van oghHelvoirt

Beleef Van Gogh in Helvoirt

van oghHelvoirt

32 van oghHelvoirt

De tekst uit deze brochure is grotendeels gebaseerd op het artikel van Harrie Smulders Van Gogh in Helvoirt zoals eerder gepubliceerd in het Heemkunde-tijdschrift De Kleine Meijerij jrg. 41 (1990) 1-24.

Vo

or

wo

or

d3

Helvoirt neemt onder de Van-Gogh-

dorpen een bescheiden plaats in.

Op zoek naar Vincent en zijn familie

blijkt echter dat er veel wetenswaardigs

te vinden is. Ik denk dat er weinig

plaatsen zijn geweest die zo veel

Van-Goghs bijeen hebben gebracht als

Helvoirt. Ik raadpleegde archieven, sprak

met oudere mensen, las interviews

gehouden met hen die herinneringen

of overleveringen aan of van Vincent

en zijn familie met zich meedroegen.

Zo kon ik tijdgenoten en tijdsomstandig-

heden laten figureren en een historisch

verantwoord verhaal schrijven.

Hartelijke groet,

Harrie Smulders

Meer InfOrMatIe OVer Van GOGH:

www.vangoghbrabant.com

www.visitbrabant.com

www.vvvhetgroenewoud.nl/go/van-gogh-helvoirt

54 van oghHelvoirt

ACHTErGroNd 1870–1900Over de achtergrond willen we het hebben, de achtergrond, wel te verstaan, waartegen het leven van de Van-Goghs zich heeft afgespeeld in Helvoirt: een dorp van ongeveer 1400 inwoners, met uiteenlopende straten en uiteenlopende buurtschappen, maar toch een onmiskenbare eenheid vormend.

Burgemeester is Philippus Verster (1835-1908) een ambitieus en plichts-getrouw man, afkomstig uit de leerlooierswereld, die met stijl en verve leiding geeft aan het dorpsbestuur. Hij heeft vele volmachten, want hij is tevens secretaris en ambtenaar van de burgerlijke stand. Wethouder is A. van Iersel. A. Verhoeven overlijdt in 1877 en wordt als wethouder opgevolgd door Martinus Leyten. De predikanten volgden elkaar sneller op dan de pastoors. Pastoor Henricus Everts (1824-1895) heeft zes predikanten zien komen en gaan. Zouden er veel contacten geweest zijn tussen pastoor en dominee?? Er was enig contact. Pastoor Everts en dominee van Gogh tekenden tegelijkertijd een verzoekschrift dat naar de landsregering gezonden werd, met het verzoek om de aan te leggen spoorlijn 200 meter noordelijker te leggen dan deze was geprojecteerd. Bij deze verlegging had de dominee geen enkel belang; een solidariteits-gebaar dus.

Het dorp is in beweging en staat in het teken van nieuw aan te leggen wegen. Ten tijde van Ds. Van Gogh was de spoorlijn Breda-Nijmegen in aanbouw, welke spoorlijn ook in Helvoirt een station zou krijgen. Maar toen deze lijn 4 juni 1881 geopend werd, was dominee Van Gogh alweer vertrokken. De Bossche Keiweg (de Rijksweg) lag er al enkele

tientallen jaren. Daarover passeerden de postkoets. Op de Kreite heide (nu nabij de toontuin van Van den Oever) stond het Posthuis, waar de paarden konden worden verwisseld. In Helvoirt (richting De Dijk) stond de “doorrij”, een houten gebouw waar paard en wagen aan een zijde kon binnenrijden en aan de andere zijde weer naar buiten kon rijden.

INLEIdINGLaten we vaststellen dat Vincent van Gogh niet in Helvoirt gewoond heeft, althans niet in die zin dat hij in het Helvoirtse bevolkingsregister is ingeschreven. Daar staat tegenover dat vele leden van de familie Van Gogh in het bevolkingsregister staan ingeschreven en dat Vincent vele malen in Helvoirt geweest is, als hij voor enkele dagen in zijn ouderlijk huis verbleef. Dit laatste mogen blijken door enkele citaten uit zijn brieven gericht aan zijn broer Theo, 17 maart 1873:

30 april 1874, vanuit Londen:

Een brief gericht aan Theo, in Brussel, is gedateerd “Helvoirt 10 juli 1874”. Vincent heeft door de Helvoirtse straten en velden gewandeld. Er zijn zelfs enkele kleine schetsjes bekend, waarop men de Helvoirtse kerktoren op de achtergrond kan zien. Zijn Brabantse verleden zal hem een levenlang niet meer loslaten, waarheen hij ook zou zwerven.

“Als ik maar enigszins kan, ga ik met Paschen naar Helvoirt. (….) Als ik iets naders hoor over mijn naar Helvoirt gaan, schrijf ik het je dadelijk; ik zou het heel aardig vinden als we op dezelfde dag kwamen. Adieu”.

“als men waarachtig van de natuur houdt, dan vind men het overal mooi, maar toch verlang ik soms zoo naar Holland en vooral naar Helvoirt”.

De kerk te Helvoirt, zwart krijt 1874

Afbeelding Gezicht op Helvoirt. Potlood juli 1874

Twee schetsen van Vincent van Gogh.

Situatieschets centrum Helvoirt tweede helft 19e

eeuw, waarop aangegeven de drie huizen van

de familie Van Gogh/

’s-Graeuwen.

1 2

76 van oghHelvoirt

De postkoets was vrij, behalve als deze passa-giers vervoerde. In dat geval betaalde men 6 tot 9 cent naar gelang het aantal passagiers. Ook vrij waren: vee dat naar de wei gebracht werd en paarden die hoefijzers kregen. In laatste geval moest men wel betalen, maar op de terugweg kreeg men zijn geld terug (voelt u het fijne kneepje?). Tussen Helvoirt en Den Bosch stonden twee rijkstollen. In Vught even voor de overweg ziet men nog “Het oude tolhuis”. Langs Rijksweg, Torenstraat en Molenstraat bouwden notarissen, dokters en regenten hun voorname huizen, welke men er heden nog kan aantreffen.

