nrcVRIJDAG�5 MEI�2�0�17C10 b oeken

‘Fuzzie is de gedroomde vervolgstap in het oeuvre van Hanna Bervoets.’ ���� – NRC Handelsblad‘De liefde zoals je het niet al dertig keer hebt gelezen.’ ���� – Het Parool‘Geschreven met veel compassie en gevoel. Fantastisch!’ – DWDD - boekenpanel‘Oprecht, wijs en hoopvol.’ – Trouw

FO

TO

: S

AN

NE

GL

AS

BE

RG

EN

GETIPT DOOR DWDD

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

Alles was tegenstrijdig op de Dam

Door�onze�redacteur�Bianca�Stigter

Het is waarschijnlijk demeest gefotografeer-de, gefilmde en be-schreven gebeurtenisin Nederland uit deTweede Wereldoor-

log: de schietpartij op de Dam in Am-sterdam op 7 mei 1945, toen het pleinvol liep met feestvierders maar over-al nog gewapende Duitse militairenaanwezig waren. Maar ondanks hetovervloedige beeldmateriaal en tal-loze getuigenissen is de toedrachtnooit helemaal duidelijk geworden.Waarom begonnen de Duitsers in deGrote Club op de hoek van de Paleis-straat te schieten? Wat was de rol vande Binnenlandse Strijdkrachten?

In eerdere publicaties over deschietpartij, waaronder recent hetbriljante Vrolijke, zwarte maandag

van Auke Kok uit 2014, werd niet dui-delijk wat nu precies de aanleidinggeweest is om het kruitvat te doenontploffen. Waarschijnlijk was het opde dag zelf evenmin duidelijk – detoestand was te chaotisch, niemandhad overzicht, alles was tegenstrijdig.

In het nieuwe boek Drama op deD am staat een zo volledig mogelijke,gedegen reconstructie, maar ook diebiedt geen uitsluitsel. We zullen hetnooit precies weten. Misschien zouaan de Duitse kant nog nieuwe infor-matie te vinden zijn – leeft er nog eenDuitse militair die op 7 mei bij deDam was? – maar een speurtocht vanhet tv-programma Andere Tijdennaar Duitse getuigen leverde nietsop. Ad van Liempt plaatst de schiet-partij in het nieuwe boek in Neder-landse context, er waren in die on-duidelijke dagen verschillendeschietpartijen, niet alleen in Amster-

dam maar ook in andere plaatsen. Inhet machtsvacuüm dat op de capitu-latie volgde, vielen in We s t- N e d e r -land 156 doden. ‘Het lijkt erop dat aldie incidenten een andere concrete

aanleiding hadden, maar wel dezelf-de achtergrond: problemen rond hetontwapenen van Duitse soldaten’,schrijft Van Liempt.

ZeemanDrama op de Dam richt zich na de re-constructie op de slachtoffers. Daarwas eigenlijk raar weinig over be-

kend, zelfs over het aantal slachtof-fers was geen overeenstemming. Nagrondig archiefonderzoek kwamenNorbert-Jan Nuij en Ludmilla vanSanten voor de Dam tot 32 doden.Voor hen is vorig jaar een monumentonthuld in het plaveisel van de Dam.In het boek krijgen ze nu allemaaleen eigen korte biografie. De slacht-offers hebben weinig gemeen, er zijnkinderen bij, verzetsstrijders, eenjongen van achttien die op 26 aprilsamen met een hele groep gearres-teerd werd omdat ze aardappelenprobeerden te stelen uit een loods bijde Houtkade. Het 32ste slachtoffer,dat pas onlangs werd gevonden, wasde 74-jarige zeeman Henk Smit, dievan de Marnixstraat via de Dam on-derweg was naar de drogisterij vanzijn zoon in de Staalstraat. Smit over-leed op 18 mei in het Binnengasthuisaan zijn verwondingen.

Veel doden zijn nooit erkend alsoorlogsslachtoffer omdat ze na 5 mei1945 zijn gestorven, toen de oorlogofficieel was geëindigd, een absurdbureaucratische houding die wel va-ker voorkwam in die dagen. Sommi-ge slachtoffers blijken nog andereoorlogsgeschiedenissen mee te voe-ren, zoals verzetsman Popke Bakker,die onder meer actief was voor Vr ijNede rland en op 7 mei op de Damaanwezig was om Henk van Rand-wijk, die een toespraak zou houden,te helpen met zijn spreekgestoelte.Bakkers broer Sjoerd maakte de poli-tie-uniformen die gebruikt werdenbij de aanslag op het bevolkingsregis-ter en was in 1943 gefusilleerd. Eenzus van Bakker zou later in 1945overlijden na een aanrijding door eenCanadese jeep. Ook zo bleef de oor-log doorgaan toen hij al was afgelo-pen.

We zullen nooit weten water op 7 mei 1945 preciesis gebeurd op de Dam

O�O�R�LO�G�SS�L�AC�H�TO�F�F�E�R�SDe 32 feestvierders die op 7 mei 1945 op de Dam inAmsterdam werden doodgeschoten door Duitsemilitairen hebben nu allemaal een eigen biografie.En het drama is nauwkeurig gereconstrueerd.

