‘wi j , on s werk , on s l ev en ’ ,e en g e i l lu s tr e e rd soc iaal -democra-

t i s ch fam i l i e b lad , 1935 - 1942

¨

‘Wij,onswerk,onsleven’, eengeïllustreerdsociaal-democratisch familieblad,1935-1942

JandeGroot

Groningen,2000

Heteerstenummervandeeerstejaargang,vrijdag1februari1935.Hetbeeldmerkzou(somsmeteenietsandersgestileer-degrondvorm)devoorzijdevanhetbladblijvenkenmerkentotenmethetlaatstenummervanvrijdag29mei1942.Deprijssteegindetussenliggendeperiodetot13,5cent.

‘Wij,onswerk,onsleven’, eengeïllustreerdsociaal-democratisch familieblad,1935-1942

JandeGroot

Groningen,2000

InmemoriamPhilipvanPraag,vriendengeest-verwant(1914-2000)

Eerderverschenenindezereeks:Schoolboekeninbezettingstijd,eenterugblik(1995)Bosatlas,‘nationaalmonument’(1996)M.J.KoenenenzijnHandwoordenboek(1997)‘Kunjenogzingen,zingdanmee!’alslieudemémoire(1998)‘HetBoekvoordeJeugd’,eengoudmijnuitdejarendertig(1999)

i n h o u d

Inleiding7

Y.G.vanderVeen,deinitiatiefnemer10

Devijfhoofdredacteuren,1935-194217

Deoplage,‘up’en‘down’,ennogiets23

DepolitiekeactualiteitenWij30

Wathetbladverderzoaltebiedenhad43

Deuiterlijkeverzorging52

Slotwoord57

Bronnen63

Colofon64

‘OndanksenigewisselingeninredactieenopmaakhadWijeenduidelijkgeprofileerdestijl,enwaarzijnpolitiekekoersnietinonoplosbarecontrover-sesverstriktraakte,ookovertuigingskrachteneenweldadigidealisme.Inzijnkortbestaanheefthetbladgoedwerkgedaandoorzijnlezerstehelpenzichteontworstelenaanhethopelozenihilismeennegativismevandecrisisjaren.’

G.W.Ovink,Hetaanzienvaneeneeuw:deperiode1856-1956weerspiegeldin950illustratiesuitdevoor-naamsteNederlandsefamiliebladen.DeSpaarnestad,Haarlem,1959, p. 39

Prof.dr.G.W.Ovink(†1984)wasbuitengewoonhoogleraarin‘degeschiedenisendeesthetiekvandedrukkunstenaanverwantegrafischetechnie-ken’aandeUniversiteitvanAmsterdam.HijgeldtalsdepioniervandegeschiedschrijvingvanhetNederlandsegeïllustreerdetijdschrift(Hemels,1993,p.34).

i n l e i d i n g

Wieinboekhandel,stationskioskofsupermarktz’nogenoverhetomvangrijkeaanbodpublieks-tijdschriftenlaatgaan,krijgteengoedbeeldvandegroteverscheidenheidaaninteressegebiedendiedaarindevormvanperiodiekverschijnendkleu-rendrukwerkwordtgeëtaleerd.

Tochiserbijallediversiteitenspecialisatieeenbepaaldsoortbladendatwenauwelijksnogindeschappenkunnenvinden:hetwekelijksverschij-nendegeïllustreerdefamilieblad.Vóórdejarenzeventigenmeernog:vóórdeoorlogsjarenwaserroyalekeus.NuresterendaarvanalleennogPanorama,dateralissinds1913,enNieuweRevu,in1968ontstaanalsvoortzettingvanRevue,waar-meeindejarenvijftigHetNoordeninwoordenbeeldwassamengevoegd.Anderedandezetweeover-geblevenbladenzijnreedstientallenjarengeledenterzielegegaan:Wereldkroniek(1894-1970);DePrinsdergeïllustreerdebladen(1901-1948),waarinvan1941afopgenomen:hetvan1900date-rendeHetLeven;verderDeKatholiekeIllustratie(1867-1967),metmeerdanhonderdduizendabonneesin1935,dattenslotteeveneensinRevueopging,enDeSpiegel,Weekillustratievoorhetchris-telijkgezin(1906- 1969),allemeteenonderbrekingindeoorlogsjaren.

Erkwameendefinitiefeindeaanhunlangegeschiedenisdoordat-zovaltaantenemen-de

7

televisie,devideorecorderenhetzichsterkuit-breidendgebruikvanfoto’sindagbladeneenaan-slagophunbestaangingenbetekenen,diezijnietoverleefden.Daaraanzalookwelnietvreemdzijngeweest,datdevanoudstoegepasteredactionele‘formule’omzichmetaparterubriekenterich-tenopde‘huiselijkekringvanvader,moederenkinderen’mindergingbeantwoordenaannieuweleef-enwoonvormen,dieafbreukdedenaanhetrondom-de-lampindehuiskamerverenigdetradi-tionelegezin,waardezefamilietijdschriftenhetnujuistvanmoestenhebben.

VoorDeKatholiekeIllustratieenDeSpiegelkwamdaaralswaarschijnlijkemede-oorzaakvanhunverdwijnennogietsandersbij.Beidebehoor-dentotdecategoriegeïllustreerdefamiliebladendiedienstbaarwildezijnaandebelevingenver-sterkingvandeeigenlevensbeschouwelijkeiden-titeit,zoalsdetitelresp.ondertitelzelfalduidelijktekennengeven.Alssamenbindendmediumbinnenhomogenedoelgroepenvanuitgesprokensignatuurwarenzijdusniet‘algemeen’.Nadejarenzestigwasergeencommerciëlebasismeertevindenvooreendergelijkwekelijksverschijnendgeïllustreerdfamiliebladdatzichdoorlevensbe-schouwelijkofpolitiekprofielvananderewildeonderscheiden.Debehoefteaandittypetijdschriftbehoordeblijkbaartothetverleden.Wellichtheb-bendeomroepbladenuithetpubliekebestel,alsvoorportaalvandetelevisiebeelden,eendeelvanhunfunctieovergenomen.

Vrijlaat,pasin1935,werd,naarhetvoorbeeldvandelaatstgenoemdetweemaarwatdelay-outbetreftdaarvannogalafwijkend,hetweekbladWij

8

opgericht.Detitel,hoekortook,verweesevenalsdebeideandereduidelijknaareencollectiefvangelijkgezinden,zijhetdatdezenaaminhetmid-denlietdoorwelkegemeenschappelijkeopvattin-genovermensenmaatschappijuitgever,redactieenabonneeszichlietenleiden.Slechtséénnum-merisechtervoldoendeomvasttestellendathetbladbedoeldwasvoormensenmeteensocialisti-schepolitiekeovertuiging.Daarmeewasdeafspie-gelingvandeverzuildesamenlevingvanNeder-landindejarendertig,vormgegevenalsgeïllu-streerdpubliekstijdschrift,nagenoegcompleet.

Inditwerkjewilikeenbeknoptekarakteris-tiekgevenvanhetkortelevendatWijgegundisgeweest,–vanzijnontstaan,hetredactionelebeleidenvanenkelepersonendiedaarineenrolhebbengespeeld,vandeinhoud,vandevormge-ving.Envanheteinde.

Tweeopmerkingenvooraf.Teneerste:delezerszullenopmerkendatdetekstenkelevanmijneigenherinneringenaandittijdschriftbevat,waardoorhet‘verhaal’endekeuzevandefoto’shierendaarwatpersoonlijkerzijnuitgevallendanwanneerikdittijdschrift,heelvroeger,nietonderogenhadgehad.Hetmaaktevenweldeeluitvanwatiknogweet-ofmeenteweten-vanmijneigenlagere-schoolleeftijd,datisdeperiodewaar-meehetlevenvanWijbijnasamenvalt.

Tentweede:erishiereenoud-uitgeveraanhetwoorddienogsteedsvanoordeelisdatderolvandeuitgeverij,datwilzeggenvandeménsenindieuitgeverij,tedikwijlsnietgenoegmeetelt.Velewaardevollewerkenzoudenerzonderdeinitiatie-

9

venvandezeuitgeversnietzijngekomen,totwelkegroottedeconcernsookmogenuitgroeien.DaaromvraagikallereerstaandachtvoorY.G.vanderVeen,directeurvandeArbeiderspersteAmsterdamindetijddatWijinhetlevenwerdgeroepen.Doorhem.

y. g. v a n d e r v e e n , d e i n i t i a t i e f n e m e r

Ondankszijngrootzakelijkvernuft,zijncreativi-teitenenergiewordtYbeleGeertvanderVeennergensgetypeerdalseenonomstredensieraadvandesociaal-democratieindejarentwintigendertig.Hijontmoettezowelbewonderingomzijnonbe-twistbareprestatiesalsookgevoelensvanfrustratie,zelfswrok,vanwegezijnintimiderende,bruuske-rendemaniervanoptredenjegenshetpersoneel.Ookbuitenhetbedrijftoondehijzicheenonge-makkelijkepartnerommeesamentewerken.Hijbotstemetvelen.Zijnpositiegoldechteroveralalsonaantastbaar.