De tijden van welvaart waren voorbij. De bierbrouwerijen, die voorheen in Helvoirt gestaan hadden, waren verdwenen. Van de acht leerlooierijen waren er nog drie over: Van Buul in de Achterstraat, Verhoeven in de Helvoirtsestraat en Van Rijswijk aan het Kerkeind. De schoenmakerij was niet meer wat ze geweest was. De klompenmakerij kon zich redelijk handhaven. Er waren 7 klompenmakerijen met het dubbele aantal klompenmakers. Men had de keuze tussen canada-hout en wilgehout. Klompen van laatstgenoemde houtsoort waren van betere kwaliteit.

Er was uitvoer naar andere streken. Maar lonen en pachten waren op een dieptepunt. Het waren andere tijden. De gemeentebegroting beliep zo’n 10.000 gulden, die van het armbestuur 2.000 gulden. Dit alles speelde zich af in de tijd dat de Van Goghs hier waren. De eerste die zich in Helvoirt vestigde was dominee Van Gogh in 1871. Er zouden er nog 15 volgen. De laatste vertrok in 1894. We zullen ze allen de revue laten passeren.

“Doorrij”, afgebroken omtrent 1930. Op de achtergrond “’t Koepeltje”

Men kon bij regenweer daar droog laden en lossen, in- en uitstappen. Ds. Van Gogh trof bij zijn komst in Helvoirt nog een tweede verharde weg aan. Dit was de provinciale weg Helvoirt-Nieuwkuyk, de Toren- straat meegerekend. De andere wegen waren zandwegen. Rijk en provincie waren vóór gegaan, nu zou de gemeente volgen. In de ruim twintig jaren dat de uitgebreide familie Van Gogh in Helvoirt woonde, heeft deze de aanleg van de communale weg (gemeenteweg) Helvoirt-Udenhout kunnen beleven en heeft deze de Achterstraat en de weg Helvoirt-Haaren-Oisterwijk zien verharden.De communale weg moest zichzelf terugverdienen. Daarom stond dichtbij de grens van Udenhout een tol. Zie hier de tarieven:

Aardappelrooister. 1885

Maaier met pet, sikkel en haak. 1885

voetvolk was vrijpaard, trekos, muildier 25 cent

deze gespannen vóór een wagen 30 centkalf, schaap, varken 5 cent

veulen 1 cent

98 van oghHelvoirt

KErK EN PASTorIE 1525-1657 – HEdENDe oude kerk heeft zijn uiterlijke gedaante gekregen in de eerste helft van de 16e eeuw. na het beslissende jaar 1648 ging de kerk over in protestants gebruik. Dat ging uiteraard niet zonder bezwaren van de abdij Ste. Geertruide van de reguliere kanunniken te Leuven.

Deze abdij was eigenaresse van de kerk en zij bezat bovendien vele goederen in Helvoirt waarover zij het tiendrecht uitoefende. De bestuurders van de Republiek der Verenigde Nederlanden bleken goede zakenlieden te zijn. Zij onderhandelden met de abt en kwamen overeen dat hij de goederen en het tiendrecht voor de abdij mocht behouden op voorwaarden dat hij een huis voor de predikant zou bouwen en dat hij hem een jaartraktement zou betalen van 600 gulden. Goed koopmanschap en tegelijk een afgedwongen samenwerking. Een abt die een huis bouwt voor een dominee en hem bovendien salarieert; voor zoiets merkwaardigs moet men in Helvoirt zijn. Het huis, gebouwd in 1657, bleef eigendom van de abdij. Dat bleek ook hieruit dat op dat traktement 60 gulden werd ingehouden voor huishuur. Deze toestand is twee eeuwen onveranderd gebleven. In de Ned. Hervormde pastorie hebben de Helvoirtse predikanten gewoond van 1657 tot 1954. In die pastorie heeft ook dominee Th. Van Gogh gewoond van 1871 tot 1875.

De oude kerk met daarnaast

het huis ’t Hoekje waar in

de jaren ’70 van de vorige eeuw Ds G.J. Duyser en de Familie

Erckelens woonden.

3

11van oghHelvoirt10

doMINEE TH. VAN GoGH 1822-1885 (Vader van Vincent van Gogh)

Theodorus van Gogh is geboren in Benschop 8 februari 1822. Het gezin waaruit hij stamde had 12 kinderen; zes daarvan hebben in Helvoirt gewoond, zoals we nader zullen zien. Zijn studies deed hij in Utrecht. Hij functioneerde als predikant in de hervormde kerk opvolgelijk in Zundert, Helvoirt, Etten en Nuenen. Op 1 februari 1871 wordt Theodorus van Gogh ingeschreven in het bevolkingsregister van de gemeente Helvoirt. Op 5 februari daaropvolgend wordt hij bevestigd als “herder en leraar in de Nederduitsch Hervormde Gemeente Helvoirt-Haaren” door Ds L.G. Rooyaard. Hij vestigt zich in de pastorie aan de Torenstraat met zijn gezin, toen bestaande uit zijn echtgenote Anna Carbentus en vijf van zijn kinderen: Anna, Theo,

Elisabeth, Willemien en Cornelis. Alle kinderen zijn geboren in zijn vorige standplaats Zundert. Theo (1857 – 1891) zal een grote rol spelen in het leven van Vincent. Ds Van Gogh heeft twee zonen gehad die de naam Vincent droegen. De eerste is jong gestorven en is in Zundert begraven. De tweede is de vermaarde kunstschilder. Vincent (1853 – 1890) heeft niet in Helvoirt gewoond. Hij verbleef in die tijd in Den Haag, waar hij werkzaam was bij de kunst-handel Goupil & Co, een bedrijf waaraan meer familieleden verbonden waren.

