Faculteit Letteren & Wijsbegeerte

Yolande Vanhelmont

Adriaen Van Steynemolen (1536-1576)

Een Mechelse (kunst)handelaar in Spanjes Gouden Eeuw.

Promotor: Prof. dr. Maximiliaan P. J. Martens

Vakgroep Kunst- Muziek en Theaterwetenschappen

Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van

Master in de Kunstwetenschappen

Academiejaar 2015-2016

II

VOORWOORD

Zoveel tijd en moeite steken in een persoon die bijna 500 jaar dood is, geen grote

kunstenaar of mecenas was en die niemand kent? En toch, wat het resultaat ook is van deze

lange zoektocht met telkens nieuwe uitdagingen, het was een enorm verrijkende ervaring.

Daarom hou ik eraan een aantal personen te bedanken die deze complexe onderneming

mogelijk gemaakt hebben.

Vooreerst professor Martens die mij de kans gegeven heeft een verrassend boeiend

onderwerp te behandelen dat aansluit bij mijn belangstelling voor Spanje en de oude kunst.

Ook wil ik professor René Vermeir bedanken die als grote kenner van het Spanje van de

Vroegmoderne Tijd me handige tips en achtergrond aanreikte en professor George Martyn die

me van een aantal rechtshistorische valkuilen behoed heeft.

Mijn dank ook aan het personeel van de Boekentoren dat voor mij bergen boeken uit

de reserve gesleurd heeft. Mijn erkentenis gaat ook naar het personeel van de Spaanse

archieven in Valladolid en Madrid voor hun efficiënte behulpzaamheid.

Tot slot een woordje van dank voor mijn omgeving, voor hun kritische zin bij het

nalezen en bediscussiëren van mijn pennenvrucht en ook voor hun geduld en de ruimte die ik

kreeg om zolang alleen in het verleden te vertoeven.

III

INHOUDSTAFEL

HOOFDSTUK I : INLEIDENDE BESCHOUWINGEN ……………………………….……. 1

1.1. Ons onderzoek………………………………………………………………………. 1

1.2. De archieven en de bronnen ………………………………………………….…….. 3

1.2.1. Het Archivo Histórico Provincial de Valladolid (AHPV)……………………… 3

1.2.1.1. Testamenten en inventarissen post mortem ………………...…………….. 4

1.2.1.2. Schuldbrieven (obligaciones) en volmachten (poderes) …………………. 5

1.2.1.3. Afrekeningen van compagnieën en contracten ……………………........... 6

1.2.2. Andere Spaanse archieven …………………………………………………….. 7

1.2.2.1. Het Archivo Histórico Provincial de Madrid (AHPM) ……………………. 7

1.2.2.2. Het Archivo de la Real Chancillería de Valladolid (ARCV) ……………… 7

1.2.3. De Belgische archieven …………………………………………………………. 8

1.3. De casus …………………………………………………………………………….. 8

1.4. Enkele voorafgaandelijke verduidelijkingen ………………………………………... 9

1.4.1. Vlaams ? Spanje ? …………………………………………………………….. 9

1.4.2. Transcriptie en hulpbronnen……………………………………………………... 10

1.4.3. De behandeling van de inventarissen.................................................................. 11

HOOFDSTUK II : MECHELEN ……………………………………………………………… 15

2.1. Adriaen Godevaertszoon Van Steynemolen ……………………………………….. 15

2.2. Goudsmeden in de prinselijke stad, 1472-1530 ………………………………..…. 16

2.3. De generatie van 1560 …………………………………………………………......... 21

2.3.1. De familiale traditie ………………………………………………………………. 21

2.3.2. De nieuwe economie : de vérhandel op Spanje ………………………………….. 23

HOOFDSTUK III: VALLADOLID (CA 1560-1568) ………………………………………… 27

3.1. De eerste fase (ca 1560 ? – 1563) …………………………………………………… 27

3.1.1. Pauwels Eerstekers/Pablo Estequeres ..……………………………….………… 27

3.1.2. De handel en connecties in Valladolid …………………...…………................... 29

3.1.2.1. Jonker Jan Boubert alias Pergamont…………………….………….............. 29

3.1.2.2. De pellejeros van Valladolid……………………………………………….. 32

3.1.3. De inventaris van de tienda van Pablo Estequeres …………………................... 34

3.1.4. Een voorzichtige handelaar? …………………………….……………………… 35

3.2. De tweede fase (1563-1568) ………………………………………………………… 36

3.2.1. De handelscompagnie…… ………………………………………………….…… 36

3.2.1.1. Een grootscheepse onderneming? ……………………................................ 36

3.2.1.2. Hendrik Pieters (1537-1572) ………………………….…………………… 38

3.2.1.3. Jasper Suls (1532- ca 1576) …………………………….………………...... 39

3.2.2. Het bruuske einde ……………………………………………………………….. 41

3.2.3. Een familie in woelige tijden (1566-1568) ...…………………………………… 42

IV

HOOFDSTUK IV: MADRID (1569-1576) ………………..………………………………… 47

4.1. De nieuwe hoofdstad………………………………..…………………………………… 47

4.1.1. Vlamingen in Madrid ………………………………………………………….... 47

4.1.2. De (kunst)handel ……………………………………………………………….. 48

4.2. Van Steynemolen in Madrid …………………………………………………….……… 49

4.2.1. De afhandeling van de compagnie met Hendrik Pieters …………………........... 49

4.2.2. Ysabel de Paredes ……………………………………………............................. 52

4.2.2.1. Manuel (Emmanuel) de Paredes: de ideale schoonvader? .……………...... 53

4.2.2.2. Eindelijk een opklaring…………………………………………………….... 57

4.3. Het testament …………………………………………………………………………… 59

HOOFDSTUK V : DE INVENTARISSEN VAN 1576 EN 1579…….……………………….. 63

5.1. De inventaris van 1576 …………………………………………………………………. 63

5.1.1. De edelstenen …………..……………………………………………………….. 64

5.1.2. De kunstwerken………………………………………………………................. 65

5.1.2.1. De materiële informatie …………………………………………………… 65

5.1.2.2. De iconografie : religieus versus profaan …………………………............... 67

5.1.2.3. De prijs van de kunstwerken …………………….…………………………. 70

5.1.2.3. (1) De schilderijen ……….……………………………………....... 72

5.1.2.3. (2) De beeldhouwwerken ………………………………………… 74

5.1.2.3. (3) De prenten ……………………………………………………… 75

5.1.3. De materialen voor de kunstambachten …………………………………….….. 76

5.1.4. Het algemeen overzicht van de winkel van 1576 ………………………………. 77

5.2. De inventaris van 1579 ………...………………………………………………………… 79

5.2.1. De context ………………………………………………………………………. 79

5.2.2. Een zoveelste omslag? ……………………..…………………………………… 80

5.2.2.1. Textiel ……………………………………………………………….…….. 81

5.2.2.2. Kunst ……………………………………………………………………….. 82

5.2.3. Hulp in barre tijden ……………………………………………………………... 83

5.2.4. De balans van de winkel ………………………………………………………... 85

5.3. Klanten en netwerken…………………………………………………………………….. 85

5.3.1. De rekening van Valladolid in de documenten van 1579 ……………….…….. 86

5.3.2. De financiën in Madrid …………………………………………………………. 87

5.3.2.1. De winkel in 1576 en in 1579 ………………………………………………. 87

5.3.2.2. De handel in edelstenen …………………………………………………….. 89

5.3.2.3. De erfenis van het verleden ………………………………………………… 90

5.4. Het business model ……………………………………………..……………………….. 91

BESLUIT …………..……………………………………………………………………..……….93

EPILOOG …………………………………………………………………………..…………….. 95

BIBLIOGRAFIE …………………………………………………………………………………. 97

BIJLAGEN ………………………………………………………………………………………. 111

40 077 woorden

V

LIJST VAN AFKORTINGEN

AHPM : Archivo Histórico Provincial de Madrid

AHPV: Archivo Histórico Provincial de Valladolid

ARB : Algemeen Rijksarchief Brussel

ARCV : Archivo de la Real Chancillería de Valladolid

Cert. : Certificatieboek

HGGB : Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis van

Brugge

HKKOLKM : Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde

Letteren en Kunst van Mechelen.

n.s. : nieuwe stijl voor Nederlandse bronnen waar de datum van de

document vóór Pasen valt (tot 1575)1

SAA: Stadsarchief Antwerpen

SAB : Stadsarchief Brugge

SAM : Stadarchief Mechelen

Sch.: Schepenregister

s.d.: sine dato

z.f.: zonder foliëring

Spaanse munten2

dc./dcs. : Ducado (dukaat), 1 dc = 11 rs. of 375 mrs.

mrs. : Maravedis, de maravedí is de rekenmunt waarin alle munten

omgezet worden.

rs. : realen, 1 reaal = 34 mrs.

1. http://familiegeschiedenis.be/hulpwetenschappen/chronologie Laatst geraadpleegd op 30

juli 2016.

2 Raymond Fagel, “De koopmansboeken van Juan-Bautista de Holanda, een Nederlands

koopman in Medina del Campo 1565-1566,” Archief- en Bibliotheekwezen in België. 68 (1997): 225-

311, 241.

VI

LIJST VAN AFBEELDINGEN

Afb. 1. Kaart van het Iberisch schiereiland in het midden van de zestiende eeuw met centraal

de Corona de Castilla. Bron: http://churrasconmerinas.blogspot.be/2013/01/historia-de-

espana-la-decadencia-de.html ……………………………………………………………… 10

Afb. 2. Zeger Van Steynemolen, Schenkkan, 1489, 15,2 cm, porfier gevat in verguld zilver,

Londen, Victoria and Albertmuseum. Bron: :

http://collections.vam.ac.uk/item/O111550/ewer-van-steynemoelen-seger ……………….. 18

Afb. 3. Godevaert Van Steynemolen, Miskelk, 1527-28, 19,3 cm, gedreven en verguld zilver,

Onze-Lieve-Vrouw-Hemelvaartkerk Sint-Truiden (deelgemeente). Bron:

http://balat.kikirpa.be/object/29819 ………………………………………………………… 19

Afb. 4. Georg Braun en Frans Hogenberg, “Plattegrond van de stad Mechelen,” in Civitates

Orbis Terrarum, dl. 1 (Keulen, 1572). In het geel de Katelijnestraat gericht op Antwerpen en

het minderbroederspand. Bron: http://mechelen.mapt.be/wiki/Familie_Hogenberg. ………..24

Afb. 5. Eigenhandig geschreven slotparagraaf met dubbele handtekening van Adriaen de

Malinis alias Stienemuelen. Bron: AHPV, Medina del Campo, notaris Luis Pérez, 7367, 161

r., 2-5-1575. …………………………………………………………………………………..51

Afb. 6. Kaart van de omgeving van het koninklijk paleis met de calle de Santiago en de calle

Mayor, bewerkt uit Plan van Madrid van Pedro de Teixeira, Jan en Jacob Van Veerle,

Antwerpen, 1656. Bron: https://alfonsopinel.files.wordpress.com/2013/07/plano-texeira-

1656.jpg. ……………………………………………………………………………………. 58

Afb. 7. Handtekening van Hendrik Verhulst alias Enrique Berul/Warul(t). Bron: APHM T

939, Inventario de Adrián de Malinas, 10/07/1576, f°. 553 r.- 591 v, 553 r. ………………..63

VII

LIJST VAN TABELLEN

Tabel 1: Inventaris Van Steynemolen: materiële informatie : de schilderijen: de drager…… 64

Tabel 2: Inventaris Van Steynemolen: materiële informatie: de Beeldhouwwerken: het

materiaal. ……………………………………………………………………………………. 65

Tabel 3: Inventaris Van Steynemolen :alle kunstwerken, afmetingen, staat, appreciatie…….66

Tabel 4: Inventaris Van Steynemolen: de schilderijen: iconografie…………………………

66

Tabel 5: Inventaris Van Steynemolen: beeldhouwwerken, iconografie………………………67

LIJST VAN GRAFIEKEN

Grafiek 1: Inventaris Van Steynemolen: taxatie van de schilderijen in realen………………71

Grafiek 2: De winkel van Van Steynemolen (1576) per categorie in maravedis……………..76

Grafiek 3: De winkel van Ysabel de Paredes (1579) per categorie in maravedis……………80

1

HOOFDSTUK I : INLEIDENDE BESCHOUWINGEN __________________________________________________________________________________

Deze masterscriptie is het resultaat van een lang traject dat we willen verduidelijken vooraleer

aan ons verhaal te beginnen.

1.1. Ons onderzoek

De titel van onze scriptie bevat twee onderdelen die we even kort toelichten.

De kunsthandel Vlaanderen- Spanje in de 16de eeuw? 3

De kunsthandel tussen de Nederlanden en het noorden van Spanje heeft een lange

geschiedenis. De verspreiding van Vlaamse kunst langs de bedevaartroute van Compostella

begon al in de middeleeuwen. Vanaf de vijftiende eeuw ontwikkelde de export zich op grote

schaal als correlaat van de wolhandel: de retourvracht van de Castiliaanse wol omvatte naast

afgewerkte producten ook kunstvoorwerpen. 4 In de 16

de eeuw werd het stijgende aanbod

gevoed door een toenemende vraag : het voorbeeld van de monarchie en de hoge adel waar

het bezit van Vlaamse kunst een prestigezaak was, werd dankzij de economische bloei van

Spanjes Gouden Eeuw door bredere lagen gevolgd. 5

Uiteraard gaat het niet om dezelfde kunst: adel en hof bestelden dure werken bij grote

meesters in de Nederlanden of bij Vlaamse schilders in Spanje, al dan niet door toedoen van

tussenpersonen.6 De andere bevolkingslagen kochten goedkopere kunst, maar deze valt buiten

de relatie opdrachtgever-kunstenaar. Ze werd voor de markt geproduceerd volgens

gestandaardiseerde procedés die de prijs drukten en valt eerder onder de noemer

serieproductie, om de term (proto)industriële productie niet te gebruiken. 7 Antwerpen en

3 Voor de termen zie 1.4. 1.

4 Francisco Fernández Pardo, red., Las tablas flamencas en la ruta jacobea. (San Sebastian,

1999), 161-190. 5 Miguel Falomir, “Artists’ responses to the emergence of markets for paintings in Spain, c

1600,” in Mapping markets for paintings in Europe, 1450-1750, red. Neil De Marchi en Hans Van Miegroet. (Turnhout, 2006), 135-161,135-8. Bartolomé Bennassar, La España del Siglo de Oro

(Barcelona, 2001), 8-16.

6 Voorbeelden voor de regering van Isabella van Castilië, bij Mari-Tere Alvárez, “Artistic

Enterprise and Spanish Patronage. The Art Market during the Reign of Isabel of Castile (1474-1504),” in Art Markets in Europe. 1400-1800, red. Michael North and David Ormrod. (Aldershot, 1998), 45-

60, 49-52. 7 John Michael Montias, “Le marché de l'art aux Pays-Bas, XVe et XVIe siècles, ” Annales.

Économies, Sociétés, Civilisations, 48, nr. 6 (1993): 1541-1563, 1549-1551. Filip Vermeylen,

“Marketing Paintings in Sixteenth-century Antwerp: Demand for Art and the Role of the Panden,” in

International Trade in the Low Countries (14th – 16th centuries). Merchants, Organization and

2

Mechelen waren in de Nederlanden de grote leveranciers van deze kunstambachtelijke werken

die zowel goedkopere schilderijen als beeldhouwwerken allerhande omvatten.8 Het succes

van de Vlaamse kunst wordt bevestigd door de cijfers: in de periode 1543-45 was een derde

van de export van schilderijen via Antwerpen voor het Iberisch schiereiland bestemd.9

Aangetrokken tot het onderwerp, de Vlaamse kunst in Spanje, onderzochten we voor

onze bachelorproef een aantal pistes. Het eerste opzet van ons onderzoek was het aanbod van

Vlaamse kunst in het Noorden van Spanje te bestuderen, meer bepaald in Medina del Campo

waar belangrijke tweejaarlijkse jaarmarkten plaatsvonden en waar Vlaamse kunst verhandeld

werd 10

en in Valladolid, tot 1561 de hoofdstad van het wereldrijk. De literatuur vermeldt

verscheidene winkelinventarissen uit de notariële bronnen van het Archivo Histórico

Provincial van Valladolid die (goedkope) kunst aanbieden. 11

Met een beetje geluk hadden we

hier een spoor.

Adriaen Van Steynemolen?

Via literatuuronderzoek en een webbron werd onze nieuwsgierigheid geprikkeld en

kwamen we op het idee van een tweede onderzoeksonderwerp. In zijn groot overzicht van de

kunsthandel Vlaanderen-Spanje van 1985 vermeldt Jan-Karel Steppe een Mechelse handelaar,

Adrián de Malinas/Adriaen Van Steynmolen die volgens de inventaris van zijn winkel in

Madrid kunst verkoopt. 12

In een artikel van 1889 over de openbare veiling georganiseerd

door Filips II in 1562 koopt een Adrián de Malinas de jas die Karel V droeg op zijn kroning

Infrastructure, red. Peter Stabel et al. (Leuven en Apeldoorn, 2000) 193-212, 193, 199. Belangrijke kritiek i.v.m. het gebruik van deze termen in Maximiliaan P.J. Martens, seriewerk wil niet zeggen dat

identieke producten werden afgeleverd, de ateliers waren kleinschalig, de procédés niet industrieel,“La

production de masse d’œuvres d’art: un concept erroné. Le cas de la peinture anversoise durant la première moitié du XVIe siècle,” in L'art multiplié : production de masse, en série, pour le marché

dans les arts entre Moyen Age et Renaissance. Études lausannoises d'histoire de l'art. 11, red. Michele

Tomasi (Rome, 2011): 105-114.

8 Neil De Marchi en Hans J. Van Miegroet, “The Antwerp-Mechelen Production and Export

Complex,” in In His Milieu. Essays on Netherlandish Art in Memory of John Michael Montias, red.

Amy Golahny et al. (Amsterdam, 2006), 133-147,133-5. 9 Vermeylen, “Panden”, 195.

10

Mari-Tere Elvárez, “Artistic Enterprise,” 52-54. 11

Maria Antonia Fernández del Hoyo, “Sobre el comercio de obras de arte en Castilla en el

siglo XVI,” Boletín del Seminario de Estudios de Arte y Arqueología, 61 (1995): 363-368, 365-366. 12

Jan Karel Steppe, “Spaans mecenaat en Vlaamse kunst in de zestiende eeuw,” in Luister van

Spanje en de Belgische steden (1500-1700), vol. I, red. Jean-Marie Duvosquel. (Brussel, 1985), 247-

282, 275.

3

in Bologna. 13

We vonden ook nog een Adrián de Malinas terug in een webbron over de

winkel van een andere Mechelaar, Pablo Estequeres, in Valladolid. 14

Onze nieuwsgierigheid

bereikte haar toppunt toen bleek dat de Van Steynemolens een Mechelse familie waren die

sinds de 14de

eeuw zilversmeden, schilders maar ook een procureur van de Grote Raad en een

humanist voortgebracht had.15

Het probleem was wel dat die familie zo uitgebreid was dat ze

in alle klassen van de bevolking vertegenwoordigd was.

Vandaar dat we een tweede mogelijke piste zagen: de casus Adriaen van Steynemolen.

De eerste vraag die we moesten oplossen was zijn plaats in de familie, zoon van een procureur

van de Grote Raad? Van een schilder? Van een goudsmid? Of van een mindere tak van de

familie? Ten tweede wilden we weten welke kunst hij in zijn winkel verkocht en via welke

(Mechelse?) netwerken zijn handel verliep. Ten derde of er contacten waren met het hof in

Valladolid en erna in Madrid en of we te doen hadden met een handelaar van topniveau.

Hoe dan ook moesten voor de masterproef beide pistes afgetoetst worden in de

archieven ter plaatse.

1.2. De archieven en de bronnen

1.2.1. Het Archivo Histórico Provincial de Valladolid (AHPV)

Het notarieel archief van het Archivo Histórico Provincial van Valladolid (verder

AHPV) is bijzonder rijk. Het telt meer dan 20 000 bundels (van 1460 tot 1800) en beslaat de

hele provincie Castilië-León. De inventarissen ter plaatse zijn enerzijds chronologisch (geven

aan welke notaris wanneer actief was), anderzijds geografisch (welke notaris had welke stad-

gemeente van de provincie als ambtsterrein). Er zijn geen thematische inventarissen, noch

klappers met persoons-, plaats- of zaaknamen, wat elk specifiek onderzoek zeer tijdrovend

maakt.

13

Rudolf Beer, “Über Krönungsinsignien und Staatsgewänder Maximiliaan I und Karl V. und

ihr Schicksal in Spanien,” Jahrbuch des Historischen Sammlungen der Allerhöchsten Kaiserhauses, 9

(1889): 446-464, 461. 14

“Artículos de pintura importados de Flandes”, op de site van professor Anastasio Rojo Veja,

http://anastasiorojovega.com/index.php?option=com_content&view=article&id=62:articulos-de-

pintura -importados-de-flandes-1563&catid=6:siglo-de-oro&Itemid=9 15

Georges Van Doorslaer, La corporation et les ouvrages des orfèvres malinois (Antwerpen,

1935), Adolf Monballieu, “Nieuwe archivalische gegevens over Jan Van Steynemolen (1518-1589),

een tekenaar van formaat,” Koninklijk Museum van Schone Kunsten Antwerpen. (1978): 25-40.

4

In de loop van ons literatuuronderzoek ontdekten we de gids van Anastasio Rojo Vega.16

Deze ordent meer dan 2 000 protocollen uit de periode 1530-1594 die overwegend betrekking

hebben op handelaars in Medina del Campo, op basis van de waren (Mercaderías) en de

verbintenissen tussen handelaars (Obligaciones). Indices op plaatsnamen, personen en

handelswaren vullen de gids aan. De gids bevat slechts één verwijzing naar Adrián de

Malinas. 17

Gezien de beperkte tijd waarover we toen beschikten,18

hebben we dus de focus

verbreed tot de tijdspanne 1533-1594 en onze eerste piste aangehouden. Vonden we niet

genoeg gegevens over de Mechelse handelaar, dan kon misschien een algemeen beeld

gegeven worden van wat in Medina del Campo aanboden werd. We maakten dus op voorhand

een selectie van bronnen die we konden in verband brengen met Vlaamse handelaars en met

de handel in pinturas, tapicerías, of algemener, mercaderías de Flandes.

Deze aanpak bracht een relatief groot aantal heterogene bronnen op die we even

overlopen.

1.2.1.1. Testamenten en inventarissen post mortem

De inventaris is een klassieke bron in de socio-economische geschiedenis voor het bepalen

van bezitsstructuren, consumptiepatronen, verspreiding van luxegoederen. 19

Naast de

persoonlijke (roerende en onroerende) bezittingen, bevatten inventarissen van handelaars het

overzicht hun handelswaren en dus van wat op het specifieke ogenblijk van hun overlijden op

de markt via winkels aangeboden wordt.

De winkels waarvan sprake worden omschreven als tiendas de mercerías. Meerseniers

waren in de Nieuwe Tijd detailhandelaars die een heel gamma artikelen van diverse aard en

waarde verkochten : van paternosters tot spiegels,20

maar ook alle imaginerelyke mercherie,

quinquallerye, goud en silverwerken. 21

Deze Vlaamse omschrijvingen zijn perfect toepasbaar

16

Anastasio Rojo Veja, Guía de mercaderes y mercancías en la ferias de Medina del Campo.

Siglo XVI. (Medina del Campo, 2004). 17

Guía, 197, 1575, Memoria de deudas que están para cobrar de Adrián de Malinas y Enrique Pierres. (Overzicht van te innen schulden door Adrián de Malinas en Enrique Pierres).

18 Van 22 tot 27 juni 2014. Het archief was open van 8u30 tot 13u30 en twee dagen van 16u30

tot 19u.

19

Anton Schuurmans, “Probate Inventories: research issues, problems and results,” in Probate Inventories, red. Ad Van der Woude en Anton Schuurmans. (Utrecht, 1980), 19-32, 22-30.

20

Ook huiden, lijnwaad lakens, tafelkleden, bellen, gordels, naalden, e.d., citaat uit Bril, De

“Handel tussen de Nederlanden en het Iberisch Schiereiland (midden XVIde eeuw). Een kwantitatieve peiling,” (lic. diss., Rijksuniversiteit Gent, 1961-2), 49.

21

Middelnederlands woordenboek on line,

http://www.wnt.inl.nl/iWDB/search?actie=article_content&wdb=MNW&id=29318

5

op de 11 testamenten en inventarissen van winkels die we op basis van de Guía opspoorden in

Valladolid. Allen zijn gekenmerkt door een ongelooflijke moeilijke vatbare variëteit aan

producten. Zoals Jeanin het stelde, zijn het winkels où l’on vend de tout.22

Goud en

zilverwerk komt minder voor, maar allen hebben kunst in hun aanbod, schilderijen,

beeldhouwwerk, soms prenten. Van gespecialiseerde kunsthandel is hier geen sprake. De vage

formuleringen van de bronnen lieten ook niet toe verder te gaan dan algemeenheden. Het leek

ons een smalle basis om ons onderwerp op het aanbod alleen te richten. Daarom zochten we

ook andere bronnen die over de handelaars gegevens aanbrachten.

1.2.1.2. Schuldbrieven (obligaciones) en volmachten (poderes).

Deze categorie bronnen informeert over de relaties tussen handelaars en hun klanten.

(handelaars of particulieren) en situeren ze in een breder sociaal kader. Volmachten sluiten

vaak aan bij commerciële transacties of oprichting van compagnieën. Ze zijn soms ook een

verlengde van een schuldbrief.

Zo vonden we negen schuldbrieven en volmachten van Vlaamse handelaars waarvan vier

relevante documenten betreffende de Mechelse handelaars: de schuldbrief van Juan de

Pergamonte (Breda) aan Pablo Estequeres. De Mechelse handelaar leent herhaaldelijk in

Valladolid belangrijke sommen aan de armlastige jonker uit de kring van de hofhouding van

de Nassau’s.23

Andere bronnen linken de activiteit van de Mechelaars aan het netwerk van

huidenhandelaars van Valladolid: de schuldbrief van de huidenhandelaar Fernando Pérez aan

Pablo Estequeres 24

, en.de algehele volmacht van dezelfde Estequeres aan de huidenhandelaar

Pedro Gutiérrez. 25

Na de dood van Pablo Estequeres worden zijn belangen verder behartigd

door zijn neef, Luis de Sumays en zijn executeur testamentair, Adriaan van Steynemolen

zoals blijkt uit de volmacht van de Malinas en Luis de Sumays. 26

We vonden ook de

22 Volgens hem overstijgen veel merceniers het lokale kader met hun handel in enorm

gediversifieerde producten. Dergelijke winkel runnen confronteert met problemen zoals krediet en

associatieverbanden die niet veel verschillen van die van de grote zakenhuizen, Pierre Jeannin, Les

marchands au XVIe siècle (Parijs, 1957), 42-44.

23 AHPV, notaris Antonio Cigales, 58, f° 232- 233 v, Obligación para Pablo Estequeres, 23-

02-1562.

24

Ibid., f° 246 r- v, Obligación de Hernán López, 24-5-1562.

25 Ibid., f° 45 v, Poder de Pablo Estequeres, 25-5-1562.

26

Ibid., f° 193 r-v, 10/02/1563. We zochten zonder resultaat in de voorgaande en volgende

bundels van notaris de Cigales naar informatie over Van Steynemolen.

6

volmacht van de moeder van de vennoot van Van Steynemolen om de liquidatie van hun

compagnie te regelen. 27

1.2.1.3. Afrekeningen van compagnieën en contracten.

Deze categorie was de meest gestoffeerde maar moeilijk te bewerken. De ellenlange

rekeningen betroffen meestal textiel of verwezen naar niet bepaalde waren.28

Onder de zeven

documenten bevond zich de afrekening van de compagnie van Hendrik Pieters en Adriaen van

Steynemolen in Valladolid.

De categorie contracten bevat acht documenten waarvan zes oprichtingscontracten van

compagnieën. Het zijn allemaal Spaanse handelaars die mercadurías de Flandes importeren,

soms in combinatie met waren uit Frankrijk en Portugal. De term wordt niet altijd bepaald,

soms gaat het over juwelen, kerksieraden (ornamentos de iglesia), lienzos (in twee

betekenissen: linnen en doeken, d.w.z., schilderijen), pinturas.29

Een aantal van die

handelaars behoren tot de grote dynastieën van Medina del Campo. 30

Hoe met deze bronnen tot een coherent geheel komen, was ons niet duidelijk. De

bronnen in verband met Van Steynemolen leken wel de moeite waard om andere archieven

aan te boren.

27

AHPV, notaris Luis Pérez, Medina del Campo, 7367, Poder de Maria Van der Haer, f° 158r-161 r.

28 De afrekening van Margarita Mahieu en Jan Fierens, AHPV, notaris Francisco Gomez,

Medina del Campo, 7883, 8-2-1584, f° 26 r – 58 v, beslaat 64 folios, maar levert geen concrete

informatie over de handelswaren. Spijtig, want de echtgenoot van Magarita, Melchior de Bies (+ 1582) voert massal kunst in en zijn rekeningen zijn opgenomen in voornoemde afrekening. (zie p. 73) 29

Constanza Rosa (weduwe van Pedro de Acuña, handelaar in kazuifels en juwelier) en Pedro de

Soria (juwelenhandelaar uit Medina) richten in 1568 een compagnie op om ornamentos de yglesia y mercaderias e joeryas (sierraden) de Flandes e otras cosas in te voeren. AHPV, notaris Diego de

Espinosa, 6706, 580 r – 582 r, 27-3-1568. 30

AHPV, notaris Domingo Santa Maria, Valladolid, 83, f° 341r-344v, 6-02-1533 Compagnie opgericht door Alonso de Portillo, Alvaro de Benavente en Juan de Ortega Calderón, 6/02/1533.

Alonso de Portillo was lid van een aanzienlijke handelaarsfamilie. De liquidatie van de compagnie van

de Portillos brengt in 1538 de fabelachtige som van meer dan 33 miljoen mrs. op; Fallah Hassan

Abed, “Las compañías o asociaciones de mercaderes, ” in Historia de Medina del Campo y su tierra, II, Auge de la Ferias. Decadencia de Medina, red. Eufemio Lorenzo Sanz (Valladolid, 1986) 191-220,

198. Alvaro de Benavente vertoeft vaak aan het hof van Karel V. Hij koopt een kapel in de

parochiekerk van Medina de Rioseco die hij als familiale begraafplaats laat inrichten. José Miguel Morales Folguera, “Modelos iconográficos formales de la capilla de los Benavente de la iglesia de

Santa María de Medina de Rioseco, Valladolid,” in El arte foráneo en España: presencia e influencia,

red. Miguel Cabañas Bravo (Madrid, 2005), 319-330.

7

1.2.2. Andere Spaanse archieven.

1.2.2.1. Het Archivo Histórico Provincial de Madrid (AHPM)

We vonden de referentie van de inventaris post morten (met schatting) van Van

Steynemolen in het Archivo Historico de Protocolos de Madrid (AHPM). 31

Deze bevat een

schat aan inlichtingen over zijn winkel in Madrid en vooral de naam van zijn vrouw, Isabel de

Paredes, die de toegang zou zijn tot verdere informatie. Zoals we meermaals ondervonden,

functioneert de dienstverlening van de Spaanse archieven prima en stuurde de archivaris ons

een kopie van de gevraagde documenten.

Naast de inventaris en taxatie van 1576 bezit hetzelfde archief de inventaris en taxatie van de

winkel van 1579 aangevraagd door zijn weduwe met het oog op een verdeling van de

goederen tussen haar en haar zoon, Juan de Malinas. Deze documenten lichten ons ook in

over de (te innen en te betalen) schulden van 1576, zodat we zicht krijgen op de

handelsnetwerken van Van Steynemolen en op de gelaagdheid van zijn handel. 32

1.2.2.2. Het Archivo de la Real Chancillería de Valladolid (ARCV)

Een tweede belangrijk archief dat ons in toeliet gegevens over ons personage op te sporen is

dat van de Real Chancillería van Valladolid (ARCV), het hoogste Castiliaanse gerechtshof

van 1371 tot 1834. De catalogus is online raadpleegbaar. Hij bevat een samenvatting van de

vonnissen waarvan sommigen gedigitaliseerd zijn en gratis te downloaden. We vonden op de

site de referentie naar de procesbundel van 1583-5 die de saga van de (hertrouwde) weduwe

van Van Steynemolen tegen een armada schuldeisers documenteert na de dood van haar

tweede echtgenoot.33

Een duizendtal kopieën van juridische stukken en ook het testament van

Van Steynemolen, een sleuteldocument voor de identificatie van onze handelaar, werden ons

ook hier opgestuurd. Wat voor daarenboven ons interessant is, zijn de verschillende getuigen

31 AHPM, T.939, notaris Nicolás Caseja Gallardo, Inventario de los bienes de Adrián van

Steenemuelen,. 16/07/1576, f°. 553 r – 591 v, Tasación de los bienes de Adrián van Steenemuelen,.

09/08/1576. T. 939, f° 597 r. - 638 v. 32

AHPM, T 943, de bundel Testamentaría bevat de bewijsstukken (soms kopieën) voor de verdeling van de goederen van Adrián de Malinas. O.a. de huwelijksbelofte van 1573, een kopie van

de inventaris en taxatie van 1576 (noot 28), de begrafeniskosten, de inventaris en taxatie van de

goederen die Adrian de Malinas naliet, schulden en verdeling van zijn goederen van 13-3-1579 door notaris Juan de Campillo.

33

ARCV, Registro de ejecutorias, caja 1526, 67 (26-03-1585). http://pares.mcu.es , ARCV

Pleitos civiles (PC), notaris Pérez Alonso (F), 36/2.

8

die door de partijen opgeroepen worden en die een levendiger beeld geven van het de

personen die we bestuderen. Ook persoonlijke relaties komen tot uiting, een aspect dat in de

gestroomlijnde notariële bronnen niet aan bod komt.

Gezien de massa bronnen die stilaan verzameld hadden, helde onze voorkeur over

naar de casus Van Steynemolen. Onvermijdelijk moest een Mechels luik aan onze

opzoekingen gevoegd worden, vlug zou duidelijk worden dat dit niet volstond.

1.2.3. De Belgische archieven

Aan de hand van de beschikbare inventarissen, overzichten, klappers, indices die een

houvast bieden in de zoektocht naar individuen vonden we aanvullende gegevens.

Eerst trokken we naar het stadsarchief van Mechelen (SAM). Dankzij het testament

van Van Steynemolen konden we gericht zoeken naar gegevens over zijn familie, de notariële

bronnen en de schepenregisters waren daarin heel belangrijk. Over hemzelf, vonden we een

document gerelateerd aan zijn aanwezigheid in Valladolid. 34

Vermits alle handel naar Spanje uit Antwerpen vertrok, deden we ook het Felixarchief

(SAA) aan. In de Certifcatieboeken en de Rekwestboeken vonden we documenten over de

familie Van Steynemolen en de connecties van zijn schoonouders, de Brugse Spanjaard

Manuel de Paredes en zijn echtgenote Adriaene Casteleyns. 35

De handelaar die we bestuderen leefde pal in een van de meest dramatische

kantelmomenten van de geschiedenis van de Nederlanden met de Beeldenstorm (1566) als

vertrekpunt. In het Algemeen Rijksarchief in Brussel (ARB) vonden we in de archieven van

de Raad van Beroerten (de Rekenkamer en de meer gedetailleerde Acquits de Lille)

verrassende connecties over de organisatie van zijn handel en de lotgevallen van zijn familie.

1.3. De casus

Met de gegevens uit de Spaanse bronnen in combinatie met de Belgische en – niet te

vergeten – de bestaande literatuur, voelden we ons gewapend om de casus Adriaen Van

Steynemolen uit te werken.

34

SAM, Procuratoria 5, 1564-73, f° 21 r, 5-9-1565.

35

Bv. SAA Cert. 24 (1565) f° 237 r-v, 15-5-1565.

9

Drie inventarissen zullen een rol spelen in ons verhaal: die van de winkel van Pauwels

Eerstekers (Pablo Estequeres/Estequer, + Laredo 1563) in Valladolid, uiteraard die van

Adriaen van Steynemolen (Adrián de Malinas, 1536- 1576) in Madrid. De derde inventaris is

is die van 1579, zoals reeds gezegd aangevraagd door de weduwe van Van Steynemolen.

Voor 1576 en 1576 hebben we ook de taxatie, wat een grondiger vergelijking mogelijk maakt

maar ook inzicht geeft in de verschillende strategieën die de handelaars gebruikten in de

context waarin ze ageerden. We gebruiken de andere inventarissen en documenten uit

Valladolid die naar kunstwaren verwijzen als vergelijksmateriaal.

We zijn er ons echter terdege van bewust dat een studie maken van personen die in een

maatschappij leefden die bijna 500 jaar van de onze verwijderd is een hachelijke onderneming

is en dat anachronistische interpretaties voortdurend om de hoek loeren. De relevantie van de

behandelde casus hangt bovendien af van de beschikbare bronnen. We hebben geen

boekhouding, geen handelscorrespondentie of egodocumenten, wat ons inzicht in de handel

en vooral netwerken van ons personage onvermijdelijk beperkt.

Deze mogelijke valkuilen indachtig, hebben we ervoor gekozen een chronologische

lijn aan te houden. We volgen onze handelaar naar de drie hofsteden waar zijn leven en

handel zich afspeelden: van Mechelen (hoofdstuk II) naar Valladolid (hoofdstuk III) om te

eindigen in Madrid (hoofdstuk IV) . Om de verhaallijn niet te breken worden de inventarissen

in een apart laatste hoofdstuk (V) behandeld.

1.4. Enkele voorafgaandelijke verduidelijkingen

1.4.1. Vlaams? Spanje?

Wij gebruiken in onze tekst ‘Vlaams’, ‘Vlaming’ in de brede betekenis, dus als

synoniem voor ‘Nederlander’, inwoner van de 17 Provincies. In Spanje wordt ‘Flamenco’ in

de 16de eeuw daarnaast ook gebruikt voor inwoners van de streek rond Keulen, voor Noord-

Fransen (soms Parijzenaren) en Bourgondiërs, en als dikwijls synoniem van ‘Holandès’ 36

We

zullen verduidelijken indien nodig.

36

Raymond Fagel, “De verovering van de Spaanse markt: kunst van de Lage Landen in

Spanje,” Kunsttijdschrift Vlaanderen, 55 (2006): 211-214, 211-2.

10

Spanje was in dezelfde periode een geheel van verschillende rijken waarvan de

Corona de Castilla de belangrijkste was (zie kaart). Ons verhaal speelt zich hier af, met als

belangrijkste kernen, Valladolid, Medina del Campo in het noorden, Madrid en in mindere

mate Sevilla.

Afb. 1. Kaart van het Iberisch schiereiland in het midden van de zestiende eeuw met centraal de

Corona de Castilla.37

1.4.2. Transcriptie en hulpbronnen

Het procesal, het schrift van de Spaanse notariële bronnen had in de 16de

eeuw geen te beste

reputatie en gold toen al als bijna onleesbaar. Volgens Don Quijote kon zelfs de duivel er

niets van maken. 38

Dankzij een aantal hulpbronnen hebben we ons zo goed mogelijk van onze taak gekweten.

Voor de oplossing van de afkortingen hebben we de Diccionario General de Abreviaturas

españolas gebruikt, voor het ontcijferen de Paleographic and orthographic characteristics of

37 http://churrasconmerinas.blogspot.be/2013/01/historia-de-espana-la-decadencia-de.html

38

Miguel de Cervantes, Don Quijote de la Mancha, [1605] (Barcelona, 1968), Deel 1,

hoofdstuk 25, p 242.

11

certain sixteenth centruy Spanish-American letters en de Tratado de paleografía española. 39

De zestiende eeuwse taal ligt ver van de hedendaagse, vooral wat de materiële cultuur betreft.

De reeds vernoemde Diccionario de Autoridades en het lexicon El Siglo de Oro. Inventario

de una época, 40

gebaseerd op de protocollen van Valladolid waren een onmisbare hulp. Voor

de juridische taal behielpen we ons met La lengua de los siglos XVI y XVII a través de los

textos jurídicos. 41

Voor het misschien nog uitdagender gothisch snelschrift van de Vlaamse bronnen konden we

terugvallen op de cursussen Paleografie die we aan de UGent gevolgd hebben. Lezen in

Brabantse bronnen. Begrippenapparaat bij Brabants oud-schrift was geregeld een nuttige

hulp. 42

Voor de transcriptie van het testament van Van Steynemolen (Bijlage III) en van de

uittreksels volgen we de geldende regels. 43

Dit doen we uiteraard ook voor de Vlaamse en

Franse teksten.