In1884geboren,totonderwijzeropgeleidinLeeuwarden,werdVanderVeenin1927doorJ.F.Ankersmit,hoofdre-dacteurvanHetVolk,metRotterdamalsstandplaatsaangesteldalsredacteurvandezeAmsterdamsesdap-krant.Enkelejarenlateralwerdhijhoofd-redacteurenvervolgens

10

tevensdirecteurvanhetin1920opgerichteRot-terdamsesociaal-democratischedagbladVoor-waarts,waarvanhijeengrootpersoonlijksucceswisttemaken.VanuitdezefunctiekeerdeVanderVeenin1928terugnaarHetVolk,nuinAmster-dam,waarhij‘technischhoofdredacteur’werd,naastAnkersmitals‘journalistiekhoofdredacteur’.InAnkersmit’smemoiresEenhalveeeuwjournalis-tiek(Querido,Amsterdam,1937)geeftdezehoogopoverhunonderlingeverstandhouding,maarmenkanertochnietaanvoorbijgaandatdezelfdeVanderVeenlaterbijhetpartijbestuurheimelijkaandrongopvroegtijdigevervangingvanAnker-smitinverbandmet‘deverjongingenverfrissingvandeleidingvandekrant’(H.Wiedijk,KoosVorrink,Wolters-Noordhoff,Groningen,1986,p.267).VanderVeenwastoen,1935,alnietmeerzijnnaastecollega,wantin1929washijbenoemdtotalgemeendirecteurvandeindatjaaropgerichten.v.DeArbeiderspers(waarvandeontstaansgeschiedenisreedsbeknoptbeschrevenisinmijnboekjeoverHetBoekvoordeJeugd,1999).Allekranten,drukkerijen,boekhandelsendeuit-geverijdiesamendeArbeidersperswarengaanvormenstondennuonderzijnleiding.EnterwijlNederlandindejarendievolgdengeteisterdwerddoorcrisisenwerkloosheid,enmenigarbeiders-gezinmethetoogopdringenderlevensbehoeftengeneigdwasaftezienvaneenabonnementopdekrant,steeghetaantalabonneesvan77.432in1929tot208.540in1939.Hetaantalledenvandesdapnamindezelfdeperiodeeveneensweltoe,maarlangnietzospectaculair:van54.319tot82.145(DeVrankrijker,p.249),hetgeenoverigensnietin

11

diemateindestembusuitslagentotuitingkwam.ErisgeentwijfelaandatdezeenormegroeivanHetVolkvooraltedankenwasaanVanderVeen’santwoordopdevraaghoeeenvoordebeoogdedoelgroepleesbarekranteruitzoumoetenzien.Ooithadhetsdap-kamerlidDuyshetpuntigaldusuitgedrukt:‘HetVolkisgeenkrant,maareendagelijkspolitiekmanifest.’OnderVanderVeennuwerdHetVolkeenlevendigentoegankelijkblad,ookvoor‘devrouwachterdewastobbe’-zijngraaggebezigdetypering-,ruimergesteld:eenaangelegenheidvoorhethelegezin,teverge-lijkenmetde‘formule’diehemlatervoorWijenHetBoekvoordeJeugdvoorogenzoustaan.Ennualkwamenerveelmeerfoto’sindekrant.Her-kenbarepolitiekeladingwisthijzodoendetecom-binerenmetzoaantrekkelijkmogelijkeinhoud.

OmtotditsuccestekunnenkomenwasVanderVeenhardeorganisatorischeingrepennietuitdeweggegaan.Naarzijninzichtwasditonont-koombaar,teneindevandezelfstandigeonder-delenvanvoorheen,minofmeerdilettantistischenwarsvancommercieeldenkengeleiddoor‘partijgenoten-onder-elkaar’,eenstrakbestuurdemoderneondernemingtemaken.Erkwameenduidelijkerhiërarchie,procedureswerdenaange-scherptenerwerdonvoorwaardelijkeconcentra-tieophetwerkgeëist.(Uithet‘ReglementvanOrde’:‘Erwordtonderhetwerkslechtsgesprokenalsdearbeidditnodigmaakt’).Dezevrijdrastischeverzakelijkingweerhieldhemeroverigensnietvanzichmettalrijkedetailsteblijvenbezighou-den,zoalsvoortrekkerssomseigenis.Zuchtnaarorde,tucht,verderereglementeringenextreme

12

13

Toendr.F.M.Wibautop29april1936overledenwas,gafWijeengeheelaanhemgewijdespecialeInmemoriam-afleveringuit:eenindrukwekkendeerbetoonaandewethoudervanAmsterdamindeperiode1914-1931,vermaarddoorzijnwerkvoordehoofdstedelijkevolkshuisvesting(‘Wiebouwt?Wibaut!’DegoedinhetgehoorliggendeslagzinwerdooknoggebruiktnadatS.R.deMirandadezeportefeuillelangenbreedhadovergenomen).‘Magistraatvangrootscheallure’,wasWibauthetboegbeeldvandesociaal-democratischegemeen-tepolitiekineentijdwaarindesdapopregerings-niveau,deelsdooreigentoedoen,noglangvanbestuurlijkeverantwoordelijkheidverstokenzoublijven.Wibautslootzichoverigensnietopinhetgemeentelijkbeleid,maarwasopveleplaat-seninhetopenbarelevenprominentaanwezig,ookinternationaalenzowelbinnenalsbuitenhet

14

sociaal-democratischeorganisatorischenetwerk.Vanafdeoprichtingvanden.v. DeArbeiderspersin1929washijvoorzittervanderaadvancom-missarissen.

Wibaut,vermogendman,lietookvooreigenrekeningbouwen.Opdezefotovan22decem-ber1929-behalveinhetspecialenummerookopgenomeninzijnmemoires,Levensbouw,enkeledagennazijndoodbijQuerido(!)verschenen-zienwehemmetzijnvrouwM.Wibaut-BerdenisvanBerlekomposerenvoorhetRodeValkennestinVierhouten.Datwasdooreenschenkingvanditechtpaareigendomgewordenvande(aandeArbeidersJeugdcentralegelieerde)‘StichtingvoorZonenVrijheid’,ennuvandedaaruitvoortgeko-men‘PaasheuvelgroepVakantiecentra’,thansdoorweeldevanbosenstruikomgeven.‘Vóórdecrisis(…)hebbenmijnvrouwenikonsdevreugdeverschaftaandeajceensomgeldstegevenomeengebouwtestichtenwaardeRodeValken(...)overdagkondenverblijven’(Levensbouw,p.419).Datkontoenvoorvijfduizendgulden,mededankzijdeinzetvaneenaantalwerklozeajc’ers.OnderhenbevondzichFreekvanderMeer,eenlaterebuurtgenootvanons,onopvallendefiguur,diemeerals‘demanvanJovanderMeer-Noorland’doorhetlevengingdanalsFreekzelf.Echter:aanzijnmoedenaanhetvakmanschapwaarmeehijtijdensdebezettingschuilplaatsenvooronderduikersinelkaarwisttetimmerenheb-benvelenhun‘zonenvrijheid’tedanken.

Elkjaaropdeavondvandevierdemeihoudenoud-ajc’erseenstilletocht,metditgeschenkvandeWibautsalsvertrekpunt,naardePaasheuvel

15

(1923,eveneensvandearchitectJ.Mulder),waar-achterzicheensfeervolopenluchttheaterbevindt.Totaan1959wasdezelocatiehetsymbolischehartvandeindatjaaropgehevenajc,endatishetvoortalrijkeoud-ledennogsteeds.Steedsnogishettevenseenterreinen-engebouwencom-plexvanbijzondereschoonheid,waaraandoordeprachtigenatuurtuinHeimanshof,‘spiegelvandeVeluwe’,wordtbijgedragen.Hetgeheelvormtonvervangbaarerfgoedvansociaal-historischencultureelbelang.Iserméérnodigomhethelecomplexonder‘Monumentenzorg’telatenvallen?Zouhijnuleven,danzoudatvoorWibautgeenvraagzijngeweest.

zuinigheidgingenhemhoelangerhoemeerobse-deren.Doorzijnzwijgzaamheid,ontoegankelijk-heidenautoritairgedragisoleerdehijzichvanzijneigenmensenenraaktehijsteedsmeergebiolo-geerddoorhet‘apparaat’,dathijvanuithettrotsegebouwaanhetHekelvelddagennacht,hetlaatsteletterlijk,inzijngreepprobeerdetehouden.

Datmoethaastookwelmisgelopenzijnalsdeoorlogernietgekomenwas.Maardiekwamwel,ookinNederland.VanderVeenkreeginmei1940temakenmetmr.M.M.RostvanTon-ningen,diedoorrijkscommissarisSeyss-Inquartbelastwasmethettoezichtop,ondermeer,deArbeiderspers.Dezenationaal-socialistveinsde,alslokmiddel,waarderingvoorhetheilzameontwik-kelingswerkdatdesociaal-democratiehadverrichtvoordesocialeencultureleverheffingvangrotegroepenarbeidersenhungezinnen.VanderVeendeedvérgaandeconcessiesaanzijnbeginselen,teneindehetbedrijf,zijnlevenswerk,teredden.Tevergeefs.Hijzou-zobleekalspoedig-onder-horigmoetenwordenaaneennsb-directeur,diehijnochquafunctionelezwaartenochquaenga-gement-met-de-ondernemingalszijnmeerderezoukunnenerkennen.Doorhetpantservanzijnogenschijnlijkeonaandoenlijkheidheenwashijnietbijmachtedezeonverdiendevernederingteverkroppen.En:hijhadnietsmeeromopterugtevallen,depsychischereservesdieelkmensintij-denvanhemnietaanterekenenbeproevingenterbeschikkingmoetzientehouden,hadhijopgeof-ferdaan‘zijn’bedrijf.Ditmoestheteindezijn.Inde‘rodeburcht’aanhetHekelveldbenamhijzichopdeavondvan20juli1940hetleven.

16

17

d e v i j f h o o f d r e d a c t e u r e n , 1 9 3 5 - 1 9 4 2

Doorhetontbrekenvaneencolofon,nubijkrantentijdschriftalgemeengebruikelijk,istotindeDuitsebezettingaanhetbladzelfnietteziengeweestwiebijWijdefunctievanhoofdredacteurheeftbekleed,envoorhoelang,laatstaanhoederedactieverderwassamengesteld.PersoneleuniesmethetpolitiekverwantedagbladHetVolkwarenvermoedelijkgeenuitzondering.