Na 1954 werd het huis ambtswoning voor burgemeester E. Baron van Hövell tot Westerflier. Heden is het huis in particulier bezit. Het drie eeuwen oude huis is enkele malen gerestaureerd. Tot 1839 heeft het terrein rondom de kerk als begraafplaats gediend voor katho-lieken en protestanten. Daarna kregen parochie en Ned. Hervormde gemeente ieder een eigen begraafplaats. Op de Ned. Hervormde begraafplaats aan de Kerkstraat kan men de graven vinden van enkele leden van de familie Van Gogh.Het kerkgebouw heeft sinds 1798 gedeeltelijk twee eigenaars. Het kerkgedeelte is eigendom van de Hervormde Gemeente, de toren is van de burgerlijke gemeente. Deze situatie is voortgekomen uit een overheidsbeslissing in de Franse tijd. Het is een formele kwestie die heden nauwelijks enige invloed heeft op het kerkelijke en culturele bedrijf. Wat betreft dat culturele bedrijf herinner ik slechts aan de in wijde omtrek bekende “Noten op de Noen”. In de jaren zestig heeft de kerk een grondige restauratie ondergaan onder toezicht van monumentenzorg en is de kerk, die in de loop der eeuwen nogal wat schade had opgelopen, weer in oude luister hersteld.

Dominee Theodorus van Gogh, vader van

Vincent, woonde in

Helvoirt in de jaren 1871-’75

De N.H. pastorie aan de Torenstraat waar dominee Th. van Gogh en zijn gezin gewoond hebben in de jaren 1871 – ’75

Brief van dominee Th. van Gogh betreffende de vrijstelling van militai-re dienst voor zijn zoon Vincent

4

1312 van oghHelvoirt

door Hendrik, Jacob en Pieter Keur te Dordrecht en Marcus Doornick en Pieter Rotterdam te Amsterdam. De bijbel draagt de handtekening van Mr Pieter Everwijn, stadssecretaris van Dordrecht.

Voorin leest men de met de hand geschreven tekst: “Deze bijbel, zijnde een geschenk van den Heer C.M. Van Gogh, boekhandelaar te Amsterdam, aan zijne broeder Ds Th. Van Gogh, is ten dienste der Hervormde Gemeente te Helvoirt den 17 november 1872, op den dag der inwijding van het vernieuwde kerkgebouw, in gebruik genomen en alzoo in het jaar 1872”.

Mocht u de oude kerk bezoeken dan kunt u de bijbel zien liggen op de kansel (preekstoel). De dominee verwisselde nogmaals zijn standplaats met Nuenen, waar hij is overleden op 26 maart 1885. Zijn echtgenote overleefde haar man en haar drie zonen en is gestorven in 1907 op de gezegende leeftijd van 87 jaar.

Dominee Van Gogh was een gezien en geëerd man. Geacht bij protestant en katholiek in dit tolerante dorp. In de hervormde gemeente was hij een man van grote plichtsbetrachting. Hij was een eerbiedwaardige vader en werd door zijn gezin op handen gedragen. In brieven van zijn kinderen leest men herinneringen aan de Helvoirtse tijd, een tijd van vrede en gezelligheid. De vader was vol zorg. In het gemeentearchief kan men een briefje van zijn hand aantreffen waarin hij de burgemeester mededeelt dat zijn zoon Vincent is vrijgesteld van militaire dienst, aangezien hij een plaatsvervanger voor hem gevonden heeft in de persoon van Antonie Blans te Geertruidenberg (19 februari 1873)De keuringspapieren hebben het signalement van Vincent opgeleverd. Het luidt aldus: Lengte 1 meter en 639 millimeter, aange-zicht: ovaal, ogen: grijs, kin: rond, haar en wenkbrauwen: Blond.

Zoon Vincent die een eigen en eigenzinnige weg zou gaan, die later door gebrek aan geld weer in zijn ouderlijk huis woonde in Etten en Nuenen, kon minder goed met zijn vader accorderen. Daarover moet men zich niet verwonderen. De artiest en de dominee leefden in twee afzonderlijke geesteswerelden, wat veel aanleiding gaf voor wrijving en irritatie. Het was daarom meer dan een generatieconflict. Maar ook Vincent schreef dikwijls waarderend over zijn ouderlijk huis en over zijn jeugd. Ook het Brabantse landleven van zijn jeugd liet hem niet los, waar hij ook verbleef. Op 24 november 1882 schreef hij:

Op 17 october 1875 om 2 uur in de middag houdt Ds Th. Van Gogh zijn afscheidspreek. Hij vertrekt naar zijn nieuwe standplaats Etten. Hij liet nog een herinnering in Helvoirt achter in de vorm van een grote statenbijbel. Het is een fraai exemplaar, in 1702 gedrukt en uitgegeven

“….en bovendien zal er altijd iets van de Brabant-se akkers en hei in ons blijven, hoop ik, wat jaren van stadsleven te nimmer uit kunnen wissen, omdat de kunst het vernieuwdt en vermeerdert”.

1514 van oghHelvoirt

13 september 1873 vanuit Londen:“Zeer nieuwsgierig ben ik of ge op Moe’s verjaardag naar Helvoirt geweest zijt en hoe ge het daar gehad hebt”.