1.4.3. De behandeling van de inventarissen

We hebben de ontstaanscontext en de inhoud van de inventarissen geïntegreerd in het

verhaal. Gezien we de taxatie hebben van twee inventarissen, kunnen we in hoofdstuk V een

overzicht geven van de relatieve waarde van de kunstwerken ten overstaan van het geheel van

de winkel in 1576 en 1579. Daarom hebben we de onoverzichtelijke massa waren in grote

rubrieken ondergebracht vertrekkend van de rijkste inventaris, die van Van Steynemolen van

9 juli 1576. We gebruiken deze rubrieken ook om andere inventarissen globaal te

beschrijven. Vandaar dat we het nuttig vinden dit punt in de inleiding te bespreken.

Vooreerst was het nodig bepaalde termen duidelijk af te bakenen. Bij de kunstwaren is

dubbelzinnigheid veelal troef. Imágen is zo een term. In haar artikel “Private Devotion,

39

Juan Carlos Galende, Diccionario General de Abreviaturas españolas, Siglas- Acrónimos-

Fórmulas y Expresiones documentales (Madrid, 2001), Margaret Dunaway, Paleographic and orthographic characteristics of certain sixteenth century Spanish-American letters (Houston, 1989).

Agustín Millares Carlo, José Manuel Ruiz Asencio, Tratado de paleografía Española (Madrid, 1983).

40

Anastasio Rojo Veja, El Siglo de Oro. Inventario de una época (Valladolid, 1992).

41

Maria de los Angeles Martínez Ortega, La lengua de los siglos XVI y XVII a través de los textos jurídicos. Los pleitos civiles de la escribanía de Alonso Rodriguez (Valladolid, 1999).

42

De cursussen Methodologie van de geschiedenis: paleografie met tekstverklaring,

akademiejaar 2013-14 en Paleografie 2, akademiejaar 2014-15. Rien Wols, Annemiek Van der Veen, Lezen in Brabantse bronnen. Begrippenapparaat bij Brabants oud-schrift. (’s Hertogenbosch, 1989).

43

http://escrituraydocumentos.blogspot.be/p/normas-de-transcripcion.html, laatst

geraadpleegd op 31 juli 2016.

12

Personal Space, Religious Images in Domestic Context”, stelt Sara Nalle in navolging van

Pierre Civil de volgende oplossing voor: naast de algemene betekenis voorstelling, duidt

ymagen op een devotionele iconografie zonder dat naar de uitwerking (doek of

beeldhouwwerk, prent…) verwezen wordt. 44

Op de 21 gevallen uit onze bronnen was er één

die buiten de tweede betekenis viel (ymagenes de Grecia) uit een bron van 1554. Dankzij

deze interpretatie worden bv. seis tablas de imagen de Salomón, ‘zes panelen met de

uitbeelding van het verhaal van Salomón’. quatro dozenas de imagines de ieso pequeñas y

medianas, vier dozijn kleine en middelgrote gipsen heiligenbeelden. 45

De volgende verwarrende veel voorkomende term hechura heeft volgens Nalle

dezelfde betekenis als imágen. Wij neigen er eerder naar de betekenis van de Diccionario de

Autoridades: een (religieus, driedimentioneel) beeld of algemener, een vorm, figuur. 46

Wat

doen met una hechura de la reyna Maria? ‘Beeld’ lijkt eigenaardig, interpreteren als ‘vorm’,

eerder portret lijkt aanneembaar. Sommige gevallen moeten elk apart opgelost worden.

Terug naar onze lijst. We hebben de waren thematisch gegroepeerd, bewust van het

willekeurig karakter van zulke indeling. Zonder op alle details in te gaan, overlopen we vlug

de 11 grote rubrieken:

44

Sara Nalle bewerkte 106 testamenten uit de streek van Cuenca tussen 1545-1645, “Private Devotion, Personal Space, Religious Images in Domestic Context, ” in La imágen religiosa en la

monarquía hispánica. Usos y espacios, red. María Cruz de Carlos Varona et al. (Madrid, 2008), 255-

271, 260. Pierre Civil, Image et dévotion dans l’Espagne du XVIe siècle : le traité Norte de ydiotas de

Francisco de Monzón (1563), (Paris, 1997), 59-60, stelt voornoemde betekenis voor op basis van de

Tesoro de la lengua castellana o española, (1611) van de eerste Spaanse lexicograaf Sebastián de

Covarrubias (1539-1613) : Comúnmente entre fieles católicos llamamos imágenes las figuras que nos

representan a Christo Nuestro Señor, a su benditísima madre y Virgen Santa María, a sus apostoles y a los demás santos y los misteriosde nuestra Fe en quanto peuden ser imitados y representados

(gewoonlijk noemen wij, trouwe katholieken, ymagenes, de figuren die Christus onze Heer, zijn

allerheiligste moeder Maria, zijn apostelen, de overige heiligen en de mysteries van ons geloof in de mate dat ze kunnen voorgesteld worden). 45 AHPV, notaris Diego de Espinosa, Medina del Campo, 6732 , f° 141 r – 151 r, 113 v, 10-3-1583.

46 De definitie van de Diccionario de Autoridades (1726-1739) is beperkter efigie, estátua o

figura de bulto, yá sea de barro, piedra o otra matéria, que regularmente suelen ser de Christo, su Madre, o los Santos, (een drie dimensionele religieuze voorstelling uit terracotta, steen of een ander

materiaal van Christus, zijn moeder of de heiligen). Daarnaast kan het ook veel breder “la obra

hecha” en “la forma de una cosa” zijn.

13

1. De kunstwaren: schilderijen, op doek, paneel of gemaroufleerd,47

ook de camas en

cielos,48

op doek geschilderde versieringen voor bedden, de goedkope versie van de

camas de tapicería, typisch Vlaamse producten, horen hier thuis evenals

beeldhouwwerken en prenten.

2. De uitrustingsgoederen voor de kunstambachten: schilders en zilversmeden.

3. Waren gerelateerd aan of uitrustingsgoederen van andere ambachten : fonteinmakers,

schoenmakers, barbiers, drukkers.

De rubriek textiel is zodanig uitgebreid dat we ze in drie hebben opgedeeld:

4. Textiel: de stoffen, er zijn 19 verschillende soorten waarvan de holanda, een lichte

wollen stof, de belangrijkste is, vóór de lakens uit Brabant en Vlaanderen.

5. Het afgewerkte textiel (kousen, hemden, lakens...) waaronder de klederen die wellicht

privégoederen waren. Gezien ze meegerekend worden in de totale waarde hebben we

ze hier gelaten.

6. Textielbenodigdheden (draad, knopen, spelden, vingerhoeden…)

7. Huisraad is een zeer breed opgevatte Ikea-rubriek, met o.a. meubels, tafelgerief,

kisten (meer dan 30 verschillende types als berging gebruikt) 49

, spiegels (alle groottes

en kwaliteiten), kandelaars, verwarmingstoestellen, wijnkoelers, messen uit Mechelen

en ’s Hertogenbosch, tafelgerief uit messing, allerlei nutsvoorwerpen maar ook

gadgets komen hier terecht. Het zijn de zogenaamde cosas de Flandes, producten van

de lokale industriële kernen die in Spanje een ongemaan succes kenden.50

We hebben

hier een rubriek varia ingevoegd met o.a. Vlaamse boter evenals paternosters en

paardenkammen.

8. Onder materiaal vallen te verwerken grondstoffen zoals ijzer, koper, lood, en gerief,

zoals nagels en zagen.

47

Marouflage is het lijmen van een doek op een muur of paneel, of papier op doek, Douwe

Brongers, Désirée Raemaekers,Kunst ABC. Meer dan 1000 termen (Wormer, 2004). Wij hebben ook voorbeelden van marouflage van papier op paneel, zie hoofdstuk V.

48 Máximo García Fernández, “Familia y cultura material en Valladolid a mediados del siglo

XVI. Entre el matrimonio y la muerte, ” in Carlos V: europeísmo y universalidad, vol. 4, red.

Francisco Sánchez-Montes González, Juan Luis Castellano (Madrid, 2001), 275-296, 288. 49

De huizen van de door Máximo García Fernández onderzochte inventarissen van Valladolid

hadden weinig meubelen, maar allen hadden kisten uit Vlaanderen, sommigen tot 20 stuks verspreid

over het hele huis, “Familia y cultura material”, 288. Zijn onderzoek slaat op de periode 1550-1560.

50 Een opsomming bij Eddy Stols en Werner Thomas, “Vlaanderen en Castillië: twee eeuwen

gekruiste levenswegen,” in Vlaanderen en Castilië en León. Op de drempel van Europa, red. Juan José

Martin González en Soterrana Aguirre Rincon (Antwerpen, 1995), 1-23, 11.

14

9. De rubriek spel omvat speelgoed (poppen, paardjes, kippetjes, haantjes e.d. uit

Vlaanderen), gezelschapspellen (schaakspel, balspellen met net en raketten) en

uurwerken (zandlopers en zonne-uurwerken). Muziekinstrumenten (o.a. een spinet,

fluiten) hebben we hier ook ondergebracht.

10. Schrijfgerief met libros de memoria 51

, schrijftafels, zegels, briefpapier.

11. Wapens zoals haakbussen, degens, hellebaarden, een maliënkolder en buskruit sluiten

het hekken.

51 Blanco notitieboekjes van gewoon of bewerkt uitwisbaar papier van uiteenlopende kwaliteit

en versiering, afkomstig uit Vlaanderen, Antonio Castillo Gómez, Entre la pluma y la pared. Una

historia de la escritura en los siglos de oro (Madrid, 2006), 61-66.

15

HOOFDSTUK II : MECHELEN _________________________________________________________________________________

2.1. Adriaen Godevaertszoon Van Steynemolen. 52

Wie een blik werpt op de uitgebreide stamboom van de Van Steynemolens ziet

onmiddellijk het probleem waar we voor stonden na een eerste verkenning in de Spaanse

archieven: de Van Steynemolens zijn in Mechelen aanwezig sinds de 14de

eeuw, na twee

eeuwen is het aantal mogelijke families waar Adriaen kan gesitueerd worden niet te

overzien.53

Bijkomende moeilijkheid: in de studies over de familie komt zijn voornaam niet

voor. 54

Gelukkig is er het testament van 9 juli 1576.55

Oorspronkelijk was het in het Vlaams

opgesteld, slechts de Spaanse versie is bewaard. 56

Op zijn sterfbed bedenkt Adriaen zijn

vader Jan Godevaert en zijn broers Godevaert, Cornelis, Mattheus, Hans en Peter met een

som geld (van zusters is geen sprake). De lijst broers komt helemaal overeen met de gegevens

uit meerdere notariële akten waarin de erfgenamen van Godevaert van Steyenemolen (vóór

1506-ca 1580) en zijn echtgenote Anna de Groote (?- ca 1579) opgesomd worden. Enkele

voorbeelden ter staving:

Op 19 maart 1579 laat Godevaert van Steynemeulen de Antwerpenaar Jacques

Feeremans hem vertegenwoordigen bij notaris Vande Venne in Mechelen soo voor

hem selven als inder naeme ende als momboir vande achter gelaeten kinderen

Adriaens van Steynemuelen mede als momboir vande weesen van Aleydt van

Steynemeulen daer vader apf was Philips De Hondt om met zijn brueders ende sisters

te procederen tot befoirelycke scheydinge ende deylinge vanden goeden hunluycke

respective geblevene ende verstorven bijder doot ende apfllivicheyt van Joncfroy Anna

de Groote huerlieder moeder. Feeremans vraagt ook de betaling van de onkosten zoals

vastgelegd in een acte van 29 januari 1579 bij notaris Vander Bempt in Antwerpen

getekend door de voors. Godevaerts mede erffgenaeme naementlycke Cornelis ende

Hans van Steynemeulen, Adriaen Wachendorff getrouwt hebbende Susanne Van

52

SAM, zo omschrijft Van Steynemolen zich in Procuratoria 5, 1564-73, f° 21 r, 5-9-1565.

53

Bijlage I. Stamboom de familie Van Steynemolen (overzicht).

54 Georges Van Doorslaer, La corporation, “Notes sur Rombaut van Steynemolen (1491-

1541), humaniste malinois et sa famille,”Mechlinia, 5 (1926): 35-39 en 54-59. Adolf Montballieu,

“Jan Van Steynemolen (1518-1589)”.

55 ARCV PC, 36,2, notaris Pérez Alonso, Testamento de Adrián de Malinas, f° 231r-237 v.

56

Wellicht is een document in een andere taal dan het Spaans niet rechtsgeldig (en we hebben

het niet over niet verstaanbaar) in Spanje.

16

Steynemeulen, Hans Le Roy getrouwt hebbende Anna van Steynemeulen ende

Franchois Heynssen man ende momboir van Marie van Steynemeulen.57

Op 24 augustus 1581 verschijnen Hans ende Marie van Steynemolen suster ende

broeder, kinderen wylen Godevaert van Steynemolen ende jonkfrouw Anna de Groote

voor notaris De Munter in Mechelen samen met Adriaen van Wachendorff, als man

ende momboir van Suzanna van Steynemolen, en Godevaert, Matheeuus, Cornelis

ende Anna Van Steynemolen, heurlieder suster ende brueders, eentsamelijcke

erffgenamen ende wettige kinderen van voors. Godevaert ende Anna.58

De ontbrekende broer, Peter, is vóór 1579 overleden. 59

Zo hebben we een hele waslijst met

de broers Adriaen, Godevaert, Hans, Cornelis, Mattheus, Peter en de zusters Aleyt, Suzanna,

Marie en Anna.

Adriaen is dus een van de tien kinderen van Anna de Groote (?-1578) en Godevaert III

van Steynemolen (ca1506-ca1580). 60

Dankzij een bron van 1569 weten we dat hij in 1536

geboren is. 61

Gezien zijn ouders in 1531 gehuwd zijn en zijn broer Godevaert IV in 1538

geboren is en de leiding neemt van de afwikkeling van de erfenis van zijn ouders in 1579,

veronderstellen we dat Adriaen de oudste zoon is. 62

Een belangrijk probleem, de identificatie, is zo opgelost.

2.2. Goudsmeden in de prinselijke stad, 1472-1530.

We hebben ervoor gekozen de stamboom van de Van Steynemolens te focussen op de

voor ons belangrijkste tak: de afstammelingen van de goudsmid Godevaert I (1420-1464). De

andere lijnen, die van de humanist Rombout (1491-1541) waaronder ook goudsmeden vallen

en de tak die de gezworenen van de draperie leverden blijven op de achtergrond.

57

SAM, notaris Adolf Vande Venne, acte van 19-3-1579, f° 9 v-10 r.

58

SAM, notaris De Munter, 1299, 24-8-1581, f° 17 r –v. de verkoop van goederen uit de erfenis van de ouders te regelen.

59

SAA Cert. 39 (1579) 261 r, verklaring van Godevaert van 6 mei 1579 dat hij noch uit het

sterfhuis van Anna de Groote, zijn moeder, noch uyten sterfhuyse van wylen Peeter van Steynemolen zijnen broeder goederen vervreemd of verborgen heeft.

60

Georges Van Doorslaer, “Notes”, 38-39. Gezien het aantal ‘Godevaerten’ nemen we de

nummering van Van Doorslaer, Orfèvres, over: van I tot IV in rechte lijn: Godevaert I (1420-1464),

Godevaert II (+ 1529), Godevaert III (ca 1500- ca 1578), Godevaert IV (1538-1584) en tot slot Godevaert V (1540-1609), neef van Godevaert IV en zoon van Peter (1519-1558), zie Bijlage II.

Stamboom van Adriaen Van Steynemolen.

61

ARB, Acquits de Lille 1466 A, z. f., verklaring te Antwerpen van Adriaen van Steyenmolen, 33 jaar en Hendrik Pieters, 32 jaar, bij notaris Livinus van Rokeghem, 9-7-1569.

62

SAM, notaris Hondecouter, 472, Inventaris brieven van Godevaert van Steynemolen 1578,

f° 348r, huwelijksvoorwaarden Godevaert Van Steynemolen en Anna de Groote, 15-4-1531.

17

De Van Steynemolens zijn een notabele Mechelse familie die teruggaat tot de 14de

eeuw. Jan van Steynemolen, de stamvader, was leenman voor Hendrik van Oyenbrugge van

het goed Steynemolen te Leest en eigenaar van andere goederen te Mechelen, Leest en

Heffen. 63

De directe familie van Adriaen telde belangrijke goudsmeden, maar ook schilders

die een rol zullen spelen in ons verhaal. Vandaar dat we even ingaan op een aantal

genealogische gegevens. De vader van Godevaert III, Godevaert II (1458-1528) was

tweemaal gehuwd. Een eerste maal met Elizabeth Caluwaerts (+ vóór 1507) met wie hij twee

kinderen had, Zeger en Godevaert III. Een tweede maal, met Katelijne Soutmans/Soetmans

alias Van Aken die hem hij vier kinderen gaf, waaronder Peter (1510-1558), deken van de

Sint-Lucasgilde in 1549 en Jan (1518-1589), goudsmid en beroemde tekenaar. 64

Om het belang van de familie aan te tonen, en dus het milieu waarin Adriaen

opgroeide, wagen we ons aan een korte historische terugblik.

De glorietijd van de Van Steynemolens is tevens die van Mechelen, ‘de prinselijke stad’,

zoals Van Uytven ze voor de periode 1472-1530 noemt. 65

De aanwezigheid van centrale

instellingen (de Grote Raad van Mechelen sinds 1472), van Margareta van York (1446-1503),

de weduwe van Karel de Stoute (1433-1477) en haar gevolg, van het hof van landvoogdes

Margaretha van Oostenrijk (1480-1530) waar de jonge Karel V opgroeide, trokken hoge adel

en magistraten aan. Prestigieuze bouwopdrachten volgden, zoals het hof van Busleyden, het

paleis van Margareta van Oostenrijk, het hof van Nassau, het hof van Hoogstraeten, om er

maar enkele te noemen. Hun aanwezigheid stimuleerde ook de ontwikkeling van luxe-

industrieën gebaseerd op gespecialiseerde arbeid en relatief dure grondstoffen zoals de

bronsgieterij, de edelsmeedkunst, de miniatuurkunst en de albastbewerking. 66

Er blijft zeer weinig over van de Mechelse edelsmeedkunst, zowel van de religieuze

als van de profane. Toch bestaan er nog enkele- maar significante- voorbeelden van de

familiale productie. 67

De beroemdste Van Steynemolen, is ongetwijfeld Zeger (1443-1508).

Hij werd in zijn lange carrière overvloedig bedeeld met officiële opdrachten voor de stad en

het hof. Rond 1489 vervaardigde hij voor Margareta van York het luxueuze porfieren

63

Eerste vermelding, 1346, Georges Van Doorslaer, “Notes,” p. 38-39. Op een aantal datums

na, vinden we deze studie een aanvaardbare basis voor de overzichtsstamboom (Bijlage I).

64 Zie het artikel van Monballieu, “Jan”, Hans Volmer, red., Allgemeines Lexikon der

bildenden Künstler von der Antike bis zur Gegenwart, vol. 32. Leipzich, 1938, 34, Jan Van

Stinemolen, 63.

65 Raymond Van Uytven, Geschiedenis van Mechelen (Tielt, 2000), 81.

66

Van Uytven, Mechelen, 87-90.

67

Van Doorslaer, Orfèvres, 34.

18

schenkkannetje dat een idee geeft van het profane zilverwerk waarin Mechelen in die periode

uitblonk.

Afb. 2. Zeger Van Steynemolen, Schenkkan, 1489, 15,2 cm, porfier gevat in verguld zilver, Londen,

Victoria and Albertmuseum. 68

Toen Mechelen in 1491 door keizer Frederik III (1415-1493) van heerlijkheid tot graafschap

verheven werd, als beloning voor haar trouw aan de Bourgondische en Habsburgse vorsten,

maakte hij ook de nieuwe stadszegels. 69

De tweede goudsmid waarvan een werk overgebleven is, is Godevaert II (1458-1529).

Er zijn aanwijzingen dat hij opdrachten uitvoerden in het prinsbisdom Luik. De enige

bewaarde religieuze kunstwerken van 16de

eeuws Mechels zilverwerk zijn, volgens Van

Doorslaer, twee kelken van 1527-8 waarvan één voor de collegiale Onze-Lieve-Vrouw-

Hemelvaart van Sint-Truiden getekend Godevaert van Steynemolen. 70

68

Bron : http://collections.vam.ac.uk/item/O111550/ewer-van-steynemoelen-seger/

69 Dagmar Eichberger, red., Dames met Klasse, Margareta van York, Margareta van

Oostenrijk, (Leuven, 2005), 73-5.

70

Van Doorslaer, Orfèvres, 34. Dat Mechelse goudsmeden in Sint-Truiden werkten wordt bevestigd door C. de Borman, red., Chroniques de l’abbaye de Saint-Trond, I (Luik,1877), 365-6: in

1534 liet abt Willem van Brussel voor de kerk van Sint –Trudo te Mechlinia precitiosissimum

tabernaculum ex puro metallo maken en betaalde er 800 Brabantse gulden voor.

19

Afb. 3. Godevaert Van Steynemolen, Miskelk, 1527-28, 19,3 cm, gedreven en verguld zilver, Onze-

Lieve-Vrouw-Hemelvaartkerk Sint-Truiden (deelgemeente). 71

Of Godevaert II ook werkte voor de bisschop van Luik, Erard de la Marck (1472-

1538) is niet uit te sluiten. Deze laatste deed beroep op Mechelse goudsmeden voor de

realisatie van drie buffetgarnituren in zilver voor zijn paleis. 72

Wat wel zeker is, is dat de

zuster van Godevaert II, de begijn Maria, in 1534 financiële transacties afsloot met den

Cardinael van Luydicken. 73

De historische banden van Mechelen met Luik, maar wellicht

ook het feit dat de la Marck een residentie in de hofstad Mechelen bezat, vergemakkelijkten

ongetwijfeld de contacten. 74

Adriaens vader, Godevaert III, had behalve zijn werk als goudsmid, andere inkomsten

eigen aan notabele families. Enkele voorbeelden ter illustratie: in 1536 bezat hij leengoederen

71

Met meesterteken Godfrie van Steynemolen, bron: http://balat.kikirpa.be/object/29819.

72

Joseph Brassine, “L’argenterie d’Erard de La Marck prince-évèque de Liège,” Bulletin de l'Institut archéologique liégeois, 36 (1906): 233-269, 247. Het zilver van de kardinaal werd in 1533

geïnventariseerd met zeldzame vermelding van naam van de goudsmid.

73

SAM Sch.186 (1561-1562), 17-2-1561, 67v.

74 Godevaert II verkoopt in 1527 een vierde deel van een van zijn eigendom gelegen naast het

hof van de keizer aan Filips van Kleef (1459-1528), verwant met Erard de la Marck.

Monballieu, “Jan,” 28, Brassine, o.c., 255.

20

in Zemst, evenals zijn broer Zeger en zijn tante, de reeds vernoemde Maria. 75

In 1540 draagt

hij zijn renten op de Grote Raad en de stad over aan zijn broer Zeger. 76

De huizenbelasting

van 1544 vermeldt zes huizen op naam van Godevaert Van Steynemolen. 77

Een aantal

bronnen bewijzen ten overvloede wat men nu immobiliëntransacties zou noemen. 78

Hun relatieveld strekte zich uit tot de hoogste juridische instellingen. Een volle neef

van Adriaen, Mattheus (1519-1589) was procureur van de Grote Raad van Mechelen, een

zekere Antonis Van Steynemolen was in 1557 raadsheer in dezelfde Grote Raad. 79

Over de familie van de moeder, jonkfrouw of demoiselle Anna de Groote, zoals de

bronnen haar steevast vernoemen, vinden we weinig informatie. De aanspreektitel wijst niet

noodzakelijk op adel, hij duidt wel op een dame van stand. 80

Dat ze gegoed was, blijkt uit het

feit dat ze met een huwelijkscontract trouwde, wat zeer uitzonderlijk was en haar een zekere

75

Louis Galesloot, Inventaire des Archives de la Cour féodale de Brabant (Brussel : 1884),

240. In 1536 liet Karel V een denombrement (volledige beschrijving) maken van de leengoederen van zijn vazallen als belastingbasis, 145.

76

SAM Sch. 165, (1537-1541), 15-9-1540, 39 r.

77

In de Befferstraat, in het Ijtegheemstraetken (twee vernoemingen), Buijten de Adegheempoorte, Buijten Doverste poorte, in de Pennepoel, SAM K. Impôts maisons, I 1: Dboeck

vanden imposten vanden thiensten ende twintichste penninghen van allen die huysen ende hueringhen

vande stadt van Mechelen ende van voergehuchte van dien, (aangevat op 23 juli 1544), transcriptie te

raadplegen op het archief, pp 4, 6, 116, 130. Of het om meerdere personen met dezelfde naam gaat, hebben we niet kunnen nagaan. In de bronnen van het SAM van die periode is er alleen sprake van de

vader van Adriaen.

78

SAM Sch. 161, (1535-1537), 11-7-1535, 147 r-v., schoonmoeder Margriet van Ghestel verkoopt huis In den Roelant in de Befferstraat aan Godevaert en Anna de Groote, Sch. 172, 8 r, 26-9-

1547, Godevaert en Anna kopen twee huizen in de Katelijnestraat naast hun erve, de Donderbus, SAM

Sch. 180, (1557-1558), 22-8-1557, 4 r-v, Godevaert verkoopt het huis In den Roelant in de Befferstraat aan de goudsmid Jacop Meynaerts, ibidem, 88 v, 23-4-1558, Godevaeert verkoopt een

huis gelegen buiten de Winkelpoort aan zijn (half)broer Jan Van Steynemolen, Sch.183, (1560-1562),

45 v, 28-3-1562 (n.s.) Godevaert verkoopt het huis het Gulden Vlies op de Grote Markt aan zijn broer

Zegher.

79 Van Doorslaer, “Notes,” 38, M. J. Abeling et al., Chronologische lijsten van de

geëxtendeerde sententiën en procesbundels (dossiers) berustende in het archief van de Grote Raad

van Mechelen. Deel 5, 1551-1563, Brussel, 1966-1988, 271. We hebben echter geen directe connecties van Antheunis gevonden met onze groep.

80

“Titel van eene getrouwde vrouw van adellijken of van voornamen stand”.

Middelnederlands woordenboek, http://gtb.inl.nl/ .

21

handelsvrijheid gaf. 81

De twee huizen die het gezin bewoonde, den Roelant in de Befferstraat

en de Donderbusse in de Katelijnestraat kwamen van haar familie. 82

Een aantal data suggereren een magistratenfamilie, een zekere Franciscus de Groot uit

Mechelen studeerde in 1514 aan de universiteit van Leuven. Anna heeft een broer Frans, de

bronnen laten wel niet toe beiden te linken. 83

Een zekere Dirk de Groote is advocaat aan de

Grote Raad van Mechelen, in 1566 is hij als protestant voortvluchtig. 84

Hier ook geen

onweerlegbaar bewijs van verwantschap. Het verloop van haar verhaal tijdens de

Beeldenstorm, het bewind van de hertog van Alva (1507-1582) en zijn opvolger Luis de

Requesens (1525-1576) bevestigt alleen maar dat ze op gedegen juridische connecties kon

beroep doen.85

2.3. De generatie van 1560

Zoals aangetoond waren de Van Steynemolens een aanzienlijke notabele familie met

connecties tot op de hoogste bestuurlijke niveaus. Een groot deel van hun rijkdom en status

hing dus samen met de aanwezigheid van het hof en de hoge adel in Mechelen. Na de

ontploffing van de Zandpoort in 1546 die een tweehonderdtal huizen vernielt, vertrekt het hof

van Maria van Hongarije (1505-1558) definitief naar Brussel. Voor de kinderen van Anna en

Godevaert – jonge volwassenen rond 1560 - zoals voor veel jonge kunstenaars, moet de stad

veel van haar aantrekkingskracht verloren hebben. 86

De familiale status van tien kinderen op

peil te houden– waarvan die van vier dochters die een deftige bruidsschat verwachtten – zal

buiten de gebaande wegen leiden.

2.3.1. De familiale traditie

We vermoeden dat er in die periode een strategisch plan werd uitgewerkt waarin

zowel materieel als sociaal kapitaal ingezet werd om aan de gewijzigde situatie een antwoord

te bieden.

81

SAM, notaris Hondecouter, 472, Inventaris brieven van Godevaert van Steynemolen 1578, f° 348 r, huwelijksvoorwaarden Godevaert Van Steynemolen en Anna de Groote, 15-4-1531, Henri

Installé, “Consuetudo pro lege servatur”. Sprokkelingen in het Mechels gewoonterecht”, in

HKKOLKM, 93 (1989): 71-131, 83. Uit een bron van 1568 is duidelijk dat het over volledige

scheiding van goederen gaat, zie p. 43.

82 Zie noot 78.

83

Georges Van Doorslaer, “Malinois à l’université de Louvain,” Mechlinia (1932): 130-135,

130.

84 ARB, Rekenkamer, 19141, f° 14 r.

85

Zie Epiloog.

86

Van Uytven, Mechelen, 136

22

In januari 1562 draagt Anna de Groote aan Goyvaerden van Steynemolen den jonghen, haren

zoone gronden over gelegen te Mechelen en te Walem. 87

Krijgt hij deze gronden ter

compensatie voor wat in zijn andere broers geïnvesteerd wordt?

In dezelfde periode, nl 1562, zijn Cornelis en Mattheus immers in Italië. De jongste,

Mattheus, volgt een vijfjarige opleiding als zilversmid in Venetië, terwijl Cornelis voor de

hertog van Ferrara werkt. 88

We kunnen ervan uitgaan dat hier zwaar geïnvesteerd is. Dat

Mattheus een opleiding volgt bij de Antwerpse goudsmid Abraham Hermans wijst erop dat

connecties met de talrijke Nederlandse goudsmeden in Italië gespeeld hebben. 89

De vierde, Adriaen, is vóór 1562 handelaar in Valladolid. 90

We hebben geen bewijs van

enige samenwerking en/of investering van de kant van zijn familie, maar in het licht van het

voorgaande lijkt dit aannemelijk.

Deze generatie kiest dus voluit voor het buitenland. Maar waarom die verschillende

keuzes? Uiteraard was een verblijf in Italië was in zestiende eeuw voor kunstenaars een

“must”. 91

Halfoom Jan Van Steynemolen (1518-1589), de schilder en de tekenaar, had in

jaren 1540 de weg getoond. 92

Na zijn verblijf in Rome, had hij in Napels een familie gesticht.

Een van zijn zonen was als schilder in Aragon actief onder de naam Silvestre Estanmolin (+

1630). Zijn dochter Catalina was in 1567 gehuwd met een Mechelse schilder, Paul Scheppers

(+1575) alias Pablo Esquert die zijn carrière in Napels en Zaragossa zou uitbouwen. 93

De

aanwezigheid van familie in Aragon, had ook halfneef Godevaert V (1540-1609), zoon van

87 SAM Sch.184, (1560-1561), 47 r, 9 januari 1562 (n.s.).

88

SAA Cert. 29 (1569) f° 113 r, s.d., Wellicht is Cornelis de maese Cornelio orefice

fiammingo die volgens de contracten van 25-10-1561 en 22-8-1562 betaald wordt door de kerk van

San Benedetto en de kardinaal Hippolyto van Este voor religieus zilverwerk, Costantino Bulgari, Argentieri gemmari e orafi d'Italia, 4, Emilia (Rome,1974), 349.

89

Bv. Wilemijn Fock repertorieert voor Florence 70 Nederlandse goudsmeden tussen 1550 en

1610, “Les orfèvres joailliers étrangers à la cour des Médicis, ” in Gian Carlo Garfagnini, red., Firenze e la Toscana dei Medici nell’Europa del ‘500. III Relazioni artistiche (Firenze: 1983), 831- 859, 839.

90

Hans de vijfde zoon is waarschijnlijk de jongste, in 1566 woont hij nog bij zijn ouders. Over

Peter weten we niets voor 1576. De dochters huwen alle vier, geen enkele wordt begijn, is de tijdsgeest veranderd?

91

Bert W. Meijer et al Fiamminghi a Roma 1508-1608. Kunstenaars uit de Nederlanden en

het Prinsbisdom Luik te Roma tijdens de Renaissance (Brussel, 1995).

92

Jan is ook handelaar in juwelen en edelstenen, in 1567 huwt hij in Antwerpen met Agneete de Weent, uit een juweliersfamilie en weduwe van de zilversmid en juwelenhandelaar Willem

Symoens, Monbaillieu, “Jan,” 34-35.

93

Jesus Criado Mainar, “El retablo mayor del monasterio de La Oliva (1571-1587) y la renovación de la pintura zaragozana. Nuevas precisiones documentales, ” Artigrama, 26 (2011) : 557-

581, 367 en Ernesto Ance Oliva, “El Retablo de la Virgen del Rosario de Cella (Teruel), obra del

pintor Siluestre Estanmolín (1601), ”Artigrama, 5 (1988): 133-143.

23

Peter (1510-1558), naar het zuiden gelokt waar hij op zestienjarige leeftijd een

schildersopleiding volgde in Tortosa onder de naam Godofre de Esteminola. 94

2.3.2. De nieuwe economie: de vérhandel op Spanje

In tegenstelling tot zijn broers, voelde Adriaen er blijkbaar niet veel voor om in de

familiale ambachtelijke traditie te stappen. Om aan een carrière in de handel te beginnen had

hij als zoon van een goudsmid wel een aantal troeven en vaardigheden in handen: hij was

vertrouwd met grote financiële operaties, wist hoe de handel in edelstenen en juwelen

functioneerde en kon wellicht terugvallen op familiale en professionele netwerken.

Goudsmeden waren vooral actief in de luxehandel. 95

We zullen zien dan Adriaen enigszins

in de core business van de goudsmeden blijft door de handel in edelstenen. Maar tegelijk

koos hij voor een veel breder segment: de vérhandel op Spanje van een breed gamma

‘industriële’ producten uit de Nederlanden – waaronder we ook deels het type goedkope kunst

rekenen dat we in zijn inventaris van 1576 vonden. 96

Zoals reeds aangehaald, produceerden de Antwerpse en Mechelse ateliers on spec, de

eersten olieverfschilderijen, de tweeden goedkope waterverfschilderijen. De jaarlijkse

productie van beide steden wordt op 10 000 à 15 000 stuks geraamd. 97

Mechelen had in het

midden van de zestiende eeuw 150 ateliers.98

Een van de centra van de productie en

kunsthandel was de Katelijnestraat die leidde naar de handelsmetropool Antwerpen en niet

94

In 1560 keert hij terug naar Mechelen en huwt met Anna van Meerstraete. Waarom hij zijn

opleiding in een verloren stadje zonder artistiek traditie volgde, is een raadsel, “La traza y capitulación

del retablo de las Ánimas de Calaceite con los pintores Joan Desí y Godefroy van Steynemolen (1558),” Artigrama, 27 (2012): 425-438, 435. In 1562 schrijft hij zich in in het Sint-Lucasgilde van

Mechelen, Guido Marnef, Het calvinistisch bewind in Mechelen. 1580-1585 (Kortrijk-Heule, 1987),

374.

95 Met als voorbeeld op topniveau de goudsmid Joris Vezeleer leverancier van wandtapijten

aan Frans I en Hendrik VIII, Filip Vermeylen, Painting fort he market. Commercialiazation of Art in

Antwerps Golden Age (Turnhout, 2003), 63-67.

96 Zie hoofdstuk V. De ontwikkeling van een industrieel hinterland was cruciaal voor het

ontstaan van de Antwerpse markt en de vérhandel, Jeroen Putttevils, The ascent of Merchants from the

Southern Low Countries. From Antwerp to Europe 1480-1585 ( doct. diss., Universiteit Antwerpen,

2012), 54-57.

97 Hans Van Miegroet, “New data visualizations on the Mechelen export industry and artist

migration patterns,” De Zeventiende Eeuw. Cultuur in de Nederlanden in interdisciplinair perspectief.

31, nr.1, (2015):179–190.

98 Waaronder ook de beeldsnijders moeten gerekend worden, Adolf Monballieu, “Documenten

van het Mechels schilders- en beeldsnijdersambacht. II. Het rekwest van 1562 en het probleem van de

50 of 150 ateliers,” HKKOLKM, 75 (1971): 71-82, 75.

24

ver lag van het minderbroederspand waar ook kunst aangeboden en verhandeld werd. 99

(zie

kaart) We weten al dat de Van Steynmolens in die straat woonden, dat Adriaen de lokale

productie verhandelde in Spanje, ligt voor de hand.

Afb. 4. Georg Braun en Frans Hogenberg, “Plattegrond van de stad Mechelen,” Civitates Orbis

Terrarum, dl. 1 (Keulen, 1572). In het geel de Katelijnestraat gericht op Antwerpen en het minderbroederspand.

100

De handel vanuit Mechelen kan niet los gezien worden van de explosieve

ontwikkeling van de Antwerpse metropool tussen 1540 en 1565. De verspreiding van nieuwe

handelstechnieken en organisatievormen had een democratisering van de handel tot gevolg

gehad. Door de participatiehandel en vooral de commissiehandel, was het niet meer nodig

over grote kapitalen te beschikken om de vérhandel te financieren. De dynamiek die van

Antwerpen uitging trok een nieuwe groep aan die zich op de transcontinentale handel en dus

99 Adolf Monballieu, “De kunstenaarsfamilie Verhulst-Bessemeers,” HKKOLKM, 78 (1974):

105-121, 108.

100

Bron: http://mechelen.mapt.be/wiki/Familie_Hogenberg

25

ook op de handel op Spanje richtten. Velen hadden een directe band met de lokale

productiecentra – een voordeel dat de buitenlandse handelaars niet hadden. 101

Waarom Valladolid?

Mechelen had als feitelijke hoofdstad van de Nederlanden al vroeg handelsrelaties met

Spanje. Sinds het dubbelhuwelijk van de Habsburgse en Spaanse troonopvolgers met elkaars

zusters,102

waren Mechelse handelaars in de hofstad Valladolid aanwezig. 103

Onder Karel V

(1500-1558) maakten Mechelaars deel uit van het Habsburgse hof. 104

Dat Van Steynemolen

deze stad in een eerste fase als basis voor zijn handel zal nemen, is, gezien de ervaringen van

de vorige generaties in de hofstad Mechelen, een logische keuze.

Daarenboven had Valladolid, naast de aantrekkingskracht die uitging van het hof, een

aantal belangrijke troeven om buitenlandse handelaars aan te trekken. Socio-economisch was

ze gekenmerkt door een koopkrachtige elite. Ook na het vertrek van het hof naar Madrid in

1561 bleef een groot deel van de adel er wonen. Ze was daarnaast de zetel van het hoogste

gerechtshof van Castilië, de Real Chancillería en van de universiteit en huisvestte rijke

kloosters. De nabijgelegen jaarmarkten van Medina del Campo waren een zeer belangrijk

economisch en financieel centrum. Enerzijds concentreerden en herverdeelden ze de toevloed

van waren uit Spanje en uit noord-Europa, anderzijds vonden internationale bankactiviteiten

en wisseloperaties plaats die aansloten op de jaarmarkten van Lyon en Antwerpen. 105

101

Herman Van der Wee en Jan Materné, “De Antwerpse wereldmarkt tijdens de 16e en 17

e

eeuw,” in., Antwerpen, verhaal van een Metropool, red. Jan Van der Stock. (Antwerpen,1993), 19-

31,23. Men kon bv. met geleend geld starten en de tegenpartij vergoeden met een aandeel in de winst, Jeroen Puttevils, “The Ascent of Merchants from the Southern Low Countries. From Antwerp to

Europa 1480-1585” (doct. diss, Universiteit Antwerpen, 2012) ,51, 194.

102

In 1496 trouwden Filips de Schone (1478-1506) en Johanna van Castilië (1479-1555), Margaretha van Oostenrijk (1480-1530) en Juan van Castilië (1478-1497).

103

Raymond Fagel, “Valladolid y Flandes en la época de Carlos V: ¿ Rechazo o atracción ? ”

in Valladolid. Historia de una ciudad. Congreso international 1996. Vol II. La ciudad moderna, red. Luís Antonio Ribot García et al. (Valladolid 1999), 679-690, 684-686.