Netafgestudeerd,wasmr. P. J. Mijksenaarin1931inderedactievanHetVolkopgenomen,vanuitwelkepositiehijdeeerstehoofdredacteurvanWijwerd.Hijbleefdezerolvervullentoteind1936,zoalshijzelfmeedeeltinPersoonlijkhedeninhetKoninkrijkderNederlandeninwoordenbeeld(Amsterdam,1938).OfzijnvertreknaareenAmsterdamsegemeentelijkedienstgeheelvrijwil-ligwasdienttewordenbetwijfeld,maarmetdevasteWij-fotografenCasOorthuysenCharlesBreijerbleefhijinelkgevalgoedecontactenonderhouden,getuigehunomvangrijkemede-werkingaanMijksenaar’sboekOmhetdagelijksbrood(Arbeiderspers,1939).Amsterdambleefzijnwerkterrein,voorlichtingzijnspecialiteit.

OokMijksenaar’sopvolgerkwamvanHetVolk:Meijer Sluyser.Dezedynamischeencrea-tievemanhaddeleidinggehadvanhetsinds1933wekelijksverschijnendecolportagebladVrijheid,arbeid,brood(hetkosttedriecent,weetiknog),datfascismeencommunismefelbestreedenverderopindejarendertiginhettekenkwamtestaanvan‘promotie’vanhetPlanvandearbeid.Datwaseenstoutmoedigemaarvergeefsepogingvansdap en

18

Laurens-sigarettennammettelkensandereadver-tentiestergroottevaneenhelepaginainvelenummersruimteinbeslag.Vooreenheleadver-tentiebladzijzorgdenonderandereookSwift,Robinson,Vim,Persil,pbna,Roode-Ster(LichtGeurigerooktabakvanTheodorusNiemeijer,13centperhalfons),Perl,Lux,Kodak,VanHouten.Hetiswelopmerkelijkhoeveelnunogbekendemerknamenerzestigjaargeledenookalwaren.(Wij,eerstejaargangnr12,19april1935)

19

nvvomalsalternatiefvoorhetrampzaligebeleidvanderegering-Colijndeeconomietehelpenrevitaliserendoormiddelvaneenactieverecrisis-enconjunctuurpolitiek.EvenminalshetPlanalszodanigvondende(doorsommigenalsteweinigscrupuleusbeoordeelde)verbalestrijdmethodesvanSluyserdeinstemmingvanhethelepartijbe-stuurendeTweede-Kamerfractie.NazijnverblijfinEngelandgedurendedeoorlogsjaren(RadioOranje)bleefSluyserookindePartijvandeArbeideenbelangrijkmanophetpuntvanactieenpropaganda,voordevaraeenveelbeluisterdpolitiekcommentator.DeherinneringenaanzijnjoodsebuurtinAmsterdamheefthijneergelegdineenaantalontroerendeboeken.‘Hijwaseeninomgangmoeilijkmens.Zijnmeestefunctiesheefthijmetruzieverlaten’,schreefPhilipvanPraagindeel5vanhetBiografischwoordenboekvanhetsocialismeendearbeidersbeweginginNederland(iisg,Amsterdam,1992).ZijnvertrekbijWijin1938zaldaaropwelgeenuitzonderingzijngeweest,medegezienhetweinigplooibarekaraktervandirecteurVanderVeen.Hetoordeelvanzijnsnelontevre-denbaaskomttotuitinginhetap-jaarverslagover1938,waarinhijde‘inzinking’vanWijonver-bloemddachttemoetenwijtenaan‘degebrekkigeverzorgingvanhetbladonderdevorigechef-redacteur’,delichtestijgingnadiensvertrekdaar-entegentekunnentoeschrijvenaanzijnopvolger.

DatwasJ. A. (Jan) Elstrodt,evenalszijnvoor-gangersgerecruteerduitderedactievanHetVolk.Dederdehoofdredacteurzorgdeweliswaarvooreenbeterevenwichttussenbeeldentekst,eenrus-tigerlay-outenpolitiekebeschouwingenopgoed

20

journalistiekniveau(‘Wijmaaktdebalansvandeweekop’),maarhemwerdenmaarweinigjarengegevenomaanverderekwaliteitsverhogingtekunnenwerken.NadeDuitseinvalinmei1940kwamWij,zoalszoveleandereperiodieken,ondertoenemendedrukvandebezetterstestaan.Totenmetdeafleveringvan12juli1941(kortnadeDuitseaanvalopRusland:toeval?)heeftElstrodtstandgehoudenmetzijnpogingendetoenemendeverhardingvandehemgedicteerdebeleidswijzi-gingenteweerstaan.DatwathijtochtoelietwasnadebevrijdingvoordezogehetenEreraadvandesdapzozeerteveel,dathemwerdverbodengedurendetweejaarbestuursfunctiesindepartijtebekleden.OverigenshielpElstrodtillegaalmeedeherverschijningvanHet(Vrije)Volknadeoor-logvoortebereidenenhijkeerdevrijsnelnamei1945terugnaardekrant,eerstalsredactiechefinAmsterdam,circa1950alshoofdvanderedactievandeGroningseeditievanHetVrijeVolk.Ikher-innermijdathijtoenmetzijnhartnoglanggeenafscheidhadgenomenvanzijn-nadeoorlognietteruggekeerde-Wij.Vanzijnvoorkeurvoor‘klas-sieke’typografiegafhijinlaterejarenblijkmetdebloemlezinguithetwerkvanDickDooyes,diehijsamenmetG.W.Ovinkverzorgde(Tetterode,Amsterdam,1966).

Inhetcolofonvanhetnummervan19juli1941ontmoetenwevoorheteerstdenaamvanM. F. Franca.Ookzonderdezevermeldingmarkeerdedeinhoudvanditnummeraldirectwaardeze,echt‘foute’,nieuwehoofdredacteurvoorverant-woordelijkwas.Depagina’sdieooitdeidentiteitvanWijhaddenbepaaldwerdennubezoedeldmet

21

(Wij,vierdejaargangnr4, 25februari1938)

22

Deagrarischesectorwasookindejarendertigalnietzonderproblemen.(Wij,eerstejaargangnr7, 15maart1935)

23

onverhuldenazi-propaganda.Francavoeldeerechternietvoor-aldusverklaardehijnadeoor-log-nogeenstapverdertegaan:meetewerkenaaneenbeleidswijzigingdievanWijeenequiva-lentvanSignalzoudenmoetenmaken,eenDuits,geheelmetpropagandagevuldgeïllustreerdblad,datookindelandstalenvandebezettegebiedenwerduitgegeven(bijons:Signaal).

Nazijnontslaginmaart1942bleefWijnogtot29meivandatjaarverschijnen.HetcolofonvermelddeindiekorteperiodedenaamvanJ.W. Stremming van Ekalshoofdredacteur,eenont-spoordejournalistvanHetVolk.NadiedatumwerdWijomgezetineenonderzijnredactieverschijnendveertiendaagsblad,WerkendVolkgeheten,datquavormengezindheidgeenenkeleovereenkomstmeervertoondemethettrotsebeginvanfebruari1935.Hetbladwasvollediggenazificeerd,hetaantalabonnees,datzevenjaareerdernaardehonderdduizendreikte,wasin1944totminderdanvierduizendteruggevallen.Hetlaatstenummerverscheen6april1945.

de oplage , ‘up ’ en ‘down ’ , en nog i et s

Ineen‘markt’diemendoorhetreedsaanwezigegevarieerdeaanbodverzadigdzoukunnenveron-derstellen,hadWijdesondankseenglorieuzestart.‘WIJverovertNederland!’riephettweedenum-mer,12februari1935,reedszegevierenduit,enindederdeafleveringheettehet:‘61.467abonné’sschreef“Wij”inachtdagentijdin!Hetiseentriomftochtgeworden,diezichnogsteedsvoort-

24

Geenlidvande‘familie’datzijnactiviteitenzóvaakinWij-foto’sterugzagalsdeNederlandseArbeiderssportbond.Dezenasb(1926-1941,nadeoorlogvoortgezetalsNederlandseCultureleSport-bond)wildebijdeoprichtingdienenalstegen-wichttegende‘burgerlijke’sportverenigingenmethun‘kapitalistischwaardenpatroonvanprestatie-verheerlijking’.Velereedsbestaandeclubsvandesportminnendejeugd,zichernietvanbewustaaneendergelijkekwalificatietevoldoen,zullenzichmaarmoeilijkindezetyperinghebbenherkend.Maarallichtspeeldeookdepraktijkvandesocia-listischesportbeoefeningzichhoelangerhoemeerafbuitendesfeervandezeideologischegrondslag:daarvoorisdewiltotsportiefwinnenbijindivi-duenenbijteamsnueenmaalnietteblussen.

Deaspirant-ledenvandenasb-maargoeddatdieaernogtussenzat-werden‘JongePieterJellen’genoemd,afgeleidvandevoornamenvanmr.P.J.Troelstra,mede-oprichtervandesdapenoud-fractievoorzitterindeTweedeKamer.Opzichzelfaleenbespottelijkenaam,entemeeralsjezegtjetewillenafzettentegen‘prestatie-verheerlijking’.Hetwarentrouwensnietalléénprestatiesdiedezenaamgeversierden.Metzijnonbezonnenpolitiekeoptredeninnovember1918beweeshijzijnpartijeenzeerslechtedienst,waar-vandeschadenogmeerdantweedecennialangvoelbaarbleef,vooraldoordewijzewaaroppoli-tieketegenstandersdesdap,haarsondanks,metTroelstra’sonvergeeflijkemisstapblevencom-promitteren.(Maarhijmochtgewoonblijven.Erhebbenpolitici,hoeveellofzeóóktoekwam,omeenheelwatminderernstige‘fauxpas’vanhet

25

politieketoneelmoetenverdwijnen…Troelstradaarentegenbleeftot1925fractievoorzitterenwerdooknogweerpolitiekhoofdredacteurvanHetVolk.Moeilijktevolgen).