19 juni 1875 vanuit Parijs:“Hoe lang ik hier blijf weet ik niet, maar voor ik naar Londen terugga hoop ik naar Helvoirt te gaan,…”

29 juni 1875 vanuit Parijs:“Ge zult in de eerste kist, die naar Den Haag gaat, een pakje voor Helvoirt vinden. Zend dat s.v.p. op, (….) Het zijn enkele lithographieën etc. die ik graag in Pa’s studeerkamer bij “de begrafenis in het koren” van Van der Maaten zou zien”.

13 augustus 1875 vanuit Parijs:“Ik ben blij dat Pa het beroep naar Etten heeft aangenomen, (….) Ik zou die Zondag dat gij te Helvoirt waart ook wel bij U allen hebben willen zijn”.

VINCENT EN THEo 1853-1891Vincent Van Gogh wordt 30 maart 1853 geboren in Zundert, zijn broer theo 4 jaar later in diezelfde plaats. Vincent volgt middelbaar onderwijs in Zevenbergen en tilburg.

Toen hij in Tilburg de Rijks H.B.S. bezocht in de jaren 1866-1868, woonde hij aan het St. Annaplein (vroeger Korvel 57). Daarna gaat hij als 16-jarige jongen werken in de kunsthandel Goupil & Co. in Den Haag. Zijn ouders verhuisden in die tijd naar Helvoirt en met hen ook zoon Theo. Deze volgt voortgezet onderwijs aan de Franse School in Oisterwijk. Directeur van de school (tevens kostschool) was de heer Félix. De school was later in gebruik als sigarenfabriek “De Huifkar”.

De afstand van 6 km deed hij te voet, ’s ochtends heen, ‘s avonds terug. Vincent schrijft hem in augustus 1872:“Je zult het wel benauwd hebben op je wandelingen naar Oisterwijk”.

13 december 1872:“Ik beklaag je dat je iedere dag naar Oisterwijk moet met dit honden-weer”.

Hij liep overigens niet alleen, maar ging met dorpsgenoot A.J. Hol-leman, later professor te Amsterdam. Maar als ook Theo de 16-jarige leeftijd bereikt heeft, trekt hij de wijde wereld in. In 1873 vertrekt hij vanuit Helvoirt naar Brussel, waar ook hij in een filiaal van dezelfde kunsthandel gaat werken. Ondernemingslust kan men de kinderen Van Gogh niet ontzeggen. In 1873 vertrekt Vincent naar Goupil-Lon-den. In Engeland zal hij in het plaatsje Welwyn zijn zus Anna ontmoe-ten. Hij reist enkele malen heen en weer tussen Londen en Parijs. En altijd schrijft hij zijn brieven. Ik laat hier enkele citaten volgen:

9 mei 1873 vanuit Den Haag:“Waarde Theo, maandagmorgen vertrek ik vanuit Helvoirt naar Parijs en passeer Brussel om 2 uur en 7 minuten. Als ge kunt kom dan aan ’t station,….”

Theo van Gogh, broer van Vincent, woonde te Helvoirt in de jaren 1871-’73. Portret getekend door Meyer de Haan.

5

1716 van oghHelvoirt

In 1876 krijgt Vincent ontslag uit zijn betrekking bij Goupil & Co. Hij werkt dan in Londen als onderwijzer en als hulpprediker. Hij heeft plannen om theologie te gaan studeren en een kerkelijke functie aan te nemen. Het blijft bij pogingen. In die tijd woonde hij in Amsterdam bij zijn oom Jan, directeur van de marinewerf. Deze Johannes Van Gogh, die blijkbaar nogal slordig was in geldzaken, zullen we nog ontmoeten in Helvoirt.

Rond 1880/81 wierp Vincent zich met grote werkkracht op wat hij als zijn levensopdracht zag: tekenen en schilderen. Zijn broer Theo kwam vooruit in de kunsthandel en dreef met succes een zaak in Parijs, daarmee een familietraditie voortzettende. Hij moet het genie van zijn broer onderkend hebben, want hij heeft hem altijd gesteund en hem het werken mogelijk gemaakt.

Vincent zond hem zijn werk daarvoor in ruil. In zijn wisselende stemmingen had Vincent soms visionaire momenten. Brief aan Theo augustus 1883:“…, de wereld gaat mij slechts in zover aan dat ik als ’t ware een zekere schuld en plicht heb, omdat ik dertig jaar op die wereld heb rondge-marcheerd, uit dankbaarheid een zeker souvenir te laten in de vorm van teken- en schilderwerk, niet gemaakt om deze of gene richting te behagen, maar waarin men een oprecht menselijk gevoel uit”.

Wat een prachtige en machtige volzin.

Op 18 april 1889 huwt Theo met Jo Bonger. Ze krijgen een zoon die de naam Vincent Willem van Gogh krijgt. Het is deze Vincent Willem van Gogh en zijn moeder die later in druk zullen uitgeven De ” Verzamel-de Brieven van Vincent Van Gogh”. Aan dat boek zijn bovenstaande citaten ontleend. Vincent heeft ongeveer 800 brieven geschreven, waarvan veruit het grootste deel gericht was aan zijn broer Theo. Zijn meest bekende stuk “De aardappeleters” heeft hij in Nuenen gemaakt. In 1890 verwondt Vincent zich met een pistoolschot, 29 juli van dat jaar sterft hij op 37-jarige leeftijd. Zijn broer Theo overlijdt 6 maanden later en wel 25 januari 1891. De graven van Vincent en Theo vindt men in Auvers-sur-Oise in Noord-Frankrijk.