104

Bv. in 1517 werd de koopman uit Mechelen Esteban de Prys benoemd tot juwelier van de

toekomstige koningin, Fagel, Hispano-Vlaamse, 216. .

105

Bartolomé Bennassar, “Marchands flamands et italiens à Valladolid,” in Fremde Kaufleute auf der Iberischen Halbinsel, red. Hermann Kellenbenz (Keulen/Wenen, 1970). 48-55, 48-49, Ricardo

Rodríguez González, Mercaderes castellanos del siglo de oro (Valladolid, 1995), 21-23, Hilario

Casado Alonso, “Medina del Campo Fairs and the Integration of Castile into the 15th

and 16th

European Economy”, in Fiere e mercati nella integrazione delle economie europee: secc. XIII - XVIII.

Atti della "Trentaduesima Settimana di Studi" 8 - 12 maggio 2000 , red. Simonetta Cavaciocchi

(Firenze,2001), 495-518.

26

27

HOOFDSTUK III: VALLADOLID (ca 1560-1568)

___________________________________________________________________________

In de carrière van Van Steynemolen onderscheiden we drie fases telkens gekenmerkt

door een omslag in de organisatie van de handelsactiviteiten ten gevolge van externe factoren.

Een eerste fase heeft als standplaats Valladolid. De– schaarse- bronnen waarover we

beschikken situeren hem in het kielzog van een andere Mechelse handelaar, Pauwels

Eerstekers. Het is heel moeilijk hun activiteiten van elkaar te scheiden zodat we hen beiden

als groep behandelen.

3.1. De eerste fase (ca1560?-1563)

3.1.1. Pauwels Eerstekers/Pablo Estequeres

Vanaf wanneer de jonge van Steynemolen in Spanje actief wordt, weten we niet.

Adriaen zal waarschijnlijk eerste vorming als goudsmid in de familiale kring gekregen

hebben. Overgaan naar de vérhandel vereiste zeker een opleidings- of leerproces, denken we

maar aan de kennis van boekhouding of de taal. 106

Om als nieuwkomer vertrouwen in te

boezemen was het belangrijk zich te leren gedragen als handelaar, de habitus aan te nemen,

gesteund te worden door personen met invloed en een borgstelling te hebben. 107

Veel

handelaars hadden zoals Adriaen een opleiding als ambachtsman achter de rug - en leerden

erna het vak in de praktijk via ervaren handelaars.

We zien twee personen met wie hij eerste stappen in de vérhandel kan gezet hebben.

Een eerste is een handelaar uit de Katelijnestraat waar de Van Steynemolens woonden,

nl. Pauwels Eerstekers, die onder de naam Pablo Estequeres (of Estequer) sinds de jaren 1550

in Spanje actief was. 108

Deze piste lijkt ons heel plausibel omdat Adriaen in 1565 het

106 De kennis van het Spaans was geen noodzakelijke voorwaarde om aan de Spanjehandel te

beginnen, de 20jarige Juan Bautista de Holanda komt in 1565 in Medina del Campo aan met en lading

waren zonder Spaans te kennen, hij kan ter plaatse duidelijk terugvallen op een groep Nederlandse

handelaars waaronder Van Steynemolen, Raymond Fagel, “De koopmansboeken van Juan-Bautista de Holanda, een Nederlands koopman in Medina del Campo 1565-1566,” Archief- en Bibliotheekwezen

in België. 68 (1997): 225-311, 227.

107

Vastgoed, bv., Jeroen Puttevils, “The Ascent,” 28, 40.

108 Volgens de exportregisters van 1552-3 verhandelt hij in 1553 voor 42 gulden aan waren

naar het Iberisch schiereiland. Hij is daarmee de 789e exporteur op 974, Bril, “Iberisch

Schiereiland,”119.

28

poorterschap aanvraagt in Valladolid en één van de (niet altijd geëiste) voorwaarden 10 jaar in

de stad te verblijven is. 109

Dat er tussen beiden samenwerking was bewijzen de bronnen, of er een compagnie gevormd

werd konden we niet achterhalen. Een aantal feiten wijzen er echter op dat Eerstekers

belangrijk was. Bij zijn overlijden in 1563 maakt Van Steynemolen zijn inventaris op als

executeur testamentair en regelt hij in Valladolid de afwikkeling van zijn handel.110

Maar

vooral het feit dat Van Steynemolen in zijn testament voor bewezen diensten Loys en

Katelyne Eerstekers, de erfgenamen van Pauwels, vóór zijn familie begiftigt met 100 gulden,

wijst op vergaande samenwerking. 111

De Eerstekers in Mechelen sociaal situeren is niet evident, gezien het beperkt aantal

bronnen. De kans is groot dat hij uit het schildersambacht komt. Hij woonde in de reeds

vernoemde Katelijnsetraat waar zijn vader Hendrik het huis de Windmolen bezat. In 1538

zijn de wezen Eerstekers, waaronder de minderjarige Pauwels in een proces verwikkeld met

hun buur, de schilder Jan Keynooghe. 112

Een van zijn schoonbroers François Ghysmans, was

eveneens schilder. 113

Hij sterft ongehuwd. Zijn zusters erven, wellicht ook zijn in 1563 nog levende broers waarvan

Loys en Katelyne de erfgenamen zijn.

Een tweede mogelijke piste start ook in Mechelen, maar op een ander sociaal niveau.

In 1559 vertrekt de Mechelse jonker Gaspar Suls, pas gepromoveerd tot archero de corps de

109

Bartolomé Bennassar, “Marchands flamands,” 50.

110

AHPV, notaris Antonio de Cigales, 59, f° 193 r-v, f° 195 r-v, 10-2-1563, Poder de Adrian de Malinas y Luis de Sumays. Dat hij het ook in Mechelen een en ander moest regelen, liet ons toe

Estequeres als Eerstekers te identificeren. SAM, Procuratoria 5, (1564-73), f° 21 r, 5-9-1565, Adriaen

Van Steynemolen en Loys Sonmans maken aan de executeurs van Pauwels Eerstekers in Mechelen schuldbrieven over van een van zijn klanten in Valladolid, Jan van Pergamont, waarover meer p. 28.

111

a Luis y Catalina Diertsteks (Eertstecke) su hermana a cada uno çinquenta florines por

una bes por çierto seruiçio que le an hecho entrambos, ARCV, Testamento de Adrián de Malinas, 235 r. In de schuldenlijst van 1579 is er sprake van nobeçientos e diez florines que el dicho Adrian de

Malinas quedó debiendo a los herederos de Paulo Esteques difunto en Flandes e por una clausula de

su testamento los mandó pagar, (910 gulden die voornoemde Adrián de Malinas de erfgenamen van

Paulo Esteques nog schuldig was, en met een clausule van zijn testament gaf hij de opdracht ze te betalen). AHPM, T 943, Testamentaría, f° 184 r – 221 v, 193 v. Het hoger bedrag (910 gulden) wijst

wellicht op niet afgeloste schulden.

112

SAM Sch. 162, (1536-1539), f° 121 v- 122r, 21-5-1538, Hendrik had 8 wezen nagelaten waarvan 6 minderjarig in 1538. Het conflict gaat over het niet respecteren van een erfdienstbaarheid

door Jan Keynooghe.

113

Monballieu, “Documenten,” Bijlage II, 82.

29

su Magestad, met Filips II naar Spanje. 114

Na zijn ontslag uit het corps in 1563 begint hij met

Van Steynemolen en een andere vennoot een compagnie met als doel handel op Spanje. Het

is niet uitgesloten daar de het vertrekpunt ligt van de handelscarrière van Adriaen. Hij kan in

1559 meegegaan zijn met Suls.

3.1.2. De handel en connecties in Valladolid

Het bepalen van de strategie van de Mechelaars in Valladolid vertoont nogal wat

hiaten gezien de weinige bronnen. We menen toch een aantal tendensen te mogen afleiden.

De toegang tot hogere instanties – en dus kapitaalkrachtige klanten- verloopt via een lid van

de makkelijker bereikbare lagere adel, in dit geval jonker Jan van Pergamont. Ook kan de

voornoemde Suls een faciliterende rol gespeeld hebben. Anderzijds is er een hechte

samenwerking met lokale ambachtslui-ondernemers die kan verwijzen naar een exportlijn

naar de Nederlanden van o.a. luxehuiden. Tot slot bevatte Estequeres’ handel – en later die

van Van Steynemolen- ook een belangrijk luik detailhandel : de inventaris van zijn winkel

wordt in de literatuur als voorbeeld gegeven van de massale import van Vlaamse –goedkope-

kunst en van wat in Spanje cosas de Flandes genoemd werd. 115

3.1.2.1. Jonker Jan Boubert alias Pergamont

De eerste reeks bronnen heeft betrekking op de relaties tussen Eerstekers en Van

Steynemolen met jonker Jan van Pergamont. Op 23 februari 1562 tekent deze een schuldbrief

van 323 dukaten en 2 reales en half ten voordele van Pablo Estequeres. 116

Het gaat om 6

jassen uit marterbont, kunstwerken plus geld dat hem geleend was voor zijn levensonderhoud.

De getuigen van de overeenkomst zijn Luys Symans (Loys Soemans)117

neef en helper van

Eerstekers, en de broers Pedro en Alonso Gutiérrez, huidenhandelaars uit Valladolid, de kern

van een van zijn netwerken.

Dit document is om een aantal redenen interessant.

114

We zullen het in het volgend onderdeel uitgebreider over deze sleutelfiguur hebben.

115

Bv. het geciteerde artikel van María Antonia Fernández del Hoyo, “Sobre el comercio de obras de arte en Castilla en el siglo XVI”.

116

3553 rs. en half, of 121.210 mrs., AHPV, notaris Antonio Cigales, 58, f° 232- 233 v,

Obligación para Pablo Estequeres, 23-02-1562.

117 Loys Sonmans/Soemans (Luis de Sumays), zijn criado, is de zoon van zijn zuster, Lysbeth

die een eerste maal gehuwd was met Hugo Soeman. SAM Sch. 162, (1536-1539), f° 121 v- 122 r, 21-

5-1538.

30

Vooreerst omwille van de schuldenaar, Jan van Pergamont (1541-1566). Als erkende

bastaardzoon van jonker Jan Boubert, gezegd van Pergamont (+1551), kende hij een kort en

bewogen leven. Zijn vader was in Breda rentmeester (camerlinc) van Hendrik III van Nassau

(1483-1538). 118

Na zijn overlijden wordt zijn erfenis door zijn schoonbroer, de Antwerpenaar

Jan Arens alias Spierinck beheerd. In 1556 was Jan junior in de universiteit van Leuven

ingeschreven.119

Of hij er een graad haalde is niet geweten, zeker is dat hij in 1561 in

Valladolid huwde met de Spaanse Maria de Teran.120

Onvermijdelijk denkt men hier aan een

remake in mineur van het huwelijk van Hendrik III van Nassau met gravin Mencía de

Mendoza (1508-1554) door Karel V bewerkstelligd om de banden tussen Habsburgse en

Spaanse adel aan te halen. 121

Hoe dan ook, zijn hij en zijn zuster Elizabeth beschermelingen

van de Nassaus. 122

Het is in de periode van zijn huwelijk dat Pergamont de Mechelaars leert kennen. Hij staat

niet alleen bij Estequeres stevig in het krijt. Schulden maken hoort bij de habitus van de

welgeaarde edelman : na de dood van Estequeres in 1563 krijgt Van Steynemeulen de andere

Spaanse schuldeisers over de vloer in Valladolid. 123

In 1565 brengt hij in Mechelen een

schuldbrief in van Jan van Pergamont van duizend twee realen en half.124

Ten tweede is het relatiepatroon uit de schuldbrief typisch voor contacten van

handelaars met kringen uit de adel. Het gaat niet alleen om een gewone verkoop, Estequeres

leent ook geld aan de berooide jonker. Uit andere bronnen blijkt dat hij zijn schulden betaalt

bij andere handelaars. De kans dat hij zijn geld op korte termijn terugziet is niet groot.

Wellicht rekent hij op een andere return op zijn investering. Misschien betekende de

schoonbroer van Pergamont in Antwerpen een opening naar de hoogste financiële middens.

118 G.C.A. Juten , red., “Boubert de Pergamont”, Taxandria. Tijdschrift voor Noord-

Brabantsche Geschiedenis en Volkskunde, 66, nr. 1 (1936): 79-80.

119

H. Bots, et al. Noord-Brabantse studenten. 1550-1750, Tilburg, 1979, 221.

120 We vinden een Maria de Teran in de hofhouding van Filips II in 1571, José Martínez

Millán et al., La monarquía de Felipe II. La casa del Rey. Vol. 2: Oficiales, ordenanzas y etiquetas

(Madrid, 2005), 693. Via welke kanalen het huwelijk geregeld werd, is niet duidelijk.

121 Raymond Fagel, “’Es buen católici y sabe escribir las quatro idiomas’. Una nueva

generación mixta entre españoles y flamencos ante la revuelta de Flandes, ” in Las redes del imperio :

élites sociales en la articulación de la Monarquía Hispánica, 1492-1714, red. Bartolomé Yun

Casalilla (Madrid, 2009), 289-312, 292-3.

122 Zie noot 131.

123

AHPV, notaris Antonio de Cigales 58, f° 193 r-v, 10-2-1563 Pergamont is Francisco

Alvárez en Gomez de Soria 1051 rl. en half verschuldigd. Een van hen wil zelfs na de dood van Estequeres beslag leggen op zijn goederen omdat hij niet betaald werd.

124

tot behouft vande executien vande testamente van wylen Pauwels Eerstecke, SAM,

Procuratoria 5, (1564-73), f° 21 r, document 5-9-1565.

31

Hij handelde immers met Koenraad Schetz, telg van de beroemde bankiers- en

handelaarsfamilie. 125

Is er een verband met het feit dat Van Steynemeulen in 1563 financiële

transacties afsloot met Balthazar Schetz die in Spanje de compagnie Schets

vertegenwoordigde ? 126

Vervolgens is het de moeite waard de waren van dichterbij te bekijken. De levering

van luxe bontmantels ging zeker via de reeds vernoemde broers Gutiérrez. De kunstwerken

worden omschreven als ciertos lienzos pintadas las honras del emperador y otras

ymagenes127

en kosten 8 dukaten en 3 realen (91 rl). De ymagenes kunnen religieuze

voorstellingen zijn. Ondanks de vage gegevens zien we twee mogelijke inspiratiebronnen

voor de op doek geschilderde begrafenis van Karel V. Een eerste zijn de gravures die

Hiëromymus Cock (1518-1570) maakte van de majestueuze Bourgondische plechtigheid die

Filips II in Brussel organiseerde na de dood van zijn vader in 1558. Ze werden in 1559 door

Christoffel Plantijn (1520-1589) uitgegeven en ook in Spanje verspreid. 128

Een tweede piste

is de gravure van de monumentale rouwtumulus die in 1558 in Valladolid opgesteld werd. 129

De voorstelling is geschilderd op doek. Ze kan een bestelling geweest zijn die door een

bevriend schilder uitgevoerd is. 130

Was het bezit van de prestigieuze voorstelling een uiting

125

De Fuggers van de Nederlanden. Deze handelsrelatie wordt de ondergang van Jan

Spierinck die in 1565 door toedoen van Schetz in de gevangenis belandt voor onbetaalde schulden – wat hij betwist. Puttevils, “The Ascent,” 253.

126

AHPM, Testamentaría, f° 193 v, quinientos e çinquenta rreales que se deben a Baltasar

Esqueche, flamenco, de rrenta de quentas que tenia con el dicho Adrian de Malinas, Van Steynemolen

is 550 rs. renten aan Schetz verschuldigd.

127 (bepaalde doeken met de geschilderde begrafenisplechtigheid van de Keizer en andere

(religieuze?) voorstellingen)

128

De seer schoone ordonnantie van den rovvve des yutvaerts vanden aldermachtichsten ende onvervvinlichsten Carolo de viifste, Roomsche Keyzer, Hoochlooflicker ghedachtenisse: gehouden

binnen die stadt van Brvessele den XXIX, dach van decembris, M.D.LVIII. duer Philippum Coninck

van Spaengien & c. synen soon. Tantwerpen, By Christoffel Plantin, inden gulden Eenhoren: M.D.LIX. Het geheel van 37 gravures was in boekvorm of als rol van 20 m x 30 cm te verkrijgen. De

duurste waren ingekleurd. Het werd in 400 exemplaren verspreid. Karen Bowen en Dirk Imhof,

Engraved Book Illustrations in Sixteenth-Century Europe (Cambrigde, 2008), 64-65.

129

Waarvan gravures in 1559 gepubliceerd werden door Juan Calvete de Estrella in zijn El túmulo Imperial, Adornado de Historias y Letreros e Epitaphios en Prosa y Verso Latino. (Valladolid,

1559). Hugo Soly, et al, Carolus (Gent, 1999), 320. Een afbeelding in Juan José Abella Rubio, “El

túmulo de Carlos V en Valladolid”, Boletín del samanario de Arte y Arqueología de la Universitad de Valladolid, 44 (1978): 177-196.

130

Van Steynemolen speelde volgens latere bronnen tussenpersoon tussen een opdrachtgever

en een bevriende schilder, zie Hoofdstuk V p. 86.

32

van loyauteit of hoopte Pergamont dat een deel van het aura van de keizer op hem zou

afstralen? 131

De laatste bron betreffende Van Steynemolen is gekend uit de literatuur. In september

1562 verkoopt Filips II op een openbare veiling in Valladolid de keizerlijke insignia en

ceremoniële gewaden van Maximiliaan I en Karel V. Adrián de Malinas koopt er, als enige

niet Iberiër of edelman, de kap met toebehoren die Karel V droeg op zijn kroning in Bologna

in 1530. 132

Handelde hij in opdracht voor een Mechelaar, of voor de stad, als uitzondering in

de Nederlanden verknocht aan de Habsburgers? Of had hij een nieuw attribuut voor onze

spilzieke jonker gevonden? 133

3.1.2.2. De pellejeros van Valladolid

Een opvallende constante in de carrière van Van Steynemolen van Valladolid tot

Madrid, is de aanwezigheid van de pellejeros. De term houdt twee activiteiten in : het

klaarmaken (looien en versnijden) en verhandelen van huiden. Of het beroep al dan niet

sociaal hoog aangeschreven stond, hing af van de context: de pellejero del rey had een

officiële functie aan het hof en dus prestige en invloed.

In Valladolid huurde Estequeres – en later Van Steynemolen- een aantal huizen in de

calle Cantarranas, het centrum van de huidenhandelaars, dicht bij de calle Platería, de wijk

van de goud- en zilversmeden. De huisbaas is telkens de pellejero Pedro Guttiérez. Volgens

Bartholomé Bennassar vertegenwoordigt deze laatste een actieve ondernemer die vanuit het

peltiersambacht door speculatie, handelsactiviteiten en ‘prekapitalistische’ concentratie een

131 Dat er voor dergelijke afbeeldingen –vermoedelijk vooral bij Nederlanders- belangstelling

was bewijst het feit dat Van Steynemolen in 1576 in zijn winkenog altijd afbeeldingen van die honras

op papier in een houten versierde kist ter waarde van 50 rl. bezat: Yten tasaron el enterramiento de Carlos Quynto en papel en su caja de madera guarnecida en cinquenta reales, AHPM, T 939,

Tasación, f° 604 r. De som die Pergamont betaalt, 91 rs. lijkt wel een hoog bedrag.

132

Het veilen van koninklijke bezittingen na het overlijden van de vorst om de persoonlijke schulden te delgen is een Spaanse traditie. Beer, “Über Krönungsinsignien,”, 461.

133

Ondanks de kansen die zijn afkomst, relaties en huwelijk hem gaven, verloopt het leven

van Jan van Pergamont op tragische wijze. Op 17 oktober 1566 neemt hij als aanvoerder deel aan de

tweede inval van de beeldenstormers in de kathedraal van Antwerpen. Hij wordt met vijf andere aanstokers ’s anderendaags geëxecuteerd op bevel van de graaf van Hoogstraten. De tussenkomst van

Anna van Nassau kwam te laat. Volgens Floris Prims zou in het procesverslag niet opgenomen zijn dat

handelde hij voor rekening van Lodewijk van Nassau, Het wonderjaar, Antwerpen, 1941, Anna van Nassau zal zijn zuster Elizabeth blijven steunen, Godevaert van Haecht, De kroniek van Godevaert

van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders, 117. http://www.dbnl.org/,

laatst geraadpleegd op 16-6-2016.

33

aanzienlijk fortuin opbouwt.134

Deze huidenhandel in Valladolid heeft een groot economisch

impact gehad in het slabakkend klimaat na het vertrek van het hof in 1559. 135

Tussen 1560 en

1572 heeft Guttiérrez contracten met Antwerpse handelaars voor de verkoop van ontzaglijke

hoeveelheden huiden. 136

Een van hen, Nicolas de Verano (Niclaes de Somere) behoort ook

in Madrid tot de omgeving van Van Steynemolen. 137

We leiden hieruit af dat de Mechelaars

wellicht in die handel betrokken waren en dat huiden kunnen best een deel van de

retourvracht uitgemaakt hebben van hun handel.

Dat de omgang met Gutiérrez op vertrouwen berustte, bewijst de absolute volmacht

die hij van Estequeres krijgt wanneer deze naar de Nederlanden vertrekt om waren op te

halen. 138

Deze gebruikt ook zijn connecties om pellejeros toegang te geven in hogere sferen.

Dankzij de tussenkomst van Estequeres aan het hof, kan de huidenhandelaar Fernando López

er huiden verkopen, hij moet hem daarvoor 11 dukaten en half die hij voor Sint-Michiel zal

betalen. 139

Hernán López en andere collega’s blijven ook met Van Steynemolen na 1563

handel drijven. 140

In Madrid heeft hij zoals in Valladolid een hele reeks huidenhandelaars als

buur en klant. Een aantal met functies aan het hof komen uit Valladolid, waaronder Luís

Navarro pellejero de sus altesas (de infantas Catalina Micaela en Clara Eugenia).141

Dat vriendschap en vertrouwen heerste ligt volgens ons aan het feit dat ze op elkaar

aangewezen zijn. Ze hebben met elkaar gemeen dat ze het klassiek ambachtelijk kader

overstijgen. Ze zijn echter complementair: waar de huidenhandelaar de grootschalige keten

van grondstof- productie-handel in Spanje beheerst, komt de export voor het conto van de

Nederlanders.

134

Hij speculeert op de graan- en wijnoogsten, controleert een groot deel van de

huidenverwerking van grondstof tot de verkoop van afgewerkte producten, Bartolomé Bennassar, Valladolid au siècle d’or, Parijs, 1967, 323-336.

135 Bennassar, “Marchands flamands”, 50.

136 In 1565 zijn er twee bestellingen door Antwerpse kooplui, o.a. Wouter Goossens, Nicolas

de Verano en David de Nycke, die alle huiden van premature lammetjes (abortones), vossen, marters,

steenmarters, otters en genetkatten die Gutérrez kan vinden opkopen. Daarvoor schuimen zijn

medewerkers heel Castilië en Aragón af. In 1572 verkoopt hij een van die handelaars huiden van 1500

dozijn schapen, 639 vossen en wilde katten, 209 marters, 109 steenmarters, 40 otters, 4 wolven. Bennassar, Valladolid, 27.

137

Hij zal de schatting doen van zijn inboedel, AHPM, T939, Tasación, 600 v.

138

AHPV, notaris Antonio Cigales, 58, Poder de Pablo Estequeres, 25-5-1562, 45 v.

139 AHPV, ibidem, Obligación de Hernán López, 24-5-1562.

140

Hernán López en Antonio Martínez staan in 1576 bij hem in het krijt, zie p. 84.

141

ARCV PC, 213 v, getuigenis Luís Navarro, 1-5-1583.

34

3.1.3. De inventaris van de tienda van Pablo Estequeres

Deze inventaris is de bron die op ons weg gezet heeft naar de uitwerking van onze

masterproef. Zoals gezegd is ze in de literatuur de illustratie van de massale import van

“goedkope” Vlaamse kunst in het noorden van Spanje. Het aantal lienzos (152) ligt inderdaad

hoog, in vergelijking tot bv.de inventaris van Francisco de la Peña: 51 (die wel 13 panelen

verkoopt), 142

en van Van Steynemolen 138 (met daarnaast 36 retabels of panelen). Eerstekers

heeft dus geen panelen of retabels in huis, een ander typisch Vlaams geschilderd product: de

cama ontbreekt eveneens. 143

Zijn inventaris telt slechts 8 beeldjes, de typisch (Mechelse?) Jezusbeeldjes, de niños Jesuses.

De omschrijvingen van de schilderijen is zeer vaag: slechts in twee gevallen is de

voorstelling aangegeven (15 Veronica en een Ark van Noé), er is ook een serie figuras

toegeschreven aan een zekere schilder Vana. In 140 gevallen worden de afmetingen van de

doeken aangeduid door een serie vage bepalingen, pequeños, medianos, grandes, maar

ynkeldocken (enkeldoeken) verwijst naar een formaat dat in de Nederlanden als norm

gehanteerd wordt. Een aantal keer wordt de staat van het schilderij gepreciseerd: 66 zijn

viejos, 3 nuevos, 9 usados en 9 buenos.

We leiden hieruit af dat Estequeres gestandaardiseerde kunst verkoopt,

gestandaardiseerd naar de maat maar ook naar de voorstelling, de 15 Veronica’s tonen het

aan. Het is ook niet uit te sluiten dat er onbeschilderde doeken als materiaal voor schilders

tussen zitten.

Dat er heel weinig aandacht naar de voorstelling gaat ligt o.i. niet aan de onkunde van de

aangestelde experts die ook de prijs moeten bepalen, de ons reeds bekende Luis de Sumays

(Loys Sonmans of Soemans) en Adrián de Malinas alias Adriaen Van Steynemolen. Als telg

van een eeuwenoud zilversmedengeslacht waarvan een deel ook schilder was, is deze laatste

de geknipte persoon om deze taak uit te voeren. Wat voor hem telt zijn de afmetingen van de

schilderijen. Dat de voorstelling bijna niet vermeld wordt, zou ook kunnen betekenen dat het

allemaal om hetzelfde type gaat : de debociones, het Vlaams kunstexportproduct bij uitstek.

Wellicht gaat het hier om de typisch Mechelse waterverfschilderijen die redelijk onstabiel

waren (en soms overschilderd werden), vandaar wellicht de bepalingen viejos en nuevos die

verwijzen naar de staat van het schilderij, wat ook meespeelt in het bepalen van de prijs.

142

Zie Bijlage IV.

143

Zie Hoofdstuk I, p. 13.

35

De inventaris vermeldt verder kisten papieren en tekeningen voor schilders en

zilversmeden, te veel om ze tellen, penselen, pigmenten en ander schildergerei. Terwijl de

schilderijen voor een breed publiek bestemd zijn, is deze categorie goederen duidelijk voor

vakmensen bedoeld. Valladolid kende een bloeiende schilderschool. 144

De invloed van de

Vlaamse kunst was er in de zestiende eeuw zeer groot, de modellen die Eerstekers in zijn

winkel aanbood, zullen wellicht meer dan een kunstenaar geïnspireerd hebben.

Valladolid was door de aanvoer van het Zuid-Amerikaanse zilver, een belangrijk centrum

voor de zilversmeedkunst. 145

De talloze vijlen, aambeeldjes trekbanken. en andere

uitrustingsgoederen voor ateliers van zilversmeden van de winkel vonden hier zeker een grote

afzet . Uiteraard zien we hier de hand van de kompaan van Eerstekers in en een bevestiging

van een associatie of compagnie.

Deze artikelen voor schilders- en zilversmeden zijn kenmerkend voor de inventaris

van Pauwels Eerstekers. Ze wijzen op de band tussen schilders- en goudsmedenambacht die

in de familie Van Steyenmolen bestond.

De andere industriële artikelen, die wij onder ‘huisraad’ onderbrengen, verkocht Estequeres

ook, eveneens wapens en dierenhuiden. Wat bij hem afwezig is, is de categorie textiel. Hier

situeert zich de ommezwaai die de handel van Van Steynmolen zal kenmerken in zijn laatste

fase.

3.1.4. Een voorzichtige handelaar?

Eerstekers vertegenwoordigt de handelaar uit de middenklasse die op een bescheiden

niveau aan de vérhandel begonnen is in een periode waar deze in een boomende fase was. Hij

is misschien zelf schilder, alleszins opgegroeid in het Mechels schildersmilieu waarvan hij

o.a. de productie naar Spanje exporteert. Dat hij in Valladolid aan het hof connecties had,

wijst erop dat hij het eerste stadium ontgroeide en gaandeweg invloed verworven had – al

dan niet dankzij zijn vrienden de pellejeros. De episode met Jan van Pergamont moet wellicht

ook in dit kader geïnterpreteerd worden.

144

Jesus María Parrado del Olmo, “La escultura, la pintura y las artes menores de Valladolid

en el Renacimiento,” in Valladolid, corazón del mundo hispánico. Siglo XVI, red. Bartolomé Bennassar et al. (Valladolid, 1981).

145

De stad telde 64 goudsmeden voor 14 schilders volgens de telling van 1561, het nabije

Medina del Campo 39 en 3, Bennassar, Valladolid, 117.

36

Er is geen schatting van zijn goederen bewaard, noch een testament of boekhouding.

Een algemene evaluatie van zijn handel is dus heel moeilijk te maken. Hij was duidelijk niet

alleen importeur en winkelier maar zat in een handelscircuit met ondernemende

exportgerichte huidvetters-verkopers uit Valladolid. Diversificatie was eigen aan de

handelsmentaliteit die op winst gericht was, alle opportuniteiten meenam maar tegelijk ook

risico’s zoveel mogelijk wilde spreiden. 146

Enkele gegevens wijzen erop dat hij niet echt een

avontuurlijk handelaar was: hij investeerde in erfrenten van de stad Antwerpen, wat een

superveilige belegging was. Dat zijn winsten dus niet volledig terug naar de handel ging wijst

op voorzichtigheid, dat hij ze in zijn testament voor zijn zusters bestemde, op verbondenheid

ten overstaan van familieleden die het misschien niet erg breed hadden. 147

Hij reist zelf naar

de Nederlanden om goederen in te kopen. Van Steynemolen zal zich heel anders organiseren

na 1563.

3.2. De tweede fase (1563-1568)

3.2.1. De handelscompagnie

Na de dood van Eerstekers stapt Van Steynemolen in een vennootschap met de

Antwerpenaar Hendrik Pieters (1536-1572) en stadsgenoot jonker Jasper (Gaspar) Suls (1532-

ca 1576). Het opzet is een compaingnie ende societeyt in coopmanschappen148

op te richten

waarbij Van Steynemolen en Pieters in Spaengnen residerende ende de voers Jaspar alhier te

lande blyvende …. melcanderen overe coopmanchappen, wisselbrieven ende anders zouden

zenden.149

3.2.1.1. Een grootscheepse onderneming?

Over de inbreng van elke vennoot, de duur van de vennootschap, de concrete taakverdeling

(bv. in verband met de boekhouding), de beslissingsstructuur, afspraken die bij het merendeel

van de compagnies van die tijd schriftelijk vastgelegd worden, weten we niets. 150

146

Henri Lapeyre, Une famille de marchands, les Ruiz, Parijs, 1955, 111.

147 Zijn zusters erven de renten volgens zijn testament, SAM, Procuratoria 4, f° 168 v-169 r.,

21-2.1564 (n.s.).

148

handelswaren

149

RAB, Acquits de Lille 1466 A, s.f. Verklaring Adriaen Van Steynemolen en Hendrik Pieters bij notaris Lieven van Rokeghem in Antwerpen, 8-7-1569.

150

Puttevils, “The Ascent,” 195-225.

37

Wat wel duidelijk is, is dat de compagnie gestructureerd wordt rond twee polen,

Spanje en te lande (Antwerpen en ook Mechelen waar Suls verblijft). De import en export

handelscompagnie had belangrijke voordelen : er moest minder op krediet gewerkt worden,

kapitaal werd minder lang geïmmobiliseerd.151

Het heen en weer reizen, met het tijdsverlies

dat ermee gepaard gaat valt weg: Suls organiseert aankoop, verzekering, verpakking en

verzending in Antwerpen en verhandelt de geïmporteerde waren, Van Steynemolen en Pieters

doen hetzelfde in Spanje.

De import naar Spanje kennen we uit de inventarissen, naar de export naar de

Nederlanden moeten we gissen. Theoretisch is een gamma van producten mogelijk van

koloniale waren (vooral specerijen, suiker, verfstoffen en parels) en Spaanse (bv. fruit, aluin,

wijn en waarom niet ? dierenhuiden).152

Het betalingsverkeer gaat via wisselbrieven (Medina

del Campo-Antwerpen en omgekeerd), wat ook mogelijkheden tot verrijking geeft. 153

De andere pool in Spanje, blijft Valladolid. Op 31 juni 1565 doen Pieters en Van

Steynmolen een aanvraag bij het stadsbestuur om de vecindad (het poorterschap) te bekomen.

154 Deze beslissing laat veronderstellen dat ze zich er (al was het maar voorlopig) willen

vestigen. Ze huren ook voor drie jaar een huis bij onze huidenhandelaar, Pedro Gutiérrez, in

dezelfde straat waar de winkel van Eerstekers lag. 155

De rekening van de afwikkeling van de

compagnie met Hendrik Pieters bewijst dat er aan detailhandel gedaan werd, wat onze mening

staaft dat de winkel van Eerstekers overgenomen werd.

De schaarse bronnen over deze periode tonen Van Steynemolen en Pieters actief in Medina

del Campo met een groep jonge Nederlandse handelaars die vooral textiel verhandelen. 156

Een schuldvordering uit de bronnen van 1579 bewijst dat Adriaen ook als tussenpersoon

kunst financierde: de graaf de Castro is 44 dukaten verschuldigd voor een opdracht die een

151 Lapeyre, Les Ruiz, 112.

152

Bril, “Iberisch Schiereiland,” 60-63, voor de periode 1552-3.

153

Door de speculatie op wisselkoersen, Abed Al-Hussein, “Los cambios y el mercado del dinero medinense,” in Historia de Medina del Campo. Vol 2, 69-92, 69-70.

154

Door vecino te worden, verkreeg de buitenlander een duidelijk juridisch statuut. In principe

waren een aantal voorwaarden vereist, zoals reeds 10 jaar in de stad verblijven, onroerend goed

hebben of getrouwd zijn met een Spaanse. In de praktijk werden deze regels zeer soepel toegepast, ook verhinderde het bekomen van de vecindad niet dat men erna hetzelfde kon doen in een andere stad,

Fagel, Hispano-Spaanse wereld, 260, 447 en “En busca de fortuna. La presencia de flamencos en

España. 1480-1560,” in Los extranjeros en la España moderna, red. María Begoña Villar García en Pilar Pezzi Cristóbal, (Málaga, 2003), 325-337, 335.

155

Bartolomé Bennassar, “Marchands flamands, 50.

156

Fagel, “Juan Bautista,” 231.

38

pintor amigo voor hem uitgevoerd heeft. 157

Spijtig genoeg, moeten we hier ook stellen met

deze vage omschrijvingen.

De basis van een handelscompagnie is het vertrouwen in de inbreng en de solvabiliteit van de

partners. Tijd dus om die partners voor te stellen.

3.2.1.2. Hendrik Pieters (1537-1572)

De eerste vennoot Hendrik Pieters (Enrique Pierres) is de zoon van Merten Pieters van

Ghelle en Marie Vander Haer. 158

Vader Pieters werd in 1525 opgenomen in het Sint-

Lucasgilde als scildere ende plaetsnyder. Van 1533 tot 1540 en in 1546 en 1558 was hij

deken van de gilde. Een van zijn zonen, Merten Peeters de jonge wordt in 1548 vrijmeester.

159 Onder de naam Martinus Petrus gaf hij prenten van Frans Floris (1519/20-1570) uit.

160 Hij

woonde in het huis de Gulde Fontein bij de Nieuwe Beurs, dicht bij het schilderpand, een

buurt waar ook veel handelaars woonden evenals notarissen, zoals Pieter van Lare,

gespecialiseerd in het leveren van Spaanse documenten en de zeeverzekeraar Juan Henriquez.

We zullen ze nog tegenkomen.

De andere zonen Pieters, Hendrik en Artus zijn handelaar geworden. Artus was ook

schilder en getrocken naer Indyen van Spaengen naerder stadt van Mexico waar hij in 1571

overleed. 161

Hij kan best in hun handel meegedraaid hebben. 162

Misschien was er nog een

familielid handelaar: in 1575 komt een zekere Servaes Pieters voor in de afwikkeling van de

157

De schuld van 44 dcs (16.456 mrs.) staat in 1579 nog open, AHPM T 943, f° 182 r,

Memoria de las deudas y rentas que quedaron debiendo y se deben de presente a Adrian de Malinas e Ysabel de Paredes su mujer, 13-03-1579.

158

SAA Cert. 22 (1565) f° 255 r, 14-12-1571. Merten De Vos, deken van het St-Lucas gild in

1571, notaris Pieter Van Lare getuigen dat zij Marie van der Haer, weduwe kennen, en den voors Marten Pieters heuren mane, ende Artus Pieters heunen sone, schilder gekend hebben.

159

Philippe Rombouts, Théodore Van Lerius De Liggeren en andere historische archieven der

Antwerpsche Sint Lucasgilde. (Antwerpen, 1864, Amsterdam, 1961), 105, 119, 133, 136, 155, 201.

160 Carl Van de Velde, Frans Floris (1519/20-1570), leven en werken. (Brussel, 1975), I, 32,

II, enkele voorbeelden 394, 398, 403, 417, 430, 431, 437.

161

SAA Cert. 22 (1565) f° 225r. , 13-12-1571, Marie van der Haer is zijn enige erfgename

vermits hij nooit gehuwd is geweest en geen kinderen heeft.

162 De handel op de kolonies was het monopolie van de Castilianen. Vreemdelingen konden

een licentie of een carta de naturaleza aanvragen. Filips II paste een veel restrictievere politiek toe

dan zijn vader. Illegale migratie en smokkelhandel kwam veel voor. Eddy Stols, “Gens des Pays-Bas en Amérique espagnole aux premiers siècles de la colonisation,” Bulletin de l’Institut historique belge

de Rome, 44, Miscellanea Charles Verlinden (Brussel-Rome, 1974). (Leuven, 1975), 565-599, 571-

573, 598-599.

39

compagnie met Hendrik, dezelfde Servaes woont in 1576 in Sevilla en is 410 rl. verschuldigd

aan Van Steynemolen. 163

Pieters komt dus zoals Van Steynemolen uit een ambachtelijk midden. Wellicht

minder prestigieus dan dat van de Mechelse goudsmeden, maar zeker niet onbemiddeld. 164

Gezien de directe omgeving waarin zijn ouders woonden, was de stap naar de vérhandel niet

groot. De band productie-handel is hier ook evident.

3.2.1.3. Jasper Suls (1532- ca 1576)

De tweede vennoot komt uit een heel ander milieu. De familie Suls was een voorname

Mechelse familie, sinds de veertiende eeuw als grondeigenaars vermeld. 165

Zijn vader

Willem was heer van Mortsel. Na zijn dood hertrouwde zijn moeder met de kanonnengieter

Pastenaken, wat wellicht bepalend was voor de toekomst van Jasper, want hij koos voor een

militaire carrière.166

Niet zonder succes, want Filips II benoemt hem in 1558 tot archier de

notre corps voor bewezen diensten en zijn gedrag tijdens de veldslag van Saint-Quentin het

jaar ervoor. 167

De Guarda de archeros de corps was sinds Filips de Schone een elitecorps

dat in principe uit Nederlandse en Bourgondische edelen bestond, uitzonderlijk werden ook

militairen na zes jaar dienst en onberispelijk gedrag opgenomen. Hun belangrijkste taak was

zorgen voor de verdediging en de fysieke integriteit van de vorst. Ook speelden ze een

centrale rol in zijn ceremoniële publieke optredens. Het corps had ook een politieke functie :

de Nederlandse elites integreren in het Spaanse hof. De graaf van Hoorn was van tot 1549 tot

163

Zie Hoofdstuk V, p. 90 .

164

Zie de transacties van Merten Pieters (verkoop renten en huizen) in Godelieve Van

Hemeldonck, Onderzoek naar kunstenaars, smeden en juweliers, Kunst en Kunstenaars, SAA, http://zoeken.felixarchief.be/zHome/Home.aspx ISAD fiche 7484.