Maartoch:‘JongePieterJellen’.Opdejaarlijkse‘uitvoering’indecemberstondjeals‘JongePieterJel’indeijskoudegangnaastdegrotezaalvan‘DeHarmonie’-gekleedineendunroodsportbroekjeenwithemdjemetrodebies-albibberendtejongepieterjellen,totheteindelijkdebeurtvan‘optreden’wasvanjouwgroep.Ofkwamdatbib-berentochookeenbeetjevandezenuwen?In1941wildede‘Sportbond’nietlangervoortbe-staan,maaronzegymnastiek-kostuumpjesmoestenmijnjongerebroertjeeniknogeenheletijdals‘normaal’ondergoedblijvendragen.Enbepaaldnietmethetgevoelzodoendeeenstille‘verzets-daad’teverrichten.

26

zet’,eneenaantalnummersachtereenwerdvaninderdaadspectaculairestijgingengewaggemaakt.‘Tienweken“Wij”:86.536abonné’s,eeneerste“halte”opdezegetochtnaarde100.000!’–‘Mei-maandisWij-maand’,probeerdehetbladnogenkelekeren,maardaarnawerdhetstiller,endeambitieuzedoelstellingvanhonderdduizendabon-neeszounimmerwordenbereikt.Integendeel,alindetweedejaargangbegondeoplageterugtelopen.

NuhaaldeVanderVeenallesuitdekastomteproberendenegatievetrendomtebuigen,inde

27

verwachtingdathijdedaarmeegepaardgaandeextrainvesteringendooroplageverhogingzoukunnenterugverdienen.

Vanaf3juli1936werderalswekelijksebij-lageeengratiskinderbladaanWijtoegevoegd,datverzorgdwerdondertoezichtvanniemandminderdanTheoThijssen:‘Wij’vooronzemeisjesenjongens,lateromgedoopttotDekleineWij.Deredactielietzich‘OomFrans’noemen;nadezeoom,diemaargeenechtfamilielidwildeworden,zorgdenachtereenvolgensA.D.Hildebrand(vanBolkedebeerenValkoVos)enSj.Schwittersvoordit,inhetmiddenmeegeniete,katern.GerSligte,PietWorm,H.Rotgans,WimBijmoerenande-renmaaktendetekeningen.

Vandatkinderbladherinnerikmijnietveelméérdandeeerstevierregelsvaneenderderangsversjeovereenvoetbalwedstrijd:

‘Tribuneslopenvol,Vlaggenwapp’renbolIndewind:Hetspelbegint.’

‘Vol’en‘bol’rijmenniet,vondikalsGroningsjongetje,netzominals‘bok’en‘hok’.WaaromzoudendieandersbeideopHoogeveen’saapnootmies-leesplankjevoorkomen?Overigensheeftditkinderblad-datmogegeblekenzijn-geenaltediepesporenbijmijachtergelaten.HetbleeftotheteindevanWijtoevanhetbladeenvastonder-deel,datwel.

Hettweede‘lokkertje’bestonduiteengratisongevallenverzekering,zoalssommigeandereweek-bladenookalhadden,sommigekrantentrouwensook.WieeveneensopHetVolkwasgeabonneerd,

28

watvoorveleWij-lezershetgevalwas,konvoorhetzelfdeongevaltweekeeraaneenuitkeringkomen.GeregeldwerderinWijrapportuitge-brachtoverdeverrichtebetalingen,dievarieerdenvanvierhonderdguldenbijeendodelijkonge-valtotvijfguldenbijverliesvaneenlidvaneenanderevingerdanwijsvingerofduim.Vooraldievijfguldenkomjeindeperiodiekeoverzichten,metnaamentoenaamvandegewezeneigenaarvanhetbetreffendelichaamsdeel,opvallendvaaktegen.ErzijnwatvingerkootjesvanWij-lezersverlorengegaanindietijd…(Deallerbehoef-tigstenonderdelezerszoudentochnietzelf…?Tweekeerdievijfguldenstondimmersalbijnagelijkaaneenweek‘steun’…).Iniedergeval:dekostendiezodoendeophetbudgetdruktenliepenoptotaanzienlijkebedragen.Hoekónhetallemaalbijeenabonnementsprijsvaneendubbeltjeperweek,vraagjejeaf.

TochnoemdeVanderVeendeloterijdiehij28augustus1936inhetlevenriep:‘Winst-uitkering’:

29

vijfhonderdtienabonnees,doorlotingbepaald,mochtensamendrieduizendguldenverdelen,metcoupuresvariërendvanhonderdguldentoteenrijksdaalder.Enhijlietstrandfoto’smaken,eninWijpubliceren,metwittecirkeltjesomeenaantalgezichten,waarmeedealdusgekenmerkteperso-neneenrijksdaalderkonden‘verdienen’,–mitszeabonneezoudenworden.

Enverderwerden,netalsnubijveelbladen,abonneesdieeennieuweabonneewistentewervenuiteraardbeloond.JekonalsbeloningkiezenuiteenplaquetteingipsvanhethoofdvanWibautófeenbonbonstel.Geenvanbeidemagjeaanmer-kenalspremiesdiejealswerklozedefinitiefoverdebrugkondenhelpen.

***

Nee,danhadjetochwelheelwatmeeraanderadiopraatjesvandeechtgenotevandeminister-president-zelfmiljonair-,diekwamuitleggendatjevanbloemkoolafvalbestnogeenlekkersoepjeoptafelkonzetten(Mak,p.140).Ofaandevanoverheidswegeverstrekteeenheidskledingvoordekinderenvanwerklozen,dieaanstigmatiseringdachtenteontkomenalshunhandigemoedersmetnaaldendraadhetstroevegoed‘onherken-baar’gingenveranderen,onderaandrangvanhunkinderen,diehetandersvertiktenomhetaantetrekken.Geldterbeschikkingstellenomzelfkle-rennaareigenkeustelatenkopen,dátkonniet,wantdanmoestgevreesdwordendater-steljevoor-ándere,vastoverbodigeenmisschienwelluxedingenvoorgekochtzoudenworden,bij-

30

voorbeeldboeken.Datonheilmoestverhinderdworden.Over‘hetfietsplaatjemeteengaterin’zwijgenweverdermaar.

Nederland,jarendertig,crisis,werkloosheid,‘stempelen’,‘steun’tenbedragevanelftotdertienguldenperweek:‘teweinigomvanteleven,teveelomvandoodtegaan’.Tenzijjebijeenkerkhoorde,danhadjekansopenigesuppletieingeldofinnatura,maaralleenalsjeeerst,geveinsdofniet,hetbijbehorendegeloofhadomarmd.Ofhetdaaropgebaseerdeverdelingsbeginselrechtstreeksuitdestrekkingvandegeloofsleervielafteleiden,daarvanwasnietiedereenovertuigd.

Velevandehonderdduizendengezinnendiedezetoestand,dieinonslanddoorhetrege-ringsbeleidlangerduurdedanelders,ongewildenonverdiendtrof,hebbennietalleenmaterieelonderdezebehandelingtedoengehad,maarhunmaatschappelijkisolementvooralondergaanalseensoortvanverbanninguitdesamenleving.Echtehongerzalerweiniggeledenzijn,alwashetookzonderfornuis,zonderkoelkast,zondermagnetron,zonder(enzovoort),jazelfszonderbonbonstel.Maarvoordatlaatste,dáárkonWijvoorzorgen.

d e p o l i t i e k e a c t u a l i t e i t e n ‘w i j ’

AndersdandehoofdredacteurvanHetVolk,dieophetcongresvandesdapgoedkeuringvanzijnbeleiddiendeteverkrijgen,hadderedactievanWijgeenformeleafhankelijkheidsrelatiesmetdepartij.AlkanWijdusnietwordenbeschouwdals

31

Hetbleefnietbijmateriëleaanbreng-premiesalleen.Perdui-zendnieuweabonneeswerdééngezin,doorlotingtebepalen,indegelegenheidgesteldeenweekgratisophetTroelstra-oordinBeek-bergenopdeVeluwedoortebrengen:eendroomvanvelen.Jehadernatuurlijkwelvrijedagenvoornodig.Maargelukkig:naarschattingaldriekwartvandebevolkingkendeindejarendertigietsvanvakantie,fabrieks-arbeidersviertotzesdagenperjaar,kantoor-

bediendenveertiendagen(Mak,p.147).Latenwedaardearbeidsovereenkomstenvanvandaageensevennaastleggen.Durfternogiemandteklagen?Oftezeurenover‘diegoeieouwetijd’?‘Allemaalgoedenwel,maardiehonderdduizendenwerk-lozenwaarjijjealdoorzodrukoverschijnttemaken,diehaddentoentochzekertijdgenoeg?’‘Voorzoverhunvrouwenongestraftwegkondenblijvenvandehuizenvande‘‘gegoedeburgerij’’waarzealswerkstereenpaarkwartjesbijverdien-den:ja,samentijdinovervloed.Entochgingenzenietmetvakantie,gekgenoeg.’

(Wij,eerstejaargangnr18, 31mei1935)

32

despreekbuisvanhetpartijbestuur,politiekever-wantschapwasernatuurlijkinhogemate.Dezekwamtotuitingindekritischeblikopalleswaterinbinnen-enbuitenlandgebeurde,hetlaatstevooralmetdecameragerichtopdeontwikkelin-geninEuropa;verderookindewijzewaaropinWijdegevisualiseerdereflectietevindenwasvanwatdesdapindejarendertigberoerde.

Almeteenindeeerstejaargangwastezienhoezeernationaal-socialisme,fascismeencommu-nismealsanti-democratischestromingenkrachtig-principieelwerdenverworpen.Reedsineenvroegstadiumwerdinhetbijzondertegennazi-Duitslandernstiggewaarschuwd.Inhetnummervan14oktober1938werddoormiddelvancitatenuitHitler’sMeinKampfophetnaderbijkomende

(Wij,vierdejaargangnr37,14oktober1938)

33

gevaargewezen,enonderdekop‘DedemonvandejodenhaatvaartoverDuitsland,jodenverjaagduithetopenbareleven’lezenweinhetnummervan18november1938:‘Dewereldzalstrakshetmiddeleeuwseschouwspelnogbeleven,datzijteruggedrongenwordeninghetto’s,waarinhunslechtseenpauperbestaanoverblijft.’Datvoorwienietvluchttehelemaalgeenbestaanzouoverblij-ven,ginghetvoorstellingsvermogenteboven,ennietalleendatvanWij.