Vincent in de tijd dat de familie Van Gogh

in Helvoirt woonde

1918 van oghHelvoirt

Intussen stelden deze vrome zussen dames Van Gogh hun tijd be-schikbaar aan de Hervormde Gemeente Helvoirt-Haaren. Ze gaven godsdienstles en deden dat bij hun zus Geertruda in het ruime huis Rosen-Haeghe. Daarvoor was een speciale kamer ingericht. Aan op-lettende en ijverige kinderen deelden zij prijsjes uit. Het waren kleine tekeningetjes van hun neef Vincent. Vincent was zeer vlot met kleine schetsjes. Ook zijn brieven illustreerde hij dikwijls. Notaris was in die tijd Willem Coolen. De dames Van Gogh woonden niet ver van het statige notarishuis “De Beuken” (destijds Huize Theresia).

Willem Hoffman, een kleinzoon van moederzijde van notaris Coolen, kwam in zijn jonge jaren veel in Helvoirt. Zijn tante Jeanne Coolen vertelde hem dat zij bevriend was geweest met Josina Erckelens, de dochter van de eerdergenoemde brievengaarder uit “’t Hoekje”. Bij deze in huis hing in de woonkeuken een serie plaatjes, originele schet-sen dus, van Vincent. Jeanne Coolen kreeg spontaan drie schetsen als geschenk toen zij voor studie naar Amsterdam vertrok.

Toen zij in 1916 als verpleegster naar Indië vertrok, heeft ze de schetsen aangeboden aan het Rijksmuseum. “Geen interesse”. was het antwoord. Ze heeft ze later geschonken aan haar neef Willem Hoffman. Door diens bemiddeling berusten ze nu in het Van Goghmuseum in Amsterdam.

De schetsen van Vincent Van Gogh uit de keuken van de Helvoirtse brievengaarder, die van hand tot hand gingen en waarvoor het Rijks-museum geen belangstelling had, zijn dus toch nog in museaal bezit gekomen. Dit alles las ik in “De tantes” van de hand van Willem Hoff-

VAN GoGH IN HELVoIrT 1871-1894Behalve het gezin van dominee Van Gogh hebben nog negen leden van de familie Van Gogh in Helvoirt gewoond. Daar was vooreerst de reeds genoemde oom Jan, bij wie Vincent in 1877 in zijn amsterdamse tijd gewoond heeft. Johannes Van Gogh (1817-1885) vestigde zich in Helvoirt in 1883. Hoewel hij vrouw en kinderen heeft gehad, staat toch hij alleen in het bevolkings-register ingeschreven. Hij was in 1861 bij Koninklijk Besluit bevorderd tot vice-admiraal. Hij zal derhalve toch een goed pen-sioen gehad hebben. niettemin laat hij, als hij in 1885 overlijdt, een serie onbetaalde rekeningen achter. Het betreft geen grote bedragen, maar Burgemeester Verster krijgt meerdere brieven van schuldeisers om informatie. De burgemeester antwoordt steeds met een lakoniek briefje: “De vice-admiraal is overleden en zijn zoon is naar amerika vertrokken”. een universiteitsbiblio-theek wacht nog steeds op de terugzending van een boek dat de vice-admiraal heeft geleend. Die correspondentie vindt men in het Helvoirtse gemeente-archief.

In Helvoirt hebben zich in 1875 drie zussen van dominee Van Gogh gevestigd: Johanna (1813-1883), Dorothea (1815-1882) en Maria (1831-….) Ze woonden aan de Keiweg 51 (nu Oude Rijksweg). Een vierde zus, Geertruida (1826-1891) was in 1872 in Helvoirt gevestigd als echtgenote van kapi-tein-luitenant Abraham ’s-Graeuwen, drager van de Militaire Willemsorde. In 1870 werd ’s-Graeuwen op 45-jarige leeftijd gepensioneerd en hij vestigde zich in 1872 met zijn gezin in huize Rosen-Haeghe aan de Molenstraat te Helvoirt. Hij had een bewogen leven achter de rug. Hij is geboren in 1824 in Luik, waar zijn vader Karel Nicolaas als officier der artil-lerie was gelegerd. Nederland en België vormden toen tezamen het Koninkrijk der Nederlanden onder Koning Willem I. Hij heeft zich in de 22 jaren die hij in Helvoirt woonde aardig ingeburgerd. Hij was de schoonbroer van dominee Van Gogh, was ouderling in de hervormde gemeente en was bevriend met de familie De Jonge van Zwijnsber-gen. Hij had een schitterende militaire loopbaan gevolgd.

Vice-admiraal Johannes Van Gogh, broer van de dominee, woonde in Helvoirt in de jaren 1883-’85

Villa in 1876-’77 gebouwd door notaris Willem Coolen. Het huis heette achtereenvolgend “Maria Theresia”en “De Beuken”. Op de achtergrond de oude kerk.

6

2120 van oghHelvoirt

“A.A. ’s-Graeuwen (…) wonende alhier wordt vergunning verleend tot het oprichten van een grafmonument boven het graf van wijlen de vice-admiraal J. Van Gogh. ’s-Graeuwen is de aanvrager. De vergunning wordt verleend aan de familie Van Gogh”.Dat grafmonument is er gekomen. Men kan dat grafmonument, dat de symbolen draagt van de zeevaart, nog heden aantreffen op de N.H.-begraafplaats aan de Vincent Van Goghstraat in Helvoirt. Zie pagina 27.