165

Eugeen van Autenboer, “Drie figuren uit het Mechelse Wonderjaar,”Mechelsche bijdragen,

(1942): 122-134, F.L. Van den Wijngaert en Jan Van Rompaey “Rond de verdwijning van de hoeve ‘De Steen of ‘Hooghuis’ ook ‘IJzerstein’ genaamd te Onze-Lieve-Vrouw Waver,” HKKOLKM, 71

(1967): 169-176.

166

Artilleriemeester Cornelis Pastenaex/Pastenaken was van 1551 tot aan zijn overlijden in 1566 één van de 5 Mechelse kanongieters die aan het arsenaal van de vorst leverden. Johanna Suls,

zuster van Jasper, was gehuwd met Geert vanden Nieuwenhuysen (1533-88), erfgenaam van een groot

fortuin en een kanonnengieterij die van vader op zoon overging tot 1631. Bernhard Roosens, “Het

arsenaal van Mechelen en de wapenhandel (1551-1567),” Bijdragen tot de Geschiedenis, 60 (1978):175-247, 197, Henri Installé, “Het Sinte-Heylwichsgodshuis of de Putterij,” in Henri Installé

et al., red., Historische stedenatlas van België Mechelen II, HKKOLKM, 100, nr. 2 (1996): 164-174,

166-168.

167 Martínez Millán, La casa del Rey, Lijst van de archeros, Gaspar Sulx (1558-1563), 560.

Ook had hij ten tijde van Karel V met zijn stiefvader een niet nader bepaalde uitvinding voor de

artillerie op punt gesteld waar Filips II heel dankbaar voor was, Autenboer, Figuren, 129.

40

1561 kapitein van de archeros. 168

De directe toegang tot de vorst gaf het corps een enorm

prestige en invloed. 169

In 1563 verlaat jonker Suls het elitecorps wegens een kwetsuur au bras dextre. De

erkentelijke koning verleent notre bien aimé Gaspar Suls een levenslang pensioen van 3

stuivers per dag. 170

Suls keert terug naar Mechelen en begint daarop een tweede carrière als

handelaar op Spanje. Misschien was hij al een tijdje bezig met andere activiteiten dan zijn

ceremoniële rol die ons weinig in overeenstemming lijkt te zijn met zijn dynamisch karakter –

de kwetsuur kan een voorwendsel geweest zijn om eruit te stappen.

Het hoeft geen betoog dat met Suls als vennoot Van Steynemolen en Pieters in een

hogere versnelling schakelen. Zijn contacten reiken tot aan de top van de Habsburgse macht.

Vermoedelijk verklaart dit o.a. de transacties van Van Steynemolen met Gilles de

Berlaymont, heer van Hierges die bij Suls ook in het krijt stond. 171

Wellicht had Suls aangeboren commerciële vaardigheden, maar voor de concrete organisatie

van een bedrijf moest hij terugvallen op ervaren medewerkers. In Mechelen kunnen dat o.a.

een aantal Van Steynemolens geweest zijn. 172

De schaalvergroting en de ambities van de

ondernemende jonker kunnen voor de familie nieuwe perspectieven geopend hebben.

Wellicht waren er ook familiale banden met de Van Steynemolens. Suls huwde tweemaal, een

eerste met Margriet Speelberg, een tweede met een zekere Maria Van Steynemolen.173

Er is

168

Martínez Millán, La casa del Rey, 558.

169 José Eloy Hortal Muñoz, “La noble Guarda de Archeros de Corps en el contexto de la Casa

Real de los monarcas Austrias hispanos, ” in Agentes e identidades en movimiento. España y los

Países Bajos. Siglos XVI-XVIII, red. René Vermeir en Raymond Fagel. (Madrid, 2011), 231-270, 249,

251.

170 Hij geniet ook van alle voorrechten verbonden aan het huis van de koning, o.a. algemene

vrijstelling van belastingen. RAB, Acquits de Lille 1566 B, z.f., kopie van de toekenning van het

pensioen door Filips II. Van zijn pensioen zal hij nooit de eerste stuiver zien, wellicht waren de privileges interessanter.

171

Gilles de Berlaymont, heer van Hierges (1540-1579) was vanaf 1567 gentilhombre de la

boca de la casa de Borgoña aan het hof, ridder van het Gulden Vlies (1572), stadhouder van Friesland en Gelderland. Als militair was hij een grote hulp voor Alva en Requesens. Hij was de zoon van Karel

de Berlaymont , trouwe steun van het koninklijk gezag, zowel als lid van de Raad van State als in zijn

functie van voorzitter van de Raad van Financiën, en de rechterhand van de hertog van Alva als

vicevoorzitter van de Raad van Beroerten, Martínez Millán , La casa del Rey, 61, https://vre.leidenuniv.nl/vre/dutchrevolt/dutch/personen/B/Pages/berlaymont.aspx laatst geraadpleegd

op 15-5-2016.

172

Uit de schuldenlijst van 1579 blijkt dat vader Godevaert en broer Cornelis in het krijt stonden bij Adriaen, zie Hoofdstuk V.

173

Personendatabank van Mechelen op de site van de Ware vrienden van het Archief,

http://www.dewarevrienden.net/DWV/, laatst geraadpleegd op 30-6-2016, voor Jasper Suls en

41

geen sluitend bewijs of het over de zuster van Adriaen gaat of niet. Deze is in 1579 getrouwd

met Franchois Heynssens, het kan natuurlijk om een tweede huwelijk gaan.

Gezien zijn familiale context heeft Suls zeker contacten in de wapenproductie

(misschien –handel) in Mechelen. We hebben geen bewijs voor de eventuele uitbreiding van

de handel van Steynemolen in die richting. 174

De inbreng van Suls zien we vooral in zijn

connecties en reputatie en dus in het krediet dat zijn positie verleende. Wellicht opende hij zo

veel deuren voor financiële transacties op het hoogste niveau. Dat zijn netwerk ook in het

Antwerpse handelsmilieu kon ingezet worden, is de evidentie zelve. Gepaard aan de

commerciële know-how van zijn partners en banden met de lokale productiecentra, opende

zijn inbreng perspectieven op een welvarende toekomst.

3.2.2. Het bruuske einde

De beloftevolle – en wellicht bloeiende- samenwerking stopt brutaal in 1568. Pieters

en Van Steynemolen krijgen al een tijdje geen goederen meer uit Vlaanderen terwijl hun

compagnon hen meer dan 10 000 realen verschuldigd is. Om de zaak uit te klaren besluiten ze

herwaerts overe te comen. Maar hier te lande gecomen zynde in oktober lestleden soe

bevonden zy dat de selve Jaspar was fugityf geworden ende van hier gevloden.175

Wat was er gebeurd?

Op 21 februari 1568 was Suls door de Raad van Beroerten (1566-1573) bij verstek

veroordeeld tot verbanning en inbeslagname van al zijn goederen.176

Was hij in Antwerpen, volgens de hertog van Alva, la villa mas frecuentada de gente

perniciosa, 177

geëvolueerd onder invloed van het protestants gezind klimaat? Wat het er ook

van zij, in 1566 was Suls in Mechelen een prominente calvinist. Hij komt openlijk uit voor

zijn religie en onderhandelt op 22 augustus 1566 met het stadsbestuur over het toelaten van

calvinistische diensten in de Sint-Niklaaskerk buiten de stad. Het stadsbestuur verdenkt hem ervan

Margriet Speelbergh verwijzing naar Weeskamer 19-6-1566, voor Jasper Suls en Maria Van

Steynemolen, Weeskamer 26-6-1577. Hij had dus kinderen uit de twee huwelijken.

174

Dat hij wapens verkoopt in zijn winkel, is geen argument, er zijn er in alle inventarissen.

175 ARB, Acquits de Lille 1466 A., z.f., Verklaring Adriaen Van Steynemolen, 8-7-1569.

176

Eugeen Van Autenboer, Het Wonderjaar te Mechelen (1566-1567) (doct.diss. KULeuven,

1943), Bijlage VI, Banvonnissen, 307.

177 (De stad die het meest wordt gefrequenteerd door verderfelijk volk) Citaat uit Guido

Marnef, Antwerpen in de tijd van de Reformatie.Ondergronds protestantisme in een

handelsmetropool. 1550-1577 (Antwerpen, 1996), 9.

42

een van de aanstokers van de Beeldenstorm van 23 augustus te zijn.178

Zoals veel

gereformeerden en sympathisanten is hij is wellicht in het voorjaar van 1567 gevlucht. Er

heerste toen een angstpsychose omwille van de nederlagen van het protestantse kamp en het

gevreesde nakend gewapend optreden van de Spanjaarden. 179

Behalve zijn onroerende goederen worden alle winsten en goederen van de compagnie

in Mechelen in april 1569 in beslag genomen.180

Dat de deurwaarder daarvoor het ouderlijk

huis van de Van Steynemolens, de Donderbusse aandoet, verwijst wellicht naar de

betrokkenheid van de familie in Mechelen in de handel. 181

Van Steynemolen en Pieters lijden een serieuze aderlating en zijn verplicht hun

activiteiten te reorganiseren. Gedurende het kleine jaar (oktober 1568-na juli 1569) dat ze in

de Nederlanden doorbrengen, vermoeden we dat ze informatie inwinnen over de toestand van

hun aanvoerlinies. Maar Van Steynemolen had op dat ogenblik ook andere zorgen : Suls was

niet het enige slachtoffer van de Bloedraad.

3.2.3. Een familie in woelig tijden (1566-1568)

Het ligt helemaal niet in onze bedoelingen deze dramatische en complexe periode van

de Beeldenstorm en haar nasleep op zich te behandelen. We pogen enkel haar impact op onze

personages en hun handelsactiviteiten te achterhalen.

Naast professionele redenen waren er voor Adriaen dus ook familiale om herwaerts

overe te comen. Zoals Suls, waren zijn ouders door Raad van Beroerten op 21 februari 1568

178

Op 27 augustus ontkent hij alle betrokkenheid met de beeldenstorm van 23 augustus. Eperant descouvrir les menees et entreprinses dudict Suls non sans fruit au regard de tous les

autheurs dudict brisement, laat de magistraat hem met een openbare oproep iedereen uitdagen binnen

de drie dagen bewijzen tegen hem aan te brengen, wat tot grote teleurstelling van de magistraat niet gebeurt, Autenboer, Wonderjaar, 108-109, 288.

179

Dat in Mechelen op 2 februari tijdens een verboden hagenpreek een reeks aanhoudingen

verricht worden, o.a. van Dirk de Groote, advocaat bij de Grote Raad en vriend van Suls en dat de predikant geëxecuteerd werd, zal meegespeeld hebben, Autenboer, Wonderjaar, 203-6. De periode

1566-1570 kende een eerste massale vluchtgolf vóór de uittocht na de val van Antwerpen in 1585,

Robert Van Roosbroek, Emigranten. Nederlandse vluchtelingen in Duitsland (1550-1600), Leuven,

1968, 21-22.

180 Ledit vi° davril lxviii (1569 n.s.) avant pasques a semblablement este saisie tel prouffit

droit et action que pouoit competer a Jaspar Suls en certaine compamgnie de marchandise quil avoit

en sur Espaingue avecq Henry Pieters et Adrien van Steenemolen, ARB, Rekenkamer, 19142, f° 25 v. Uit de lijst onroerende goederen blijkt de welstand van Gaspard Suls, Autenboer, Drie figuren, 130-1.

181

ARB, Acquits de Lille 1466 B, z.f. Rapport van deurwaarder Borremans van 8-4-1569

(n.s.).

43

volgens de geijkte formule, veroordeeld tot verbanning hors de tous les pays et seigneuries de

Sa Majesté en in beslagname van al hun goederen au prouffit van dezelfde majesteit. 182

We moeten hier even ingaan op de naamverwarring die uit de dagvaardingen en

veroordelingen blijkt. Volgens de Liste des Condamnés wordt Jehan Van Steenmeulen, samen

met zijn echtgenote Anna de Groote veroordeeld.183

Anna is volgens alle documenten de

echtgenote van Godevaert III. Vanwaar het verschil? Het testament van Adriaen levert een

mogelijke oplossing: hij noemt er zijn vader Jan Godevaert (Juan Gebaerte zoals de Spaanse

vertaling de naam overschrijft). 184

Had deze een roepnaam om de Godevaerten uit elkaar te

houden? Jan kan slaan op de jongste zoon Hans, of de schoonbroer Jan, de reeds besproken

goudsmid- tekenaar, maar als echtgenoot van Anna de Groot ?

Zo is een link gelegd met een van de redenen waarom vader Van Steynemolen kan

veroordeeld zijn. Op 15 augustus 1566 werd in Zemst voor een grote menigte gepreekt. Een

driehonderdtal toehoorders trok erna gewapend naar Vilvoorde om een gevangen predikant te

ontzetten. Na de Beeldenstorm van 23 augustus in Mechelen krijgt dit feit een dubbel

bezwarend karakter. Ondanks het pardon dat de graaf van Hoogstraten op 24 augustus

afkondigt in Mechelen, wil de schout een aantal mensen arresteren. In naam van negen

inwoners, waaronder Jehan Van Steenemolen en hemzelf, richt Jasper Suls een verzoekschrift

aan Hoogstraten om zijn bescherming tegen de schout te vragen. 185

Het stadsbestuur vindt het

ongegrond, alle betrokkenen worden in 1568 door de Bloedraad veroordeeld.

Was Anna de Groote eveneens een overtuigde en actieve protestante ? Of werd de

echtgenote werd automatisch als verdacht beschouwd?

De bronnen omschrijven de ouders van Adriaen als fugitifs. Vóór de wijk te nemen,

hebben ze er wel eerst voor gezorgd zoveel mogelijk van hun goederen veilig te stellen. Jehan

182

De hertog komt pas in de zomer van 1567 in Brussel toe met een leger van 10.000 soldaten. De Raad wordt in september 1567 opgericht als uitzonderingsrechtbank met zetel te Brussel. Hij had

als opdracht de schuldigen van van de troebelen van het Wonderjaar te bestraffen. Vier categorieën

werden geviseerd: de predikanten, de leden van de consistories, diegenen die zich verzet hadden tegen het beleid van de koning en degenen die beelden gebroken hadden of doen breken. Voor gevallen van

gewone ketterij bleven de lokale rechtbanken bevoegd, Guido Marnef, “De Raad van Beroerten (1567-

1576) ,” in De centrale overheidsinstellingen van de Habsburgse Nederlanden, 1482-1795), red. Erik

Aerts et al. (Brussel, 1994), 469-477, 469, 472.

183 A. L. E Verheyden, Le Conseil des troubles : liste des condamnés : 1567-1573 (Brussel,

1961), 120.

184

Yten a Juan Gebaerte Desteenemule su padre cien florines por una bes, ARCV PC, Pérez Alonso, Testamento de Adrián de Malinas, 235 r. Guido Marnef suggereert eveneens dat Jan en

Godevaert op dezelfde persoon slaan, Calvinistisch bewind, 374.

185

Autenboer, Wonderjaar, 49-50.

44

Van Steenemeulen heeft in Mechelen geen roerende noch onroerende goederen meer op zijn

naam. 186

Een eigenaardig document uit de Certificatieboeken laat vermoeden dat Anna de

Groote later vluchtte dan haar man. 187

Op drie maart 1568 verklaart ze dat de voirs heure

man ende zij over diversche jaeren hen van malcanderen hebben abstract ende separaet

gehouden, soe zij oock alnoch hen houdende zyn. 188

Zij geeft haar schoonbroer, Jan, haar

zoon Cornelis en neef Godevaert V een algemene volmacht om al haar goederen – roerende

zowel als onroerende- te beheren en te inventariseren, te verkopen ende wederomme te

employeren ten meesten profyte van heuren kinderen – een taak die normaal haar echtgenoot

toekomt. 189

Anna verschijnt cum tutore alieno – met een vreemde voogd, formule die op de

afwezigheid van haar echtgenoot wijst. 190

Alles wijst erop dat hij al gevlucht is (samen met

Suls?). Wellicht geeft ze die algemene volmacht omdat ze zelf van plan is hem te vervoegen.

Is van die gelegenheid gebruik gemaakt om goederen op naam van een ander

familielid over te brengen of onderling te verkopen? In deze periode werden dergelijke

maatregelen massaal uit angst genomen. 191

We hebben al gewezen op de juridische know-

how die in de familie aanwezig was. We zien zo dat Cornelis de Donderbusse, eigendom van

Anna de Groote bewoont maar door een proces in 1568 zijn aanspraken op het huis niet kan

waar maken. 192

Samen met twee andere maisonnettes verdwijnt het huis van Anna de Groote

in de schatkist van Filips II. 193

Wat er met de bezittingen buiten Mechelen gebeurt, konden we niet achterhalen, wellicht

ondergingen ze hetzelfde lot.

186

Hij staat op de lijst van de veroordeelden bij wie nont este trouvez aucuns biens muebles ny immeubles a eulx appartenir in tegenstelling tot Anna de Groote en Jasper Suls bij wie alleen geen

biens meubles te vinden waren, ARB, Rekenkamer, 19141, rekening van Anthoine vande Berghe,

1567-1570, belast met het beheer van de aangeslagen goederen, f° 14v, f° 15 v.

187 SAA Cert. 26 (1567) f° 447 r-v, 3 -3-1568 (n.s.).

188

(Dat haar voornoemde man en zij al jaren (van goederen) gescheiden zijn en dat nog altijd

zo is), met dank aan prof George Martyn voor de interpretatie.

189 De gehuwde vrouw was onmondig in het Ancien Régime, alleen een huwelijkscontract kon

haar enige handelsvrijheid geven, Installé, Mechels gewoonterecht, 81.

190

Een gelijkaardig geval in Pierre Génard, Antwerpsch Archievenblad, 2 (Antwerpen, 1864),

269-270, Mechteld Van Stralen verschijnt voor de schepenbank cum tutore alieno, midts der absentien van haaren voirs. manne, 12-9-1567.

191

Marnef, Antwerpen, 133, stelt hetzelfde fenomeen vast bij de gegoede calvinisten en

opstandelingen.

192 ARB, Acquits de Lille 1499 B, z.f., Klacht van N. Vande Steen over niet betaling rente op

de Donderbusse, 9-2-1571.

193

ARB, Rekenkamer, 19144, Rekening De Mesmaker 1573-1576, 4 v.

45

Waar kon een vluchteling naartoe hors de tous les pays et seigneuries de Sa Majesté?

Naar Frankrijk, Engeland of het Duitse Rijk. Veel Mechelaars komen in Londen terecht, zoals

Jasper Suls. 194

In de Protocollen van de Vluchelingenkerk komt er ook een Godevaert Van

Steynemolen voor. Gaat het over de onze? Zoon Godevaert IV of neefje Godevaert V zijn ook

mogelijk. 195

Waar Anna de Groote fugitive et bannyë terecht komt weten we niet.

We kunnen stellen dat vanaf 1567 de kinderen en de ouders Van Steynemolen Mechelen

verlaten hebben. Degenen die niet voortvluchtig waren, hebben zich in Antwerpen

gevestigd.196

Het jaar 1568 is voor Adriaen een annus horribilis: ouders en misschien andere

familieleden voortvluchtig, het familiaal patrimonium, verleden, tegenwoordige en

toekomstige basis van rijkdom en sociaal aanzien, (gedeeltelijk?) aangeslagen, professioneel

is alles te herbeginnen – om nog te zwijgen over de materiële verliezen.

194 Hij vervoegt er met zijn vrouw de Nederlandse vluchtelingekerk. Joncheer Jaspar Sul

krijgt het verschillende keren aan de stok met het consistorie omdat hij een seer ongheschict ende

godloos levende es leijdende. Op 1-1-1570 wordt hij aangeklaagd omdat hij daeghen ende nachten heeft sitten drincken in de herberghe. Hij verweert zich met het argument dat hij die herberg niet kon

verlaten dewijle hij daer daegelicx te handelen heeft mette luijden om zijnder neeringhe wille. Zich

onderwerpen aan de strenge regels ligt hem duidelijk niet. Wanneer hij berispt wordt omdat hij tegen

de verordeningen in, ongevraagd het woord neemt tijdens een dienst, krijgt de minister de volle laag: ghij zoudt mij fray recht doen, ghij zoudt mij in vanghenis smijten, ghelijck ghij anderen ghedaen hebt.

Ghij ende uwes ghelijcken hebter meer dan te vele met u prediken an galghen en boomen brocht,

Abraham Kuyper, Kerkeraads-protocollen der Hollandsche gemeente te Londen, 1569-1571 (Utrecht,1870), 63,79, 110, 146. Geen wonder dat hij weldra andere uitdagingen – en wellicht de

vrijheid- opzoekt. In 1571 is hij in La Rochelle, protestantse Franse haven waarmee de opstandelingen

handel drijven, M.A. Drost, Documents pour servir l'histoire du commerce des Pays-Bas avec la

France jusqu' 1585 ; tome I : actes notariés de La Rochelle 1423-1585, Rijks geschiedkundige publicatiën: Grote serie, Volume 190, s-Gravenhage, 1984, 310-11. In 1572 strijdt hij in Vlissingen

tegen de Spaanse troepen als maître de l’artillerie de son excellence (Willem van Oranje) , P.

Leendertz, e.al, De Navorscher: Een middel tot gedachtenwisseling en letterkundig verkeer tuschen allen, die iets weten, iets te vragen hebben of iets kunnen oplossen, Volume 8, 1858, 251. In 1576

wordt hij door Van Steynemolen in zijn testament als overleden vernoemd, zie p.61.

195

In 1570 getuigt Godevaert Van Steynemolen dat hij vier jaar in Antwerpen als buur een zekere Jacques Grameye had, die door het consistorie beticht wordt van bigamie, en dat zijn vrouw

een echte hoer en een paapse was, Protocollen, 90. Het is niet uit te sluiten dat er wat gelogen wordt

om een vriend te helpen. Godevaert IV woont zeker vanaf 1567 in Antwerpen, of Godevaert V

gevlucht is, weten we niet. Hij was alleszins protestant, tijdens het Calvinistisch bewind was hij wethouder en commissaris van de geconfisqueerde goederen. Samen met zijn zoon Josse was hij in

1582 zegelaar van de hertog van Anjou, die op aandringen van Oranje in 1581 als vorst en heer der

Nederlanden aaangesteld was, Marnef, Calvinistisch bewind, 374. Het kan uiteraard ook om een Godevaert uit een andere tak gaan.

196

Godevaert IV, Jan, Cornelis, Mattheus en Peter worden vermeld in Antwerpse bronnen in

1567 en 1569.

46

Na de schade opgemeten te hebben trekken Pieters en Van Steynemolen wellicht nog

in 1569, terug naar Spanje. De glorierijke periode van Antwerpen, the capital of capitalism,

is voorbij. Voor de handel breken onzekere tijden aan.

De concrete weerslag op de compagnie van Pieters en Van Steynemolen is niet in te schatten,

wat wel zeker is, is dat het zwaartepunt van de activiteiten naar Madrid verlegd wordt.

47

HOOFDSTUK IV : MADRID (1569 -1576)

Over de laatste fase van de carrière van Adriaen Van Steynemolen beschikken we over

veel meer bronnen. Vandaar dat we de bespreking van zijn inventaris in een apart hoofdstuk

onderbrengen.

4.1. De nieuwe hoofdstad

Zoals we reeds vermeld hebben, werd Madrid in 1561 de hoofdstad van het wereldrijk

van Filips II. De doorslaggevende reden was economisch: Madrid lag centraal op het

kruispunt van de wegen die de meest dynamische gebieden van Castilië met elkaar

verbonden: het noorden met de ferias en het zuiden met Sevilla, de poort naar de overzeese

handel. (zie kaart p. 10)

De nieuwe functie veranderde het middeleeuws stadje in recordtijd in een bouwwerf.

De immigratie van het kapitaalkrachtige contingent van hovelingen, bureaucraten, militairen,

topbankiers, hun gevolg en familie veroorzaakt een verdubbeling van de bevolking tussen

1561 (20 000) en 1572 (42 000). Uiteraard trok de vraag naar goederen aller aard ook

buitenlandse handelaars aan. Het toenemende handel maakte dat Madrid stilaan de financiële

rol in het internationaal betalingsverkeer van Medina del Campo overnam.197

Na 1570

ondervinden de jaarmarkten daarenboven de weerslag van de oorlogssituatie in de

Nederlanden en verschijft het economisch zwaartepunt defiinitief naar het zuiden.198

Redenen

genoeg voor dynamische handelaars om de weg naar Madrid te volgen.

4.1.1. Vlamingen in Madrid

We kunnen ervan uitgaan dat veel Nederlanders zich in de hoofdstad vestigden. In

1578 zijn drie Vlaamse handelaars uit Madrid bij de vijf grootste betalers van de

douanerechten in de noordelijke havens. 199

Jacques Goossens, de Mechelaar Artus van

197

José Miguel López García, El impacto de la Corte en Castilla. Madrid y su territorio en la

época moderna, Madrid, 1998, 75-78, 92.

198

Volgens Valentín Vazquez de Prada functioneerde tot 1570 de handelsroute via de Cantabrische havens tot Antwerpen redelijk. Erna ging ze ten onder ten gevolge van de oorlog in de

Nederlanden en de teloorgang van de jaarmarkten als financiële draaischijf door o.a. de

opeenvolgende staatsfaillissementen, Valentín Vázquez de Prada, Historia económica y social de España. Vol. III. Los siglos XVI y XVII. (Madrid, 1978), 499 ss.

199

In Medina del Campo zijn de belangrijkste betalers Spanjaarden, Henri Lapeyre, El

comercio exterior de Castilla a traves de las aduanas de Felipe II, Valladolid, 1981, 105, 336.

48

Orshagen en Niclaes de Somere (Nicolas de Verano) behoren tot de grootste importeurs, we

zullen we terugzien in de kring van Van Steynemolen. 200

In tegenstelling tot Sevilla, zijn de

Nederlanders in Madrid niet georganiseerd in een natie of broederschappen vóór het einde van

de eeuw. 201

Wat meebrengt dat hun rol lang onder de radar bleef en er weinig belangstelling

was voor hun aanwezigheid in de hoofdstad in de periode die ons aanbelangt (1568-1580). 202

4.1.2. De (kunst)handel

In zijn reeds geciteerd artikel behandelt Miguel Falomir de kunstmarkt in Madrid een

in aantal paragrafen. De aanwezigheid van het hof stimuleerde uiteraard de vraag naar

luxegoederen. Voor schilderijen is er het klassieke niet-commerciële circuit opdrachtgever-

kunstenaar. Daarnaast de informele, zoals die van de hofkunstenaars die hun eigen handel

dreven. 203

In het lagere segment explodeert de vraagt, wat de lokale ambachtelijke structuren

naar nieuwe productieprocessen en organisatie duwt – een ons bekend verhaal. Hij voegt

eraan toe dat tussen 1570 en 1580 de Vlamingen in Madrid de handel in schilderijen

monopoliseerden, wij veronderstellen dat het hier om de import gaat. Ter staving haalt hij

een citaat aan uit het lofdicht op Madrid van de Nederlander Hendrik Cock 204

waarin hij de

buitenlandse handelaars typeert:

De Vlaamse handelaar brengt veel dingen om te zien aan en vult de verbeelding van

velen met schilderijen allerhand, de Fransen verkopen hun kleine spullen in het

koninklijk paleis zelf, en dan zijn er de Genuezen die verblind door hun hebzucht naar

goud de onwetende Iberiër zijn zilver ontfutselen. 205

200

Jacques Goossens uit Brussel werkt vanuit Madrid samen met zijn broer Wouter die eerst in

Antwerpen, daarna in Keulen verblijft, Vazquez, Lettres, I, 185. Beiden verkopen o.a. boeken uit Antwerpen in Madrid, in 1561, 1576 en 1576, Gérard Morisse, “Blas de Robles (1542-1592). Primer

editor de Cervantes,” in El Libro Antiguo Español, VI. De libros, librerías, imprentas y lectores, red.

Pedro Cátedra et al. (Salamanca, 2002), 285-320,302. Nicolas de Verano, alias van Niclaes de Somere

(Antwerpsch Archievenblad, 12, 30-31) was met David de Nycke en Wouter Goossens in Valladolid betrokken in de huidenhandel van de broers Gutiérez, zie noot 132. Dezelfde De Nycke verkoopt in

1568 ook boeken in Madrid!

201

Het Hospital de San Andrès de los Flamencos wordt pas in 1594 door Carlos de Amberes in Madrid gesticht. Ana Crespo Solana, “Nación extranjera y cofradía de mercaderes: el rostro

piadoso de la integración social,” in Los extranjeros en la España Moderna, 175-187, 178. 202 De Vlaamse anwezigheid in het Noorden komt veel meer aan bod in de literatuur, zie de geciteerde

werken van Bennassar, Fagel en de thesis van Everaert.

203

Miguel Falomir, “Artist’s response”, 144-145.

204 Hendrik Cock (1540- 1598) was een katholiek uit Gorkum die naar Spanje vluchtte. Hij

werd opgenomen in de archeros maar was vooral de kroniekschrijver van Filips II. Alfredo Alvar

Ezquerra, “Enrique Cock. Humanista, corógrafo de Madrid, cronista de los archeros reales”, 2011, http://humanismoyhumanistas/enrique-cock-biografia , laatst geraadpleegd op 29-6-2016.

205

Belga trahit secum mercator multa videnda/multorumque animos pictura pascit

inani./Inique domo Regia alli puerilia vendunt/ et Lanuensis adest auri qui caecus amore/ argento

49

Spijtig genoeg worden er geen andere verwijzingen toegevoegd. Blijkbaar is dit aspect van de

kunstmarkt voor deze periode nog niet bestudeerd, zodat we het moeten stellen met de

enthousiaste beschrijving van onze dichter. 206

De informatie die hij wel geeft, bevestigt de

belangstelling voor de (nieuwsgierigheid prikkelende) cosas de Flandes en de schilderijen als

typisch Vlaams product.

4.2. Van Steynemolen in Madrid

We weten met zekerheid dat Van Steynemolen in 1571 in Madrid resideert terwijl

Pieters in Valladolid gebleven is.207

Hij kan best vroeger naar Madrid getrokken zijn,

uiteraard kan Jaspar Suls hierin een rol gespeeld hebben. Over de organisatie van de

compagnie Van Steynemolen-Pieters na hun terugkeer n 1569 weten we zeer weinig. Beiden

beheren elk een winkel in een belangrijke stad. De waren komen toe in Medina del Campo via

Nederlandse en Spaanse handelaars – vandaar dat Pieters in de nabijheid blijft en Van

Steynemolen heen en weer reist. De kleinhandel was maar één aspect was van de activiteiten

van Van Steynemolen. De compagnie was ook betrokken in de internationale handel in

edelstenen: vermoedelijk via de reeds vernoemde Servaes Pieters die opereerde vanuit

Sevilla, waarlangs edelstenen uit de kolonies geïmporteerd werden. De tweede route over

Portugal ging eveneens langs een tussenpersoon, de Keulense handelaar, Giraldo Paris. 208

We hebben geen verdere gegevens over een eventuele uitbreiding van hun compagnie, maar

deze lijkt waarschijnlijk.

4.2.1. De afhandeling van de compagnie met Hendrik Pieters (1537-1572)

Ondanks de gunstige perspectieven, wordt Van Steynemolen niet gespaard van

verdere tegenslagen. Zijn jarenlange vennoot Hendrik Pieters sterft in maart 1572. 209

Een

aantal bronnen geven een gedeeltelijk inzicht in de liquidatie van de compagnie. 210

ignaros fallax emungit Iberos, Enrique Cock, Ursaria Sive Mantua Carpetana Heroice Descripta [1584] (Madrid, 1853), 45. De eigenaardige titel verwijst naar de mythische oorsprong van de stad,

Gran Encyclopedia cervantina, VIII (Madrid, 2011), 7538.

206

Zonder hem van chauvinisme te betichten, suggereert hij wel dat de Vlamingen geen

prullen verkopen zoals de Fransen en geen oplichters zijn zoals de Italianen, wat hij van de Spanjaarden denkt, laten we in het midden.

207

SAA, cert. 22 (1565) f° 255 v.

208

Over Giraldo Paris/Gerhard Paris, p. 88, noot 344.

209 De afrekening volgt drie jaar later. We kennen zijn sterfdatum dankzij de volmacht van

Marie van der Haer, in Antwerpen door notaris Pieter de Lare op 2-5-1572 opgesteld en gevoegd bij

de afrekening, AHPV, 7367, notaris Luis Pérez, Medina del Campo, f° 158r-161 r.

50

Vermits Hendrik ongehuwd en zonder kinderen sterft, erft zijn moeder Marie Vander Haer.

Zij geeft twee handelaars volmacht de tegoeden van Pieters in Valladolid en in Madrid te

innen. In Valladolid de Vlaming Gregorio Criters, 211

In Madrid krijgt de voornoemde

Gerardo Paris die rol.

De afrekening van hun compagnie voor wat de activiteiten in Medina del Campo en

Valladolid betreft, is bewaard. Het is om verschillende redenen de moeite de rekening te

bekijken.

Van Steynemolen maakt Criter 300.776 mrs. over. Deze zal er voor zorgen dat het

bedrag per wisselbrief in Antwerpen terechtkomt. De hoofdbrok komt van Malinas zelf (220.

352 mrs, waarvan 149.000 contant): de rest uit afrekeningen met handelspartners, allemaal

Nederlanders, Servaes Pieters (25.500 mrs.), Jacques Van Dievorde (14.503 mrs.) Hendrik

Finck en Adrian Seghers (samen 30.345 mrs.). 212

Een laatste post is de helft van wat deudas

perdidas genoemd wordt, verloren schulden, ten bedrage van 10. 076 mrs.

Bij de verloren schulden gaat het om kleine bedragen, tussen 68 en 3230 mrs. 213

Wanneer

men de sociale achtergrond bekijkt, valt het aantal ambachtslui (11, waarvan 6 uit de

kunstambachten) en handelaars (8) op.214

Qua herkomst zijn het overwegend Spanjaarden

(22).

Uit het voorgaande leiden we een aantal kenmerken af van de handel en de context

waarin Van Steynemolen opereert. Als handelaar in edelstenen kan hij snel grote

hoeveelheden cah mobiliseren. Daarnaast brengt hij ook een aantal schuldbrieven in. Deze

210 De volmacht met referentie in de vorige noot en de afrekening, AHPV, Medina del Campo,

notaris Luis Pérez, 7367, f° 160 v - 161 r, 2-5-1575. Het Madrileense luik van de afrekening hebben

we niet.

211 Criters behoort tot de groep jonge Nederlanders die zoals Van Steynemolen, in 1565 als

handelaar vanuit Medina del Campo opereert, Fagel, Juan Bautista, 231. We vinden hem een aantal

maal terug in de correspondentie van de handelaar-bankier Simón Ruiz die betalingen tussen Medina en Antwerpen uitvoert, Valentín Vázquez de Prada, Lettres marchandes d’Anvers, Parijs, 1961, Bv

voor 1577 II, 258, 304, 333, telkens gaat het om wisselbrieven voor Jan Fierens.

212

De sommen zijn het resultaat van verschillende verrekeningen van schulden, die van

Servaes Pieters waren de belangrijkste, wat wellicht wijst op de Sevilliaanse route. Hendrik Finck (of Vinck) en Adrian Seghers komen ook in de rekening na het overlijden van Van Steynemolen voor.

Verdere gegevens hebben we niet gevonden.

213

AHPV, Medina del Campo, notaris Luis Pérez, 7367, f° 161 r, Memoria de las deudas que están para cobrar por Adrián de Malinas y Enrique Pierres.

214

De anderen: 6 hogere klasse (adel, geestelijkheid, archeros), 1 schoolmeester, 1

stadsomroeper, 2 onbepaald.

51

laatste waren courante betaalmiddelen in Medina del Campo..215

In de zestiende eeuwse

economie, en vooral in de Spaanse, is krediet de olie is die het geheel draaiende houdt.

Het is opvallend dat geen enkele Spaanse naam voorkomt in deze eerste lijst. Het is

niet aanneembaar dat Van Steynemolen en Pieters alleen met Nederlanders handel dreven.

Waarschijnlijk gaat het hier om, gezien de grote sommen, afrekeningen van leveringen.

Zouden die Vlamingen medevennoten zijn? Onderling vertrouwen is een noodzakelijke

voorwaarde voor dergelijke ondernemingen, vandaar wellicht de voorkeur voor landgenoten.

De kleine schuldvorderingen daarentegen slaan op de winkel. De klanten zijn

grotendeels actief in de ferias of in de ambachtelijke productie. De rekening eindigt met de

eed (juro a Dios y a Christo) van Van Steynemolen dat die schulden nog niet geïnd werden.

Dit kan erop wijzen dat hij weinig in handen heeft om de betaling af te dwingen. Kleine

schulden werden niet altijd opgenomen in de boekhouding maar waren de gewone gang van

zaken in de detailhandel. 216

Afb. 5. Eigenhandig geschreven slotparagraaf met dubbele handtekening van Adriaen de Malinis

alias Stienemuelen.217

215

Casado Alonso, Hilario. “Crédito y comercio en las ferias de Medina del Campo en la primera mitad del siglo XVI, ” in Il mercato del credito in età moderna. Reti e operatori finanziari

nello spazio europeo, red. Elena María García Guerra, Alessandro de Luca (Milaan, 2010), 21-48, 33-

34, bespreekt de boekhouding van een handelaar uit Burgos die aantoont dat 55 % van de transacties met “obligaciones” (schuldbrieven) geregeld werd.

216

Slechts 12 % van de aankopen in de detailhandel werd contant betaald, Hilario Casado

Alonso, “Comercio textil, crédito al consumo y ventas al fiado en las ferias de Medina del Campo en

la primera mitad del siglo XVI,” in Historia de la propiedad: crédito y garantía, red. S. De Dios, et al. (Madrid, 2007), 127-159, 153-4.

217

Y yo Adrian de Malinas juro a Dios y a Christo ques questos mrs aqui contenidos no se han

cobrado y ansi lo firmé el dos de mayo de mill y quinientos y setenta y cinco anos. Adrian de Malinas alias Stienenmuelen, (En ik Adrián de Malinas zweer bij God en Christus dat deze sommen hier

ingesloten nog niet geïnd zijn en zo heb ik het ondertekend, op 2 mei 1576), AHPV, Medina del

Campo, notaris Luis Pérez, 7367, 161 r.

52

4.2.2. Ysabel de Paredes

Er is niet veel verbeelding nodig om te begrijpen dat na het overlijden van zijn

compagnon Adriaen in zak en as zit. Onnodig ook te herinneren aan de rampzalige toestand in

het thuisland, waar Mechelen in 1572 door Spaanse troepen geplunderd wordt en het lot van

de familie meer dan onzeker is. 218

De wending die zijn privéleven neemt in januari 1573 brengt een andere dimensie in

zijn leven en handel. 219

Hij huwt dan immers op 36 jarige leeftijd in Medina del Campo met

Isabel de Paredes, de (ongeveer) twintigjarige dochter van Manuel de Paredes en Adriaene

Casteleyn, een halve Vlaamse dus.220

Waarom trouwde hij niet eerder? 221

Misschien vond

hij zijn ambulante leven als handelaar niet echt verzoenbaar met een definitieve band – wat

niet belet dat hij een natuurlijke dochter had zoals uit zijn testament zal blijken. Met een

Spaanse in zee te gaan lag wellicht moeilijk in die periode – gezien de situatie in de

Nederlanden werden flamencos vaak als potentiële ketters beschouwd. 222

Het wegvallen van

Pieters had zijn handelsmodel uit haar evenwicht gehaald. Hoe hij Pieters vervangt in

Valladolid weten we niet. Vermits hij de ferias blijft aandoen om zich te bevoorraden, heeft

hij in Madrid een vertrouwenspersoon nodig die in zijn handel kan meedraaien. Met Ysabel

speelde hij op zeker. Haar familiale achtergrond bewijst het. Even terug naar Vlaanderen,

meer bepaald naar Brugge.

218

Toen Oranje in 1572 een tweede inval deed in de Nederlanden, lieten enkele van zijn aanhangers de nacht van 30 op 31 augustus de troepen van zijn luitenant de Merode de stad binnen.

Wanneer de onderneming van Oranje op een mislukking uitloopt, neemt de Merode op 2 oktober de

vlucht. Als straf woedde gedurende twee dagen een Spaanse furie door de stad die ze grondig

plunderde, Guido Marnef, “Mechelen en de opstand. Van beeldenstorm (1566) tot reconciliatie (1585)”, in Luister en rampspoed van Mechelen ten tijde van Rembert Dodoens. 1585-1985,

HKKLOKM, 88, nr. 2 (1984): 49-72, 50.

219

AHPM, T 943, f° 175 r- 177 r, Carta de dote de Ysabel de Paredes, 20-1-1573.