OoktoenOostenrijkin1938onderdevoetwerdgelopenwerdDuitslandfelgehekeld,hetfalenvanChamberlaindatzelfdejaarinMünchengelaakt.Veelaandachtwerdindiverseafleverin-genaandeSpaanseburgeroorlogbesteed.Wij,2juni1939meldt:‘Danzig,eenstadopeenvul-kaan.’Endanishetzoverinhetnummervan8september:‘OorlogoverEuropa’.

Dehoeveelheidbeeldbijaldezeenanderenieuwsfeitenwas,vergelekenmetdeovervloedvannu,uiterstbescheiden,entochwashetprak-tischhetenigedatdemensen-opdeanderebla-denenhetbioscoopjournaalna-buitenhuneigenwerkelijkheidaanbeeldmateriaalonderogenkon-denkrijgen.

Hoeweinighetookwas,zelfsWij-lezersmoestensomsmetnogmindergenoegennemen.AfgezienvandeprincipiëleveroordelingliethunbladbijnaallesachterwegewatverderopDuits-landbetrekkinghad:natuur,film,literatuur,ookde‘goede’.Zelfsde-doorHitlerpropagandistischuitgebuite-OlympischeSpelenvan1936inBerlijnwerdenvolledigdoodgezwegen–endatterwijlNederlandsesportfigurenalsRieMastenbroek,

34

Wijvan22april1938rapporteerdeoverhetsdap-congresinArnhemenliethiereenstukjevandegarderobevandecongreszaalzien.Washetalleenmaartoevaldatweeenverzamelingmannenhoe-denzienafgebeeld?Nee,datwashetniet,wantopdepaginagrotefotodieeenoverzichtboodvandegevuldecongresruimte,zijnbijnauitsluitendman-nengezichtentezien.Zowasdatblijkbaartoen,ookinsociaal-democratischekring.Inderdaad:‘Zijspreektvoorzichzelf,dezefoto.’

Inhetnummervan11juni1937toondeWijdenieuweTweede-Kamerfractievandesdap.Dezebestonduittweeëntwintig(vandehonderd)leden,waarvanzeggeenschrijvetweevrouwen:‘Mejuf-frouwAlidadeJong’en‘MevrouwA.deVries-Bruins’,aanduidingenomevenbijstiltestaan.

35

NidaSenff(hetzestienjarigehbs-meisje,dat100mrugslagzwomin1minuut13.6seconden,toeneenwereldrecord),TinusOsendarp,ArievanVlietsamenmetachtmedaillesnaarhuisgingen.Hadjedanopz’nminstvanhunprestatiesnietietsmoetenlatenzien?

DeprogrammatischekenteringwaarindesdapzichindejarendertigbevondvroegookvanWijpositietekiezenenzijnpolitiekekoerstebepalen.InditverbandsuggereertOvink(zieblz.6)datWij‘inonoplosbarecontroversesverstriktraakte.’Welkecontroverseszoudendatkunnenzijn?

Hetkannietzozeergaanomde‘normale’tegenstellingenvaninzichtentactiekdiepassenbijde‘normale’rolverdelingentussenpartij,kamer-fracties,wetenschappelijkbureau,vakbeweging.Alspoedigkwamenzeallemaalpaginagrootaanhuntrekken:Vorrink,Albarda,Tinbergen,Kupersenveleanderelandelijke‘kopstukken’.Daarnakreegjedemannenopprovinciaalengemeen-telijkniveau,vanwelkedesdapervelebezat(ookeenenkelevrouw)enwaaraanWijopeensonevenredigeaandachtgingbestedendoorzeals‘stoerewerkers’teportretteren.VermoedelijkdeedWijdatlouterompragmatischeredenen,namelijkommeerabonneesuitde‘provincie’tewervendie-naaronderzoekhaduitgewezen-inhetabonnementenbestandnogalondervertegen-woordigdwaren.

Inelkepolitiekepartijpleegtdeinvloedvanmeergeneratiestegelijkwerkzaamtezijn,daaropmaaktedesdapindejarendertiggeenuitzon-dering:deeerste,dievande‘foundingfathers’(Vliegen),detweede(Dreesenanderen),dederde

36

(WiardiBeckmanenanderen).Vooraldejongstegeneratievoeldeerweinigvoorhaarbekwaamhe-denineennoglangerdurendfrustrerendpolitiekisolementtelatenverzanden.Wildenertastbareresultatengeboektkunnenworden,danmoesthetroerom.De‘rodefamilie’wasweliswaareenhechtbolwerkvanmetelkaarverstrengeldesub-groepen,maardiesterktehadeerdereenafscher-menddaneeninvloedvergrotendeffect.Omdestagnatieindegroeitedoorbrekenwaseeninhou-delijkeentactischeheroriëntatieonvermijdelijk.Dezekreegvorminhetnieuwebeginselprogram-mavan1937.

Toendr.H.Brugmans,directeurvanhetInstituutvoorArbeidersontwikkeling,inWijvan2september1938bijhetregeringsjubileumvankoninginWilhelminaeenlangartikelwijddeaan‘VeertigjaarontwikkelingvanhetNederlandsevolksleven’;toende‘cover’vanhetnummervan8januari1937bestonduiteenfotovanprinsesJulianaenprinsBernhardbijhunhuwelijk(‘IneindelozestromentrokkendebezoekersnaarendoorDenHaagomalhetmooistezien’),endegeboortevandeprinsessenBeatrixenIreneluidwerdbejubeld,enzovoort,gafWijerblijkvandeomslaginhetdenkenbegrepentehebben.Indenieuwefunderingvandesdaphadhetnationaalbewustzijneendeelvanhetinternationalesenti-mentendeanti-monarchalegevoelensweggeno-men,althanstheoretisch.Dr.H.B.WiardiBeck-man,Ankersmit’sopvolgerbijHetVolk,sprakvan‘historischelotsverbondenheid’en‘nationaalsaamhorigheidsgevoel’,gezienindecontinuïteitvanonzegeschiedenisrondOranje.

37

EenfotouitWijvan4oktober1935:opdebegraafplaatsEsserveldinGroningenwordteengrafmonumentonthuldternagedachtenisvanJ.H.Schaper,evenalsW.H.Vliegen,diehierhetwoordvoert,behorendtothettwaalftalmannendatin1894teZwolledeSociaal-DemocratischeArbeiderspartijoprichtte.HetkunstwerkwerdontworpenenvervaardigddoorWillemJ.Valk,lidvan‘DePloeg’,enaangebodendoordegeweste-lijkefederatievandesdap.

Demannenvooraan-onderanderenJ.Tuin,E.RuggeenD.Bartels-zijnhiervoormijminderdeprominentendande,bovendeanderenuitste-kende,figuurrechtsboven,demanmetzijnvolledonkerehaarbos:inhemherkendeik,vijfenzestigjaarlater,mijnvader,toenzevenendertigjaaroud.Ikhadereenvageherinneringaan,maarwasertochdoorverrast.Zeker,bijzulkegebeurtenissenwashijalshetevenkon‘vandepartij’!

38

Evenalshij,werdookSchaper,zijhetdertigjaareerder,indestadGroningengeboren.HetzaldezeherkomstzijngeweestdievoordedirectievanJ.B.Woltersaanleidingwas,buitenhetnor-maleuitgeefbeleidvanschool-enstudieboekenom,Schaper’smemoiresuittegeven,hettweededeelpasnazijndood:Eenhalveeeuwvanstrijd(1933,1935).NietdelatereLeidsehoogleraar-geschiedenisB.W.(Bertus)Schaper,maarzijnouderebroerF.J.(Frits),huisartsteGroningen,maaktedittweededeelvanhunvadersnagelatenwerkpersklaar.

Doordeextremeopdelingingescheidenorga-nisatorischeverbandenwerdinhetverzuildeNederlandvandejarendertigbijvoorkeurnietslechtsmet‘gelijkgezinden’gekampeerd,gymnas-tiekbeoefend,toneelgespeeld,opreisgegaan,aanmuziek-en-zanggedaan,geheelonthoudinggepro-pageerd,eenverzekeringafgesloten,Esperantogeleerd,enzovoort,dochzelfsdekeuzevandehuisartsnietzeldenaandezestrengeverkokeringonderworpen.Zokonhetgebeurendat‘dezoonvanSchaper’inonze‘rode’buurt(DeHoogte)relatiefveelpatiëntendezijnekonnoemen.Totdezenbehoorde,behalvewij,ookhetgezinvanmijnvadersbroer,dataandeBedumerweginhetportiekdirectnaastonswoondeopnummer108,endáárwerdnaSchaper’sheengaaneenfraaiefotovandeoverledeneafgeleverd.HetportretwerdopdatadresverwelkomdalseenattentgebaarvandokterSchaperjegenszijnpatiënten.Tenonrechte,wantdanzoudenwij,op106,diefototochóókontvangenmoetenhebben?Erklopteietsniet,datwasduidelijk.Nietevenwelvoor

39

mijnoom,dieweigerdeSchaper’sbeeltenisaftestaan…Zowerdhetbezitervandeinzetvaneendubbeleclaimenaanlei-dingvaneenkortdurendebroedertwist.Weldrakwamdewaarheidechteraanhetlicht:alleenvoordekringvanSchaper’spartijgenotenwasdefotobedoeldgeweest.‘Enwieiserhiervanonsbeidenlidvandesdap,jijofik?Noudan!’Hetverkeerdbezorgdeportretverhuis-denaarhetgoedeadres

enhetrechthadgezegevierd,–geheelindegeestvandeoverledenstrijdervoorgerechtigheid.