Mensen�zoeken�dekking�tijdens�de�schietpartij�op�de�Dam,�7�mei�1945

Norbert-Jan�Nuij�en�Ludmilla�van�Santen:Drama�op�de�Dam.Uitg.�Stichting�Memorialvoor�Damslachtoffers,�216�blz.�€ 24�,9�5*#4

Nauwgezette�reconstructie�van�de�schietpartij�op�de�Damin�Amsterdam�waarbij�Duitse�militairen�32�mensen�dood-schoten.�Hoe�het�precies�gebeurde,�blijft�onduidelijkmaar�elk�van�de�slachtoffers�heeft�nu�een�eigen�biografie.

FOTO

�WIEL�VA

N�DER�RANDEN�/�HOLL

ANDSE�HOOGTE

nrcVRIJDAG�5 MEI�2�0�17 C11

Bestel nu op: www.onebookonly.nl

bookonlyélke week, één boek

Geldig t/m: 11 mei 2017

192 Bladzijden gebonden en rijk geϊllustreerdUnieke luchtfoto´s van de slagveldenNu inclusief 2 indrukwekkende BBC dvd’s

D-Day de slagvelden van Normandië(boek + 2 dvd’s)

74758RELEASED UNDER EXCLUSIVE LICENCE

TO TDM ENTERTAINMENT. SUMMARY 2017 TDM.

DVD 2

74758RELEASED UNDER EXCLUSIVE LICENCE

TO TDM ENTERTAINMENT. SUMMARY 2017 TDM.

DVD 2

74758RELEASED UNDER EXCLUSIVE LICENCE

TO TDM ENTERTAINMENT. SUMMARY 2017 TDM.

DVD 1

�

�

24,99Tip van deze week

�

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

De Holocaust als goddelijke missie

J�O�D�E�N�V�E�RVO�LG�I�N�GBehalve een ijzingwekkende oral history isLaurence Rees’ boek een gedegen overzicht vande jodenvervolging. Opnieuw benadrukt hij degrote rol die ambitieuze onderknuppels speelden.

Door�onze�redacteur�Bernard�Hulsman

‘Een uitvinding van ziekege e s te n’, noemde AdolfHitler het christendom.Maar dit wil niet zeggendat Hitler een atheïst was,schrijft de Britse histori-

cus Laurence Rees (1957) in het magistra-le The Holocaust. A New History. Va a ksprak hij over de Vo r s eh u n g ( Voorzienig-heid) die hem leidde. Nadat de An s ch l u s svan Oostenrijk bij het Derde Rijk in 1938in drie dagen was gepiept, beweerde hijdat zijn bestaan deel uitmaakte van eenbovennatuurlijk plan. ‘Iedereen die inGod gelooft moet toegeven: als het lotvan een volk in drie dagen is veranderd,dan is dit een goddelijk oordeel’, zei hij ineen toespraak vlak na de An s ch l u s s .

Ook zijn strijd tegen het jodendom wasvolgens Hitler in overeenstemming met‘de wil van de Almachtige Schepper’,schrijft Rees die eerder verschillende tv-documentaires en boeken maakte over hetDerde Rijk, Hitler en Auschwitz. ‘Door mete verdedigen tegen de jood, vecht ik voorhet werk van de Heer’, schreef hij in Me inKa m p f. Toch was Hitlers antisemitismeuiteindelijk niet christelijk religieus, maarraciaal, legt Rees uit als hij in het begin deherkomst van Hitlers jodenhaat behan-delt. Volgens Hitler waren joden een min-derwaardig en kwaadaardig ras waarvoorgeen plaats kon zijn in Duitsland.

L ebensraumNaast antisemitisme was het streven naarmeer Lebe nsraum voor ‘r a s z u ive re’ D u it -sers de tweede pijler van het nationaal-so-cialisme, zo laat Rees vervolgens lezen. Alin 1924, negen jaar voor de nazi’s aan demacht kwamen in Duitsland, maakte Hit-ler in Mein Kampf duidelijk dat het overbe-volkte Duitsland ruimte nodig had en datdie lag in Oost-Europa en de Sovjet-Unie.De twee pijlers stonden niet op zichzelf, zogaat Rees verder: de Holocaust is onlos-makelijk verbonden met de ‘u it ro e i i ng s -oorlog’ die nazi-Duitsland voerde in Oost-Europa. Niet toevallig begon het vermoor-den van zes miljoen joden en honderddui-zenden Sinti en Roma in 1941, toen denazitop bezig was met een ‘Algemeen Planvoor het Oosten’. Hierin zouden de Slavi-sche Untermenschen in de veroverde ge-bieden in Oost-Europa plaats moeten ma-ken voor ‘a r i s c h e’ Übe rme nsche n. ‘D itplan, dat de nazi’s niet konden uitvoerendoordat ze werden verslagen, zou hebbengeresulteerd in de dood van nog eens tien-tallen miljoenen mensen’, schrijft Rees inzijn nawoord.