In 1882 overlijdt Dorothea Van Gogh, in 1883 haar zus Johanna. Alleen van Dorothea kan men een grafmonumentje vinden op de N.H.-begraafplaats. Naar alle waarschijnlijkheid is ook Johanna in Helvoirt begraven. Na het overlijden van haar twee zussen gaat Ma-ria wonen bij haar familie in Rosen-Haeghe. In 1891 overlijdt Geer-

truda Van Gogh. Abraham ’s-Graeuwen wordt weduwnaar. In 1894 vertrekken hij en Maria Van Gogh, zus van zijn overleden vrouw, naar Kralingen. Met het vertrek van Maria heeft de laatste Van Gogh Helvoirt verlaten. Huize Ro-sen-Haeghe wordt dan bewoond door Jonker Gijs de Jonge van Zwijnsbergen en na deze door de eerdergenoemde heer Martinus van Iersel. Het huis is enkele tientallen jaren geleden afgebroken bij de verlegging van de verkeersweg (Rijksweg). Van de genoemde huizen kan men in Helvoirt nog aantreffen: Het domineeshuis, het dorpshuis ’t Hoekje is het pand Torenstraat 34-36, het notarishuis De Beuken, Oude Rijksweg 30 en uiteraard de oude kerk, bezocht door twee generaties Van Gogh in Helvoirt. De naam van Vincent

Van Gogh leeft ook voort in het naar hem genoemde dorpsplein van Helvoirt. Op dit plein is een bronzen beeld geplaatst, dat Vincent voorstelt als schilder met “de main de maître”. Het is een schepping van JeanMarianne Bremers en is geschonken aan de gemeente door de Rabo-bank die tot 2014 aan dit plein gevestigd was. De gebouwen aan het plein zijn gesloopt en op 11 april 2015 is het geheel vernieuw-de plein geopend.

man in “Noord-Brabant” Maart/april 1988. Hij voegt er met een zucht aan toe: “ Waar zijn die tientallen andere schetsen van neef Vincent gebleven, die de drie tantes met kwistige hand hebben rondgestrooid in het kleine dorp aan de Ley”.

Een antwoord op die retorische vraag gaf een bejaarde Helvoirter. Hij vertelde mij dat hij als kind een doos met schetsen vond op de zolder van zijn tante Jans Bergmans (1882-1960) in de buurtschap ’t Laar. Daar zullen zeker schetsen bij geweest zijn van Vincent, maar wat weten kinderen van het genie van de maker daarvan. De doos was af-komstig van burgemeester Philip Verster, waar Jans in de huishouding gewerkt had. De schetsen zijn door de spelende kinderen verscheurd, vertrapt en zijn verdwenen. Het relaas van de heer Hoffman sluit aan bij het vraaggesprek dat Vincent Willem van Gogh had in 1952 met mevrouw Rijnders-Coolen.

“ Molenhuize”, waar de familie ’s-Graeuwen heeft gewoond, is gebouwd rond 1861. Het gebouwtje aan de rechterzijde bevatte de catechesatiekamer. Later, tijdens de bewoning door Jonker Gijs de Jonge van Zwijnsbergen, kreeg het huis de naam “Rosen-Haeghe”. De laatste bewoners waren Martinus van Iersel en zijn gezin. Het huis moest in de jaren vijftig wijken voor de vernieuwde Rijksweg.

Ondertussen hebben twee hoofdofficieren der Koninklijke Neder-landse Marine het plan opgevat om namens de vrienden uit het corps zeeofficieren een monument te plaatsen boven het graf van wijlen vice-admiraal Johannes Van Gogh en zij wenden zich daartoe tot ’s-Graeuwen. In het verslag van de gemeenteraad van 31 maart 1886 lees ik:

Grafmonumenten van enkele leden van de familie Van Gogh in Helvoirt.

2322 van oghHelvoirt

BroNNENVErANTwoordINGHoofdstuk I, 4 en 51 G.A. Helvoirt zonder nummer, dossier Van Gogh 1873-1885.2 G.A. Helvoirt 868, bevolkingsregister 1860-1880 blad 130.3 G.A. Helvoirt 1595 en 1604, militaire zaken 1873.4 R.A. Den Bosch, archief classis ’s Hertogenbosch 283, correspondentie

1870.5 Gogh, V.W. van, verzamelde brieven van Vincent van Gogh dl. I 1952.6 Hulsker, J., Vincent van Gogh een leven in brieven 1988.7 Stokvis, B., Nasporingen omtrent Van Gogh in Brabant 1926.8 Wuisman, P.J.M., “De remplacant voor Vincent van Gogh” in: De kleine

Meijerij 1971 (22) 17-19.

Hoofdstuk 29 G.A. Helvoirt 832, 833 en 848, persoonsdossier 1840-1934.10 G.A. Helvoirt 592 en 593, gemeenteraadsverslagen 1878-1892.11 P.A. Helvoirt, map gerecht.

Hoofdstuk 312 G.A. Helvoirt 545, extract uit het register der resolutien van de Hoog Mog.

Heeren Staten-Generaal 30 maart 1652.13 G.A. Helvoirt 416, quohier van landen en huysen van Helvoirt 1657. 14 G.A. Helvoirt 553, verslag van Leonard Vrede Lagou predikant bloeimaand

1810.15 R.A. Den Bosch, archief classis ’s Hertogenbosch 298, correspondentie

1798. 16 Miraeus, A., Opera diplomatica et historica 1723 hfdstuk cxlvii.17 Noordeloos, P., De restitutie der kerken in de Fransche tijd 1937.

Hoofdstuk 518 G.A. Helvoirt 868, bevolkingsregister 1860-1880 bladen 131 en 556.19 G.A. Helvoirt zonder nummer, dossier Van Gogh 1880-1885.20 Zom, A.M.C., Inleiding op de “Inventaris van het archief van de familie De

Jonge van Zwijnsbergen 1760-1960”, 1976.21 Iersel, M.C. van, “De Brabantse regentenfamilie ’s-Graeuwen” in: Heemkun-

de 1951 (4) afl. II. 2-3.22 Hoffman, W., “De tantes” in: Noord Brabant maart/april 1988.

Daarnaast voerde ik gesprekken met Willem Hoffman te Vught, Janus Witlox te Helvoirt en Ton de Brouwer te Tilburg. Zij vermeldden voorvallen en wederwaardigheden over de familie Van Gogh, hetzij uit eigen ervaring, hetzij uit overlevering.