40

Nogophetcongresvan1935hadW.Banning‘onderluidetoejuichingen’‘depassieveweerstand’aanbevolenalshetbestemiddelomzichtegeneventueleaanvallersteweertestellen.W.A.Bon-gerzagdatanders.Toendeoorlognaderbijkwamzeihij:‘OnzeenigehoopberustbijdeBritseNavy.’(DathetdeRoyalAirForcewerd,wiezouhetdezegeleerdekwalijkhebbengenomen).ZuurvoorBongerdatzijnSocialistischeGidsin1939diendetewijkenvoorSocialismeenDemocratie,onderredactievan…:W.Banning(enanderen).Albardahaderdehandenvolaangehadhetcon-grestotanderegedachtentebrengen,voorzoverpartijcongressenaldenken.Enkelejarenlaterwerdhetzogevoeligliggendeprincipevaneenzijdigeontwapeningingeruildvoordatvangewapendelandsverdediging,enWijvolgdediemanoeuvremet-vrijsofte-reportagesoveronzekrijgsmacht,vooralnademobilisatievanseptember1939.

Hetgaatteverdezenieuwesdap-koerstever-eenzelvigenmetWij ’sbeleid,datincommerci-eelopzichtwijsbeleidwas.Ookdeminderhardlopendelezers,diehetoverboordgooienvandeoudestandpuntennietzogauwconamorekondenvolgen,verdwenenbijhetbladaanvankelijknietuithetvizier.Opde‘cover’vandeafleveringvan21oktober1938bijvoorbeeldenaansluitendinhetdaaropvolgendenummernazijnbegrafenis,gingzeerroyaleaandachtuitnaarKarlKautsky,denaarAmsterdamuitgewekenonvervalsteenmilitantepromotorvanhetmarxisme,waarvandesdapzichzojuisthadgedistantieerd.(Indezelfdenummersechterookfoto’svanprinsesBeatrix).

Daterindepartij‘controverses’warenmoge

41

(Wij,vierdejaargangnr9,1april1938)

42

zijntoegelicht,onderzoeknaardevraaginhoe-verreWijdaarin‘verstrikt’raaktezoueengrondi-gerinhoudsanalysenodigmakendanikinditkortebestekhebkunnenverrichten.Oppervlakkigbeke-kenlijkthetnogalmeetevallen.VanderVeenhadnaarmijnindrukheelanderezorgen,namelijkdewinstgevendheidvanWijscherptebewaken.

Totdebeoogdeveranderingenindesdap-politiekbehoordeook,deconfessionelearbeiders,inhetbijzonderderooms-katholieke,binnendesociaal-democratischeinvloedssfeertetrekken,althanssamenwerkingmethunleidersmogelijktemaken,wattoteenminder‘hoekige’opstel-lingleidde.Wijgingopenigeafstandtochmeemetdezetrendnaarmeer‘veralgemening’envertaaldedieopzijnbeurtingrotereneutraliteit.Het‘nieuws’overde‘rodefamilie’verdweennagenoeggeheel,indelaatsteafleveringenvan1939isbijnageenpolitiek‘item’meertezien,eenzeergrootverschilmetdeeerderejaren.OverigenshadVanderVeenWijin1935nietalleenuitidealistischemotievenopgericht,maarookmetdebedoelingeenwinstobjecttecreërenwaarmeeprijsverhogingvanHetVolkvermedenzoukunnenworden.Daaropslootdezenieuweontwikkelingvandepartijinzoverregoedaan,dateenzekereontpolitiseringeenwelkomconcur-rentiemiddelzoukunnenbetekenentotuitbrei-dingvanhetaantalabonnees.JekunterzelfsoverspeculerenofzijnuitgesprokenwaarderingvoorhoofdredacteurElstrodt(deels)opdiensneutrali-serendbeleidwasgebaseerd.Voldoendetijdomtotoplagevergrotingtekomenwashunechternietmeergegeven.Deoorlogstondvoordedeur.

43

w a t h e t b l a d v e r d e r z o a l t e

b i e d e n h a d

‘Wijbrengtuuwwerkenuwleveninwoordenbeeld,hetlevenonzerbeweging,foto’suituweigenomgevingenuitdenvreemde,vanactuelegebeurtenissen,vansportenkunst,vandestrijdenhetlevenderarbeidersklasse;verhalen:spannendenboeiend,reisverhalen,romansvandeallerbesteschrijvers,leerzamelectuur’:indezegeesthadhetintroductieprospectusindeloopvan1934alaan-gekondigdwaaropdeabonneesmetingangvan1februari1935zoudenkunnenrekenen.Endaarinwerdenzij,methunwekelijksedubbeltje,nietbedrogen.

Watdirectopvaltisdegroteaandachtdiedeveeltakkigestamboomvanderodefamilieelkeweekweerkreeg.VooraldeNederlandseArbei-derssportbond-metdetwaalftakkenvansportdiedaarbeoefendwerden,turnenenzwemmenvooral,maarookvoetbalenschaken-kwamroyaalaanz’ntrekken.Ookdeandere‘rode’organisatieswerddenodigeruimtetoebedeeld:‘DeStemdesVolks’of‘DeVolksstem’,zoalsdezezangkoreninsommigedelenvanhetlandheetten,hetInstituutvoorArbeidersontwikkeling,deVara(beeldendereportagesvanmassale‘familiefeesten’,waaropJosephSchmidt‘IkhouvanHolland’zong,datjenuweervandetribunesafhoortklinkenals‘Oranje’speelt),deArbeidersJeugdcentralemethaarPinksterfeestenronddePaasheuvelinVier-houten,desociaal-democratischevrouwenclubs,deCoöperatie,enzovoort,kortom:‘hetlevenonzerbeweging’.

44

OokvianogmeerpersoonlijkniveauwildeWijdebetrokkenheidvandelezersbij‘hun’bladvergro-ten.Vandevieringvaneenvijftigjarigeechtver-enigingkonmetfotoenalinWijmeldingwordengemaaktenhetinzendenvanfoto’senverhalendoorlezers,waartoeWijaanmoedigde,konwor-denbeloond.

DaarmeewasdatgenewatWijvananderebla-dendeedverschillennognietuitgeput.Ookbijdekeuzevanschrijversvandeverhalenendealsfeuilletongeplaatsteromansgafhetbladblijkvanpolitiekengagement.EenvastemedewerkerwasvanhetbeginafA.denDoolaard,dieveelopdeBalkanrondzwierfentot‘reisredacteur’werdbenoemd,zoweldoorHetVolkalsdoorWij.Zijnmedewerkingleverdeveleboeiendesocialerepor-tagesop.Ookzijnromans,totgroteergernisvan

Alserabonneeswarendiewathaddentevieren,eengoudenhuwelijksfeestbijvoorbeeld,kon-denhunfoto’sinWijwordengeplaatst.HiereenechtpaaruitGroningen.

45

directeurVanderVeennietbijdeArbeiderspersmaarbijQueridoverschenen,zijnaanditzwer-verslevennietvreemd.Veleandereschrijversdroegenaande‘leesstof’inWijbij:Nederlandse,onderwieR.Blijstrametzowelernstigealsspeelsenovellen,EmmyvanLokhorst,A.M.deJongmetnatuurlijkdeVlaamsetekenaarGeorgevanRaemdonckinz’nkielzog,JefLast,JanMens,JohanWinkler,S.Franke,enzovoort;maarookbuitenlandseauteurs:AndreasLatzko,MartinAndersenNexö,BenTravenenanderen.Wieenigszinsthuisisindetitelsvandearbo-boekenvandeArbeiderspersindejarendertigzalhetnietontgaandatWijendegenoemdeboekenreeksdeelsuithetzelfdeschrijversarsenaalputten.DeDuitseemigrantenontbrakenniet:KonradMerz,

46

DeexpansiedrangvanItaliëleiddeop3oktober1935totgewapendoptredenvanMussoliniinKeizerHaileSelassie’sAbessinië,hettegenwoor-digeEthiopië.Inhetnummervan6septemberbesteeddeWijaandespanningeninditgebied,methunlangevoorgeschiedenis,heelwatpagina’s.‘DevredeinEuropa(…)staatvoorde“abyssos”,deafgrond,diedenaam“Abessinië”letterlijkenfiguurlijkaanduidt,’schreefWij.(Wij,eerstejaargangnr32, 6september1935)

47

bekendgewordendoorzijnromanEinMenschfälltausDeutschlandenStefanZweigbijvoorbeeld.Inhetnummervan1oktober1937werdenmetveeltromgeroffelnogmeergevluchteDuitseauteursaangekondigddiehunmedewerkingreedszou-denhebbentoegezegd,onderwieKlausMannenJosephRoth,dieindiedageninNederlandverbleven.Werkvanhunhandhebikechternietkunnenontdekken.Welontmoetjeveeloverwe-genduithetEngelsvertaaldeverhalen,maardenamenvandeauteursdaarvanroepenweinigtotnietsbijmijwakker,wattrouwensmeeraanmijdanaanWijkanliggen.

OokwatfilmbetreftwarenpenencameravooralopEngelandenAmerikagericht.ErginggeenjaarvoorbijwaarinShirleyTemplezichnietmeteenhelebladzijdevertederendefoto’saandelezersvertoonde.Behalvezij:veleandereEngels-taligeacteursenactrices.GeenenkeleDuitsefilm-steroftoneelspeler.WelzijnweinWenen‘bijPaulaWesselythuis’,alszijnetisgetrouwdmetAttilaHörbiger.Toennog‘goed’,beiden,na1938enigszinsbesmetdoordefilmHeimkehr.Paulakeertnietmeerterug,zijoverleedhetafgelopenjaar.MaarwaarzijnMarikaRökk,ZarahLeander,KristinaSöderbaum,IlseWerner?Wijwasonver-biddelijk:zekwamenernietin.