220 Isabel verklaart in 1584 mas de treynta años te zijn, we veronderstellen dat ze begin de

jaren 1550 in Antwerpen geboren is, ARCV, Declaración de Ysabel de Paredes, december 1584.

221

Erik Wijnroks, Handel tussen Rusland en de Nederlanden, 1560-1640 : een netwerkanalyse van de Antwerpse en Amsterdamse kooplieden, handelend op Rusland, Hilversum, 2003, 181,stelt 30-

35 jaar als leeftijd voor de Antwerpse handelaars die hij bestudeert. Hoe rijker de handelaar (hoe

langer hij wachtte om te trouwen), hoe groter zijn kansen om een rijke bruid te vinden.

222

Volgens Werner Thomas, Een spel van kat en muis. Zuidnederlanders voor de Inquisitie in Spanje, 1530-1750, Brussel, 1991, 74, 75, 100, was de culturele kloof tussen Nederlanders en

Spanjaarden, vooral op het vlak van de religieuze sensibiliteit van die aard dat er niet zoveel

huwelijken tot stand kwamen. Een gelijkaardig fenomeen stelt Janna Everaert vast voor de groep Nederlandse handelaars die ze bestudeerde in Valladolid, “De Flandes. De Nederlandse aanwezigheid

in Valladolid en omstreken tijdens de zestiende eeuw” (Master Thesis, Universiteit Gent, 2012), 76-

77.

53

4.2.2.1. Manuel (/Emanuel) de Paredes : de ideale schoonvader?

Manuel de Paredes (Segovia 1520-Medina del Campo ca 1572) kwam op tienjarige

leeftijd met zijn familie in Brugge toe. Zijn vader, Antonio de Paredes was er de klerk van de

Spaanse Natie, zijn broer Pedro wordt van 1544 tot 1564 de officiële notaris en secretaris.223

Dankzij zijn meertaligheid en het feit dat hij opgroeide in een internationale

handelsgemeenschap, was hij al op jonge leeftijd actief als handelaar. Hij huwt in 1544 met

Adriaene Casteleyns, dochter van Jacop Casteleyns. Als getuigen van het huwelijkbelofte

vinden we grote Spaanse handelaars zoals Jan (Juan) de Gaona en Alvaro de Caestre (Castro)

uit Burgos. 224

De vader van Adriaene, Jacob Casteleyns, komt in twee bronnen voor als

verantwoordelijke voor het innen van stedelijke belastingen – we veronderstellen dat hij deze

pacht, wat niet kan zonder over aanzienlijke financiële mogelijkheden te beschikken. 225

De

connecties van een rijke schoonvader waren voor Manuel een tweede aanvullende troef voor

een grootse carrière. In 1546 koopt hij het poorterschap in Brugge en wordt vanaf 1550

buitenpoorter in Antwerpen waar hij zijn talenten zal kunnen ontplooien. 226

En inderdaad, we zien hem er optreden op als makelaar voor Ieperse, Rijselse,

Amsterdamse, Haarlemse, Italiaanse en Spaanse handelaars. 227

Hij was geknipt voor die rol

223

Yo Pedro de Paredes notario imperial público por el gran Consejo de su mag(esta)d

admitido en Malinas e secretario de la audiençia y consulado de la nación de España que reside en

esta villa de Brujas del Condado de Flandes, (Ik, Pedro de Paredes openbare keizerlijke notaris goedgekeurd door de Grote Raad van Mechelen en secretaris van de audientie en het consulaat van de

Spaanse Natie die in deze stad van Brugge in het graafschap Vlaanderen resideert) zoals hij zijn

functie omschrijft bij het begin van een getuigenis van Juan de Hinojosa, RAB Register Pedro de Paredes, 1562-64, 13-1-1564 (n.s.).

224

RAB, Vierschaar, protocollen van de klerk Adriaen Beernaerts, 1530-1545, 48, f° 132. De

familie Gaona, waarvan een aantal leden actief in Brugge en Antwerpen waren een grote

handelaarsfamilie uit Burgos. In 1572 gaat ze echter failliet ten gevolge van de ineenstorting van de handel met Vlaanderen. Hilario Casado Alonso, “El comercio international burgalés en los siglos XV

y XVI,” in Actas del V centenario del Consulado de Burgos, 1494-1994, 1, red. Florián Ballesteros

Caballero et al. (Burgos, 1994), 175-248, 217, 224, 242.

225 L. Gilliodts Van Severen, Essais d’Archéologie brugeoise. III Mémoriaux de Bruges

(Brugge, 1913), 107, 206-208. Het gaat over een belasting op graan (la ceuillotte des grains) en het

betalen van gruut op de vreemde bieren.

226 Spaanse kooplieden vroegen zelden het burgerschap aan, hoewel het geen belemmering

was om te blijven functioneren binnen de Spaanse Natie. Huwen met een Vlaamse had wel gevolgen

voor de juridische positie van de kooplieden, zo verloren ze in sommige gevallen hun Spaanse

‘nationaliteit’, Fagel, Hispano-Vlaamse wereld, 19, 105.

227 Enkele voorbeelden van connecties uit de certificatieboeken : hij is tussenpersoon voor de

Ieperse compagnie van Dirick Vanden Steene, Jacop Morisse, Jan Van de Zweerde, Charles

Yutendale, Baltazar, De Zwarte, Joris Bostaes en Juan del Rio, Spaanse handelaar wonende te Antwerpen, SAA Cert. 14 (1559) f° 103, 27-9-1559. Hij treedt op als makelaar van de compagnie

Thierry de Fourmestraux, Antoine Thieffries (Rijsel), in een transactie met Jacob Schot (Haarlem),

SAA Cert. 21 (1564) f° 243v-244r, 14-7-1564.

54

door zijn Brugse achtergrond waardoor contacten met Spanjaarden uiteraard evident waren.228

Daarenboven betekende de aanwezigheid van de wolstapel te Brugge dat binnenlandse

producenten en handelaars er hun grondstof aankochten, wat de relaties van die kant verklaart.

229 In Antwerpen breidt hij zijn activiteiten uit tot zeeverzekeringen bij de compagnie van

Juan Henriquez. 230

In de periode 1562-3 treedt hij 447 maal op als verzekeraar, telkens samen

met een groep handelaars waarvan een aantal relaties tot de hoogste regionen hebben. 231

Enkele voorbeelden om te tonen dat we hier met du beau monde te doen hebben: Philippe

d’Auxy, 232

Jerónimo Curiel, de betaalmeester van de koning, 233

Ypolito Balbani, van de

grote bankiersfamilie uit Lucca. 234

Paredes verzekert vrachten voor Spanje (het Noorden en

Sevilla) en de Franse Atlantische kust, maar is in dezelfde periode twee maal verzekerde als

228

Raymond Fagel, De Hispano-Vlaamse, 105. Manuel de Paredes treedt herhaaldelijk op als

getuige in de transacties die zijn broer vastlegt.

229

Vooral uit Henegouwen, Artesië en Vlaanderen, André Vandewalle, “El consulado de Burgos en los Païses Bajos,” in Een privilege voor iedereen, Verzamelde studies van dr. André

Vandewalle over Brugse geschiedenis, archieven en heraldiek, red. Noël Geirnaert et al.

(Brugge,2008), 199-212, 208 ss.

230 Alain Wastiels, Juan Henriquez, makelaar in zeeverzekeringen te Antwerpen (1562-1563),

licentiaatsverhandeling RUG, 1967.

231

Om risico’s te spreiden werd een schip of lading door verschillende handelaars verzekerd. Het gaat telkens om kleine bedragen, bij Paredes loopt het totaal op tot 5285 pond 5 schellingen, 2

penningen, hij komt op de 33ste

plaats op 171, Wastiels, IV, 871. Enkele voorbeelden van

samenstelling van groep verzekeraars met Paredes: Wastiels, 23-12-1562, lading La Costa-Antwerpen,

verzekerde som 804 £ over 19 verzekeraars verdeeld: o.a. Guillermo Rubin, Felipe d’Auxy, Gerónimo Curiel, Ypolito Balbani, Manuel Paredes, 503-505.

232

Philippe d’Auxy (ca 1524- ca 1580?) was een katholieke edelman, verwant met de graaf

van Egmont (die peter was van zijn zoon) en met de koningin van Frankrijk (Louise van Lotharingen). Als handelaar-verzekeraar had hij in Antwerpen affaires et négoces en tous les coigns du monde. Zijn

kennis van de handelswereld maakte van hem de geknipte man om na de Beeldenstorm als spion voor

Margareta van Parma de gezindheid van deze groep in hun geheime briefwisseling in kaart te brengen.

Wanneer zijn rol uitlekt, vertrekt hij naar Madrid en voert vanaf 1570 voor de koning opdrachten uit in kolonies. Leon Vander Essen, “Les progrès du luthéranisme et de calvinisme dans le monde

commercial d’Anvers et l’espionnage politique du marchand Philippe d’Auxy, agent secret de

Marguerite de Parme en 1566-1567,” Vierteljahrschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte (1914) : 152-234, 178-203, 206. Een Spaans artikel kent hem in 1571 als Felipe de Auxy, bibliófilo y

gentilhombre de la cámera de Felipe II in het bezit van Griekse manuscripten die hij aan Plantijn

voorstelt om ze te drukken. Gregorio de Andrès, “El helenismo en Toledo en tiempo del Greco,” Cuadernos para investigación de la lieratura hispánica, 11 (1989): 167-176, 173-4. Hij is ook klant

van Van Steynemolen in zijn winkel in Madrid.

233

Jerónimo de Curiel (-1578) was een vriend van d’Auxy en eveneens spion en auteur van

rapporten over handelaars met het oog op repressie, zie p. 154 van artikel Van der Essen in vorige voetnoot.

234

http://www.treccani.it/enciclopedia/giovanni-balbani_res-0012cf84-87e7-11dc-8e9d-

0016357eee51_(Dizionario-Biografico)/. De Balbani’s waren een enorm concern met o.a afdelingen in Lyon en Parijs. Ondanks een aantal faillissementen, starten ze telkens opnieuw. De firma Francesco

Balbani gaat in 1566 in Antwerpen failliet. Vazquez, Lettres marchandes d’Anvers (Parijs : 1960), I,

198.

55

handelaar op Spanje. 235

Wanneer hij de stap zet naar de actieve vérhandel is moeilijk te

achterhalen, in 1559 is hij importeur op Spanje samen met de factor van Guillaume Robin,

met wie hij eveneens verzekeraar is bij Henriquez. In Antwerpen. 236

Hij kon blijkbaar

vertrouwen inboezemen bij grote handelaars. De verklaring zou weer in Brugge kunnen

liggen: Curiel was lid van de Spaanse natie, d’Auxy had in Brugge een huis, als handelaar uit

Armentières had Robin connecties met Brugge. 237

Een laatste domein waar we Paredes actief zien, is de kunsthandel op topniveau.

Tijdens zijn laatste verblijf in de Nederlanden (1555-1559) breidt Filips II zijn kunstcollectie

en vooral verzameling wandtapijten flink uit. In 1556 beveelt hij, via een van zijn agenten,

aan Manuel de Paredes, een betaling uit te voeren van 7264 escudos238

voor 796 ellen

wandtapijt in goud, zilver en zijde. De tapijten, die Iain Buchanan identificeert als de serie de

Apocalyps moesten door de Brusselse tapicero Willem de Pannemaker gemaakt worden. 239

Hoewel zijn naam in de volgende betalingen niet meer vernoemd wordt, is hij is hier wellicht

ook tussenpersoon. 240

Dat hij tot op dit niveau geraakt is, valt te verklaren door zijn

connecties met de Spaanse Natie waar ook de factores van de koning lid van waren 241

Emmanuel de Paredes was dus niet alleen een succesrijk zakenman met een

indrukwekkend netwerk tot op het hoogste niveau. Het feit dat hij op 15 januari 1566 voor

235 Voor een totaal bedrag van 133 pond, 6 s, 8 d., de 187

e plaats op 247, d’Auxy (nr. 14),

Curiel (nr. 16) en Balbani (nr. 117) staan hoger op de lijst, Wastiels, 877, 880, 882. Dat het soms eens

verkeerd afloopt lezen we in een serie documenten waar de verzekeraars Ypolito Balbani, Henri Dauper en Manuel de Paredes opdraaien voor een schip dat in Saint-Malo door Bretoense piraten werd

gekaapt, SAA Cert. 19 (1563), 142 v- 146 r, 27-9-1563.

236

Guillaume Robin/Willem Robyn/Guillermo Rubín uit Armentières exporteert in 1553 voor

1.908 gulden aan kunst naar Spanje, Vermeylen, Painting, 98. Hij had in Medina del Campo als factor George Thieulayne (Jorje Tulane) uit Doornik die na de breuk met zijn Antwerpse opdrachtgever als

onafhankelijke handelaar in 1578 de tweede grootste importeur van textiel in Spanje wordt. Henri

Lapeyre, El comercio, 97.

237 Fagel, Hispano-Vlaamse, 128-132.

238

1 escudo = 350 maravedis.

239

Iain Buchanan, The Hapsburg Tapestries (Turnhout, 2015), 239, 242. De boot met de tapijten vergaat in een storm, Filips II bestelt een nieuwe serie bij Pannemaker die over land naar

Madrid zal vervoerd worden, J.K. Steppe,”De reis naar Madrid van Willem d Pannemaker in augustus-

oktober 1561,” Artes Textiles, 10 (1981), 81-124.

240

Volgens Jan Albert Goris is het heel moeilijk te weten welke rol sommige Spaanse handelaars in relatie met het hof spelen, makelaar? leverancier?, Etude sur les colonies marchandes

méridionales (Portugais, Espagnols, Italiens) à Anvers de 1488 à 1567 : contribution à l'histoire des

débuts du capitalisme moderne (Leuven, 1925), 245.

241 Fagel, Hispano-Vlaamse, Bijlage 3 van hoofdstuk 1, Aanwezigheid op de vergaderingen

van de Spaanse Natie te Brugge (1502-1555), 467-470, de factores Gerónimo de Curiel en López

Gallo komen er op voor.

56

een lening van 174 pond 17 schellingen zekere schilderyen geestimeert op hondert gulden en

twee ringen voor dezelfde waarde als borg geeft, duidt op zijn welstand. 242

Heel wat minder rooskleurig wordt het prentje wanneer hij de goederen van zijn

vrouw, Adriaene Casteleyns moet betrekken in de aflossing van schulden.243

In mei 1565

heeft hij een niet betaalde schuld van 66 £ 13 s 14 d aan Francisco del Río in Sevilla die moet

afgelost worden via zijn factores de broers de Gaona. 244

In mei 1566 gaat het om de prys van

asseurantien van 55 pond aan Juan de Echávarri waarvan de betalingstermijn voorbij is. 245

Inbeslagname of gevangenneming dreigt, maar een vriend, Diego de Rojas, stelt zich borg

voor de betaling. Betekende dit het begin van de neergang? 246

Na 1566 vonden we in

Antwerpen geen documenten meer in verband met Emmanuel de Paredes. Hij is wellicht

terug naar Spanje getrokken met zijn gezin – zijn broer was hem in 1564 voorgegaan. De

context van de Beeldenstorm en haar nasleep is wellicht een tweede factor die zijn vertrek uit

Antwerpen verklaart. Voor velen kondigden de dramatische gebeurtenissen (en de

onvermijdelijke repressie) het einde van de stad als internationale handelsmetropool aan,

vooral Spaanse handelaars vertrokken naar hun thuisland. 247

242 SAA, Rekwestboek, PK 638, f° 130 v., 12-1-1566 (n.s.). De tegenspartij is de handelaar

Jan de Groot.

243

Volgens het Antwerps gewoonterecht kon een vrouw zich slechts borg stellen voor haar echtgenoot als een ingewikkelde procedure gevolgd werd met het aanstellen van een externe voogd die

over haar goederen waakt, Dave De ruysscher, “De ontwikkeling van het Antwerps privaatrecht in de

eerste helft van de zestiende eeuw: uitgave van het Gulden Boeck (ca 1510-ca 1537, (ontwerpen van)

ordonnanties (1496-ca 1546), een rechtsboek (ca 1541-ca 1541) en proeven van hoofdstukken van de Costuymen van 1548,” in Koninklijke Commissie voor de uitgave der oude wetten en verordeningen

van België, 54, Brussel, 2013, 65-325, Bijlage 4, 304.

244

SAA Cert. 24 (1565), f° 237 r-v, 15-5-1565. Del Río en de Gaona’s (uit Burgos) zijn contacten uit de Brugse Natie, de laatste komen we terug in Spanje tegen.

245

SAA Cert. 25 (1566), 28-5- 1566, f° 159 r-v. De Echávarri’s zijn een grote Baskische

handelaarsfamilie, Jean-Philippe Priotti, Los Echávarri, mercaderes bilbaínos del siglo de oro. Ascenso social y económico de una familia (Bilbao, 1996). Diego de Echávarri was in Antwerpen

actief als handelaar en verzekeraar en ook consul van de natie van Biscaye in Brugge. In 1572 leent hij

enorme sommen aan Filips II. In 1578 investeert hij in Bilbao 90.000 dukaten in staatsrenten, Jean-

Philippe Priotti, “Commerce et finance en Flandre au XVIe siècle. Les activités de Diego de Echávarri, consul de la nation de Biskaye,” HGGB, 132, nr. 2 (1995) 81- 95, 83, 93-94.

246

SAA Cert. 21 (1564), f° 243 v - 244r, 21-11-1566.

247

Goris, Colonies méridionales, 599-602. Ook Nederlandse handelaars zoals Niclaes de Somere en David de Nycke trokken de conclusie dat Antwerpen had afgedaan als economisch centrum

en besloten zich definitief in Spanje te vestigen, Antwerpsch Archievenblad, 9, 31, bron van 27

september 1567.

57

Dat zijn naam terug opduikt in de notariële protocollen van Medina del Campo, kan

erop wijzen dat hij daar een nieuwe doorstart probeerde. 248

Gezien zijn ervaring in de handel

op Spanje kon hij daar terugvallen op Nederlandse en Spaanse contacten.

In januari 1573, bij het huwelijk van zijn dochter Isabel met Adriaen Van Steynemolen wordt

hij vermeld als overleden.249

Latere processtukken vertellen zijn droevig einde als geruïneerd

man die zijn familie in de zwartste armoede achterlaat. Ysabel en haar moeder worden

opgevangen door een Vlaamse handelaar, Giles de la Bala, voormalig factor van Guillaume

Robin, vriend van Manuel. 250

Als we de getuigenissen mogen geloven, wordt zijn begrafenis

betaald door dezelfde de la Bala, en trouwt Ysabel zonder bruidsschat.251

Vermoedelijk was

hun situatie iets minder dramatisch, uit het schuldenoverzicht van 1576 blijkt dat Van

Steynemolen voor 20 pond Vlaams in het krijt stond bij zijn schoonmoeder. 252

Dat Ysabel

geen bruidsschat krijgt, klopt, maar gezien die normaal van de vader komt is dat te begrijpen.

253 Van Steynemolen zal voor haar een bruidsschat van 500 dukaten vastleggen.

254 Voor

handelaars was het huwelijk allesbehalve een romantische aangelegenheid, maar paste in een

globale strategie die gericht was op het verruimen van hun netwerken. 255

Volgens ons is de

inbreng van Isabel haar sociaal kapitaal : het netwerk van haar familie en haar kennis van de

zakenwereld. Zij van haar kant verwierf materiële veiligheid en een sociaal statuut.

4.2.2.2. Eindelijk een opklaring….

Na de nieuwe start kwam in volgende jaren eindelijk wat beter nieuws uit de

Nederlanden. Het vertrek van Alva (1573) en het Algemeen Pardon van 1574 leidden onder

248

Hij hoort bij de kleine schuldenaars van de besproken rekening van Pieters die dateren van

vóór 1572.

249

AHPM, T 943, f° 175 r-178 v, Carta de dote (Bruidsschatsbelofte van Adrián de Malinas aan Ysabel de Paredes) van 20-1-1573, 175 r .

250

Giles de la Bala (Van de Walle?) was de opvolger van Thieulayne, de vorige factor van

Robin, zie noot 236.

251 ACRV, PC, Getuigenis van Leonor de Turrientos, echtgenote van Giles e la Bala van 20-4-

1583. Enige omzichtigheid is nodig bij de interpretatie van deze teksten. Het zijn getuigenissen à

charge et à décharge van de twee partijen, Ysabel en de serie schuldeisers die na de dood van haar tweede echtgenoot, Juan Rubín in 1582 haar aandeel in de erfenis zoveel mogelijk naar beneden willen

halen om hun aanspraken voorrang te geven. De Spaanse weduwe van de la Bala was allerminst

opgezet met de opvang van de twee vrouwen. Door het huwelijk van Isabel met zijn vriend Adriaen te

pushen, was de la Bala waarschijnlijk van veel gezaag verlost.

252 Ofwel had ze geld meegenomen naar Spanje, ofwel dateert de schuld van een eventuele

transactie in de Nederlanden en kenden ze elkaar al langer.

253

Philippe Godding, Le Droit privé dans les Pays-Bas méridionaux du 12e au 18e siècle (Brussel, 1987), 121. Een bruidsschat geven was een morele verplichting, geen wettelijke.

254

Een soort overlevingspensioen te innen bij zijn overlijden.

255

Wijnroks, Ruslandhandel, 180-181.

58

de nieuwe landvoogd Luis de Zúñiga y Requesens (1528-1576) tot een aantal maatregelen

waardoor bannelingen terug konden komen en inbeslagnames na aanvraag kon opgeheven

worden. Moeder Anna de Groote krijgt zo haar goederen terug. 256

De zaken gaan goed. De winkel, volgens latere getuigen, una tienda de mercadurías

de Flandes, muy rica y muy poblada, lag in de calle de Santiago, niet ver van het koninklijk

paleis (zie kaart). 257

Afb. 6. Kaart van de omgeving van het koninklijk paleis (1)met de calle de Santiago (2) en de calle

Mayor (3), bewerkt uit Plan van Madrid van Pedro de Teixeira, Jan en Jacob Van Veerle , Antwerpen,

1656.258

In deze drukke wijk waren vooral boekhandelaars en zilversmeden gevestigd. 259

Van

Steynemolen had er ook een aantal huidenhandaars als directe buur waarvan de pellejero de

sus altesas. De nabijgelegen calle Mayor telde daarenboven ook een andere tiendas de

flamencos, die van de Mechelse schoonbroers Diego Meynaert en Artus van Orshagen. 260

We

256

que a la dite Anna de Groote est accorde mainlevée ou restitution de tous et quelconcques ses biens tant meubles que immeubles, tant rentes et hertaiges confisques par ledit bannissement,

ARB, Rekenkamer, 19140, f° 4 v, Rapport van De Mesmaker over het jaar 1575.

257

ARCV PC, getuigenis Juan de Ata, uurwerkmaker van de koning, 14-12-1583.

258

Bron: https://alfonsopinel.files.wordpress.com/2013/07/plano-texeira-1656.jpg.

259 Mercedes Agulló y Cobo, La imprenta y el comercio de libros en Madrid. (siglos XVI -

XVIII) (Madrid, 1991), 48 ss, ook buitenlandse boekhandelaars waren er gevestigd, vandaar de

belangstelling van de Inquisitie voor deze wijk. María del Carmen Heredia Moreno, La edad de oro de la platería complutense (1500-1650) (Madrid, 2001), 41 ss.

260

ARCV PC, getuigenis van Antonio Alosa, schoonbroer van Hendrik Verhulst, kok van de

infantes, 21-12-1583.

59

vinden de constellatie van Valladolid terug: het hof met zijn dignitarissen en personeel, de

ambachten waarmee toen ook gehandeld werd, en handelaars uit Mechelen. 261

4.2.3. Het testament (9-7-1576)

Deze gelukkige fase zou niet lang duren. Adriaen van Steynemolen overlijdt op 9 juli

1576 op veertigjarige leeftijd op het ogenblik dat zijn vrouw in verwachting is. De dag van

zijn overlijden stelt hij zijn testament op in het Vlaams. Hij laat het sluiten en verzegelen tot

na zijn dood in aanwezigheid van de zeven wettelijk voorziene getuigen. 262

Na de opening van het document beveelt de gerechtsdienaar de vertaling door notaris

Diego Gracián die er vijf dagen voor nodig heeft. Eerder dan een letterlijke vertaling, zet hij

de tekst om in de derde persoon, wat soms voor dubbelzinnigheid zorgt (bv. su madre kan zijn

of haar moeder zijn). Zoals de meeste stukken uit deze procesbundel, is de tekst een kopie, de

Vlaamse namen zijn er het slachtoffer van, Godevaert wordt bv. nu eens Gosbuerte dan weer

Gebaerte gespeld, en we hebben het dan niet over de varianten van Van Steynemolen…

De tekst lijkt ons zeer beknopt voor wat het persoonlijke deel betreft: Adriaen situeert zich

niet, noch familiaal, noch qua beroep, zoals in de meeste testamenten gebeurt. Wellicht houdt

hij het beperkt tot het essentiële gezien zijn gezondheidstoestand.

Volgens de gebruikelijke typologie begint het testament met een religieus gedeelte

waarin de ziel aan God toevertrouwd wordt en het geloof in de Drievuldigheid geaffirmeerd.

Zijn begrafenis moet honradamente conforme su calidad verlopen: dertig missen in de

parochiekerk van Santiago waar hij wil begraven worden en evenveel in verschillende

kloosters. 263

Isabel zal 32 290 mrs. besteden aan het ceremonieel, rouwklederen en koren

261 Op 27-8-1557 verkoop Godevaert III een huis uit de Befferstraat aan de goudsmid Jacob

Meynaert alias van Thielborgh, SAM Sch. 180, (1557-8), gaat het hier om een verwant van de

handelaar uit Madrid? In de Lettres marchandes van Vazquez de Prada komen de schoonbroers Diego Meynaerts en Artus Van Orshagen tussen 1578 en 1585 herhaaldelijk voor. Ze sturen elkaar

wisselbrieven vanuit Antwerpen en Madrid, Artus reist naar de Nederlanden, soms naar Duitsland, bv.,

vol. II, 326 (1-12- 1578, 1000 dcs), 333 (15-1-1579, 800 dcs). In de inventaris van de protocollen van notaris Hondecouter is er sprake van een Jacques Meynaerts in 1600 in Madrid woonachtig, en van

een Katelyne Meynaerts gehuwd met Artus Van Orshagen in dezelfde periode, Gaston Roggeman,

Mechelen. Notaris G Hondecouter, 1552-1600. (inventaris)

262

María del Pilar Esteves Santamaría, “Prácticas testamentarias en el Madrid del siglo xvi: norma y realidad,” in, IX Jornadas Científicas sobre Documentación: La muerte y sus testimonios

escritos, red. Juan Carlos Galende Díaz en Javier de Santiago Fernández (Madrid, 2011) 37-60, 60.

263

(Op een eervolle wijze, in overeenstemming met zijn stand) In tegenstelling tot wat de norm was in Madrid, doet hij geen schenkingen aan religieuze instellingen of armen, María del Pilar

Esteves Santamaría, o.c., 47 ss, 54. Zijn vrouw zal dat wel doen. Volgens Fallah Hassan Abed-al-

Hussein was het inroepen van Maria en de heiligen als voorsprekers voor de zielenzaligheid algemeen

60

incluis. 264

Zijn laatste publiek optreden moet ook de bevestiging zijn van zijn sociale status –

en wellicht die van degenen die hij nalaat.

De zakelijke regelingen zijn meer gedetailleerd. Logischerwijze komt zijn echtgenote

als eerste aan de beurt: naast de beloofde 500 dukaten , heeft ze recht op de helft van zijn

goederen, de geërfde en de eventueel nog te erven, van welk familielid ook. Ze krijgt ook

haar klederen, juwelen en de huisraad die hij in Madrid en Valladolid bezit. Bij de volgende

bepaling komt de aap uit de mouw: ze heeft recht op een derde van de waarde van de

goederen van zijn twee winkels op voorwaarde dat zijn natuurlijke dochter, Anyta, 200

dukaten krijgt voor haar onderhoud tot ze trouwt. De bezorgdheid voor zijn dochter doet hem

zoeken naar een regeling: als zij voor haar niet wil zorgen, dan maar haar (zijn kan ook)

moeder of een familielid.

Hij stelt zijn moeder aan als algemene erfgenaam. Zoals blijkt uit het vervolg, heeft ze een

volmacht om in Vlaanderen betalingen en schulden te regelen en krijgt ze de opdracht de

bepalingen uit het testament uit te voeren.

Dan pas komt zijn ongeboren kind aan de beurt- in het kader van de hoge kindersterfte is die

voorzichtigheid te begrijpen. De moeder moet hem eervol opvoeden – zoals het haar belieft.

Een reeks geldelijke schenkingen volgt, vooraan de erfgenamen van Pauwels Eersteckers, zijn

eerste kompaan in Valladolid. We wezen al op het belang van deze bepaling. Zijn vijf broers,

Cornelis, Matheus, Peter, Godevaert en Jan krijgen elk de twee eersten 100 gulden, de

volgende 50, de twee laatsten 10. De laatsten zijn minder goed bedeeld, hadden de anderen

een aandeel in de handel te goed? Eigenaardig genoeg krijgt vader Jan Godevaert 100 gulden,

wijst dat erop dat hij in de problemen zit of geldt voor hem de voornoemde reden?

Zijn boekhouding moeten uitgepluisd worden om alle schulden en tegenschulden vlug

af te handelen. Hij herhaalt de opdracht aan zijn vrouw de inboedel van de twee winkels te

verkopen en geld naar zijn moeder te sturen. Drie onafgewikkelde financiële operaties uit

Vlaanderen worden in extremis aangehaald. Gilles de Berlaymont, baron van Hierges moet

hem nog een lening van 300 dukaten aan 14 ´% terugbetalen, de schuldbrief is door de dood

in alle 50 testamenten van handelaars die hij bestudeerd heeft. Het gaat hier over Spanjaarden, maar is

de afwijking ten overstaan van de katholieke orthodoxie niet veelzeggend? “Los mercaderes de

Medina: personalidad, activdades y hacienda,” in Historia de Medina del Campo. Vol 2, 143-172, 154. Dit deel bevat de vertaling uit het Engels van 9 hoofdstukken uit Trade and Business Community in

Old Castilla. Medina del Campo. 1500-1575 (doct. diss.universiteit van East Anglia, 1982).

264

AHPM, T 943, 179 r- 181 v.

61

van Gaspar Suls verloren gegaan.265

Hans De Beer is hem nog 845 reales verschuldigd om

hem van de klauwen van de inquisitie te vrijwaren, Artus van Orsagen weet daar meer van.

Heeft hij een boete betaald voor een onvoorzichtige landgenoot? 266

De verwijzing naar

Orshagen doet denken aan een Mechelse connectie: een Pauwels de Beer werd door de

Bloedraad veroordeeld in 1568. 267

Tenslotte moet hij een zekere Juan de Mieson uit

Antwerpen 910 carolusgulden. De jaarlijkse interest van 6% had hij betaald, het kapitaal

niet.268

Zijn moeder moet al deze zaken regelen wanneer het geld toegekomen is.

De schulden in Spanje die hem voor de geest komen zijn die aan Enrique Warult

(Hendrik Verhulst), en Adriana, zijn schoonmoeder. De contador269

Juan de Salvatierra moet

hem 740 rl., een aanwijzing dat hij ook voor financiële operaties aan het Spaanse hof geraakt

was

Als testamentairs stelt hij de Vlaming Jacques Goossens en Tomas Flores aan, twee

eerbare mannen zoals hij mercaderes en la corte del rrey de España siguiendo la misma

corte.

Naast de bezorgheid om zijn vrouw en kinderen, drukt het testament de verbondenheid

met zijn familie en zijn eerste handelspartner uit. Opvallend is de rol van zijn moeder die alle

financiële transacties zal regelen – ze is daar wellicht in beslagen, er is geen sprake van om

die taak aan vader Godevaert of oom Jan toe te vertrouwen. De belangrijkste financiële zaken

die hij wil regelen zijn een erfenis uit de tijd van Suls, toen hij geld leende aan de groten der

aarde. Ook is er een schuld uit zijn grote transacties- wellicht in verband te brengen met zijn

handel in edelstenen.

Dit aspect van zijn handel zullen we samen met de inventarissen in het volgend

hoofdstuk bespreken.

265

Hier volgt een verwarrende uitleg waaruit blijkt dat zijn moeder de schuldbrief toch aan Hierges zou overgemaakt hebben (zie Bijlage III). In het schuldenoverzicht van 1579 wordt gewoon

gezegd dat de schuldbrief verloren ging, AHPM, T 943, 190, r.

266

De Inquisitie bestrafte naast ketterijen ook afwijkend sociaal gedrag, zoals bigamie. Ze kon ook een geldboete opleggen, Joseph Pérez, Brève histoire de l’Inquisition en Espagne, Parijs, 2002,

127. Thomas, Kat en muis, 126.

267

Verheyden, Liste des condamnés, Pauwels de Beer uit Mechelen, 103. Een Adriaen de Beer

was schilder in 1562, Monballieu, “Documenten”, 80.

268 Volgens Goris, Colonies méridionales, 351, werd dergelijke transactie depost genoemd en

was het een eufemisme voor een lening met interest. Karel V had aan adel en renteniers (dus aan niet-

handelaars) toegestaan leningen te verstrekken aan 6-6 ¼ %, wat de kapitaalmarkt spectaculair verbreed had. Van Steynemolen had de som in kwestie por comisión (in opdracht) gekregen. Wie Juan

Mieson zou kunnen zijn weten we helemaal niet.

269

Betaalmeester, verantwoordelijk voor het innen van belastingen, Lapeyre, Aduanas, 27.

62

63

HOOFDSTUK V : DE INVENTARISSEN VAN 1576 EN 1579

_________________________________________________________________________

5.1. De inventaris van 1576 270

De inventaris van Adriaen Van Steynemolen is gekenmerkt door een ongelooflijke variëteit

en hoeveelheid waren. Hij vertoont een aantal overeenkomsten met die van Francisco de la

Peña 271

: edelstenen, gouden munten, een grote hoeveelheid (persoonlijke) kledij maar er is

een groot verschil : bij Van Steynemolen zijn onroerende goederen helemaal afwezig. 272

De inventaris van 10 juli 1576 wordt daags na de dood van Adriaen Van Steynemolen

aangevraagd door Enrique Berul. De overledene staat bij hem voor ongeveer 4000 reales in

het krijt, wat hij kan bewijzen met erkende schuldbrieven.

De handtekening onderaan het document verraadt de Vlaamse naam van de schuldeiser:

Hendrik Verhulst. 273

Dat we het originele document uit Madrid konden gebruiken – en niet

een van de kopieën die voor latere processen gemaakt werden- levert deze belangrijke

informatie: ondanks de verspaanste naam houdt de handelaar zijn Vlaamse handtekening.

270

AHPM, T. 939,notaris Nicolás Caseja Gallardo, Inventario de los bienes de Adrián van Steenemuelen, 10/07/1576, f°. 553 r. – 591 v., Tasación de los bienes de Adrián van Steenemuelen,.

09/08/1576. T. 939, f° 597 r. - 638 v.

271

AHPV, Medina del Campo, notaris Francisco de Vitoria, 6130, inventaris van de tienda van Francisco de la Peña, f° 587 r-594 r, 22-11-1571. Naast de reeds vernoemde schilderijen, huisraad en

textiel, bevat zijn inventaris 479 930 mrs in cash, gouden juwelen, 3000 stuks van de halfedelsteen

jaspis (in juwelen en meubels gebruikt). De la Peña was de schoonzoon van Juan de la Sierra die met zijn zoon Juan handel dreef in Medina del Campo. Falah Hasan Abed Al-Hussein, “Las compañías o

asociaciones de mercaderes, ” in Historia de Medina del Campo. Vol 2, 191-220, 218. Sierra leverde

ook waren aan Van Steynemolen, zie p. 88.

272

Rijke handelaars investeerden in onroerende goederen, bv. de della Failles en de (rijke) handelaars door Falah Hasan Abed Al-Hussein, bestudeerd, “Los mercaderes de Medina:

personalidad, actividades y hacienda’, in: Historia de Medina del Campo y su tierra, o.c., 143-172,

161-158. Hij heeft evenmin bezittingen in de Nederlanden in tegenstelling tot zijn stadsgenoot en kompaan Pauwels Eerstekers die erfrenten had op de stad Antwerpen, SAM, Procuratoria 4, (1558-

1563), 168r-169r.

273

AHPM T 939, Inventario, f° 553r.

64

Afb. 7. Handtekening van Hendrik Verhulst alias Enrique Berul/Warul(t). Bron: APHM T 939,

Inventario de Adrián de Malinas, f° 553r.

Hier tekent zich wellicht een link af met de Mechelse kunstenaarsfamilie Verhulst waarvan

een aantal leden naast de Van Steynemolen woonden in de Katelijnstraat. 274

De jonge

Verhulst275

is niet de enige Nederlander die een rol speelt in de afwikkeling van het sterfhuis

zoals zal blijken.

Om de overvloed aan waren te beheersen en een vergelijking te kunnen maken met de

volgende inventaris op basis van de prijs, hebben we ze, zoals gezegd, in categorieën

ingedeeld.276

Op die wijze kan de plaats van de kunstwaren in de handel van Van

Steynemolen duidelijker bepaald worden..

De edelstenen nemen we niet als aparte rubriek opgenomen. Ze komen niet voor in de

tasación, ze worden door de weduwe voornamelijk gebruikt om schulden af te lossen en

waren niet allemaal de eigendom van Van Steynemolen. Een deel wordt bij de notaris in

bewaring gehouden.

We zullen ze wel bespreken zoals de kunstwaren en de materialen voor ambachten.

5.1.1. De edelstenen

De eerste paragraaf van de inventaris roept eerder de grot van Ali Baba op dan het

kantoor van een nijvere handelaar: 226 diamanten, 484 robijnen, 252 smaragden, 2 safieren,

parels, 1 turkoois. Gouden ringen (11), gouden knopen (45), juwelen met parels en diamanten,

naast een voorraad aan gouden (36 escudos) en zilveren (o.a. 70 reales) munten vullen de lijst

aan.

274 O.a Peter, Floris, Maarten en Christoffel. We hebben geen gegevens die toelaten Hendrik in

deze uitgebreide familie te situeren. Een deel was in de jaren 1540 naar Antwerpen getrokken, wellicht

door toedoen van Pieter Coecke van Aelst die gehuwd was met Maayke Verhulst. Monballieu, “De kunstenaarsfamilie,” 108, 110-111.

275

25 jaar in 1576, ARCV PC, Getuigenis van Enrique Berult, f° 232v.

276

Hoofdstuk I, p. 13.

65

Het aanhouden van munten (waarvan oude) is een veel voorkomende belegging die als doel

had frequente muntontwaardingen te compenseren. Edelstenen konden in geval van nood

vlug te gelde gemaakt worden. Van Steynemolen leverde aan diamantslijpers (lapidarios) en

zilversmeden. Sommige details suggereren zelfs dat er in zijn winkel zilversmeden (of

hijzelf?) actief waren. 277

De familiale traditie is alleszins niet ver.

Toch is de massa veel te groot om binnen de ambachtelijke handel te blijven. De verdeling

van zijn goederen in 1579 geeft de missende informatie: Van Steynemolen handelde in

edelstenen, deels voor eigen rekening en deels op commissie. 278

5.1.2. De kunstwerken

Van alle inventarissen bevat die van Van Steynemeulen het grootste aantal kunstwerken: 183

schilderijen, 2767 prenten, 354 beeldhouwwerken. 279

Zoals we reeds aanhaalden, geven inventarissen zelden systematisch gestructureerde

informatie. We hebben eerst de categorieën afgebakend (schilderijen, prenten,

beeldhouwwerken) en de gegevens gerubriceerd volgens de beschikbare materiële,

iconografische en financiële informatie.

5.1.2.1. De materiële informatie

Onder schilderijen vallen: doeken (lienzos), panelen (tablas), retabels (retablos), en

geschilderde linnen bedversieringen (camas). De 37 cartas en lienzo interpreteren we als op

doek gemaroufleerde stukken, de 18 hechuras en tablas de estanpas valadies zijn het op hout.

Meer dan de helft heeft doek als drager, voor 8 werken kon de drager niet bepaald worden.

Drager Aantal %

Doek Lienzos, camas,

gemaroufleerd

141 77

Hout Panelen,

gemaroufleerd

34 18,6

niet bepaald280

8 4,3

TOTAAL 183

Tabel 1: Inventaris Van Steynemolen: materiële informatie : de schilderijen: de drager.

