologisch Tuinieren. Fruit dat aan bo-men groeit (appel, peer, kers) komt in dit boekje evenmin aan bod.

8

met diepe wortels die onder de graswortels zitten. Vaak hebben graslandplanten een bladrozet en een lange bloeistengel die boven de grassen uitsteekt. Voorbeelden zijn margriet, gewoon duizendblad en langbladige ereprijs.

Ruigtekruidenvegetatie

Als je het gras niet maait of je laat het niet begra-zen, dan zal het bloeien. Na de bloei leggen de

halmen zich plat en sterven ze af. Na enkele jaren resulteert dat in een dik pak opeengestapeld gras, waarvan de onderste laag langzaamaan verteert. De graslandplanten worden verdrongen door ruigtekruiden en verdwijnen beetje bij beetje. Ruigtekruiden zijn hoog opschietende kruiden die groeien op voedselrijke bodems. Ze hebben sterk ontwikkelde wortels. Voorbeelden zijn brand-netels, bramen, leverkruid, harig wilgenroosje, boerenwormkruid, moerasspirea en kattenstaart.

Successiestadium Standplaats Voorbeelden van planten

Kenmerken van planten

pioniers zonbraak terreinverstoorde grond

grote klaproosperzikkruid

eenjarigkorte groeicyclusvormen snel veel zaadovergroeien snel een stuk grond

grasland zon grassoortengraslandplanten zoals margriet

meerjariggras vormt grasmatbladrozetdiepe wortelslange bloeistengel

ruigte zonvoedselrijke bodem

boerenwormkruidbrandnetel

meerjarighoogsterk ontwikkelde wortels

struweel zon en halfschaduw meidoornwilgbraamberk

struiken lichtkiemende bomen

bos schaduw beukhaagbeuk

onderbegroeiing van schaduwplantenschaduwkiemende bomen en struiken

57

Kruisbes (Ribes uva-crispa)De kruisbes noemt men ook wel stekelbes of klapbes. De bessen zijn groter dan rode, witte en zwarte bessen en hangen niet in trossen. De struiken bloeien eind maart en in april en de oogst loopt vanaf half juni tot in augustus, afhankelijk van het ras. De bessen zijn minder zuur van smaak dan rode bessen, op voorwaarde dat je ze plukt als ze volledig rijp zijn.Let altijd op bij het snoeien en het oogsten, de meeste struiken dragen tot 2 cm lange stekels. Er zijn ook stekelloze rassen. Zoals rode, witte en zwarte bessen zijn kruisbessen hoofdzakelijk zelfbestuivers, hoewel kruisbestuiving ook voorkomt.Sommige rassen hebben een prachtige herfstverkleuring.

Standplaats

Kruisbessen verdragen beter schaduw dan andere bessen. Gebruik deze eigenschap om de oogst te spreiden: plant een deel van je struiken in de zon en een ander deel in de schaduw. Die laatste zullen wat later vruchten geven. Door te planten op scha-duwrijke plaatsen, krijgt een struik gemakkelijker meeldauw. Kies dus bij voorkeur voor meeldauwre-sistente rassen.In de zon doet de kruisbes het sowieso beter. De struiken drogen sneller op en de vruchten hebben meer smaak. De bloemen van kruisbessen zijn gevoelig voor nachtvorst vanaf -3°C. Plant de struiken dus liefst op een ietwat beschutte standplaats. De struiken zelf kunnen temperaturen tot -18°C verdragen.

Aanplant

De voorbereiding gebeurt op dezelfde wijze als voor alle struiken. De werkwijze staat uitgelegd in de inleiding van dit boek. Tussen de planten laten we 1,5 m; tussen de rijen 2 tot 2,25 m.

Plant de kruisbes niet dieper dan op het kweekbed. Op die manier vermijd je dat er veel grondscheu-ten ontstaan. Die zijn niet nodig voor de kruisbes. Het is geen pretje om die stekelige scheuten te verwijderen.

Snoei

Naast een grote verscheidenheid aan rassen is er ook een verschil in groeivorm. Sommige rassen groeien recht naar boven, terwijl andere rassen sterk gespreide takken hebben. Weer andere heb-ben afhangende takken en er zijn zelfs rassen die eerder als een treurboom groeien. Die verschillen hebben natuurlijk een invloed op de geschiktheid voor een bepaalde teelt (als struik, op stam, als haag) en op de snoeiwijze.Als je een ras met afhangende takken als struik kweekt, vraagt dat extra zorg. Deze rassen kweek je dus beter op een hoge stam op.Soms is het interessant om een struikenrij te vor-men, waarbij je afwisselend een struik plant en een ras (geënt) op een stam van 80 cm. Dit geeft fruit op twee niveaus.