Wijlietzichveelvuldigopdesportveldenzien,endannatuurlijkvooralopdevoetbalvelden.Datwerdeenheelweerzienmetaldieheldenvantoen,ookallemaaltevindeninhetvoetbalalbumvanHanHollanderdatwijvroegerthuisbeza-ten.Hetwaseenenalherkenning.Ouderelezerswetenhunnamennog:Drägervandws,delange

48

Dekabinetsformatievanaugustus1939leverdedehistorischeuitkomstopdatdesdapvoorheteerstinhaargeschiedenisdeelkreegaanrege-ringsverantwoordelijkheid.Dathadweleerdergekund,alsdepartijin1913positiefhadgerea-geerdophetaanbodvandeformateurdriesociaal-democratischeministersinderegeringtelatenplaatsnemen.Nuwerdenhetertwee:dr.J.vandenTempelkreegSocialezaken,ir.J.W.Albarda,in1925opvolgervanTroelstraalsvoorzittervandeTweede-Kamerfractie,kwamopWaterstaat.OpeengrotepartijbijeenkomstinAmsterdamnahunbenoemingbetoogdeVandenTempel:‘Heteerstewatwijnutelijfmoeten,datisdewerkloosheid.

49

Hierinmoetenwijvoorgaan!’EnAlbardaverze-kerdehetgehoorinzijnbegroetingsrede:‘TussenUenonsisergeenenkeleafstandgekomen.’Infiguurlijkezintoen-misschien-nogniet,maardriekwartjaarlaterzatdeNoordzeetussendehoofdstedelijkepartijgenotenenhetministerie-DeGeerin.DoorhetspoedigeuitwijkennaarLondenkondende,naarmijnindrukdoorWijwatteopti-mistischgekoesterde,verwachtingennietophunuitkomstwordenbeoordeeld.

HelemaallinksopdezeinstallatiefotozienwehierG.Bolkestein,Frits’grootvader,daarnaastdr.J.vandenTempel,naasthemjhr.mr.D.J.deGeer;linksvanprof.dr.P.S.Gerbrandy(metsnor):ir.J.W.Albarda.WiekoninginWilhelminameentteherkennenindefiguurhelemaalrechtsmoetevennaardeoogarts.

(Wij,vijfdejaargangnr29,18augustus1939)

50

doelmanAdrivanMalevanFeyenoord,DaafDrokvandhc,LeoHalle,keepervanGoAheadenvrachtwagenchauffeur(Wijbezochthemthuis),VanRunvanpsv,HenkPlentervanhetGroning-seBeQuick,deenigezittendeopdefotouitWijvan19april1935.‘Weerzo’nkritiekmomentvoorhetagovv-doel.ZiehoeMaukWeberopdevoorhemzoeigenwijzedebalweetwegtekop-pen.’Enditallesnogzondershirtreclame,goudentransfersengeleenrodekaarten.

51

MetdepaarlaatstgenoemdetopicswaaraanWijaandachtwijddezijnwealruimschootsbuitendeeigenlijkegezichtsbepalendereputatievanhetbladaangekomen.Neutraleonderwerpennamenhoelangerhoemeereenaanzienlijkdeelvandeinhoudinbeslag:rubriekenovergezondheidenuiterlijkeverzorging,breipatronen,mode,plan-tenverzorging,natuur,kijkjesinandere,vooralEuropese,landenenbezoekenaan‘vreemde’volken,receptenvoorverantwoordemaaltijden(bloemkool!),kruiswoordpuzzels,getekendemop-pen,overhetalgemeennogalzouteloosenindelaatstejaargangendeheleachterpaginavullend.AlleendestripMussieMuis,waarineendictatoropdehakwerdgenomen,ontsteegaanditwatbanaleniveau.OpditlaatstenaallemaalzakenwaarjejeinpolitiekopzichtgeenbuilaankonvallenenwaarmeeWijzichintoenemendematenietwezenlijkmeervande‘neutrale’bladenbegonteonderscheiden.RudolfdeJonghad,mitszijnoor-deelbeperktkanblijventotdejaren1939-1940,weltotopzekerehoogtegelijktoenhijinDetaaierooierakkers.Eendocumentaireoverhetsocialismetus-sendewereldoorlogen(Utrecht,1965,p.248)Wijtypeerdeals‘eenvrijwela-politiekillustratieblad’.Dathad,pragmatischgezien,welweerhetvoor-deeldaternamei1940onderdedrukvandeDuitsebezettersnieteenszoheelveelsubstantieelshoefdetewordenprijsgegeven.Eensterktekanmendatuiteraardnietnoemen.

d e u i t e r l i j k e v e r z o r g i n g

Behalvedeveranderingendiesamenhingenmetwisselendbeleidoverdeinhoud,isookdeuiter-lijkeverschijningsvormonderdeachtereenvol-genderedacteurennietsteedsdezelfdegebleven.

Devormgevingvandeeerstejaargangen,glo-baalaanteduidenalsdeperiode-Mijksenaar,werdgekenmerktdooreigenschappendietotdantoebijdeanderegeïllustreerdefamiliebladeninonslandnietindiematetezienwarengeweest.Onmiddel-lijkvieldevisueleuitdrukkingskrachtop.Dezewasvooralgelegenindesterkeonderlingeverbonden-heidvanwoordenbeeld.Vanhetgeijkteonbe-lemmerde‘éénrichtingsverkeer’vanhetzichvan-links-naar-rechtsverplaatsendeoogwasgeenspra-ke,regelsofwoordenwerdensoms-zelfswelindiapositief-verticaalofdiagonaalneergezetengin-genafentoedwarsdoordefoto’sheen.Ookdiestondennietaltijdrecht,stukkenervanoverlaptenelkaarbovendienenwarennueensrechthoekig,invelegroottes,danweerovaalofrond.Grotegetekende‘koppen’vroegenroyaleaandacht.Hetspreektvanzelfdathettotalearrangementvantweetegenoverelkaargelegenpagina’sdoorditallesgeenharmonischeopbouwrondeenmiddenaskonvertonen.Hetwerdeena-symmetrischefotocol-lagemetingebouwdetekst,ofomgekeerd:tekstmetdaaringeïntegreerdefoto’s.

Ookhetwitvanhetpapierdatoverbleefwildegeenfunctielozeondergrondzijn,maarmaaktedeeluitvande‘compositieinbruinenwit.’Deze‘opmaak’deeddenkenaanhetreclamedrukwerkvanPietZwartenPaulSchuitemaindiejaren.

52

53

(Wij,eerstejaargangnr36, 4oktober1935)

54

Huninvloedlijktaandezelay-outalthansnietvoorbijgegaantezijn.HetverleendeWijwelietsbevlogens,maarofdeleesbaarheiddaaraltijdmeegediendwasblijfttwijfelachtig.

Inlaterejaargangen,ongeveerdeperiode-Sluy-ser,verloorhetsamenspelvandeonderdelenaanzorgvuldigheidenexpressievekracht.Hetwerdallemaalwatrommeliger,ondanksdegrotereuni-formiteitindeafmetingenvandefoto’s.

Dielaatstelijninderichtingvangroteretypo-grafischeoverzichtelijkheidwerddoorElstrodtdoorgetrokken.Erkwammeerordening,regel-maat,eenvoud.Datwasgoedvoordetoeganke-lijkheidvanhetblad,maarhetnamtevensietswegvanhetsuggestieveeffectende‘avontuurlijke’onvoorspelbaarheidvandeeerstejaargangen.

Eenenandervieltemeeropdoordatmeerbladzijdendanvoorheenhetzonderfoto’smoes-tenstellen.Datwashetgevolgvaneen-opgezagvanVanderVeengehouden-enquêteonderdelezers.Veelabonneeshaddentekennengegevenbehoefteaanmeer‘leesstof’tehebbenenaandiewenswerdruimschootstegemoetgekomen.Binnendevasteomvangvantweeëndertigpagi-na’smoestdezeuitbreidingmetverhalenenfeuil-letonsnatuurlijkweltenkostegaanvanderuimtevoorhetbeeld.

55

Juistdoordehogekwaliteitvandefoto’s-eenenkelekeeroverdevollebreedtevaneeneveneneenonevenbladzijde,prachtigeopnames-blonkWijuit.Hetwarendanookbepaaldgeenama-teursdiede,speciaalvoorhenaanhetHekelveldingerichte,Wij-studiobemanden:onderanderenfotografenalsCasOorthuysenCharlesBreijer,aleerdergenoemd,enSemPresser.OokartistiekhoogwaardigwerkvandezeerjongeEvaBesnyökonje,toenal,inWijbewonderen.Hetisnogsteedseengenoegenhunfotoreportagesen‘losse’foto’stebekijken.DatdemeestejaargangenvanWijinbruingedruktwerdengafhunvakwerknogmeerbijzonderecharme.Aandeontwikkelingsge-schiedenisvandefotografieinonslandheeftWijinzijnkortelevenzekereervolbijgedragen.

Foto’svanOorthuysenBreijer,danmétnaams-vermelding,vindjeooknogindejaargangenvandeoorlogsjaren.Nadeoorlogwerderonderzoekgedaannaardevraagofdatweldoordebeugelhadgekund…Hetantwoorddiendezichspoe-digaan:beidenhaddenhundienstverbandbijWijgecombineerdmetfotowerktendienstevanhetverzet.‘WatbetreftOorthuysenBreijerwasmensnelovertuigdvanhungoedehoudingtij-densdebezetting.Hunwerkzaamhedenvoordegelijkgeschakeldeperswareneendekmantelvoorhunillegaleactivi-teitengeweest’(Zweers/Luyendijk,p.118).