277 AHPM, T. 939, Inventario, f° 568 v, un baril con mucho hiero uiejo de plateros, een ton

met veel oud ijzer van zilversmeden. Tasación, f° 632v, una caxilla de limas de platero viejas , een

kistje met oude (gebruikte?) vijlen voor zilversmeden.

278 Zie verder, p. 89.

279

Zie bijlage IV voor de vergelijking met andere inventarissen.

280

2 hechuras de la reyna (beeldje? doek ? paneel ?), 6 retratos (portretten), paneel ? doek?

66

Bij de 354 beeldhouwwerken tasten we voor het materiaal (hout? plaaster…?) in meer dan

50% van de gevallen in het duister.

Beeldhouwwerk Materiaal Aantal %

hout 59 16,61

plaaster… 90 25,42

Messing

(alquimia)

1

0,28

niet bepaald 204 57,6

TOTAAL 354 Tabel 2: Inventaris Van Steynemolen : materiële informatie: de beeldhouwwerken: het materiaal

De informatie over de afmetingen beperkt zich tot 29,5 % van de schilderijen. De enige niño

waarvan de precieze maat gekend is, meet ongeveer 42 cm. 281

Het feit dat grande bijgevoegd

is, wijst er wellicht op dat dit de grootste van zijn soort is. De maat pliego slaat op de grootte

van het geplooide blad papier dat in het rooster gevormd wordt tijdens het fabricageproces.

We vonden als waarde 42 x 30 cm, voor de medio pliego 30 x 21 cm. 282

Het wordt voor

panelen, schilderijen en prenten als eenheid gebruikt. Hier gaat het over 27 schilderijen en

506 prenten. Dat het een vorm van standaard is bewijst het feit dat het als formaat gebruikt

wordt in een bestelling van 1534.

vi pieças de ymagenes de muy buena mano de tabla pequeña de un pliego de papel de

la mano de un buen maestro que ay en Emberes

xii piezas cerradas de muy buena mano pequeñas que sean de buenas deboziones de

hasta medio pliego de papel que sean de muy buena mano 283

281

un niño grande de un pie y medio, 1 Spaanse voet = ongeveer 28 cm, dus 42 cm.

282 Luís José Velásquez de Velasco, Ensayo sobre los alphabetos de las letras desconocidas

que se encuentran en las mas antiguas medallas y monumentos de España (Madrid, 1752), Antonio

López de Zuago Algar, “Pliegos sueltos, periódicos y fascículos,” Estudios sobre el mensaje periodístico, 3 (2003): 229-240, 230. Zie ook de paragraaf over de prenten, p.76.

283

(Zes stuks religieuze voorstellingen van een zeer goede kwaliteit, kleine paneeltjes, een

geplooid blad groot, van de hand van een goede meester (zoals) die er in Antwerpen zijn, twaalf kleine

gesloten stukken (retabels met luiken), van een goede kwaliteit, goede devotiestukken van ongeveer een half geplooid blad). Het gaat hier om een bestelling, vandaar de preciezere eisen qua afmetingen

en kwaliteit. De voorstelling wordt in dezelfde bestelling alleen gepreciseerd voor een profaan

onderwerp: 4 series grote schilderijen van de Triomfen van Petrarca in zes delen, uiteraard van goede kwaliteit. Ook wapens uit Duitsland, kandelaars en een koffer met spiegels. AHPV, notaris Juan

Gutiérrez de Santillana, Medina del Campo, 6098, f° 668 r-669 v, bestelling voor zijn winkel van Juan

García aan de handelaar Adrián Hus van Middelburg, december 1534.

67

AFMETINGEN Schilderijen Beeldhouw Prenten

doek hout niño Hout ?

(de a) pliego 27 7 418

vara y quarta284

20

grandes 11 8

de pie y medio 1

STAAT/APPRECIATIE

doek

viejo 46

Quebrado (kapot) 23

Eenvoudig-goedkoop 1576

TOTALEN 183 2767

Tabel 3: Inventaris Van Steynemolen :alle kunstwerken, afmetingen, staat, appreciatie.

De appreciatie viejo slaat zoals eerder gezien op de staat van het schilderij. In 26 gevallen gaat

het expliciet over devotionele doeken.

5.1.2.2. De iconografie : religieus versus profaan

Voor 58 % van de schilderijen wordt de afbeelding niet bepaald of zeer vaag (ystorias

kan even goed op religieuze als profane voorstelling slaan). Van de schilderijen die

omschreven worden, is de iconografie overwegend religieus.

Schilderijen Aantal % %

Bepaald Religieus

Christus/Maria 6 8

Santos 18 23

Devoción 37 47

Profaan

Genre 7 9

Portret 4 5

Mythologie/

allegorie

6

8

Totaal

bepaald

78 42

Niet bepaald

107 58

TOTAAL 185 Tabel 4: Inventaris Van Steynemolen: de schilderijen : iconografie

17 lienzos of tablas hebben een ondubbelzinnig profaan karakter: 2 stellen narren voor, twee

zijn ronde landschapschilderijen, twee schilderijen stellen mooie Vlaamse meisjes voor,

284

http://www.convert-me.com/es/convert/history_length/esvara.html 1 vara = 83, 59 cm.

104,48 cm, zonder verwijzing naar hoogte of breedte.

68

samen met het protret van een Duitser vallen ze onder de noemer genre als weergave van de

dagelijkse (hier ietwat exotische Vlaamse in brede zin) werkelijkheid. 285

Drie portretten van

koningin Maria (Bloody Mary?) en een van een vrouw vullen de lijst aan. De serie van vijf

schilderijen met de (wellicht) allegorische voorstelling van de vijf zintuigen werd in de

zestiende eeuw talloze malen voorgesteld.

Het laatste groot schilderij valt een beetje uit het ‘seriewerk’. De lienzo grande de Uropa con

un bueye y una dama refereert aan de Metamorfosen van Ovidius. 286

Misschien is het een

kopie van de Ontvoering van Europa van Titiaan die deze als onderdeel van de Poesie in

1562 aan Filips II leverde. In dat geval mikte men op een gegoed publiek dat de smaak van de

koning volgde.287

Hoe dan ook is het het duurste van alle kunstwerken (zie verder).

In tegenstelling tot de inventaris van Eerstekers is hier meer informatie over de voorstelling

en is er duidelijk meer variatie in het aanbod.

Het grootse aantal (2759) werken zijn de prenten. Slechts in drie gevallen is de

iconografie bepaald: een allegorische voorstelling van het Geloof , 840 prenten (ymágenes)

en de Begrafenis van Karel V in een houten kist. Gaat het hier om een van de beroemde reeds

vernoemde gravures van Hiëronymus Cock? Deze voorstelling valt alvast door zijn prijs (zie

verder) buiten het gewone aanbod .

R zijn verrassingen voor wat de beeldhouwwerken betreft :.

Beeldhouwwerk Type Aantal %

Religieus

niños 96 27,11

Christus/Maria 17 4,80

santos 52 12,42

santas 48 13,55

Santos + niños288

146 41,24

retablos de caja

de Flandes289

2

Niet bepaald 3 0,84

TOTAAL 364

Tabel 5: Inventaris Van Steynemolen: beeldhouwwerken, iconografie

285

Peter van der Coelen en Friso Lammertse, De ontdekking van het dagelijkse leven. Van

Bosch tot Bruegel, tentoonstellingscatalogus Museum Boijmans-Van Beuningen, Rotterdam, 2015, 9.

286 Een groot doek met Europa met een os (sic, normaal stier) en een dame.

287

Miguel Falomir, “Artist’s response”, 147. Veel hofschilders haalden een substantieel deel

van hun inkomen uit het kopiëren van schilderijen uit de koninklijke collecties.

288 Zonder onderscheid in een item vermeld.

289

Ursula Hatje, Historia de los estilos artísticos (Madrid, 2007), 330, houten (altaar)retabel,

waarschijnlijk gaat het hiet om een klein formaat gezien de prijs (2 rs.)

69

De enige gepreciseerde heiligen zijn Sant Ana, Santiago, de Spaanse heilige bij uitstek en de

Samaritaanse vrouw.

Dat de kunstwerken overwegend religieus zijn heeft met een aantal bekende factoren te

maken die we even overlopen.

In 1513 schreef Dürer nog dat het wezen van de kunst is het passieverhaal te

verbeelden en portretten te maken. 290

De Vlaamse kunst die zich in Spanje verspreidde sinds

de grote doorbraak onder de Katholieke Koningen schreef zich helemaal in in dit programma.

De vraag naar vooral devotionele kunst is heel de zestiende eeuw onverminderd doorgegaan.

De context van de Contrareformatie en het gevecht tegen de “ketters”, zowel de

protestanten als de nog niet bekeerde muzelmannen en joden speelden een grote rol in het

overwicht van religieuze kunst. De vijanden van het katholicisme hadden hun kritiek en

afkeer van religieuze voorstellingen gemeenschappelijk. Het affirmeren van de verering van

heiligenbeelden (Christus, Maria en heiligen) werd door de kerk als wapen gebruikt. 291

Dat

dit beleid de vraag, en dus de import, stimuleerde, hoeft geen betoog. Studies van privé

inventarissen tonen het doordringen van devotionele schilderijen in de huiskamers van de

gewone man vanaf het bewind van Filips II. 292

Uiteraard was er controle op de orthodoxe

weergave van religieuze thema’s – vooral als ze van de Nederlanden kwamen. 293

Welke houding nam de overheid dan aan tegenover profane kunstwerken? We zien de

koning bestellingen doen van mythologische taferelen die moeilijk te kaderen zijn in een

streng katholieke visie. Dat er ook ten overstaan van de gewone man dubbelzinnigheid was, is

zeker. Eerst waren er pogingen om de invoer van profane werken te verbieden. De

Pragmática van 1552 verbood naast een reeks luxegoederen en speelgoed de invoer van

290

Van der Coelen, De ontdekking, 9.

291

Over het beeldendebat en de houding van de kerk: Palma Martinez-Burgos Garcia, Idolos y imágenes. La controversia del arte religioso en el siglo XVI español (Valladolid, 1990), 31-45.Vooral

de niños scheren hoge toppen, in die mate dat begin 17de

eeuw de kerk de cultus zelfs afremt omdat die

op het randje van de afgoderij schommelt.

292 García Fernández, “Familia y cultura material,” 288-289, tot het midden van de eeuw

overwegen in Valladolid florale motieven en verdures (behangpapier?) als wanddecoratie, na 1560

komen devotionele schilderijen op, hun aantal explodeert in de barokperiode. Hij ziet een duidelijk

verband met het doorvoeren van de principes van het concilie van Trente. Het gaat wellicht om goedkope schilderijen zoals degene die we bij Eerstekers en Van Steynemolen terugvinden, de kerk

wil alle gelovigen op het rechte pad houden, ook de armsten. De auteur geeft spijtig genoeg geen

cijfers.

293 Voorbeeld van repressie op het niveau van de consument bij Falomir, o.c., 159, noot 114:

in 1573 wordt de dichter Hurtado de Mendoza in Madrid door de Inquisitie berispt omwille van een

schilderij gekocht bij een Vlaamse handelaar die aan het hof leeft en regelmatig naar Vlaanderen reist.

70

pinturas de papel e de lienzo que no sean de devoción. Niet om religieuze redenen maar om

economische: totaal overbodige goederen joegen het geld naar het buitenland, alleen de

handelaars verrijkten zich ermee. In 1566 werd echter het verbod opgeheven: de waren

werden binnen gesmokkeld en overal duur verkocht zonder dat het algemeen belang (de

staatskas) er profijt uitsloeg. Wanneer ze netjes via de officiële douane passeerden, was de

commercialisatie geen enkel probleem. 294

Zoals Falomir opmerkt verandert de smaak in de loop van de 16de

eeuw en komt er een

groeiende belangstelling voor genrevoorstellingen, landschappen en portretten en krijgen

schilderijen een rol in de interieurdecoratie.295

De profane werken in de tienda van Van

Steynemolen spelen hier duidelijk op in.

5. 1. 2. 3. De prijs van de kunstwerken

Onze bedoeling is een idee te krijgen van de relatieve waarde van de verschillende

onderdelen van de winkel van Van Steynemolen. Hoe verhouden schilderijen en

beeldhouwwerken zich tot elkaar? Welk is het aandeel van de kunst in het totaal?

Voor de taxatie te bespreken, vinden we het belangrijk de context waarin deze

plaatsvindt te verduidelijken.

De afwikkeling van de schuldvordering door Verhulst lijkt eenvoudig te verlopen. Hij

komt met Ysabel de Paredes overeen dat hij de geleverde waren terug meeneemt om onkosten

te sparen. Een lijst wordt opgesteld van een onvoorstelbare hoop spelden en linten,

ganzenveren e.d, en ook een niet nader vernoemd aantal hechuras de barro (terracotta,

misschien pijpaarden beelden) en nynos chicos (kleine kindjes Jesus).296

Verhulst is duidelijk

leverancier van de typisch ‘Mechelse’ beeldhouwwerkjes en van terracotta beelden of

beeldjes.

De waren worden getaxeerd door twee experten, Jhoan Rubí (tekent Juan Robyn) voor

Ysabel de Paredes en Nicolas de Berano (Niclaes de Somere)297

, voor Hendrik Verhulst,

294

“Carta real patente moderando la pragmática de las mercadurías vedadas” , in Colección de cédulas, cartas-patentes, provisiones, reales órdenes y otros documentos concernientes a las

provincias vascongadas, copiados de orden de S. Magestad, Madrid 1829, 254-256, p.

295

Falomir, o.c., 137.

296 Dit deel voorafgaandelijk aan de taxatie verdwijnt uit de latere kopieën, net zoals de

handtekeningen.

297

Zie p. 48, noot 198.

71

beiden mercaderes flamencos die zweren de waren te schatten conforme dios e su

consciençia.

De vergelijking van de inventaris met de taxatie leidt tot de vaststelling dat 205

geïnventariseerde beeldhouwwerken niet voorkomen in de taxatie –en dus de waarde van de

inboedel niet bepalen. Vooreerst een grote groep houten zowel als plaaster beelden en

beeldjes van niños en heiligen:

56 beelden van kindjes Jezus en heiligen in kisten, 90 (terracotta?) beelden van

heiligen en kindjes Jezus, 17 kisten met kindjes Jezus en andere heiligen uit

Vlaanderen, 34 houtenheiligenbeelden, 8 heiligen in grote kisten, 8 kleine kistjes met

kleine heiligen298

Het lijkt ons aannemelijk dat het hier – al dan niet gedeeltelijk- de levering van Verhulst

betreft: zoals afgesproken annuleren de meegenomen waren de schuld. Wellicht verklaart de

lage prijs van deze werken (zie verder) en hun beperkt impact op de globale waardebepaling

van de inboedel het feit dat ze niet meegerekend werden.

Moeten de andere werken die in hetzelfde geval zijn ook zo bekeken worden?

Vijf afzonderlijke beelden kunnen een persoonlijke keuze van de weduwe zijn:

Sint Anna, Santiago te paard, Onze Lieve Vrouw met haar mooi kindje in haar armen

met een kruis, een groot kindje Jesus van anderhalve voet, een kindje Jezus met zijn

kleertjes299

Voor de laatste serie zien we niet onmiddellijk een verklaring, spijtig genoeg kennen we de

waarde niet van:

5 doeken over de vijf zintuigen, twee doeken met een historisch tafereel 300

De prenten van de inventaris vinden we allemaal terug in de taxatie, Verhulst had er dus geen

bij. Wijst dat niet naar de Mechelse oorsprong van de levering?

298

56 hechuras de bulto de niños jesuses y de santos encaxados, siete docenas y media de

hechuras de varo de santos y de niños, 17 cajas de nino jesus y otros santos de Flandes, 34 hechuras

de madera de santos 8 santos en cajas grandes, ocho cajuelos de zanticos AHPM, Inventario Van

Steenemeulen, f° 556 r, 558v, 559v, 562 v, 5778v.

299

una sant Ana en caxa de bulto, un santiago a cavallo en una caxa de bulto un bulto de

nuestra senora con su hijo presciosso en brazos con una cruz, un niño grande de un pie y medio, un nino Jesus en su caja con su rropa, Inventario, f° 581v, 571v , 573v, 580v, 582r.

300

çinco lienços de que son los çinco sentidos, dos pinturas de ystorias, Inventario, f° 566v,

582v.

72

Bij het overzicht van de inboedel en de vergelijking met die van Ysabel de Paredes

zullen we uitgaan van de werken en waren waarvan de prijs gekend is. We geven de prijzen in

realen.

De kunstwerken vertegenwoordigen 1700 rs. aan waarde : 718 rs. voor de schilderijen (42 %),

220 rs.voor de beeldhouwwerken (13 %), 762 rs. voor de prenten (45 %).

We kennen de prijs van 178 schilderijen (op 185 geïnventariseerde), van 165

beeldhouwwerken (op 364) en van op één na alle prenten (2759). De discrepantie tussen het

aantal getaxeerde beeldhouwwerken en de geïnventariseerde is zeer groot, we zien er geen

verklaring voor tenzij de hoger gestelde.

5.1.2.3.(1) De schilderijen

De totale waarde van de schilderijen (doeken, panelen, camas) is 718 rs, wat een gemiddelde

geeft van 4 rs. 137 liggen lager, 42 hoger. Twee schilderijen (Europa en de Descendimiento

con puertas, de Kruisafname met luiken) hebben een veel hogere prijs dan de andere (100 en

33 rs.).

Grafiek 1. Inventaris Van Steynemolen: taxatie van de schilderijen in realen.

0

10

20

30

40

50

60

12 mrs. 1 r. 2 rs. 3 rs. 5 rs. 6 rs. 8 rs. 11 rs. 14 rs. 15 rs. 33 rs. 100 rs.

73

Van Steynemolen heeft dus overwegend goedkope schilderijen in zijn winkel:

48 draaien rond 1 reaal. Het gaat om lienzos viejos (30, waarvan een Ecce Homo, 29

debociones), 18 gemaroufleerde panelen met heiligen. 27 lienzos de pliego aan 12 mrs.

(iets minder dan een halve reaal) zijn wel zeer goedkoop.

52 rond 2 rs.: 1 Christus met kelk, 2 portretten van mooie Vlaamse meisjes, 37

gemaroufleerde doeken (cartas en lienzo), 10 camas, 2 hechuras van de koningin.

8 aan 3 rs.: 1 portret van een Duitser, 1 paneel met narren, 3 devotionele panelen en 3

zonder bepaling.

Boven het gemiddelde van 4 rs. gaat de prijs wel vlug omhoog,

2 panelen met landschap aan 5 rs.,

1 retabel met Christus en Maria en 1 paneel met Onze-Lieve-Vrouw aan 6 rs.

een paneel met ruziënde narren en 20 oude schilderijen van 103 cm aan 8 rs.,

een portret van een vrouw 10 rs,

8 geschilderde doeken aan 11 rs.,

5 grote devotionele doeken aan 15 rs.

1 paneel met Onze Lieve Vrouw aan 22 rs.

de duurste hierboven vernoemde schilderijen (33 en 100 rs.).

Een aantal conclusies dringen zich op:

De gemaroufleerde buiten beschouwing gelaten, zijn panelen duurder dan doeken.

Zoals aangehaald bij de inventaris van Eerstekers zijn de afmetingen zijn een

belangrijke prijsbepalende factor: in de laatste categorie zitten de grootste. Viejo is duidelijk

prijsverminderend: 30 doeken aan 1 rs. Wellicht geldt dit ook voor de 20 lienzos van 103 cm

aan 8 rs.

De prijs van de schilderijen is laag. Daar kan een algemene verkaring voor zijn: de

prijzen van de schatting werden soms gebruikt als startprijs voor de openbare verkoop die

normaal volgde, vandaar dat ze aan de lage kant liggen.301

Voor schilderijen gelden wellicht

ook een andere reden. Werd ze minder gewaardeerd omwille van de goedkope materialen en

de lagere arbeidskost in vergelijking met de edelsmeedkunst en de tapijtkunst? Op openbare

301 Micheline Baulant, “Typologie des inventaires après décès,” in Ad Van der Woude en

Anton Schuurmans, red., Probate Inventories (Utrecht, 1980), 33-42, 41.

74

verkopingen gingen ook grote namen onder de hamer voor kleine prijzen. In adellijke

oratorio’s hadden doeken en retabels een veel lagere waarde dan luxeobjecten en juwelen.302

5.1.2.3.(2) De beeldhouwwerken

91 grote en kleine niños Jesus kosten gemiddeld 1 reaal, 2 kosten 2 reaal en een

kwartje het stuk. Deze bijzonder lage prijs versterkt de piste van de serieproductie. De duurste

beelden zijn een Maria en Jesus (in twee stukken, met bepaling de Flandes) en een Santiago

aan resp. 10 en 6 rs. De hele kleine sintjes (santicos) kosten een halve reaal. Wat heel

eigenaardig is, is dat kapotte beeldjes ook geëvalueerd worden! De 22 samaritanas quebradas

zijn nog 19 mrs. (iets meer dan een halve reaal.) waard, de 25 houten in ronde kistjes en intact

1 reaal het stuk. Een kapot beeld(je) van Jezus en sint Jan is nog altijd 3 rs. waard.

Dat de handelaar die de beelden levert wellicht banden had met Mechelen, leidt bijna

automatisch naar de talrijke studies over de Mechelse beeldhouwkunst in de 16de

eeuw. Van

de late 15de

eeuw tot ongeveer 1550 werden er laatgotische gepolychromeerde

heiligenbeeldjes, de zogenaamde poupées de Malines, als seriewerk voor de markt

geproduceerd. Ze waren tussen 20 en 35 cm groot. Na 1550 werden kenmerken van de

Renaissance overgenomen en maakte men de beelden tot 85 cm groot. 303

Vooral de niños

werden in grote hoeveelheden naar Spanje en de kolonies geëxporteerd. 304

Ze spraken een

heel divers publiek aan, we vinden ze terug in vrouwenkloosters, privé oratorio’s van edelen,

woonkamers van minder begoeden. 305

Blijkbaar heeft het niet aflatend succes van die

gestandaardiseerde beeldjes de productie en export verder gestimulers zodat in 1582 in de

inventaris van de Vlaamse handelaar Melchior de Bies een vracht uit Laredo beschreven

wordt met

- 30 kisten met grote ninos, (caxas de niños jesuses grandes)

302

Antonio Urquízar Herrera, Coleccionismo y nobleza. Signos de dictinción social en la Andalucía del Renacimiento, Marcial Pons Historia, 2007, 90-91 haalt voorbeelden aan van de lage

waarden van schilderijen in adellijke collecties in de 16de en 17de eeuw, 6 en 8 rs. (uitzondering een

schilderij toegeschreven aan Caravaggio).

303 Heidi De Nijn, “Mechels houtsnijwerk in de tijd van Karel V,” in Het Mechels meubel

1500-2000. Van houtsnijwerk tot design, Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, 2000-1, 4-9. Sophie

Guillot de Suduiraut, “La production de statuettes à Malines au début du XVIe siècle (vers 1500-

1520/1530), ” in L'art multiplié : production de masse, en série, pour le marché dans les arts entre Moyen Age et Renaissance, onder redactie van Michele Tomasi. Études lausannoises d'histoire de

l'art, 11, 2011, 89-104, 92-3, 98-99.

304

Vermeylen, Painting, 86, César Manrique Figueroa, “Tres casos de difusión y presencia de esculturas flamencas fuera de europa continental, ” Atrio. Revista de Historia del Arte, 13-14, 2007-

2008, 71-82.

305

Guillot de Suduiraut, “La production”, 92.

75

- 11 met middelgrote, (medianos)

- 25 kisten met kleine, (pequeños)

- 11 met zeer kleine, (de los mas chiquitos)

- 12 niños in kist, (en caxa) 306

We kennen de prijs niet van deze laatste beelden, maar we zouden toch de volgende

bedenking willen maken. De inventarissen duiden uitzonderlijk aan uit welk materiaal de

beelden gemaakt zijn, madera of barro (terracotta). Is er geen derde mogelijkheid, nl.

pijpaarde die de lage prijs kan verklaren? De beeldjes in pijpaarde waren een goedkoop

alternatief voor hout, werden gebakken (vandaar de jezusbakkers) en daarna gepolychromeerd

zoals de houten beelden. Ze werden ook in Mechelen geproduceerd en al in de 15de

eeuw naar

Spanje geëxporteerd. 307

5.1.2.3.(3) De prenten

Zoals gezegd is de gravure van de begrafenis van Karel V en su caja de madera

guarnecida het duurste werk uit deze categorie : 50 rs. Vanwege de luxueuze presentatie of de

beperkte oplage of de twee?

De prijs van de andere prenten hangt af van de kwaliteit van het papier en de

afmetingen: de pliego de marca mayor, is het grootste formaat en de beste kwaliteit en wordt

voor plannen en luxeuitgaven gebruikt, de gewone pliego heeft als afmetingen 42 x 30 cm. 308

De eersten kosten gemiddeld 17 mrs. het stuk, de tweede tussen 4 en 8,5 mrs.. Gemiddeld

306

AHPV, notaris Francisco Gómez, 7881, f° 383 r- 400 v, 399 r-400 r. Testament en inventaris van de tienda van Melchior de Bi(e)s, met lijst van schuldenaars waaruit blijkt dat de Bies

ook tapijten en schilderijen verkoopt, zijn rijkdom blijkt uit ellenlange opsomming van klederen. Hij

was gehuwd met Margarita, de zuster van Jacques Mahieu, telg van een grote handelaarsfamilie

afkomstig uit Rijsel maar al generaties lang in Antwerpen aanwezig, Emile Coornaert, Les Français et le commerce international à Anvers. Fin du XVe-XVie siècle, I, Parijs, 1961, 160-162. De vier in

Antwerpen geboren kinderen van Nicolas Mahieu en Isabelle de Fourmestraux zijn begin de jaren

1580 allen in Spanje gesetteld, Margarita, Jacques en Juana in Medina del Campo, Nicolas als juwelier in Salamanca. AHPV, notaris Francisco Gomez, Medina del Campo, 7883, 26r – 58 v, rekening Juan

Fierens (stiefvader De Bies) en Margarita Mahieu, 4-2-1584 (over een conflict rond een niet betaalde

schuld van meer dan 1 miljoen mrs.). AHPV, notaris, Luis Pérez, Medina del Campo, 7375, 15 r-19 v, 2-5-1582, volmacht Enoch de Morin aan bankier Ortega de la Torre om schulden te innen o.a. bij zijn

schoonbroers Jacques en Nicolas Mahieu, naturales de la villa de Emberes) Vader Nicolas Mahieu

exporteert in 1553 voor 2.130 gulden schilderijen naar Sevilla, Vermeylen, Painting, 98. Sommige

familieleden drijven handel (edelstenen en juwelen) in Venetië en Constantinopel, Wilfried Brulez, Marchands flamands à Venise (Brussel-Rome, 1961) bv. 113, 131, 221. Jacques Mahieu levert ook

aan Van Steynemolen, spijtig genoeg weten we niet wat, zie p. 88.

307

Felipe Pereda, Las imágenes de la discordia: política y poética de la imagen sagrada en la España del cuatrocientos (Madrid, 2007) 319-320. Adriaan van den Dorpel, “Middeleeuwse

pijpaarden en terracotta heiligenbeeldjes in Zeeland” (Master Thesis, Universiteit Gent, 2007) 17, 21.

38

López de Zuago Algar, “Pliegos sueltos”, 230.

76

komen we aan ongeveer 9 mrs..309

Meer dan de helft van de 2767 prenten wordt als sencilla

(eenvoudig) en/of baladí (eenvoudig) omschreven. De prentboeken (libros de estampas)

kosten elk 1 reaal. het is niet duidelijk of het al dan niet om modelboeken voor schilders gaat.

5.1.3. De materialen voor de kunstambachten

Dit aspect van de inventaris komt helemaal overeen met wat we bij Pauwels

Eerstekers in 1563 vonden. Beide winkels hadden gespecialiseerd gerief in aanbieding voor

schilders en goud- en zilversmeden. Van Steynemolen verkocht 29 verschillende kleurstoffen

en lakken, schilderboeken, penselen en beitels om de voornaamste op te noemen.

Vermoedelijk komt een deel uit Antwerpen dat sinds de tweede helft van de zestiende eeuw

een gespecialiseerd productiecentrum was voor kleurstoffen, Spaans groen (verdigris),

karmijn (carmín), loodwit (blanco de plomo) werden naar Spanje geëxporteerd. Wellicht

was dit ook het geval voor sombra en negro de Flandes. Een boek met modellen of

schilderboek (libro de pintores) en stalen verf vullen het assortiment aan.

De pigmenten vertegenwoordigen heel wat geld: 1475 rs. (op 1545 rs. voor de totale

rubriek). De blauwe nemen het leeuwendeel voor hun rekening: 607 rs. Spijtig genoeg zijn de

hoeveelheden voor ons niet duidelijk (een zakje?). Azul fino (9 rl) , azul de vernardo (?, 2 rs.)

en azules (489 rl) laten ook niet toe af te leiden over welk type het gaat. Esmalte (107 rl) wel.

De zes verschillende soorten groen, zijn 344 rs. waard, het geel 176 rs. en de zeven soorten

rood 88 rs..

De pigmenten zijn dubbel zoveel waard als de 178 schilderijen! De verklaring ligt in

het feit dat de (overwegend) waterverfschilderijen met zeer goedkope grondstoffen

vervaardigd werden. De dure pigmenten werden voor belangrijke opdrachten gebruikt,

vandaar dat we onder de klanten van de winkel hofschilders tellen zoals de hofschilder

Alonso Sánchez Coello (1531-1588) en Rodríguez of Rodrigo Flamenco (1540-1599). 310

Ook

309

Deze prijzen vallen in de lijn van de 4,85 mrs. per prent die Juan de Gante verkoopt aan Juan Sandres, beiden Vlamingen, waarschijnlijk handelaars. De prijs is zeker geen winkelprijs. In het

geheel gaat het om seys cientas y ochenta estanpas de papel de Flandes de la ystoria de senor

Santiago voor 96 rs., AHPV, Valladolid, notaris Jerónimo Quintanilla, 639-32 v, 11-4-1585. Het gaat

hier ook over Santiago Matamoros, de populairste Spaanse heilige uit de Reconquista van het land op de Moren.

310

Coello was een leerling van Anthonis Mor en de officiële portretschilder van de koning,

https://www.museodelprado.es/aprende/enciclopedia/voz/sanchez-coello-alonso/bfaa18aa-50e9-4201-991b-55985d7473c3?searchid=5f121e14-0e6d-0bfd-5bc0-703c15d7c1e5 , laatst geraadpleegd op 5

juli 2016. Rodrigo flamenco of beter Rodrick Dir(i)ckens uit Middelburg was de schoonzoon van de

Antwerpse landschapstekenaar Antoon van den Wijngaarde (ca 1525-1571), in Spanje Antonio de las

77

de Vlaming Hanz, el luminador de pinturas (de miniaturist) kwamen er langs. Helaas is hij

niet verder te identificeren.

Het materiaal voor zilversmeden vertegenwoordigt 555 rs.. Samen met de voorgaande

rubriek 2102 rs. tegenover 1700 rs. voor de kunstwerken.

5. 1. 4. Het algemeen overzicht van de winkel van 1576

Om de waarde van de winkel van Van Steynemolen te bepalen is het vertrekpunt uiteraard de

tasación.311

. Zoals gezegd hebben we de waren ingedeeld in 11 rubrieken. 312

Volgende

grafiek geeft een idee van de verhoudingen van de verschillende rubrieken onderling en van

de plaats van de kunstwerken in het geheel.

Grafiek 2. De winkel van Van Steynemolen (1576) per categorie in maravedis.

We beperken ons tot een aantal bemerkingen om een oeverloze opsomming te vermijden.

Viñas, Raymond Fagel en Erik Storm, red. Het land van Don Quichot. De Spanjaarden en hun geschiedenis, (Amsterdam, 2011), 113.

311

De prijzen zijn uitgedrukt in de rekenmunt, de maravedí. 312

Voor de indeling in rubrieken, zie Hoofdstuk I, p. 13.

78

De kunstwerken vertegenwoordigen 7,6 % van de totale waarde van de winkel in 1576. De

producten ermee gerelateerd 9,4 %. In dat licht is de term kunsthandelaar niet helemaal op

zijn plaats en houden we ons aan de ronde haakjes: Van Steynemolen is een (kunst)handelaar,

d.w.z. een handelaar in mercancías de Flandes waarvan kunst een obligaat onderdeel is.

Kunsthandel is hier een onderdeel van de handel tout court.

In vergelijking tot de winkel van Eerstekers in Valladolid zien we een hele ommekeer: bijna

de helft van waarde van de winkel houdt verband met textiel (46,3 %). Van Steynemolen

heeft zich helemaal op de textielmarkt gericht. Hij speelt in op de vraag die in Madrid heel

groot was en blijvende groeivooruitzichten bood. Hoe de zoon van een goudsmid die evolutie

doormaakt gaat volgens ons via de ferias van Medina del Campo. Rond 1565 zien we hem

met Vlaamse textielhandelaars handeldrijven. 313

Die periode zien we als leerproces waar

inzicht verworven wordt in de waren en de informatie over afzetmogelijkheden nieuwe

perspectieven opent. De zestiende eeuwse handelaar zit in een traject van levenslang leren,

nieuwe producten vergen nieuwe kennis en vaardigheden. 314

De textielhandel bracht heel zeker veel meer op dan de ‘kunsthandel’. De

luxeproducten zitten niet in deze categorie. De holanda, een heel populaire – maar dure -

lichte wollen stof, vertegenwoordigt 63 % van de aanwezige stoffen. 315

Dat het om een

luxeproduct gaat, bewijzen de cijfers: een vara (Spaanse el, de bara of vara, 0,84 m) wordt

tussen 3 en 14 rs. geschat, een paar kousen (medias) op 10 rs.

Tot slot een kleine controle: hoe groot is de afstand tussen de schatting en de werkelijke

prijzen die in de winkel gehanteerd worden? De lijst schulden van de winkel van 1576 is

redelijk gedetailleerd en geeft een zicht op de handelswaarde. Op de 23 klanten is er één die

kunstwaren koopt: Giraldo Paris. 316

Hij koopt op 17 mei 1576 een grote niño aan 5 rs. (170

mrs.), de schatting houdt het op 34 en 51 mrs. (de niño grande van de inventaris wordt daar

spijtig genoeg niet meegenomen). Op 2 september valt zijn oog op 23 gravures de a plego aan

20 mrs. het stuk, in de schatting bedragen ze tussen 4 mrs. en 8,5 mrs.. In beide gevallen is het

verschil zeer groot.

Hoe dan ook kunnen een aantal vergelijkingen erop wijzen dat de werken, en vooral

de prenten, die in de tienda aangeboden werden best betaalbaar waren voor een breed publiek:

313

Fagel, “Juan Bautista”, 235, 264.

314 Jeroen Puttevils, “The Ascent,” 145 ss.

315

3385 rs. voor 632 baras. Het Vlaams laken vertegenwoordigt 24 % van het geheel,1323 rs.

316

Zie p.87, noot 344.

79

in Madrid was het dagloon van een meestermetser in 1570-1780 4 rs. 317

Met de

textielproducten was dat niet het geval : in 1576 kostte een paar kousen in de winkel tussen 7

en de 30 rs. 318

Hoe rijk was Adrián de Malinas?

De winkel heeft een totale waarde van 753.644 mrs. Maar… om de volledige

afrekening te kunnen maken is ook een overzicht van de te betalen en te innen schulden

nodig. In de inventaris van 1576 zit slechts een lijst schulden van 25 klanten van de winkel,

voor een totaal van 3850 rs. Zoals te verwachten vinden we er ambachtslui (schilders,

zilversmeden, schoenmakers, drukker), handelaars en personeel van hofdignitarissen.

De documenten van 1579 geven een vollediger overzicht van de (te innen en te betalen)

schulden van Van Steynemolen, we vinden het dan ook logisch van daaruit te vertrekken.

Maar eerst bekijken we de inventaris van Ysabel.

5. 2. De inventaris van 1579 319

5. 2. 1. De context

Na het overlijden van Adriaen volgt een stormloop van schuldeisers –de handel

draaide op krediet, bij een overlijden valt de molen stil en probeert iedereen zijn inzet te

recupereren om zelf niet in de problemen te komen. Zoals gezegd wordt een groot deel van de

schulden gedelgd door de verkoop van de edelstenen die in zijn bezit waren.

De bepalingen van het testament worden niet helemaal gevolgd wat de winkels betreft.

Waarschijnlijk wordt die van Valladolid geliquideerd – er wordt niet meer naar verwezen,

noch in de documenten van de Partición, noch in de procesbundel van 1583-1585.

De winkel in Madrid blijft verder bestaan, Isabel gaat alvast door met de kleinhandel. Volgens

de voogd van haar zoon om haar goederen te beschermen en schulden te innen die ze nog

tegoed had. 320

Ze kon zeker terugvallen op de ervaring opgedaan tijdens het huwelijk, maar

317

José Ignacio Andrés Ucendo en Ramón Lanza García, “Trabajar y vivir en el Madrid de los

Austrias,” in Civitas: expresiones de la ciudad en la Edad Moderna, red. Susana Truchuelo García, et al. (Santander, 2015), 173-226, Tabel 4, 220.

318

Naargelang het om linnen of wol gaat, AHPM, T. 939, f° 584 r – 591 r, Memoria de las

deudas que a de cobrar la señora Ysabel de Paredes, 16-7-1576.

319 AHPM T 943, f° 159 r- 174 v, Inventario y tasación de Ysabel de Paredes, 13-3-1579.

320

ARCV PC, Getuigenis Francisco Duarte, 6-12-1572, antes que la dicha Ysabel de Paredes

se casase con el dicho Juan Rubín, hacía sus negocios en defensa de sus bienes en cobrança de

80

ook op de netwerken en handelsrelaties van haar echtgenoot en van haar ouders. Hoewel haar

moeder, Adriaene Casteleyns op de achtergrond blijft, is ze een niet te verwaarlozen factor.

Drie jaar na het overlijden van haar man vraagt ze notaris Juan Campillo een nieuwe

inventaris te maken van de goederen die ze van haar man geërfd heeft. Deze en de taxatie

worden uiteraard door twee Nederlanders uitgevoerd, Robert de la Puente (Robert Dupont?)

en Jacques Goossens, een handelsrelatie van Van Steynemolen. 321

De bedoeling is tot een

verdeling te komen met haar minderjarige zoon, Juan, en met de natuurlijke dochter van

Adriaen, Ana de Malinas. Isabel huwt het zelfde jaar met Juan Rubín (Johan Robyn) die we

als expert bij de inventaris van Van Steynemolen aan het werk zagen.322

Als (Vlaamse) vrouw

in Madrid was handel drijven wellicht niet eenvoudig. 323

Het wordt tegen haar gebruikt

tijdens het proces van 1583-1585.

De verdeling was dus een wettelijke noodzaak. Op die manier zou het deel dat ze inbrengt in

het tweede huwelijk officieel vastliggen.

5.2.2. Een zoveelste omslag?

We volgen uiteraard dezelfde werkwijze als bij het overzicht van de winkel van Van

Steynemolen. De totale waarde ligt iets hoger (804.289 mrs.).

Een eerste blik op de grafiek leert ons dat er zich een aantal grote verschuivingen hebben

voorgedaan. Het aandeel textiel (in brede zin) gaat van 46,3 % naar 67,6 %. Alle andere

rubrieken gaan achteruit, de kunstwaren van 7,6 naar 4 %.

deudas que debían a la susodicha. (Voor te trouwen met de voornoemde Juan Rubín, dreef ze handel om haar goederen te verdedigen en om de schulden te innen die ze nog te goed had).

321

Roberto de la Puente is een handelsrelatie van Artus Van Orshagen (Vazquez, Lettres, I,

185), we blijven onder bekenden. Is er een verband met de familie Dupont uit Doornik die in de 17de

eeuw in Madrid tot de belangrijkste handelaars behoorde? María Dolores Ramos Medina, “Mercaderes

flamencos en Madrid:, la Casa y Compañía Dupont (1650-1679), ” in Espacio, Tiempo y Forma, IV,

Historia Moderna, 13 (2000) : 221-249.

322 Of Juan Rubín verwant is met Guillaume Robin konden we niet achterhalen. Robin werd

door d’Auxy als calvinist bestempeld, er is een Jan Robin verbannen door de Raad van Beroerten.