Dank ben ik verder verschuldigd aan de Hervormde Gemeente Helvoirt in de persoon van A. van Hengel, aan het gemeentebestuur en –personeel Helvoirt in de persoon van burgemeester M.G.J. Berkelmans, aan het streekarchivariaat Langs Aa en Dommel, aan de Heemkundekring De Kleine Meijerij voor de geboden ondersteuning ten behoeve van de publicatie van dit artikel, aan Nico Kuypers die de pentekeningen verzorgde en het Van Gogh-museum te Amsterdam dat bereidwillig enkele foto’s als illustratiemateriaal ter beschikking stelde.

BIjLAGEUit het bevolkingsregister van de gemeente Helvoirt 1860-1880Inventaris nummer: 868

Blad 130Theodorus van Gogh N.H. predikant hoofdGeboren 8 februari 1822 Benschop (U)Ingeschreven: 1 februari 1871 komende van ZundertVertrek 16 october 1875 naar Etten.

Anna Carbentus, vrouw, geboren 10 september 1819 ’s GravenhageIngeschreven en vertrokken als boven.

Anna Cornelia van Gogh, dochter, geboren: 17 februari 1855 ZundertIngeschreven als boven, vertrekt 28 februari 1872 naar LeeuwardenIngeschreven 2 mei 1874, vertrekt als boven.

Theo van Gogh, zoon, geboren: 1 mei 1857 ZundertIngeschreven als boven, vertrekt 6 maart 1873 naar Brussel.

Elisabeth Huberta van Gogh, dochter, geboren: 16 mei 1859 ZundertIngeschreven als boven, vertrekt 30 juli 1875 naar Tiel.

2524 van oghHelvoirt

Wilhelmina Jacoba van Gogh, dochter, geboren: 16 maart 1862 ZundertIngeschreven en vertrokken als boven.

Cornelis Vincent van Gogh, zoon, geboren: 17 mei 1867 ZundertIngeschreven en vertrokken als boven.

Johannes van Gogh, schoonbroeder, weduwnaar, N.H., gepensioneerd, Geboren: 17 augustus 1817 BenschopVice-admiraal krachtens Koninklijk Besluit van 5 november 1861 nr. 94 art. 14Ingeschreven 17 augustus 1883 komende van Ned. IndiëOverleden 12 augustus 1885 in Helvoirt.

Opmerking:Aangezien Johannes van Gogh in het bevolkingsregister vermeld staat als “schoonbroeder”, heeft hij tijdens zijn twee Helvoirtse jaren gewoond ten huize van de familie ’s-Graeuwen aan de Molenstraat.

Blad 131

Abraham Anthonie ’s-Graeuwen, hoofd, N.H.Geboren: 16 november 1824 Luik, gep. Kapitein Luitenant ter zeeIngeschreven 29 april 1872 Molenstraat A 25 kKomende van Wadenooijen (G)Vertrekt 2 november 1894 naar Kralingen

Geertruida Johanna van Gogh, vrouwGeboren: 17 november 1826 BredaIngeschreven als boven, overleden 20 september 1891.

Francina ’s-Graeuwen, dochter, geboren 2 december 1859 KampenIngeschreven als boven, vertrekt 9 december 1880 naar DordrechtIngeschreven 5 juni 1884, vertrekt 16 september 1884 naar NijmegenIngeschreven 26 augustus 1890 komende van Zierikzee (Z)Vertrekt 25 april 1891 naar Rheeden (G).

Elisabeth Hubertha ’s-Graeuwen, dochterGeboren 22 februari 1862 Den Helder (NH)Ingeschreven en vertrokken als boven.

Abraham Anthonie ’s-Graeuwen, zoonGeboren: 24 februari 1868 Den Helder (NH)Ingeschreven als boven, vertrekt 25 augustus 1885 naar Breda.

Blad 556

Johanna Wilhelmina van Gogh, hoofd, geboren: 17 juni 1813 OchtenIngeschreven 23 april 1875 Steenweg A 51 a komende van BredaOverleden 1 januari 1883 Helvoirt

Dorothea Maria van Gogh, zuster, geboren: 3 november 1815 OchtenIngeschreven 23 april 1875 Keiweg A 51 a komende van BredaOverleden 3 februari 1882 Helvoirt.

Maria Johanna van Gogh (eerst) zuster, (later) hoofd, (later) schoonzuster, geboren: 29 maart 1831 BredaIngeschreven 23 april 1875 A 51 a komende van BredaVertrekt 2 november 1894 naar Kralingen.

Opmerking: Dominee Van Gogh en zijn gezin hebben gewoond in de N.H. pastorie aan (wat nu heet) de Torenstraat. De drie gezusters Van Gogh hebben gewoond aan(wat nu heet) de Oude Rijksweg. In 1884 verhuisde Maria van de Rijksweg naar de Molenstraat en nam haar intrek in “Rosen-Haeghe”.

26 van oghHelvoirt 27

VAN GoGH wANdELrouTE

30 april 1874.Uit een brief van Vincent van Gogh.

V. v. Gogh Plein

…toch verlang ik soms zoo naar Holland en vooral naar Helvoirt.

Door de Van Gogh wandelroute door het dorp Helvoirt, gemeente Haaren, te volgen, treedt U in de voetsporen van de jonge Van Gogh: Landschappen, huizen en kerken die hij schilderde en waarover hij schreef.

Op dit routekaartje zijn cijfers aangegeven die U in de routebeschrij-ving terugvindt. U kunt de Van Gogh wandelroute door Helvoirt op drie plaatsen starten. Deze zijn vet gedrukt aangegeven. Het is steeds bij een plaats waar U wat kunt eten en/of drinken.

Deze wandelroutebeschrijving begint in het midden van het dorp.