Devormgevingvan

56

Nogeenvoorbeeldvaneenfotocollage.(Wij,vierdejaargangnr14, 6mei1938)

57

Wij ’slaatstelevensfasestondgeheelenalinhettekenvansteedsverdergaandeonttakeling.Deoudeomvangwerdingekrompentotvierentwin-tig,tenslottetotzestienbladzijdenenalin1940werdhetroyaleformaatvan28.5cmx41.5cmeenheelstukkleiner,waardoorWij,deinhoudnogdaargelaten,Wijalnietmeerwas.Hetpapierkreegeenslechterekwaliteit,deletterseenkleinercorps.Kortom:vandeduidelijkgeprofileerdestijlvanvoorheenwasbijhetverschijnenvanhetlaat-stenummerop29mei1942weinigmeerover.

s l o t w o o r d

Defeitelijk-zakelijkebenaderingvanWijhebik,zoalsaangekondigd,hierendaarvermengdmeteenaantalvandepersoonlijkeherinneringendieditfamiliebladbijmijhebbenopgeroepen.Jeblijktermeervantehebbenonthoudendanjewist,wanthetwasfrappanttebemerkenhoeveelerzich,latent,tochnoginjegeheugenblijkttebevindenalshetwordtgeactiveerddoormiddelvaninlangnietgezieneteksten,envooralbeel-den.Doordezepositieveervaringgestimuleerd,hebik,daartoeinstaatgestelddoorhetiisgteAmsterdamentweevriendelijkebruikleengeef-stersuitBredaenTeeffelen(nb),allenummerséénvooréénbekeken,veelteveelnatuurlijkalsjejewiltbeperkentotdegeringeomvangvaneenboekjealsdit.Maartoch…Hetbleefoverigensnietalleenbijvisueleindrukkendiehetverledenopnieuwtotlevenbrachten,erwasnogeentwee-dezintuiglijkeervaring:Wijróóknognetalstoen.

58

Snuifdegeurvandedrukinktaandachtigop,enhetisweer1938.Ofisdatzelfbedrog?

Iniedergevalkunnenfoto’singeïllustreerdebladenjebedriegen,althansnietdevolledigewaarheidspreken,inzoverrezenieteennauw-keurigeweergavezijnvandewerkelijkheid.Hetkomtvoordatzedatnietzijn.Omtebeginneniser,voordaterookmaaréénfotogemaaktis,eenevaluatievanderealiteitaanvoorafgegaanmethetoogopdeideëleentechnischebruikbaarheidvoordedoelstellingenwaarophetredactiebeleidalbijvoorbaatberust.Watweniettezienkrijgenaanpersonenenzaken,buitendezewelgepre-senteerdeselectieom,kanafbreukdoenaanhetverkrijgenvaneengoedtotaalbeeld.Eensimpel,nogvrijonschuldigvoorbeeld.InWijwerdenaanveleberoepenfotoreportagesgewijd,meestaloverhandarbeiders,enbijnaaltijdschijnendieuitge-oefendtewordendoorfigurenmetstoerevoorko-mens,inhetbezitvanveelalblonde,monumentalekoppen.Methundemonstratievefierheidhaddendieeensymboolfunctie,wanthetzelfbewustzijnvandearbeiderdiendetewordenversterkt.Dewerkelijkheidvertegenwoordigdenzijevenwelniet,wantdaarinbleekeveneensplaatstezijnvoortalrijkefijngebouwdepersonen,misschienwelmie-zerigekereltjes,diehetmethunuiterlijkdanwelminderhaddengetroffenmaarinhunwerkinnietsvoorhunforserbedeeldemakkershoefdenondertedoen.Maarhenkregendelezersniettezien.Dearbeidwerdgeheroïseerd.VandiscriminatienaarraswasinWijnatuurlijkgeensprake(integendeel),maarachterafgeefteendergelijkeselectiviteitnaaruiterlijkekenmerkentochtedenken.

59

Augustus1941,devijfdeklasvanschoolnr.34aandeCortinghlaanteGroningen.MeneerWester-hoffheeftvoorhetbordeenblindekaartvanEuropaopgehangen.Naonseigenlandisinditleerjaaronshelewerelddeelaandebeurt.Hijvraagt:‘WievanjulliekanaleenanderlanddanNederlandnoemen,metdehoofdstad?’Deklasreageertniet.Niemanddus?Oftochwel:opdeachterstebankinderechterrijgaateenvingeromhoog.Voorindeklasaangekomenkrijgteenjongetjedeaanwijsstokaangereikt.‘Daargaat-iedan’,eninvlottemponoemthijallelandenvanEuropa,inclusiefdedrieBaltischestaten,en-jawelmeneer-metallehoofdsteden.

Zeker:deze‘goedebeurt’hadhijnatuurlijkinnietgeringematetedankenaanzijnouderebroer,diehemmetbehulpvaneennietmeerzonieuwatlasjealvroegindiefascinerendekaartenwereldwegwijshadgemaakt.Maardatzethuisgeabon-neerdwarenopWij,metz’nvelereportagesoverEuropeselandenensteden:dátmoetertochzekeróókmeetemakenhebbengehad…

Ziehemietwatverlegenmaarvergenoegdnaarz’nplaatsjeindebankteruglopen:‘deknapstejon-genvandewereld’.Maaro,watzouhijzichnogveeleigenmoetenmaken,–enmeerdankennisalleen.

60

Aanfoto’skanookgeknoeidworden,zakenofpersonenkunnenwordenweggeretoucheerd,iedereenkentdaarvanwelvoorbeelden.Detegen-woordigedigitaliseringscultuurisoverigensnogtotheelveelmeerinstaat.Heelveelkaninscènewordengezet,enalsdaternietbijstaatkomtdewaarheidsgetrouwheidinhetgedrang.

Nogeenaspect,tenslotte.Onderschriftenfotohoevenelkaarnietpersete‘dekken’,waardoordewerkelijkheidkanwordenvervalst.Defotovandehoedenopblz.34bijvoorbeeldkaneven-goedopeenanderelocatiegemaaktzijndaninhetArnhemsecongresgebouw.Inditgevalgeenrampalsdatzozouzijn,maarerisnietveelfan-tasievoornodigominteziendatkwadeintenties-dieWijniethad-voorveelmisleidingkunnenzorgen.Inditverbandishetnutijdeenbekente-nistedoen.Jeherinnertjedebeidepersonenopblz.44,dienendalsillustratievandemogelijkheiddieabonneeshaddenomhunportretinWijtelatenafdrukkenalserwatbijzondersvieltevieren.Voorzoverjedeafgebeeldemanenvrouwnietpersoonlijkhebtgekend,hebje-zoveronderstelik-hetonderschriftinrelatietotdefoto’svoorwaaraangenomen.Dezetweefoto’szijninwerke-lijkheidechtergemaaktin1971,enzijtonenmijnouders,enkelejarenvoorhunoverlijden.

Deleugenregeertweliswaarniet,maarhijkomtineenenkelgevaltochwelgoedvanpas.Foto’skunnenliegenendezedoendatdus…Deafwij-kingvandewaarheiddienthierechtereenhogerdoeldanslechtstedienenalsondersteuningvandebeweringdat,behalvehetwoord,ookdefotokritischebeoordelingnodigheeft.Datdoelis:

61

zichtbaartemakendatdezetweeafgebeeldeper-sonenvoormijdeverpersoonlijkingvormenvandejuistheidvanprofessorOvink’sstelling:‘Inzijnkortbestaanheefthetbladgoedwerkgedaandoorzijnlezerstehelpenzichteontworstelenaanhethopelozenihilismeennegativismevandecrisisja-ren.’DàtwasdegroteverdienstevanY.G.vanderVeenmetzijninitiatieftothetoprichtenvanWij,onswerk,onsleven.Naastzíjnportretwildeikookdatvantweedierbareabonneesinditboekjedeplaatsgevendieookzijverdienen.Zij,hunwerk,hunleven.

62

(Wij,tweedejaargangnr8,27maart1936)

63

b r o n n e n

J.Hemels,‘HetgeïllustreerdeleveninNederland’,in:Kerst-nummerGrafischNederland1993.KoninklijkVerbondvanGrafischeOndernemingen,Amstelveen,1993

J.HemelsenR.Vegt,HetGeïllustreerdeTijdschriftinNeder-land.BibliografieDeelI:1840-1945.Cramwinckel,Amster-dam,1993

P.J.Knegtmans,‘Dejaren1919-1946’,in:J.Perry,P.J.Knegtmans,D.F.J.Bosscher,F.Becker,P.Kalma,Honderdjaarsociaal-democratieinNederland1894-1994.BertBakker,Amsterdam,1994

G.Mak,Deeeuwvanmijnvader.Atlas,Amsterdam/Ant-werpen,1999

G.W.Ovink,Hetaanzienvaneeneeuw:deperiode1856-1956weerspiegeldin950illustratiesuitdevoornaamsteNederlandsefamiliebladen.DeSpaarnestad,Haarlem,1959

P.deRooy,‘Hetisolementderwerklozen’,in:P.W.KleinenG.J.Borger(red.),Dejarendertig.Aspectenvancrisisenwerkloosheid.MeulenhoffEducatief,Amsterdam,1979

A.Scheffer,‘Y.G.vanderVeen’,in:HetVrijeVolk,vijfdejaargang,1april1950.Arbeiderspers,Amsterdam,1950

A.C.J.deVrankrijker,Hetwervendewoord.Geschiedenisdersocialistischeweek-endagbladpersinNederland.Arbeiderspers,Amsterdam,1950

T.deVries,‘Geschiedschrijvingenfotografie’,in:Groniek,his-torischtijdschrift,jrg.24nr111.Groniek,Groningen,1991

L.ZweersenT.Luijendijk,Foutefoto’s.DegeïllustreerdeperstijdensdeTweedeWereldoorlog.WalburgPers,Zutphen,1993Metdankaanprof.dr.JoanHemels,Malden;JanHen-driks,Nijmegen;InternationaalInstituutvoorSocialeGeschiedenis,Amsterdam;mw.AnniedeRuijter-Spork,Teeffelen;mw.RieSpanjer-deRuijter,Breda

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

c o l o f o n

Dezeuitgaveverscheentergelegenheidvandejaarwisseling2000-2001 alsnieuwjaarsgroetaanfamilie,vriendenenrelaties.Detekstwerdspeciaalvoorditdoelgeschreven.

TekstJandeGroot,Schaepmanlaan24, 9722 ntGroningen

GrafischevormgevingJanniedeGrootbno,VanHogendorpstraat 25, 2515 ns DenHaag

Letter Bembo

PapierRevivaprint,130 grams(binnenwerk)Bioset135 grams(stofomslag)

DrukAndobv,DenHaag

Oplage500 exemplarenDitisnummer