Naar Spanje emigreren zou wel een teken zijn van veel lef…

323

De schuldeisers van 1583 trekken de bekwaamheid van de experten in twijfel trekken en beschuldigen hen de schatting van de goederen van Isabel met meer dan de helft op te kloppen por

hazer en esto amistad (om haar daarmee ter hulp te zijn). Ze kon in 1579 zoveel goederen niet hebben:

por ser muger y faltarle quien negociase y tratase en su trato y mercadurías se fue disminuyendo la haçienda y bienes que quedaron por muerte del dicho su marido, omdat ze een vrouw was en niemand

had die handel dreef en over de waren onderhandelde, verminderden de bezittingen en goederen die

haar man nagelaten had ARCV, PC, Probanza de Diego de Rojas, 6-1-1584.

81

Grafiek 3: De winkel van Ysabel de Paredes (1579) per categorie in maravedis.

Het loont de moeite deze twee onderdelen van dichterbij te bekijken.

5.2.2.1. Textiel

Waar bij Van Steynemolen twee soorten textiel (holandas en Vlaams linnen) 91 %

vertegenwoordigden, hebben we hier een grotere diversificatie. De –veel duurdere- holandas

zijn goed voor 45 % en een bijna even groot bedrag, maar de hoeveelheid is gehalveerd.

Goedkopere Franse stoffen zoals de ruan en bretaña doen hun intrede (12 %) evenals de

fustan (7 %), de anascote (6 %) en Brugs satijn (7,2 %). 324

De verklaring voor deze evolutie ligt vermoedelijk in de economische gevolgen van de

opstand van de Nederlanden die de traditionele handelsrelaties desorganiseerde. Vooral in de

periode 1574-1581 gaat de invoer uit de Nederlanden via de noordelijke havens achteruit.

Deze trends wordt gedeeltelijk gecompenseerd door de toename van de handel met de Franse

324 We vermelden de stoffen die in de inventaris van 1576 afwezig waren. Fustein is een

gemengde stof van katoen en linnen, werd in Zuid-Duitsland en Noord-Italië en ook in de Nederlanden

vervaardigd, Wilfried Brulez, De firma della Faille en de internationale handel van Vlaamse firma’s in de 16

e eeuw (Brussel, 1959), glossarium, 588. De anascote is een lichte wollen stof in Hondschote

vervaardigd werd. Een aantal stoffen verdwijnen ook, Ysabel heeft in het totaal 14 verschillende

soorten textiel tegenover 19 (waarvan sommige in zeer kleine hoeveelheden) bij Van Steynemolen.

82

Atlantische havens zoals Rouen. 325

Vandaar de duurdere –want schaarser geworden-

holandas en de opkomst van de ruanes en bretañas. Uiteraard kan de stock die overbleef van

de winkel van Van Steynemolen in waarde toegenomen zijn en dus niet alles ingevoerd zijn.

De problemen die zich in de Nederlandse havens voordeden maakten dat andere

oplossingen gezocht werden: zo vertrokken veel waren uit Calais, de Normandische en

Bretoense havens wanneer er in Antwerpen problemen waren. 326

Misschien is dat de weg die

Vlaamse producten van de winkel volgden.

5.2.2.2. Kunst

De sectie kunst heeft aan belang ingeboet. Een vergelijking met 1576 levert volgende

gegevens op wat de aantallen van de taxatie betreft: 327

1576 1579

Schilderijen 178 67

Beeldhouwwerken 165 25

Prenten 2759 0

Qua prijs hebben we de volgende cijfers:

1576 1579

Schilderijen 718 rs. 879 rs.

Beeldhouwwerken 220 rs. 76 rs.

Prenten 762 rs. 0

TOTAAL 1694 rs. 955 rs.

De globale prijs van de schilderijen ligt hoger dan in 1576 hoewel het aantal beduidend lager

ligt. Voor de gemiddelden komen we zo in 1579 op 13 rl tegen 4 rs. in 1576 voor de

schilderijen, en op 3 rs. tegen 1 reaal en half voor de beeldhouwwerken. Er zijn geen prenten

meer in het assortiment.

325

Lapeyre, Aduanas, 191, 213.

326

Vazquez, Lettres, II, Juan de Cuellar brengt vanuit Antwerpen zijn patron Simon Ruiz in Medina del del Campo ervan op de hoogte dat zijn lading tapijten en schilderijen uit Calais vertrokken

is, 8-4-1573, 90.

327

We houden alleen rekening met de werken waarvan de prijs gekend is.

83

Van de 67 schilderijen kennen we in 4 gevallen de voorstelling, er is maar één profaan

schilderij meer: het groot schilderij met Europa en de stier, nu lager geschat (86 rs. tegen 100

in 1576). Het kwam ook in de vorige inventaris voor zoals het retabel met de Kruisafname dat

verdubbelt in prijs: 200 rs. tegen 100 in 1576. Was er minder belangstelling voor

mythologische onderwerpen? Of blijven beide schilderijen in de winkel als uithangbord voor

de Vlaamse tienda?

Er zijn 19 retabels, en 48 lienzos (waarvan 14 gemaroufleerde aan een halve reaal). De lienzos

viejos blijven zoals in 1576 op 5 rs. 12 geschilderde retabels staan aan 11 rs., 25 lienzos de

Flandes staan aan 14 rs. en half elk.

Bij de beeldhouwwerken is het assortiment nog beperkter. De voornaamste zijn de 15

niños die opgedeeld worden in 4 categorieën (van 1 reaal en half tot 3 rs. en half) . Ze worden

spijtig genoeg niet nader omschreven. De prijzen komen hier overeen met voorgaande

inventaris.

Misschien hebben voornoemde problemen in de toevoer geleid tot een beperkter

aanbod aan kunstwerken. Worden sommige daarom significant duurder geschat? Dat er geen

prenten meer zijn, is wellicht een ver gevolg van het verdwijnen van de compagnie met

Pieters – en dus van de band met de Antwerpse uitgeversfamilie.

Een laatste woord wat de pigmenten voor schilders betreft: deze categorie (791 rs.)

heeft een beperkter aantal ingrediënten in aanbod (9) maar bevat het dure ultramarijn met 264

rs. voor 3 ons.

Voor wat de andere categorieën betreft zien we geen speelgoed en bijna geen

schrijfgerief meer, in de andere categorieën een kleiner assortiment met hogere waarde. Een

constante in beiden inventarissen: de regionale Nederlandse (industriële) productie zoals

messen, spelden, artikelen in messing, de cosas de Flandes.

5.2.3. Hulp in barre tijden.

De verschillen die we zien tussen beide inventarissen kunnen verklaard worden door

het impact van de oorlog in de Nederlanden en de chaos die op bepaalde ogenblikken in

Antwerpen heerste. De piste van de systematische overschatting kan niet zonder meer

uitgesloten worden. De bedoeling heel anders dan in 1576, er is geen sprake van een openbare

84

verkoop, de winkel zal door het nieuwe koppel voortgezet worden. Deze afrekening wordt de

levensverzekering van Isabel en haar zoon, de basis voor wat hen van rechtswege toekomt.

Volgens Ysabel was het feit dat ze erin slaagde de winkel van haar man alleen

gedurende drie jaar in stand te houden in de moeilijke situatie waarin ze zich bevond, in de

eerste plaats te wijten aan haar industria y trabajo.328

Haar achtergrond en inzet zijn zeker niet

weg te cijferen, maar ze kan zich niet in stand gehouden hebben zonder een netwerk van

ervaren handelaars die haar krediet wilden verlenen. We kennen er een aantal dankzij de

procesbundel. Sommige Nederlandse handelaars die ook de winkel van Van Steynemolen

bevoorraadden, bleven dat doen. In de eerste plaats de Mechelaars. Hendrik Verhulst leverde

haar goederen die hij ging ophalen in Vlaanderen, ze kon ook rekenen op Diego Meynaert.

Verder is er de Antwerpenaar Adrián de Bergas die in 1578 en 1579 regelmatig leverde. 329

Dan is er Diego de Rojas, een ervaren Spaanse handelaar die een goede vriend van

haar vader moet geweest zijn. Hij stelde zich immers voor hem borg in Antwerpen in 1566

voor een onbetaalde schuld waar ook hij een deel van de bruidsschat van zijn vrouw moet

inzetten. 330

Dat hij ook geld leende aan Van Steynemolen, 331

en haar tweede echtgenoot in

1580 een kredietlijn van 10 000 rs. bezorgde om in Medina del Campo waren aan te kopen,

bewijst zijn niet aflatende trouw. 332

Deze Diego de Rojas zal na de dood van haar tweede

echtgenoot in 1582 met een hele resem Vlaamse schuldeisers, de juridische strijd om de

schulden in gang zetten. 333

328

AHPM, T 943, f° 186 r,

329 Bergas (Van den Berge?) behoort tot een zeer actieve groep handelaars die heen en weer

reizen tussen Spanje en Antwerpen. Hij is de schoonzoon van Jan Fierens, door de correspondenten

van Simon Ruiz in Antwerpen als zeer kredietwaardig beschouwd, Vazquez, Lettres, I, 185. Fierens behoorde ook tot de groep Nederlanders die met Van Steynemolen rond 1565 in Medina del Campo

handelden, Fagel, “Juan Bautista”, 229. Hij was ook verwant met de Rijselse familie Mahieu, zie noot

304, p. 75.

330

SAA Cert. 25 (1566) f° 159r-v., zie ook p. 54 voor de details.

331 AHPM T 943, Partición, f° 194 r.

332

ARCV PC, Getuigenis Roberto de la Puente, 1-3-1584.

333

Diego Meynaert, Juan de la Cruz (Jan van der Cruycen uit Antwerpen), Pedro de la Madera, Felipe Pottier, Enrique Malcot en Artus Aertsen (uit ’s Hertogenbosch) AHPV, notaris

Agustin de Tapia, Medina del Campo, 7021, 264r - 267r ,303 r -310 v, 1-3-1583, rekening van Aertsen

met Vander Cruycen, Nicolas Mahieu en Enoch de Morin).

85

5.2.4. De balans van de winkel

Met het nodige voorbehoud pogen we het netto saldo van de inboedel, dwz de aanwinsten te

bepalen aan de hand van de gegevens van 1579. 334

We behandelen de schulden in de

volgende paragraaf en geven hier de totalen.

Waarden in

maravedis

De activa 804.89 Waarde van de winkel

13.090 Juwelen van Ysabel

767.606 Te innen schulden

Totaal 1 584 985

De passiva 187.500 Bruidsschat

864.187 Te betalen schulden

Totaal 1. 051.687

SALDO 533.298

Tabel 6. Saldo van de winkel van Van Steynemolen en Ysabel de Paredes in 1579.

De waarde van de winkel houdt het geheel buiten het rood. De situatie is niet echt rooskleurig.

De te betalen schulden zijn hoger dan de nog te innen – wellicht zullen er hier ook deudas

perdidas tussen zitten. Ligt hier niet een van de redenen van de schuldenspiraal waar Ysabel

en Juan Rubín in terechtkomen?

5.3. Klanten en netwerken

Naast de inventaris en taxatie van de winkel, bevat de bundel van 1579 lijsten van

schuldeisers en schuldenaars. We hebben ze hierboven in de tabel opgenomen, behalve de

lijst die slaat op transacties in Valladolid, gezien sommige lage schulden vermoeden we dat

het om de winkel gaat.. Ze wordt niet opgenomen in de berekening van de verdeling van de

goederen, waarom weten we niet.

Voor de activiteiten in Madrid zijn er twee lijsten, één van juli 1576 en één van maart

1579. De eerste behelst alleen de schulden van de winkel. Ze geeft meer details; de koper is

dikwijls sociaal gesitueerd en de gekochte waren worden bepaald. De tweede lijst hebben we

opgesplitst in schulden van de winkel en andere (handelsschulden en de erfenis uit het

334

Vertrekkend van deze basis zal de notaris de verdeling maken tussen Isabel en haar zoon.

86

verleden). Uit deze lijsten kan het hele verloop van de handel niet gehaald worden, ze stellen

de situatie vast op een bepaald ogenblik, wel kunnen ze een (beperkt) idee geven van de

netwerken waarin deze plaatsvond.

5.3.1. De rekening van Valladolid in de documenten van 1579 335

Het meest opvallend aan deze rekening is dat op 25 schuldenaars er 9 Nederlanders

zijn waarvan 7 handelaars en 2 arqueros.336

Van Steynemolen was zeer actief in Medina del

Campo, waar de waren uit Vlaanderen verhandeld werden, wellicht zijn een deel van deze

niet geïnde schulden er een nasleep van. Twee handelaars kwamen trouwens al voor in de

afrekening van Pieters. 337

Een derde, Simon de Morin is verwant aan de Rijselse reeds

vernoemde handelaarsfamilie Mahieu. 338

Onder te innen handelsschulden valt ook de rekening van de voerman die vanuit

Medina del Campo va e viene a Valladolid. Twee huidenhandelaars, Hernán López en

Antonio Martínez met een redelijk hoog bedrag (5440 mrs. en 4658 mrs.) en een zilversmid

zitten ook in deze categorie. Deze twee netwerken zijn een constante in zijn loopbaan.

Wellicht is de tweede groep gelinkt aan de handel in edelstenen.

Het gemiddelde van al deze handelsschulden bedraagt 2730 mrs. De arqueros samen met de

andere hofdignitarissen (of hun personeel) hebben gemiddeld een hogere schuld: 5331 mrs.

De kleinere winkelschulden van (10) personen die we niet konden situeren komen op 1261

mrs. gemiddeld.

In deze lijst is er evenwel een interessante verwijzing naar de kunsthandel op een

ander niveau dan die van de winkel. De graaf de Castro moet por un pintor amigo quarenta y

quarto ducados (16.500 mrs.) de tiempo de la conpania entre el dicho Adrian y Anrrique

Pierres. 339

Heeft Van Steynemolen als tussenpersoon gefungeerd tussen de opdrachtgever en

335

AHPV, T943, f° 182 r, Memoria de las deudas y rentas que quedaron debiendo y se deben

de presente a Adrian de Malinas e Ysabel de Paredes su mujer (Overzicht van de schulden en renten die verschuldigd waren en dat nog zijn aan Adrián de Malinas en Ysabel de Paredes, zijn echtgenote) .

De titel laat veronderstellen dat het aanslepende schulden zijn.

336

Adriaen Seghers, Hendrik Vincke, Simon de Morin, Bartolomé Bosmans, Carlos Van

Overstraete, Francisco Van den Borne, Hanz Enrique. De arqueros zijn Charles de Paris en Erasmus Van den Daele.

337

Adriaen Seghers en Hendrik Vincke.

338

Hij is de schoonvader van Juana, gehuwd met Enoch de Morin. Voor de familie Mahieu, zie noot 304, p. 75.

339

(omwille van een bevriende schilder 44 dukaten van uit de tijd van de compagnie tussen

voornoemde Adrián en Anrique Pierres (Hendrik Pieters).

87

de bevriende kunstenaar en de graaf geld geleend? Er wordt hier verwezen naar de tijd van de

compagnie – begrijpelijker wijze wordt de derde vennoot verzwegen - de glorierijke periode

toen contacten met de hogere kringen alles vlot deed verlopen. De omgang met de lokale

ambachten, of het huidenhandelaar, schilders of zilversmeden betreft gaat niet alleen over

handel maar heeft ook een verlengstuk op het persoonlijke vlak, wellicht versterken beide

aspecten elkaar.

5.3.2. De financiën in Madrid

5.3.2.1. De winkel in 1576 en 1579

We onderscheiden de consumentenschulden van de winkel en deze die betrekking

hebben op de bevoorraadding, de handel in edelstenen en transacties uit het verleden. We

vertrekken uiteraard van de aanwijzingen van de rekeningen.

Gezien zijn ligging in een drukke handelsbuurt met veel ambachtelijke activiteit niet ver van

het koninklijk paleis valt het klantenbestand binnen het verwachtingspatroon. De

gelijkenissen tussen de twee rekeningen zijn in dat opzicht frappant.

1576 1579

Gemiddelde

schuld in

maravedis

Gemiddelde

schuld in

maravedis

Hofpersoneel340

8 5.096 7 11.366

Kunstambachten 4 595 5 2.536 341

Ambachten 4 1.241 3 295

Handelaars 3 4.896 13 5.890

Notaris 1 2.074

Niet bepaald 4 2.631 9 4.520

TOTAAL 23 629 38 877

Tabel 7.Vergelijking van de schuldenaars van de winkel in 1576 en 1579.

Maar, ten overstaan van 1576 zijn de achterstallige schulden met 39 % gestegen, het aantal

klanten met schulden met 69,5 %. Vooral het hofpersoneel is veel minder gehaast af te

340 De schulden staan op naam van de hofdignitaris of op die van een dienaar.

341

Alonso Sánchez Coello met een rekening van 6.698 mrs., 1 zilversmid 5.916 mrs. Met

Hans, de boekverluchter komt Coello in beide lijsten voor.

88

rekenen dan in 1576. Een teken van de toenemende desorganisatie van de winkel? Een

opmerkelijk verschil: in 1576 is de drukker Fuentes een regelmatige afnemer van papier (5

riemen tussen december 1574 en december 1575), deze groep verdwijnt uit de lijst van 1579,

teken dat met de prenten ook de aanvoer van papier opgegeven is?

Zoals gezegd hebben we geen aparte lijst voor de leveringen van de mercadurías para

la tienda van 1576. Maar de meeste schulden op de lijst van 1579 slaan echter duidelijk op de

periode van het overlijden van Van Steynemolen of ervoor. 342

We zien een ander stramien dan in de rekening van Valladolid. De leveringen uit

Medina del Campo verlopen via Castiliaanse handelaars, de uitzondering is Jacques Mahieu

(56.250 mrs.) uit de reeds vernoemde Rijselse familie.

De andere schulden betreffen Juan de la Sierra (82.301 mrs.), schoonvader van de winkelier

Francisco de la Peña, Nicolas de Gaona uit Burgos (57.443 mrs.), waarvan we familieleden

als handelspartner van Manuel Paredes zijn tegengekomen, Antonio de Urueña (118.902

mrs.), Sebastian Pérez, zelf winkelier bij wie voor 12 000 mrs. aan waren wordt aangekocht.

Al deze handelaars behoren tot de topklasse. 343

In de lijst ook een hofdignitaris die zijn

functie met handelsactiviteiten combineert: de aposentador de su magestad Lope de Salazar

(37.500 mrs.). 344

Wijst dit erop dat er rond 1575 minder Nederlandse handelaars actief waren in Medina

del Campo? Speelde de verstoring van de handelsroute met de Nederlanden een rol?

Alleszins werd Van Steynemolen door de grote Spaanse handelaars als kredietwaardig

beschouwd vermits de leveringen op krediet gebeurden.

Zoals te verwachten koopt Van Steynemolen ook aan bij Vlaamse handelaars die in Madrid

gevestigd zijn: de ons al bekende Juan Rubín (78. 336 mrs.) en Diego Meynaert (42. 068

mrs.). Voegen we hier een lening van Diego de Rojas aan toe van 30.187 mrs. om af te

sluiten.

342

Schulden afkomstig van mercadurias voor de tienda de Adrián de Malinas komt 5 maal voor, mercadurias para la dicha tienda, 3 maal, we zien niet in waarom het ineens over 1579 zou

gaan.

343

Antonio de Ureña, Juan de la Sierra en Sebastián Pérez zijn in 1578 bij de grootste betalers van douanerechten in Medina del Campo, Lapeyre, Aduanas, 251.

344

De aposentador heeft als taak de verdeling van de kamers in het paleis of het logement

tijdens de verplaatsingen van de koninklijke familie te regelen. ( www.rae.es )

89

59,5 % (514.987 mrs.) van de globale schulden komt voort uit leveringen aan de

winkel. De achterstallige winkelschulden bedragen ongeveer de helft (260.210 mrs.). Kon de

verkoop wel genoeg volgen om de schulden die op een bepaalde termijn moesten afgelost

worden te betalen?

Voor de volgende vordering hebben we een probleem qua ontcijferen en identificatie van de

naam: Hanez Van Blayzuele, verblijft in Vlaanderen en staat nog 28.458 mrs. in het krijt. Of

het om een lening, een levering of een rekening van de handel in edelstenen gaat, weten we

niet.

Tot slot is er een te innen schuld die alleen op het conto van de winkel van Ysabel

komt: de som van 173. 978 mrs. voor niet geleverde waren te betalen door Adrián de Bergas

uit Antwerpen.

5.3.2.2. De handel in edelstenen

. Van Steynemolen handelde in edelstenen, dit deel van zijn activiteiten sluit aan bij

zijn familiale traditie. Hij werkte gedeeltelijk met eigen kapitaal, gedeeltelijk op commissie.

Deze financieringstechniek waardoor men tegen een vast percentage de waren van een grote

handelaar verkocht liet de handelaar verder voor eigen rekening te werken. De

commissiehandel was ook het een manier om in grotere netwerken te geraken. 345

De

schulden van Van Steynemolen tonen dat hij in een meer dan één internationaal netwerk

ageert. Vooreerst is er de lijn naar Portugal: hij is Giraldo Paris, zelf tussenpersoon voor een

Portugese handelaar, Abraham Bailez, 78.750 mrs. schuldig. Dat de moeder van Hendrik

Pieters Paris aanwijst om een deel van de goederen van de compagnie te liquideren, wijst erop

dat Pieters en Van Steynemolen meer dan occasioneel met hem samenwerkten. 346

Ook

verkocht Van Steynemolen edelstenen voor een niet nader gepreciseerde persoon uit

Antwerpen. Kan zijn oom Jan hier een rol spelen? We hebben gezien dat hij hertrouwde met

345

Het is zo dat Diego Echávarri een deel van zijn fortuin opbouwt, Priotti, “Echávárri,” 83-

84.

346 Giraldo (Gerhard) Paris (1537-1618) behoorde tot de lagere Limburgse adel en werd in

Aken geboren. Zijn familie, waarschijnlijk actief in de lederhandel, trok in 1545 naar Antwerpen.

Paris woonde er met onderbrekingen tot 1569, waarna hij zich definitief in Spanje vestigde (en

uiteraard als echte flamenco beschouwd werd). Dateren de connecties met Pieters en Van Steynemolen van die tijd? Hij stond op een goed blaadje met Filips II dankzij wie hij en zijn vennoot Giovanni

Battista Rovelesca in 1585 een fenomenaal pepercontract afsloten dat hem o.a. toeliet van zijn renten

te gaan leven. Zijn huis was tegen het einde van de eeuw een ontmoetingscentrum voor Zuid-Nederlanders. Spijtig genoeg voor hem, was hij een nieuwsgierige geest met een uitgebreide

bibliotheek over alchemie en politiek wat hem in 1603 en 1604 voor de inquisitie bracht op

verdenking van lutheranisme. Thomas, Kat en muis, 62-64, 71-72, 87-91, 105-108,195-196.

90

de rijke weduwe van een goudsmid en handelaar in edelstenen.347

Of zat hij in het netwerk

van de Mahieus die ook vanuit Antwerpen edelstenen en juwelen verhandelden? Wellicht

ging een deel van zijn handel ook via Servaes Pieters in Sevilla, de smaragden, overtalrijk in

zijn winkel aanwezig, kwamen uit de Nuevo Reino de Granada (het huidige Colombië). 348

Van Steynemolen liet edelstenen bewerken door lapidarios 349

Hij leverde aan

zilversmeden die ze verwerkten. Twee van hem hebben belangrijke rekeningen te betalen:

Andrés de Biramendi (61.404 mrs.) en een anonieme platero voor gouden knopen en

edelstenen (39.375 mrs). Hij verkocht ook juwelen in zijn winkel, concrete gegevens daarover

ontbreken.

5.3.2.3. De erfenis van het verleden

De laatste groep te innen en te betalen schulden heeft volgens ons geen betrekking op

transacties in verband met de winkel. Ze sluiten eerder aan met de glorieperiode van de

compagnie met Jasper Suls die toegang had tot de (Nederlandse) top van de Habsburgse

monarchie.

Gilles de Berlaymont, heer van Hierges, moet nog een consequent bedrag (120.000 mrs) van

een lening aan 14 % uit 1563 terugbetalen. De schuldbrief is verloren gegaan. 350

Berlaymont

stond eveneens bij Suls in het krijt voor honderden ponden. Deze schuld werd samen met zijn

onroerende goederen in 1568 in beslag genomen door de deurwaarder, misschien onderging

de schuldbrief van Van Steynemolen hetzelfde lot. 351

We klasseren in deze categorie ook de schulden die leden van zijn familie niet betaald

hebben. We vermoeden dat ze voor Suls zaken regelden en dat het om afrekeningen gaat die

het familiale kader te buiten gaan (zoals erfenisregelingen ed.). Vader Godevaert moet hem

nog 40.000 mrs., broer Cornelis 4.000. In beide gevallen is er een schuldbrief.

Een laatste schuld gaat naar de erfgenamen van zijn eerste kompaan, Pauwels

Eerstekers.182.000 mrs. is meer dan de gift uit zijn testament, vermoedelijk zijn het

347

Zie p. 22, noot 18.

348

Voor de Mahieus, zie p. 75, noot 304. Eufemio Lorenzo Sanz, Comercio de España con

América en la época de Felipe II. Vol. II (Simancas, 1980), 48-49.

349 Diamant- en edelstenenslijpers ((El que trabaja y labra las piedras preciosas, DA). De

beschrijving van de inventaris bevat diamanten en smaragden por labrar (om te bewerken). In

Valladolid is er een lapidario tussen de klanten.

350 In het testament geldt een andere versie, zie p. 60.

351

ARB, Rekenkamer, 19143, 13 v, 49 v. Suls had het proces tegen Berlaymont voor de Grote

Raad gewonnen. Deze laatste moest hem 631 pond 17 stuivers betalen.

91

achterstallige schulden uit zijn eerste periode. We sluiten niet uit dat de familie Eerstekers

erna nog handel dreef met Van Steynemolen, de compagnie met Suls importeerde zeker

waren uit Mechelen. En waarom dan niet terugvallen op gekende en vertrouwde netwerken?

Tot slot moet Adriaen aan Baltazar Schets nog 18.700 mrs aan renten voor niet nader

bepaalde quentas. Wellicht gaat ook deze transactie terug op begin de jaren 1560. Had hij bij

Schets geleend of was er sprake van gemeenschappelijke ondernemingen?

5. 4. Het business model

Hoewel de gegevens fragmentair zijn, kunnen we ons een idee vormen van de

handelsactiviteiten van Van Steynemolen, alleszins wat Madrid betreft. Zijn handel is op zijn

minst gelaagd te noemen: van edelstenen tot spelden en allerlei prullaria over textiel en

kunstwerken in zijn winkel. Enerzijds de internationale handel, anderzijds de kleinhandel, de

omgang met grote kapitalen en met kleine winkelbedragen.

Het gigantische aanbod van zijn winkel weerspiegelt een belangrijk aspect van de

zestiende eeuwse handel: er was geen specialisatie, wat telde was de verhoopte winst, vandaar

dat de handelaar zich voortdurend op nieuwe producten stortte, handel was niet te scheiden

van speculatie, maar ook niet van warenkennis en een minimum inzicht in vraag en aanbod.

352

De bestudeerde bronnen geven ons ook – weliswaar op lacunaire wijze- informatie op de

manier waarop Van Steynemolen zijn handel financierde.

Hij gebruikte twee verschillende financieringstechnieken voor zijn activiteiten. Zelf

voerde hij niet rechtsreeks in – een gevolg van de verstoorde handelsroutes? Of liet hij de

risico’s liever aan anderen? - maar hij kocht op krediet op de ferias van Medina del Campo.

Daarom moest hij vertrouwen kunnen inboezemen, d.w.z. kredietwaardig zijn, de tegenpartij

garanties kunnen geven dat hij kon terugbetalen binnen de afgesproken termijnen. We

veronderstellen dat de handel in edelstenen een voldoende waarborg was om bij grote

handelaars in de gratie te vallen.

De tweede financieringstechniek is de commissiehandel. Hij verkocht edelstenen voor

grote handelaars, waardoor hij zich inschreef in een breder internationaal netwerk. Hij was

352

Mann muss als Kaufmann auf alles speculieren, resumeert de mentaliteit, citaat bij Pierre

Jeannin, Marchands d’Europe. Pratiques et savoirs à l’époque moderne. (Parijs, 2002), 284-5.

92

wellicht ook betrokken in de juwelenhandel en leverde aan goud- en zilversmeden – helemaal

in de lijn van zijn familiale traditie.

De afrekening van de winkel geeft maar een beperkte realiteit weer, het lucratiefste gedeelte

blijft buiten vizier. Waarom hield hij die winkel in Madrid en beperkte hij zich niet tot de

handel in edelstenen? We hebben al gewezen op het feit dat het eigen was aan de mentaliteit

van de zestiende eeuwse kooplui alle mogelijke waren te verhandelen. De vraag naar

mercancías de Flandes was zeer groot en de handel lucratief, alleszins volgens de Bruggeling

Alvaro de Castro: ganó muchas quantias y sumas de maravedis como se suele ganar entre

mercaderes en mercadurias de Flandes, esto dicho es publico y notorio. 353

We kunnen ons toch niet van de indruk ontdoen dat Van Steynemolen voortdurend een

evenwicht moet zoeken tussen schulden en opbrengst. Ysabel heeft na zijn overlijden niet

genoeg aan de juwelen en edelstenen om alle schuldeisers terug te betalen.

353

(hij verdiende veel geld zoals het gewoonlijk gaat met handelaars in Vlaamse waren, iedereen weet dat). Hij heeft het hier wel over Juan Rubín en is een van de enigen die hem verdedigt.

ARCV PC, Getuigenis Alvaro de Castro, 2-10-1574. Wellicht een familielid van de Alvaro de Caestre,

getuige bij de huwelijksbeloften van de ouders van Ysabel (p. 53).

93

BESLUIT _________________________________________________________________________________

Bij de aanvang van de casus over Adriaen Van Steynemolen vertrokken we van we

een aantal vragen rond zijn familie en zijn (kunst)handel.

De eerste vraag leidde naar een duidelijk omschreven groep, om een moderne term te

gebruiken, de hogere middenklasse van de Mechelse goudsmeden.

Het antwoord op de volgende vragen was confronteerde met een complexe realiteit.

Van Steynemolen behoort enerzijds tot de nieuwe handelaar-ondernemer uit de

middengroepen, die vanuit een ambachtelijke achtergrond aan vérhandel op Spanje beginnen

rond 1560, nog volop in de periode die geboekstaafd staat als de glorietijd van Antwerpen.

Anderzijds speelt hij tegelijk in een hogere categorie, die van de internationale handel in

edelstenen. We hebben gewezen op de financieringstechnieken die hij gebruikte om zijn

dubbele rol als handelaar in edelstenen en eigenaar van een tienda de mercerías te vervullen

en op het feit dat hij in zijn winkel vooral lokale industriële producten uit de Nederlanden

verhandelde.

En de kunst? Die maakt deel uit van de mercancías de Flandes. Ze wordt in de

inventaris beoordeeld als de andere artikelen, volgens simpele criteria (grootte, staat). Ze is

anoniem, grotendeels gestandaardiseerd, het product van seriewerk waarin Mechelse en

Antwerpse ateliers zich gespecialiseerd hadden. Zijn winkel valt desondanks op door de grote

hoeveelheid kunst en de variatie wat onderwerp en prijs betreft - zijn ligging in een

handelswijk dicht bij het koninklijk paleis zal daar niet vreemd aan zijn.

Was hij een tophandelaar? In vergelijking tot de magnaten uit Medina del Campo, de

della Failles en de Fuggers, zeker niet. Na het wegvallen van Eerstekers, Suls en tot slot

Pieters, blijft een eenmanszaak over. De weerslag van de gebeurtenissen in de Nederlanden

hebben zeker hun tol geëist op financieel en menselijk vlak. Misschien was het een zwakte dat

geen van zijn vijf broers of vier schoonbroers meestapte in een compagnie of familiebrijf dat

meer stabiliteit zou gehad hebben.

Het echte gewicht van zijn handel is gezien het type bronnen waarover we beschikten

niet te bepalen, we kunnen slechts - vaak onder de vorm van hypothese- de netwerken

schetsen van de all-round handelaar die hij was.

94

Vooreerst is er de Mechelse connectie, een constante in het verhaal van Van

Steynemolen. Uiteraard is die in de eerste plaats familiaal. Mechelen is ook de oorsprong van

(een deel) van de waren die hij verhandelt. De mensen met wie hij in de loop van zijn carrière

in zee gaat of handel drijft, Pauwels Eerstekers, Jasper Suls, Hendrik Verhulst, de

schoonbroers Artus Van Orshagen en Diego Meynaert zijn Mechelaars. Bij afwezigheid van

de familie, zijn stads- of streekgenoten degenen in waarin men op aangewezen is en

makkelijker vertrouwen stelt –voor een handelaar een essentieel gegeven in een economie

waar alles op krediet draait. Vandaar ook de talrijke relaties met de Nederlanders die we

overal zien opduiken in ons verhaal.

Van Steynemolen had ook in Spanje netwerken uigebouwd, enerzijds de lokale

ambachtelijke (huidenhandelaars, zilversmeden, schilders) en anderzijds de commerciële met

belangrike Spaanse handelaars. De contacten met de bestuurlijke en sociale toplaag, zowel in

Spanje als in de Nederlanden werden wellicht opgebouwd in de tijd van de compagnie met

Suls – of ze dankzij de handel in edelstenen konden doorwerken weten we niet.

Van de mens zelf kunnen we ons slechts een zeer algemeen beeld vormen. Brieven

van kooplui uit die periode schetsen het weinig benijdenswaardige, uitputtende leven van de

handelaar altijd op weg naar de beurs, de markt of klanten die daarna nog tot in de late uren

zijn boekhouding en briefwisseling moet bijwerken, terwijl calamiteiten allerhand,

insolvabele klanten, een mogelijk faillissement, schipbreuken, kapers, oorlog, zijn met noeste

arbeid opgebouwde rijkdom bedreigen.354

Geen wonder dat sommigen niet oud werden, zoals

de broers Pieters, Pauwels Eerstekers, Melchior de Bies en Adriaen Van Steynemolen.

354

Brulez, Della Faille, 206-7.

95

EPILOOG _________________________________________________________________________________

Hoe loopt het af in Spanje? De goederen van Juan Rubín worden in 1584 aangeslagen.

Ze zijn veel minder waard zijn dan de aanspraken van de schuldeisers, waaronder als eerste de

erfgenaam van Adriaen, Juan de Malinas. Desondanks kent het vonnis van 1585 Ysabel de

Paredes een aantal te innen schulden toe van vóór ze met Juan Rubín huwde. 355

Erna van haar geen spoor meer, maar zou een zekere Juan de Malinas Paredes, in 1635

gesignaleerd in Caracas geen afstammeling kunnen zijn? 356

In dat geval neemt hij de draad

op van een andere – minder risicovolle- familiale traditie, die van notaris.

Hoe loopt ons verhaal af in Mechelen? We hadden al vermeld dat Anna de Groote

dankzij de lettres de mainlevée in 1575 haar aangeslagen goederen terugkrijgt. Wat er gebeurt

met haar echtgenoot is het zoveelste mysterie in ons verhaal. Er zijn twee documenten uit

1576 en 1577 waarin Anna de Groote als curatrix van haar man wordt gedefinieerd, in het

tweede geval samen met haar zoon Peter als medecurator.357

Godevaert heeft dus ook zijn

goederen teruggekregen, maar hij kan (gezien zijn hoge leeftijd) handelingsonbekwaam zijn

of nog in het buitenland. We veronderstellen dat de oplossingen die in de dramatische

omstandigheden van 1567 in familiaal verband genomen zijn om bezittingen te vrijwaren een

heel ingewikkelde situatie geschapen hebben. Maar dat Anna door de Raad van Brabant, de

hoogste rechtsinstantie in de Nederlanden, als beheerder wordt aangesteld over de goederen

van haar man (en baas mag spelen) is in het Ancien Régimerecht totaal not done. 358

We

hebben Anna de Groote al zien optreden als zaakgelastige van Adriaen. Hebben we hier niet

355 Waronder de schuld van Adrián de Bergas (164.004 mrs.), de 39.270 mrs. gedeponeerd bij

notaris Pareja Gallardo, de schuld van de zilversmid Andrès de Biramendi (30.702 mrs.). ARCV,

registro de ejecutorias, caja 1526, 67, notaris Pérez Alonso, zonder foliëring, 19-7-1585. 356

De combinatie van de naam van de vader en van de moeder is typisch Spaans. 357

Een curator is een persoon die het vermogen beheert van iemand die wettelijk onbekwaam

verklaard is en hem ook vertegenwoordigt in zaken die zijn vermogen aangaan, http://www.juridischwoordenboek.be/woordenboekBecop.html laatst geraadpleegd op 29 juli 2016.

SAM, notaris De Munter, 1298, 12-6-1576, 11 r-v, 1298, 5-7-1577, f° 170 r-v, Op heden vijffsten dage

Julii anno xxc lxxvii voor my notaris openbaer ende getuighen es comparerende Jouffrouwe Anna de

Groote soe voor haeren selve als oick curatrix van Govaert Van Steynemeulen haeren man gestelt by den Rade van Brabant met Peeter van Steynemeulen haren zoon ende medecurator.

358 Godding, Le droit privé, 80, L’incapacité (juridique) de la femme mariée a pour

conséquence qu’elle ne peut être tutrice (sauf de ses enfants au décès de son mari). Blijkbaar zijn er naargelang het sociaal milieu uitzonderingen mogelijk. We vonden een voorbeeld uit 1578 in Abeling,

Sententiën. Deel 6, 1563-1580, 470, het gaat hier over een adellijke dame, curatrix van Jehan de la

Broyy, heer van Gondecourt.

96

een bijkomend bewijs dat ze een meer dan gewone handelingsruimte had en -wellicht dankzij

familiale juridische connecties- uitzonderlijke regelingen kon bekomen?

Na de Beeldenstorm is de tijd van de goudsmedendynastie in Mechelen voorbij. Peter,

Godevaert en Cornelis blijven in Antwerpen. Anderen zwermen uit: Mattheus is in 1584

goudsmid in Italië, in Napels dit maal.359

In 1585 schrijft een zekere Gaspard Van

Steynemolen, goudsmid uit Mechelen, zich in als nieuwe burger te Genève. 360

We vinden

Van Steynemolens terug in Doornik, Arras, en in Gent in de 18de

eeuw. 361

In de 17de

eeuw verdwijnt zelfs de naam uit Mechelen. Blijft er dan helemaal niets

over dat herinnert aan de vervlogen glorie van de Van Steynemolens? Toch wel, eenvoudig

googlen leidt naar een gelijknamig restaurant en bier. En ook naar Leest waar de hoeve

Steynemolen staat, niet ver van het oorspronkelijke domein Steynemolen, waar hun verhaal

begon. 362

359

SAA, Geloftboek, V 1403, f° 141 r, 25-9-1584, Mattheus Van Steynemolen goutsmidt

woonende tot Naepels in Italien stelt zich borg voor Godevaert IV op basis van zijn deel in de erfenis

van zijn ouders. 360

Marnef, Calvinistisch bewind, 196.

361

Van Doorslaer, Orfèvres, 68, 125.

362

https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/1626.

97

BIBLIOGRAFIE __________________________________________________________________________________

1. Archivalische bronnen

1.1. Spaanse archieven

1.1.1. Archivo Histórico Provincial de Valladolid (AHPV). De notariële protocollen zijn

geklasseerd volgens notaris.

1.1.1.1.Medina del Campo:

Agustin de Tapia, 7021 (1583)

Diego de Espinosa, 6706 (1568), 6732 (1583)

Francisco de Espinosa, 6741 (1592)

Francisco Gómez, 7881 (1581), 7883 (1584), 7885 (1586)

Francisco de Vitoria, 6130 (1571)

Jerónimo Gutiérrez de Santillana, 6098 (1534)

Juan Losa, 7696 (1574)

Luis Pérez, 7367 (1575), 7375 (1582)

1.1.1.2.Valladolid

Antonio de Cigales, 51 (1554), 58 (1562), 59 (1563).

Domingo Santa Maria, 83 (1533)

Jerónimo Quintanilla, 639 (1585)

1.1.2. Archivo de la Real Chancillería de Valladolid

Registro de ejecutorias, caja 1526,67 (1585), vonnis van het proces van Ysabel de Paredes

versus Diego de Rojas.

Pleitos civiles, Pérez Alonso (F), caja 36/2., procesbundel Ysabel de Paredes versus Diego de

Rojas (1583-1585)

1.1.3. Archivo Histórico de Protocolos de Madrid (AHPM)

Nicolás Caseja Gallardo, T 939, Inventario de Adrián van Steenmuelen alias Adrián de

Malinas, 1576, T 943, Testamentaría de Andrès (sic) de Malinas, 1579.