Tegenover café-restaurant “De Bolle Keizer” 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

. Eind 19e eeuw stond hier ook een dorpscafé. Dit was het kermisterrein en de plek waar het pomphuisje stond. Een historisch plekje dus. Vanaf het terras kijkt U op de statige neo-gotische Sint Nicolaaskerk

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

. De kerk is een rijksmonument en in 1903 in gebruik genomen. Meer dan 100 jaar geleden. Recht tegenover “De Bolle Keizer” loopt U naast het kerkhof de laan in met aan weerszijden eeuwenoude eikenbomen, over de oude straatsteentjes richting de spoorwegovergang. U kunt – voorzichtig – even oversteken naar Den Hoek

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

.

Hier staat een verzameling huisjes temidden van een glooiend beekdal. Enkele oude knotwilgen en een enkele boom in het weiland, zorgen voor een rustgevende sfeer. Het is bijna zeker dat Vincent van Gogh in die periode hetzelfde zag als wat u hier beleeft. Toen in 1880

hier voor de eerste keer een stoomtrein voorbij kwam, was dat vast en zeker een wrede verstoring van de rust. Verder lopend langs de spoorlijn en achterom het kerkhof, kijkt u nog eens naar de achterkant van de kerk. Ook geniet u van de wijde blik over de weilanden. Ginds achter de hoge bomen ligt het Landgoed Zwijnsbergen. Een parkachtig landschap met als middelpunt Kasteel Zwijnsbergen. De moeite waard om eens gaan te bekijken.

Bij de volgende spoorwegovergang aan het eind van dit weggetje gaat u rechtsaf de Torenstraat in.Na 100 meter bij café De Heeren Janssen

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

loopt u rechtdoor deze oude provinciale weg op. Let op de hoge bomen en op de mooie heggen. U komt ook langs enkele monumentale panden.

We zijn op weg naar het huis waar de Familie Van Gogh woonde (huisnummer 47). Deze voormalige pastorie van de Nederlands Hervormde Gemeente

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

staat er prima verzorgd bij.

1 De Bolle Keizer 2 Nicolaaskerk 3 Den Hoek 4 Café De Heeren Janssen 5 Pastorie Nederlands Hervormde Gemeente 6 Oude Kerkje 7 ‘t Hoekje 8 Voormalig gemeentehuis 9 De Zwarte Leeuw 10 Het Helvoirts Broek 11 Huis van de dames Van Gogh 12 Protestants kerkhof

2928 van oghHelvoirt

Helvoirt uitlopend komt u bij een groot plein: de rolschaatsbaan en de plek waar rond Hemelvaart al meer dan 25 keer het Helvoirts Week-end wordt gehouden. Links voor u, onder enkele hoge bomen ligt het protestants kerkhof

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12 . Hier liggen – net buiten het kerkhof – graven van enkele familieleden van Van Gogh.

De Vincent van Goghstraat leidt u vervolgens naar het Vincent van Goghplein. Daar zien we een standbeeldje van de man aan wie we de naam van dit plein te danken hebben: Vincent van Gogh. Het kunstenaarsechtpaar Jean en Marianne Bremers uit Helvoirt vereeuwigde deze wereldvermaarde kunstenaar. Even rondkijken en u ziet weer de toren van de Sint Nicolaaskerk. Daar moet u heen. Want daar is het rondje “Vincent & Helvoirt” klaar.

Deze wandelroute is tot stand gekomen door samenwerking van ’t Pomphuiske, de Dorpsraad Helvoirt en de gemeente Haaren.

Links en rechts monumenten en daar tegenover het oude kerkje

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

waar dominee Van Gogh zijn diensten verzorgde.

Naast het kerkje – op de hoek Torenstraat / De Jonge van Zwijnsbergenstraat – staat ‘t Hoekje

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

.Dit pand vormt onderdeel van het groepje huizen dat door de jonge Vincent bij zijn verblijf in Helvoirt als eerste aanblik reeds aanwezig was. U loopt verder langs het gebouw met de trappen en het torentje. Dit is het voormalige gemeentehuis

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

van de gemeente Helvoirt. Na de gemeentelijke herindeling, toen Helvoirt ging behoren tot de gemeente Haaren is dit pand uit 1792 verkocht en kreeg het een andere functie.

Aan het eind van de Torenstraat staat links restaurant De Zwarte Leeuw

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

. De naam Zwarte Leeuw wordt hier al genoemd rond 1400. Linksaf de Oude Rijksweg op. Onder de oude bomenrij komt u aan het eind van deze weg bij het Helvoirts Broek

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

. Even doorlopen tot de brugleuning en u heeft links een pracht uitzicht over dit natuurgebied. Het Helvoirts Broek is een beschermd natuurgebied. Toen Vincent hier rondliep (1871 – 1875) was dat nog woest gebied. Onontgonnen en onbereikbaar door de moerassige bodem en de weelderige begroeiing. Het geluid van de roerdomp overstemde de natuurlijke stilte.

Rechts aan de overkant van de N65 vangt u nog net een glimp op van Het Oude Nest. Hier was het in de tijd van Vincent een drukte van belang. Het was toen onder de naam De Engel in gebruik als herberg en logement. De klandizie kwam van de vele passanten die gebruik maakten van deze belangrijke noord-zuid-verbinding richting Antwerpen.

Terug naar het kruispunt. Even voorbij de fietsenmaker, komen we bij het huis (huisnummer 34) waar de 3 tantes (de dames Van Gogh) van Vincent woonden

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

.Hier heeft de tijd even stilgestaan. Rechtdoor weer onder de beschutting van de bomen uit, is links een benzinestation. U gaat rechtsaf de Julianastraat in. Deze eerste nieuwbouwstraat van

Huis vader Vincent van Gogh