58

Struikvorm

Vormsnoei • Jaar 0: Van zodra het jonge struikje is uitgeplant

(fig. 12a), snoei je de verschillende vertakkingen ervan terug tot op ongeveer 10 cm (fig. 12b). Snoei boven een naar buiten gericht oog.

• Jaar 1: Het jaar daarop zie je een aantal nieuwe vertakkingen. Van die vertakkingen behoud je de vijf à zes stevigste, die zich op ca. 30 cm van elkaar bevinden en die goed geplaatst zijn. Goed geplaatst wil zeggen dat ze naar buiten en omhoog groeien, en dus het hart van de plant vrijlaten. Kort de takken voor de helft in. Dit worden de gesteltakken. De overige takken snoei je weg (fig. 12c).

In principe snoei je rechtopstaande takken boven een oog dat naar buiten gericht is. Bij kruisbessen zijn de twijgen dikwijls overhangend. Zoek dus een opwaarts gericht oog. Op die manier verhinder je dat vruchttakken de grond raken.

Onderhoudssnoei Kruisbessen hebben een andere groeiwijze dan rode en zwarte bessen. Die laatste groeien bijna onmiddellijk verticaal de hoogte in. Kruisbessen daarentegen groeien meer zijdelings, meer schuin naar boven in plaats van loodrecht naar boven.

Kruisbessen bloeien hoofdzakelijk op eenjarig hout, op hout dat het jaar voordien ontstaan is.Een correct gesnoeide struik gaat gemiddeld vijf-tien jaar mee. Voer de onderhoudssnoei uit vanaf november tot maart. Doe dit als volgt:1. Verwijder alle grondscheuten (fig. 13a).2. Verwijder scheuten die naar het hart van de

struik groeien (fig. 13a).3. Verwijder scheuten die recht omhoog groeien

(fig. 13a). 4. Verwijder neerhangende scheuten tot op een

twijg die naar boven gericht is. Die twijg snoei je in tot op de helft (fig. 13a).

5. Uitdunnen is nodig om licht en ruimte in de plant te brengen. Zorg dat eenjarige zijscheuten niet dichter dan 10 cm bij elkaar staan (fig. 13b).

Bovenstaande maatregelen zijn vooral bedoeld om een open struik te behouden, waar veel licht en lucht in kunnen (fig. 13c).

6. Intoppen doe je om meeldauw te voorkomen. De top van de scheut is immers extra gevoelig voor meeldauw. Aangezien vruchten vooral gevormd worden op krachtig eenjarig hout, snoei je enkel de top weg en niet de hele tak. Doe dit in de vroege zomer, op het ogenblik dat de vruchten beginnen te dikken (fig. 13b).

7. Verjongingssnoei. Om de struik te verjongen,

a b c

fig. 12a fig. 12b fig. 12c

164

Geniet mee met veltVelt is dé vereniging voor al wie milieuvriendelijk aan de slag wil in de tuin of in de keuken. Bij Velt leer je niet alleen hoe je op een ecologische manier lekkere groenten en fruit kweekt; je ontdekt er ook alles over prachtige ecotuinen, over dier- en milieuvriendelijk kippen houden en over heerlijke gerechten vol vers geoogste seizoengroenten.

Tal van publicaties en vormingen en het boeiende ledentijdschrift Seizoenen maken je wegwijs en helpen je om bewust en ecologisch te leven.

Zoveel voordelen!Als je lid wordt van Velt, geniet je meteen van tal van voordelen. Met je Velt-lidkaart krijg je korting op heel wat biologische of ecologische producten én op alle Velt-publicaties.

Zesmaal per jaar valt het tijdschrift Seizoenen in je bus, en je krijgt toegang tot het online Seizoenen-archief. Van je lokale afdeling krijg je uitnodigingen voor leerrijke activiteiten.

Heb je vragen over ecologisch tuinieren of koken? Dan geeft een Velt-medewerker je graag deskundig advies. Bovendien ontvang je als nieuw lid een leuk welkomstpakket.

Help ons om samen werk te maken van een milieuvriendelijke wereld! Neem een kijkje op www.velt.nu en word vandaag nog lid.

www.velt.nu/word-lid