Maar hoewel de Holocaust ‘werd gebo-ren tijdens de uitroeiingsoorlog tegen deS ov jet-Unie’, heeft er nooit een blauw-druk voor bestaan. Hitler heeft er zelfsgeen direct bevel voor gegeven, schrijftRees. Hij liet zich altijd slechts in vage, al-gemene bewoordingen uit over de ‘ve r -w ijdering’ van de joden. Hoe dit preciesmoest gebeuren, liet hij over aan anderenazileiders, zoals de Reichsführer SS He i n -rich Himmler, en aan de nazi-bestuurdersvan de bezette gebieden. ‘De interactietussen visionair leiderschap van bovenafen initiatieven van onderop was karakte-ristiek voor de wijze waarop de Holocaust

Ho l o c a u s twe rd

geboren inde oorlogtegen de

Sov jetunie

Laurence�Rees:�The�Holocaust.�A�New�History.�Viking,509�blz.�€ 29,9�9*#5

Gelardeerd�met�vele�getuigenissen�van�ex-SS’ers,�Kapo’sen�overlevenden�uit�de�Duitse�concentratiekampen�enjoodse�getto’s�vertelt�Rees�de�geschiedenis�als�geleide-lijke�ontwikkeling�die�werd�voortgedreven�door�steedsradicalere�initiatieven�van�onderop.

Dr.�Robert�Ritter(r.)�probeert�dera�s�zu�i�ve�r�h�e�i�dvan�een�Sinti-v�ro�u�w�(l.)�vast

te�stellenzich ontwikkelde’, aldus Rees. Zelfs op deberuchte Wannsee-conferentie in Berlijn,waar op 20 januari 1942 het hoofd van hetRe ichssiche rhe itshauptamt Reinhard Hey-drich met nazi-subtoppers in een villa aande Wannsee de jodenvervolging in Europadoornam, werd geen besluit genomenover de wijze waarop joden uit Europamoesten worden ‘ver wijderd’. De nazitopspeelde toen nog met de gedachte dat deEuropese joden pas na het verslaan van deSovjet-Unie naar de oostelijke randgebie-den van het Derde Rijk zouden wordengedeporteerd om zich daar in kampendood te werken.

Me e d o ge n l o o sMaar door het voor Duitsland desastreuzeverloop van de oorlog in 1942 kon dit nietworden uitgevoerd. Onder druk van eensteeds razender wordende Hitler die al in1939 de joden had beloofd dat ze zoudenworden weggevaagd als Duitsland op-nieuw in een wereldoorlog betrokkenwerd, werd de Holocaust à l’ i m p rov i s teve r s n e ld .In hoog tempo werden tijdelijke vernieti-gingskampen als Sobibor en Treblinkaopgezet en in 1943, toen duidelijk was datDuitsland de oorlog ging verliezen, kreeghet al sinds 1940 bestaande werkkampAuschwitz vier grote gaskamers met cre-matoria, waar het moorden uiterst effi-ciënt was georganiseerd.

‘Een nieuwe geschiedenis’ is de ondertitelvan The Holocaust. Maar zijn beschrijvingvan de jodenvervolging als een ontwikke-ling die werd voortgedreven door steedsradicalere initiatieven van onderop is nietnieuw, geeft Rees toe in zijn nawoord.Hierin ging bijvoorbeeld zijn landgenootNikolaus Wachsmann hem voor in zijnmonumentale KL. Een geschiedenis van dena ziconce ntratiekampe n (B oeken,29.05. 2 0 1 5 ) .Nieuw zijn wel de vele ooggetuigenver-slagen die in The Holocaust op elegantewijze zijn verweven met algemene histo-rische beschouwingen. Als BBC-docu-mentairemaker heeft Rees de afgelopen25 jaar tientallen ex-SS’ers, Kapo’s, Son-d e r ko m m a n d o’s en overlevenden van dekampen en joodse getto’s opgezocht enuitgehoord. Hun getuigenissen makenThe Holocaust tot ijzingwekkende o ra lhistory .Zo laat hij Petras Zelionka, die als lid vaneen Litouwse paramilitaire eenheid wasbetrokken bij de moord op joden, zeggendat hij dit deed omdat hij ‘geloofde dat jo-den Litouwers hadden gemarteld tijdensde bezetting van de Sovjet-Unie van zijnl a n d .’ En de joodse Pool Kalman Taigman,die als Sonde rkommando in Treblinka dekleedruimtes moest opruimen en reini-gen, vertelt hoe de baby’s die vrouwendaar vlak voor hun dood hadden ver-stopt, levend in het vuur van het crema-toriumovens werden gegooid. ‘„Hoe ikme voelde?”, zegt Kalman. „Ik voeldeniets... Ik was een automaat geworden.Geen gedachten. Ik maakte me alleen zor-gen of ik geslagen zou worden en soms ofik een volle maag zou hebben en dat washet. Ik dacht niet en ik voelde niet. Ik zagde hel als die bestaat.”’

FOTO

�UIT�BESPROKEN�BOEK