1.2. Belgische archieven

1.2.1. Algemeen Rijksarchief Brussel (ARB)

Archief van de Raad van Beroerten:

- Rekenkamer, 19140, 19141, 19143, 19144.

- Acquits de Lille A en B.

98

1.2.2. Stadsarchief Antwerpen (SAA)

- Certificatieboeken, 14 (1559), 19 (1563), 21, (1564), 22 (1565), 24 (1565), 25 (1566),

26 (1567), 29 (1569), 39 (1579).

- Rekwestboek PK 638, 1566.

- Geloftboek, V 1403, 1584.

1.2.3. Stadsarchief Brugge (SAB)

- Vierschaar, protocollen van de klerk Adriaen Beernaerts, 1530-1545, 48.

1.2.4. Stadsarchief Mechelen (SAM)

- K. Impôts maisons, I 1: Dboeck vanden imposten vanden thiensten ende twintichste

penninghen van allen die huysen ende hueringhen vande stadt van Mechelen ende van

voergehuchte van dien, (aangevat op 23 juli 1544), transcriptie raadpleegbaar op het

archief).

- Notariële archieven:

notaris De Munter, 1298, 1299, notaris Adolf Van der Venne, 1575-1589, notaris

Hondecouter, 472.

- Procuratoria 4 (1558-1563), 5 (1564-1573).

- Schepenregisters 138 (1516-1518), 161 (1535-1537), 162 (1536-1539), 165 (1537-

1541), 172 (1547-1551), 180 (1557-1558), 1583 (1560-1562), 184 (1560-1561), 186

(1561-1562).

2. Gepubliceerde primaire bronnen

Colección de cédulas, cartas-patentes, provisiones, reales órdenes y otros documentos

concernientes a las provincias vascongadas, copiados de orden de S. Magestad,, Madrid,

1829.

“Artículos de pintura importados de Flandes”, Valladolid, 4 februari 1563, (Archivo Histórico

Provincial de Valladolid, notariële protocolen, bestand 59, folio 288) 5ff. laatst geraadpleegd

op 20 april 2016.

http://anastasiorojovega.com/index.php?option=com_content&view=article&id=62:arti-

culos-de-pintura-importados-de-flandes-1563&catid=6:siglo-de-oro&Itemid=9

Cock, Enrique (Hendrik). Ursaria Sive Mantua Carpetana Heroice Descripta [1584]

(Madrid, 1853).

99

3. Literatuur

Gran Encyclopedia cervantina. VIII. Madrid, 2011.

Abeling, M. J. et al. Chronologische lijsten van de geëxtendeerde sententiën en procesbundels

(dossiers) berustende in het archief van de Grote Raad van Mechelen. Deel 5, 1551-1563.

Deel 6, 1563-1580. Brussel, 1966-1988.

Aerts Erik, et al. De centrale overheidsinstellingen van de Habsburgse Nederlanden, 1482-

1795). Brussel, 1994.

Agulló y Cobo, Mercedes. La imprenta y el comercio de libros en Madrid. (siglos XVI -

XVIII). Madrid, 1991.

Al Hussein, Fallah Hassan Abed. “Los mercaderes de Medina : personalidad, activdades y

hacienda.” In Historia de Historia de Medina del Campo, II, Auge de las Ferias. Decadencia

de Medina, onder redactie van Eufemio Lorenzo Sanz, 143-172. Medina del Campo. 1986.

Al Hussein, Fallah Hassan Abed. “Las quiebras de los hombres de negocios castellanos.” In

Historia de Historia de Medina del Campo, II, Auge de las Ferias. Decadencia de Medina,

onder redactie van Eufemio Lorenzo Sanz, 221-266. Medina del Campo. 1986.

Al Hussein, Fallah Hassan Abed. “Las compañías o asociaciones de mercaderes.” In Historia

de Medina del Campo y su tierra, II, Auge de la Ferias. Decadencia de Medina, onder

redactie van Eufemio Lorenzo Sanz, 191-220. Valladolid, 1986.

Alvárez Mari-Tere. “Artistic Enterprise and Spanish Patronage. The Art Market during the

Reign of Isabel of Castile (1474-1504). In Art Markets in Europe. 1400-1800. onder redactie

van Michael North and David Ormrod, 45-60. Aldershot, 1998.

Andrés Ucendo, José Ignacio en Ramón Lanza García. “Trabajar y vivir en el Madrid de los

Austrias.” in Civitas: expresiones de la ciudad en la Edad Moderna, onder redactie van

Susana Truchuelo García, et al., 173-226. Santander, 2015.

Ballesteros Caballero, Florián et al., red. Actas del V centenario del Consulado de Burgos,

1494-1994, 1. Burgos, 1994.

Micheline Baulant. “Typologie des inventaires après décès.” In Probate Inventories, onder

redactie van Ad Van der Woude en Anton Schuurmans, 33-42. Utrecht, 1980.

Beer, Rudolf. “Über Krönungsinsignien und Staatsgewänder Maximiliaan I une Karl V. und

ihr Schicksal in Spanien. ”Jahrbuch des Historischen Sammlungen der Allerhöchsten

Kaiserhauses, IX (1889): 446-464.

Bartolomé Bennassar. La España del Siglo de Oro. Barcelona, 2001.

Bennassar, Bartolomé et al. Valladolid, corazón del mundo hispánico. Siglo XVI. Valladolid,

1981.

100

Benassar, Bartholomé. “Marchands flamands et italiens à Valladolid.” In Fremde Kaufleute

auf der Iberischen Halbinsel, onder redactie van Hermann Kellenbenz. Keulen/Wenen:

Böhlau, 1970. 48-55.

Benassar, Bartholomé. Valladolid et ses campagnes au 16e siècle. Parijs: Mouton, 1967.

Bowen, Karen en Dirk Imhof. Engraved Book Illustrations in Sixteenth-Century Europe.

Cambrigde, 2008.

Bots, H. et al. Noord-Brabantse studenten. 1550-1750, Tilburg, 1979.

Brassine, Joseph. “L’argenterie d’Erard de La Marck prince-évèque de Liège. ” Bulletin de

l'Institut archéologique liégeois, 36 (1906): 233-269.

Bril, Louis. “De handel tussen de Nederlanden en het Iberisch Schiereiland (midden XVIe

eeuw). Een kwantitatieve peiling.” Lic. diss, Universiteit Gent, 1962.

Brongers, Douwe enDésirée Raemaekers. Kunst ABC. Meer dan 1000 termen. Wormer,

2004.

Brulez, Wilfried. Marchands flamands à Venise. Brussel-Rome, 1961.

Brulez, Wilfried. De Firma Della Faille en de internationale handel van Vlaamse firma's in

de 16e eeuw. Brussel. Paleis der Academiën, 1959.

Buchanan, Iain. The Hapsburg Tapestries. Turnhout, 2015.

Bulgari, Costantino. Argentieri gemmari e orafi d'Italia, 4, Emilia. Rome, 1974.

Casado Alonso, Hilario. “Crédito y comercio en las ferias de Medina del Campo en la primera

mitad del siglo XVI. ” In Il mercato del credito in età moderna. Reti e operatori finanziari

nello spazio europeo, onder redactie van Elena María García Guerra, Alessandro de Luca, 21-

48. Milaan, 2010.

Casado Alonso, Hilario, “Comercio textil, crédito al consumo y ventas al fiado en las ferias de

Medina del Campo en la primera mitad del siglo XVI.” In Historia de la propiedad: crédito y

garantía, onder redactie van. S. De Dios, et al., 127-159. Madrid, 2007.

Casado Alonso, Hilario, “Medina del Campo Fairs and the Integration of Castile into the 15th

and 16th European Economy.” In Fiere e mercati nella integrazione delle economie europee:

secc. XIII - XVIII. Atti della "Trentaduesima Settimana di Studi" 8 - 12 maggio 2000 , onder

redactie van Simonetta Cavaciocchi, 495-518. Firenze, 2001.

Casado Alonso, Hilario. “El comercio international burgalés en los siglos XV y XVI.” In

Actas del V centenario del Consulado de Burgos, 1494-1994, 1, onder redactie van Florián

Ballesteros Caballero et al., 175-248. Burgos, 1994.

Castillo Gómez, Antonio. Entre la pluma y la pared. Una historia de la escritura en los siglos

de oro. Madrid, 2006.

101

Cavaciocchi, Simonetta, red. Fiere e Mercati nella Integrazione delle economie europee.

secc. XIII – XVII Atti della "Trentaduesima Settimana di Studi" 8 - 12 maggio 2000. Firenze,

2001.

Civil, Pierre. Image et dévotion dans l’Espagne du XVIe

siècle: le traité Norte de ydiotas de

Francisco de Monzón (1563). Paris, 1997.

Crespo Solana, Ana. “Nación extranjera y cofradía de mercaderes: el rostro piadoso de la

integración social. ” In Los extranjeros en la España Moderna, onder redactie van Maria

Begoña Villar García en Pilar Pezzi Cristóbal, 175-187. Málaga, 2003.

de Andrès, Gregorio. “El helenismo en Toledo en tiempo del Greco.” Cuadernos para

investigación de la lieratura hispánica, 11 (1989): 167-176.

de Borman, C. Chroniques de l’abbaye de Saint-Trond, I. Luik, 1877.

De Marchi, Neil, en Hans Van Miegroet, red. Mapping markets for paintings in Europe,

1450-1750. Studies in European urban history 1100-1800. Turnhout, 2006.

De Marchi, Neil en Hans J. Van Miegroet. “The Antwerp-Mechelen Production and Export

Complex.” In In His Milieu. Essays on Netherlandish Art in Memory of John Michael

Montias, onder redactie van Amy Golahny, et al., 133-147. Amsterdam University Press,

2006.

De Marchi, Neil en Hans Van Miegroet. “The history of Art Markets.” Handbook of the

Economics of Art and Culture onder redactie van Victor Ginsburgh en David Throsby, 69-12.

Amsterdam, 2006.

De ruysscher, Dave, “De ontwikkeling van het Antwerps privaatrecht in de eerste helft van

de zestiende eeuw: uitgave van het Gulden Boeck (ca 1510-ca 1537, (ontwerpen van)

ordonnanties (1496-ca 1546), een rechtsboek (ca 1541-ca 1541) en proeven van hoofdstukken

van de Costuymen van 1548”, Koninklijke Commissie voor de uitgave der oude wetten en

verordeningen van België, 54, 65-325. Brussel, 2013.

Dunaway, Margaret. Paleographic and orthographic characteristics of certain sixteenth

century Spanish-American letter. Houston, 1989.

Duvosquel Jean-Marie, et al., red. Luister van Spanje en de Belgische steden (1500-1700).

Brussel, 1985.

Eichberger, Dagmar, red. Dames met Klasse, Margareta van York, Margareta van Oostenrijk.

Leuven, 2005.

Esteves Santamaría, María del Pilar. “Prácticas testamentarias en el Madrid del siglo xvi:

norma y realidad.” In IX Jornadas Científicas sobre Documentación: La muerte y sus

testimonios escritos, onder redactie van Juan Carlos Galende Díaz en Javier de Santiago

Fernández, 37-60. Madrid, 2011.

102

Everaert, Janna. “De flandes.” De Nederlandse aanwezigheid in Valladolid en omstreken

tijdens de zestiende eeuw.” Master Thesis, Universiteit van Gent, 2012.

Fagel, Raymond en Erik Storm, red. Het land van Don Quichot. De Spanjaarden en hun

geschiedenis. Amsterdam, 2011.

Fagel, Raymond. “’Es buen católici y sabe escribir las quatro idiomas’. Una nueva generación

mixta entre españoles y flamencos ante la revuelta de Flandes.” In Las redes del imperio :

élites sociales en la articulación de la Monarquía Hispánica, 1492-1714, onder redactie van

Bartolomé Yun Casalilla, 289-312, Madrid, 2009.

Fagel, Raymond. “De verovering van de Spaanse markt: kunst van de Lage Landen in

Spanje.” Kunsttijdschrift Vlaanderen, 55 (2006): 211-214.

Fagel, Raymond. “En busca de fortuna. La presencia de flamencos en España. 1480-1560.” In

Los extranjeros en la España moderna, onder redactie van María Begoña Villar García en

Pilar Pezzi Cristóbal, 325-337. Málaga, 2003.

Fagel, Raymond. “Valladolid y Flandes en la época de Carlos V: ¿ Rechazo o atracción ? » In

Valladolid. Historia de una ciudad, Congreso international 1996. Vol. II. La ciudad moderna,

onder redactie van Luís Antonio Ribot García et al, 679-690. Valladolid, 1999,

Fagel, Raymond. “De koopmansboeken van Juan Bautista de Olanda: een Nederlands

koopman in Medina del Campo 1565-1566.” Archief- en Bibliotheekwezen in België. 68

(1997): 225-311.

Fagel, Raymond. De Hispano-Vlaamse wereld. De contacten tussen Spanjaarden en

Nederlanders (1496-1555). Archief- en Bibliotheekwezen in België, 52, 1996.

Falomir, Miguel. “Artists’ responses to the emergence of markets for paintings in Spain, c

1600.” In Mapping markets for paintings in Europe, 1450-1750 onder redactie van Neil De

Marchi en Hans Van Miegroet, 135-161. Turnhout, 2006.

Fernández del Hoyo, Maria Antonia. “Sobre el comercio de obras de arte en Castilla en el

siglo XVI. ” Boletín del Seminario de Estudios de Arte y Arqueología, 61 (1995): 363-368.

Fernández Pardo, Francisco, red. Las tablas flamencas en la ruta jacobea.

Tentoonstellingscataloog. San Sebastian, 1999.

Fock, Willemijn. “Les orfèvres joailliers étrangers à la cour des Médicis.” In Firenze e la

Toscana dei Medici nell’Europa del ‘500. III Relazioni artistiche, onder redactie van Gian

Carlo Garfagnini, 831- 859. Firenze, 1983.

García Fernández, Máximo. “Familia y cultura material en Valladolid a mediados del siglo

XVI. Entre el matrimonio y la muerte. ” In : Carlos V : europeísmo y universalidad, vol. 4,

onder redactie van Francisco Sánchez-Montes González, Juan Luis Castellano, 275-296.

Madrid, 2001.

103

Galende, Juan Carlos. Diccionario General de Abreviaturas españolas, Siglas- Acrónimos-

Fórmulas y Expresiones documentales. Madrid, 2001.

Galesloot, Louis. Inventaire des Archives de la Cour féodale de Brabant. Brussel, 1884.

Geirnaert, Noël et al., red. Een privilege voor iedereen, Verzamelde studies van dr. André

Vandewalle over Brugse geschiedenis, archieven en heraldiek. Brugge, 2008.

Gilliodts Van Severen, Louis. Essais d’Archéologie brugeoise. III Mémoriaux de Bruges.

Brugge, 1913.

Ginsburgh, Victor en David Throsby, red. Handbook of the Economics of Art and Culture.

Amsterdam, 2006.

Godding, Philippe. Le Droit privé dans les Pays-Bas méridionaux du 12e au 18e siècle.

Brussel, 1987.

Golahny, Amy et al., red. In His Milieu. Essays on Netherlandish Art in Memory of John

Michael Montias. Amsterdam University Press, 2006.

Goris, Jan Albert. Etude sur les colonies marchandes méridionales (Portugais, Espagnols,

Italiens) à Anvers de 1488 à 1567: contribution à l'histoire des débuts du capitalisme

moderne. Leuven, 1925.

Ursula Hatje. Historia de los estilos artísticos. Madrid, 2007.

Heredia Moreno, María del Carmen. La edad de oro de la platería complutense (1500-1650).

Madrid, 2001.

Hortal Muñoz, José Eloy. “La noble Guarda de Archeros de Corps en el contexto de la Casa

Real de los monarcas Austrias hispanos.” In: Agentes e identidades en movimiento. España y

los Países Bajos. Siglos XVI-XVIII, onder redactie van René Vermeir en Raymond Fagel, 231-

270. Madrid, 2011.

Installé, Henri. “Het Sinte-Heylwichsgodshuis of de Putterij”, in Historische stedenatlas van

België Mechelen II, onder redactie van Henri Installé et al. HKKOLKM, 100, nr. 2 (1996):

164-174.

Installé, Henri. “Consuetudo pro lege servatur. Sprokkelingen in het Mechels gewoonterecht.”

HKKOLKM, 93 (1989):71-131.

Jeannin, Pierre. Marchands d’Europe. Pratiques et savoirs à l’époque moderne. Parijs, 2002.

Jeannin, Pierre. Les marchands au XVIe siècle. Parijs, 1957.

Juten, G.C.A., red. “Boubert de Pergamont.” Taxandria. Tijdschrift voor Noord-Brabantsche

Geschiedenis en Volkskunde, 66, nr. 1(1936): 79-80.

Kellenbenz, Hermann, red. Fremde Kaufleute auf der Iberischen Halbinsel. Keulen/Wenen,

1970.

104

Kuyper, Abraham. Kerkeraads-protocollen der Hollandsche gemeente te Londen, 1569-

1571. Utrecht, 1870.

Lapeyre, Henri. El comercio exterior deCastilla a traves de las aduanas de Felipe II.

Valladolid, 1981.

Lapeyre, Henri. Une famille de marchands, les Ruiz. Parijs, 1955.

Leendertz Pieter, et al, De Navorscher: Een middel tot gedachtenwisseling en letterkundig

verkeer tuschen allen, die iets weten, iets te vragen hebben of iets kunnen oplossen, 8, (1858).

López de Zuago Algar. “Pliegos sueltos, periódicos y fascículos.” Estudios sobre el mensaje

periodístico, 3 (2003): 229-240.

López García, José Miguel. El impacto de la Corte en Castilla. Madrid y su territorio en la

época moderna. Madrid, 1998.

Lorenzo Sanz, Eufemio, red. Historia de Medina del Campo y su tierra. Vol II, Auge de las

Ferias. Decadencia de Medina. Medina del Campo, 1986.

Lorenzo Sanz, Eufemio. Comercio de España con América en la época de Felipe II. Vol. II.

Simancas, 1980.

Marnef, Guido. Antwerpen in de tijd van de Reformatie. Ondergronds protestantisme in een

handelsmetropool. 1550-1577. Antwerpen, 1996.

Marnef, Guido, “De Raad van Beroerten (1567-1576).” In De centrale overheidsinstellingen

van de Habsburgse Nederlanden, 1482-1795), onder redactie van Erik Aerts et al,. 469-477.

Brussel, 1994.

Marnef, Guido. Het calvinistisch bewind in Mechelen. 1580-1585, Kortrijk-Heule, 1987.

Marnef, Guido. “Mechelen en de opstand. Van beeldenstorm (1566) tot reconciliatie (1585).”

In Luister en rampspoed van Mechelen ten tijde van Rembert Dodoens. 1585-1985.

HKKLOMM, 88, nr. 2 (1984): 49-72.

Martens, Maximiliaan. “La production de masse d’œuvres d’art: un concept erroné. Le cas

de la peinture anversoise durant la première moitié du XVIe siècle.” In L'art multiplié :

production de masse, en série, pour le marché dans les arts entre Moyen Age et Renaissance,

onder redactie van Michele Tomasi, 105-114. Études lausannoises d'histoire de l'art, 11,

Rome, 2011.

Martin González, Juan José en Soterrana Aguirre Rincon, red. Vlaanderen en Castilië en

León. Op de drempel van Europa. Antwerpen, 1995.

Martinez-Burgos Garcia, Palma. Idolos y imágenes. La controversia del arte religioso en el

siglo XVI español. Valladolid. 1990.

105

Martínez Millán, José et al. La monarquía de Felipe II. La casa del Rey, vol 2: Oficiales,

ordenanzas y etiquetas. Madrid, 2005.

Martínez Ortega, Maria de los Angeles. La lengua de los siglos XVI y XVII a través de los

textos jurídicos. Los pleitos civiles de la escribanía de Alonso Rodriguez. Valladolid, 1999.

Meijer, Bert W. et al. Fiamminghi a Roma 1508-1608. Kunstenaars uit de Nederlanden en het

Prinsbisdom Luik te Roma tijdens de Renaissance. Brussel. 1995.

Millares Carlo, José Manuel Ruiz Asencio, Tratado de paleografía Española, Madrid, 1983.

Monballieu, Adolf. “Nieuwe archivalische gegevens over Jan Van Steynemolen (1518-1589),

een tekenaar van formaat.” Koninklijk Museum van Schone Kunsten Antwerpen. (1978): 25-

40.

Monballieu, Adolf, “Documenten van het Mechels schilders- en beeldsnijdersambacht.”

HKKOLKM, 75 (1971): 71-82.

Monballieu, Adolf, “De kunstenaarsfamilie Verhulst Bessemeers.” HKKOLKM, 78 (1974):

105-121.

Montias, John Michael. “Le marché de l'art aux Pays-Bas, XVe et XVIe siècles.” Annales.

Économies, Sociétés, Civilisations, jg. 48 , 6, 1993, 1541-1563.

Morales Folguera, José Miguel. “Modelos iconográficos formales de la capilla de los

Benavente de la iglesia de Santa María de Medina de Rioseco, Valladolid.” In El arte

foráneo en España: presencia e influencia, onder redactie van Miguel Cabañas Bravo, 319-

330. Madrid, 2005.

Morales Gómez, Juan José. “La traza y capitulación del retablo de las Ánimas de Calaceite

con los pintores Joan Desí y Godefroy van Steynemolen (1558). ” Artigrama, 27 (2012) :

425-438.

Morte García, Carmen. “Una obra firmada y fechada del Pintor Silvestre Estanmolín. ”

1579’.” Artigrama, 4 (1987): 83-90.

Nalle, Sara. “Private Devotion, Personal Space, Religious Images in Domestic Context.” In

La imágen religiosa en la monarquía hispánica. Usos y espacios, Madrid 2008, onder

redactie van María Cruz de Carlos Varona et al., 255-271. Madrid, 2008.

North, Michael and David Ormrod, red. Art Markets in Europe. 1400-1800. Aldershot, 1998.

Parrado del Olmo, Jesus María. “La escultura, la pintura y las artes menores de Valladolid en

el Renacimiento. ” In Valladolid, corazón del mundo hispánico. Siglo XVI, onder redactie van

Bartolomé Bennassar et al, 179-221. Valladolid, 1981.

Pereda, Felipe. Las imágenes de la discordia: política y poética de la imagen sagrada en la

España del cuatrocientos. Madrid, 2007.

106

Prims, Floris. Het wonderjaar. Antwerpen, 1941.

Priotti, Jean-Philippe. Los Echávarri, mercaderes bilbaínos del siglo de oro. Aascenso social

y económico de una familia. Bilbao, 1996.

Priotti, Jean-Philippe. ”Commerce et finance en Flandre au XVIe siècle. Les activités de

Diego de Echávarri, consul de la nation de Biskaye. ” HGGB, 132, 2 (1995) 81-95.

Puttevils Jeroen. “The ascent of Merchants from the Southern Low Countries. From Antwerp

to Europa 1480-1585.” Doct. diss, Universiteit Antwerpen, 2012.

Ramos Medina, María Dolores. ”Mercaderes flamencos en Madrid: la Casa y Compañía

Dupont (1650-1679). ” Espacio, Tiempo y Forma, IV, Historia Moderna, 13 (2000): 221-

249.

Rodríguez González, Ricardo, Mercaderes castellanos del siglo de oro, Valladolid, 1995.

Roggeman, Gaston. Mechelen. Notaris G Hondecouter, 1552-1600. (inventaris)

Rojo Vega, Anastasio. Guía de mercaderes y mercaderías en las ferias de Medina del

Campo. Siglo XVI. Medina del Campo, 2004.

Rojo Vega, Anastasio. El Siglo de Oro. Inventario de una época. Valladolid, 1996.

Roosens, Bernhard. “Het arsenaal van Mechelen en de wapenhandel (1551- 1567).” Bijdragen

tot de Geschiedenis, 60 (1978):175-247.

Sanz Ayàn, Carmen en Bernardo Garcia Garcia, red. Banca, crédito y capital. La monarquia

Hispánica y los antoguos Países Bajos (1505-1700). Madrid, 2006.

Schuurmans, Anton. “Probate Inventories: research issues, problems and results.” In Probate

Inventories, onder redactie van Ad Van der Woude en Anton Schuurmans. 19-32. Utrecht,

1980.

Schuurmans, Anton en Ad Van der Woude, red. Probate Inventories. Utrecht, 1980.

Steppe, Jan Karel. “Spaans mecenaat en Vlaamse kunst in de zestiende eeuw.” In Luister van

Spanje en de Belgische steden (1500-1700), vol. I, onder redactie van Jean-Marie Duvosquel

et al., 247-282. Brussel, 1985.

Steppe, Jan Karel. “De reis naar Madrid van Willem de Pannemaker in augustus-oktober

1561.” Artes Textiles, 10 (1981): 81-124.

Stols, Eddy. “Marchand flamands dans la Péninsule Ibérique à la fin du seizième siècle et

pendant la première moitié du dix-septième siècle. ” In Fremde Kaufleute auf der Iberischen

Halbinsel, onder redactie van Hermann Kellenbenz, 226-238. Keulen/Wenen, 1970.

Stols, Eddy. “Gens des Pays-Bas en Amérique espagnole aux premiers siècles de la

colonisation.” Bulletin de l’Institut historique belge de Rome, XLIV: Miscellanea Charles

Verlinden (Brussel-Rome, 1974). Leuven, 1975, 565-599.

107

Stols, Eddy en Werner Thomas. “Vlaanderen en Castilië: twee eeuwen gekruiste

levenswegen.” In Vlaanderen en Castilië en León. Op de drempel van Europa onder redactie

van Martin González, Juan José en Soterrana Aguirre Rincon, 1-23.

Tentoonstellingscatalogus, Antwerpen, 1995.

Thomas, Werner. Een spel van kat en muis. Zuidnederlanders voor de Inquisitie in Spanje.

1530-1750. Brussel, 1991.

Urquízar Herrera, Antonio. Coleccionismo y nobleza. Signos de dictinción social en la

Andalucía del Renacimiento. Madrid, 2007.

Van Autenboer, Eugeen. “Het Wonderjaar te Mechelen (1566-1567).” Doct. diss, KULeuven,

1943.

Van Autenboer, Eugeen, “Drie figuren uit het Mechelse Wonderjaar.” Mechelsche bijdragen

(1942): 122-134.

Van den Dorpel, Adriaan. “Middeleeuwse pijpaarden en terracotta heiligenbeeldjes in

Zeeland.” Master Thesis, Universiteit Gent, 2007.

Van den Wijngaert F.L. en Jan Van Rompaey. “Rond de verdwijning van de hoeve ‘De Steen

of ‘Hooghuis’ ook ‘IJzerstein’ genaamd te Onze-Lieve-Vrouw Waver.” KKOLKM, 71

(1967):, 169-176.

Van der Coelen, Peter en Friso Lammertse. De ontdekking van het dagelijkse leven. Van

Bosch tot Bruegel. Tentoonstellingscatalogus Museum Boijmans-Van Beuningen. Rotterdam,

2015.

Vander Essen, Leon. “Les progrès du luthéranisme et de calvinisme dans le monde

commercial d’Anvers et l’espionnage politique du marchand Philippe d’Auxy, agent secret de

Marguerite de Parme en 1566-1567.” Vierteljahrschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte

(1914): 152-234.

Van der Stock, Jan. Antwerpen, verhaal van een Metropool. Antwerpen, 1993.

Van der Wee, Herman en Jan Materné. “De Antwerpse wereldmarkt tijdens de 16e en 17

e

eeuw.” In Antwerpen, verhaal van een Metropool, onder redactie van Jan Van der Stock, 19-

31. Antwerpen, 1993.

Vandewalle, André. “El consulado de Burgos en los Païses Bajos.” In Een privilege voor

iedereen, Verzamelde studies van dr. André Vandewalle over Brugse geschiedenis, archieven

en heraldiek, onder redactie van Noël Geirnaert et al. Brugge, 2008, 199-212.

Van Doorslaer, Georges. La corporation et les ouvrages des orfèvres malinois. Antwerpen,

1935.

Van Doorslaer, Georges. “Malinois à l’université de Louvain.” Mechlinia (1932): 130-135.

108

Van Doorslaer, Georges. “Notes sur Rombaut van Steynemolen (1491-1541), humaniste

malinois et sa famille.” Mechlinia, 5 (1926) 35-39 en 54-59.

Van Miegroet, Hans. “New data visualizations on the Mechelen export industry and artist

migration patterns.” De Zeventiende Eeuw. Cultuur in de Nederlanden in interdisciplinair

perspectief, 31, nr. 1 (2015):179–190.

Van Roosbroek, Robert. Emigranten. Nederlandse vluchtelingen in Duitsland (1550-1600).

Leuven, 1968.

Van Uytven, Raymond, red. De Geschiedenis van Mechelen. Van heerlijkheid tot

stadsgewest. Tielt, 1991.

Vázquez de Prada, Valentín. Lettres marchandes d’Anvers, 4 vol., Parijs, 1961.

Vázquez de Prada, Valentín. Historia económica y social de España. Vol. III. Los siglos XVI

y XVII. Madrid, 1978.

Verheyden, A.L.E. Le Conseil des troubles : liste des condamnés : 1567-1573. Brussel, 1961.

Velásquez de Velasco, Luís José. Ensayo sobre los alphabetos de las letras desconocidas que

se encuentran en las mas antiguas medallas y monumentos de España. Madrid, 1752.

Vermeir, René en Raymond Fage,l red. Agentes e identidades en movimiento. España y los

Países Bajos. Siglos XVI-XVIII. Madrid, 2011.

Vermeylen, Filip. “Marketing Paintings in Sixteenth-century Antwerp: Demand for Art and

the Role of the Panden.” In International Trade in the Low Countries (14th – 16th centuries).

Merchants, Organization and Infrastructure, onder redactie van Peter Stabel, Bruno Blondé

en Anke Greve, 193-213. Leuven en Apeldoorn, 2000.

Vermeylen, Filip, Painting for the Market : Commercialisation of Art in Antwerp's Golden

Age. Turnhout, 2003.

Villanueva, Óscar Lucas. El comercio internacional castellano a través del puerto de Laredo

en la época de Felipe II según la correspondencia de Simón Ruiz. Diss. doct. Universiteit van

Cantabria, Santander, 2009.

Villar García, María Begoña en Pilar Pezzi Cristóbal, red. Los extranjeros en la España

Moderna, Málaga, 2003.

Volmer, Hans, red. Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler von der Antike bis zur

Gegenwart, vol. 32. Leipzich, 1938.

Wastiels, Alain, Juan Henriquez, makelaar in zeeverzekeringen te Antwerpen (1562-1563). 4

vol. licentiaatsverhandeling RUG, 1967.

Wijnroks, Erik. Handel tussen Rusland en de Nederlanden, 1560-1640: een netwerkanalyse

van de Antwerpse en Amsterdamse kooplieden, handelend op Rusland. Hilversum, 2003.

109

Wols, Rien en Annemiek Van der Veen. Lezen in Brabantse bronnen. Begrippenapparaat bij

Brabants oud-schrift. ’s Hertogenbosch, 1989.

Yun Casalilla, Bartolomé, red. Las redes del imperio : élites sociales en la articulación de la

Monarquía Hispánica, 1492-1714, Madrid, 2009.

4. Webpublicaties

“Balbani Giovanni” laatst geraadpleegd op 20 juli 2016.

http://www.treccani.it/enciclopedia/giovanni-balbani_res-0012cf84-87e7-11dc-8e9d-

0016357eee51_(Dizionario-Biografico)/

“Berlaymont, Gilles van, baron van Hierges” laatst geraadpleegd op 12-6-2016.

https://vre.leidenuniv.nl/vre/dutchrevolt/dutch/personen/B/Pages/berlaymont.aspx

“Chronologie” laatst geraadpleegd op 30 juli 2016.

http://familiegeschiedenis.be/hulpwetenschappen/chronologie

“Normas de trascription” laatst geraadpleegd op 2-8-2016.

http://escrituraydocumentos.blogspot.be/p/normas-de-transcripcion.html

“Sanchez Alonso Coello” laatst geraadpleegd op 26 mei 2016. http://www.museodel prado.es

/enciclopedia /enciclopedia-on-line/voz/sanchez-coello-alonso/

Alvar Ezquerra, Alfredo, “Enrique Cock. Humanista, corógrafo de Madrid, cronista de los

archeros reales” 2011, laatst geraadpleegd op 29-6-2016.

http://humanismoyhumanistas/enrique-cock-biografia ,.

Van Haecht, Godevaert. “De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565

tot 1574 te Antwerpen en elders” laatst geraadpleegd op 16-6-2016.” http://www.dbnl.org/

Van Hemeldonck , Godelieve, Onderzoek naar kunstenaars, smeden en juweliers, Kunst en

Kunstenaars, SAA, laatst geraadpleegd op 20 juni 2016.

http://zoeken.felixarchief.be/zHome/Home.aspx ISAD fiche 7484.

110

BIJLAGEN

Lijst van de bijlagen:

BIJLAGE I: Stamboom van de familie Van Steynemolen

BIJLAGE II: Stamboom van Adriaen Van Steynemolen (detail)

BIJLAGE II (bis) : Afkortingen en bibliografie

BIJLAGE III: Transcriptie van het testament van Adriaen Van Steynemolen (9-7-1576/14-7-

1576)

BIJLAGE IV: Overzicht van de kunstvoorwerpen in de gebruikte bronnen

110

111

110

BIJLAGE II bis : afkortingen en bronnen voor BIJLAGEN I EN II

AFKORTINGEN:

Gezw: gezworene

Grif : griffier

Goudsm : goudsmid

Ki : kinderen

Sch: schilder

x : gehuwd met, x1: eerste huwelijk, x2: tweede

Zilvsm : zilversmid

BRONNEN

1. Archivalische bronnen:

ARCV PC, 36,2, notaris Pérez Alonso, Testamento de Adrián de Malinas, f° 231 r-237 v.

SAM, notariaat Adolf Vande Venne, acte van 19-3-1579, f° 9 v-10 r.

2. Literatuur

Guido Marnef, Het Calvinistisch bewind te Mechelen. (Heule, 1986), 374.

Adolf Monballieu, “Nieuwe archivalische gegevens over Jan Van Steynemolen (1518-1589),

een tekenaar van formaat,” Koninklijk Museum van Schone Kunsten Antwerpen. (1978): 25-

40.

Juan José Morales Gómez, “La traza y capitulación del retablo de las Ánimas de Calaceite

con los pintores Joan Desí y Godefroy van Steynemolen (1558), ” Artigrama, 27 (2012) :

425-438.

Carmen Morte García, ‘Una obra firmada y fechada del Pintor Siluestre Estanmolín, 1579,”

Artigrama, 4 (1987): 83-90.

Georges Van Doorslaer, “Notes sur Rombaut van Steynemolen (1491-1541), humaniste

malinois et sa famille,” Mechlinia, 5 (1926): 35-39 en 54-59.

Georges Van Doorslaer, La corporation et les ouvrages des orfèvres malinois. (Antwerpen,

1935).

111

BIJLAGE III : Transcriptie van het testament van Adrián de Malinas alias Adriaen Van

Steenemuelen, ARCV PC, f° 234 r-236 v.

Testamento :

A nueve de Jullio de mill e quinientos e setenta y seis años, Adriaen Van Steeneimuele

alias Adrian de Malinas con todo su entendimiento pleno, enfermo de cuerpo auiendo

encomendado su alma y cuerpo a Dios, si acaso se muriere, quiere ser enterrado en su yglesia

parrochial y que le sean echas unas honrras honrradamente conforme a su calidad y como lo

ordenaren sus executores y en el mismo dia de su fallecimiento sean dichas treynta missas del

alma en la dicha parrochia y otras treynta en diversos monesterios. Se firmó la horden de sus

executores.

A Ysauel de Paredes, su muger, quiere que primeramente le sea dado ante otra cossa

quinientos ducados de a once rreales como contiene su carta de casamiento,

Yten que terna363

la mitad de todos sus bienes asi lo heredado como los que podría benir a

heredar de aqui adelante de qualquier parientes que sea

Yten tanbien la deja todos sus bestidos, joyas e sortijas, plata y todo el ajuar que tiene aqui en

Madrid y tanbien en Valladolid

Yten tanbien deja a su mujer un tercio de todas las mercancías que tiene en sus dos tiendas,

las quales le pertenezen, como aqui en Espana fueren bendidas con condiçion que dará a

Anyta, su hija natural siendo para casarse, de la dicha haçienda ducientos ducados y que

entretanto la entretendrá como es dicho hasta la hora presente y que en caso que su mujer no

quisiese se entretener a la dicha Anita, la dará a su madre o algun deudo o pariente suyo,

dándola los dichos ducientos ducados para que con los interesos dellos la puedan entretener

hasta que se case y en lo demas nombra por su heredera general principal a su madre.

Con todo eso declaró mas que (doorstreept el prenado) en caso que el prenado de que su dicha

muger esta prenada salga a luz que su dicha madre entretendrá el dicho ninno dándole de

bestir y comer de modo como quiera aber honrra dello o como sus executores lo declararen

Yten mandó a Luis y Catalina Diertstekrs (Eerstekers), su hermana, a cada uno çinquenta

florines por una bes por çierto serviçio que le an hecho entrambos,

363 Vorm met betekenis van tiene/tenga, Andrés de Li, Laura Delbrugge, Reportorio de Los Tiempos, Tamesis,

1999, 45-67.

112

Yten a Cornelio Desteinemurle su hermano manda cien florines por una bes,

Yten a Mateo Desteenemuele su hermano cient florines por una bez,

A Pedro Desteenemuele su hermano çinquenta florine,s

A Gosbuerte y Juan de Hesteenemule, tanbien sus hermanos, a cada uno diez florines,

Yten a Juan Debaerte Desteenemuele su padre cien florines por una bes,

Declarando que si la dicha madre sea obligada los dichos mandados desde Luis e Catalina

Herestedehero hasta su padre de los pagar y que Ysauel de Paredes su muger luego despues

de su muerte sea thenida de hacer estimar y bender la hacienda que tiene aqui y enbiar el

dinero a su madre o acusarla que mande lo que se a de hazer dello, y conforme el poder de su

madre se rreglara, e quiere que sea hecho ansi.

Yten a declarado que enprestó en el año de sesenta y tres a monsenor de Heerges (Gilles de

Berlaymont) trescientos ducados de a honce rreales el ducado a catorce por ciento, por lo

qual thenia obligaçion, pero que la a dado a Gaspar de Sulst harchero con poder de los cobrar

de los rreditos y porque por muerte del dicho Gaspar o de otra manera a cobrado el dicho

monsenor de Hierges la dicha obligacion de la dicha su madre ( onduidelijk) de dineros, no

pudiendo dello mostrar mas claridad, mas todabia deue la dicha suma con sus rreditos y esto

es la verdad en su conciencia y lo declara estando enfermo en la cama,

y demas quiere que sean bisitados todos sus libros cedulas y obligaciones y otras

qualesquieres escripturas y confirmadas una con otra y oydas las deudas y contradeudas serán

contentadas y que para este efeto serán nombrados de su parte de su madre e muger de queda

(cada ?) parte dos hombres honrrados para acordar lo susodicho y bender la dicha hazienda y

la cobrar para cumplimiento de la supostiera e ultima boluntad para que todos los negocios

sean ygualados con brevedad

Yten a pagar por Hans De (Baes ?) beer por horden de cartas de su padre Francisco de Beere

por liberarle e rrescatarle de la ynquisiçion y penitençia ochoçientos y (entre ?) quarenta e

çinco rreales de plata, lo qual dijo en su conçiençia de lo qual Artus de Orshagehen tiene mas

amplia claridad, los quales manda que sean cobrados.

Yten declaró que a auido y thenido desde algunos anos por comision de m° Juan de Mieson la

suma de nobeçientos e dies florines carolus, es florin de a veynte placas moneda de Brauante,

113

de los quales a pagado los rreditos hasta el ano pasado a rraçion de a seis por çiento, pero de

la suma prinzipal aun se halla deudor della y rrequiere que su dicha madre la pague quando

abrá rreciuido la haçienda y se abrá hecha partizion de todo,

Yten declaró que debe a Enrique Warult (Verhulst) dos cedulas de su mano a pagar conforme

a lo concertado en ellas, quiere que sean pagadas a su termyno,

Yten Juan de Saluatierra, contador, le deve septeçientos e quarenta e dos rreales, de lo qual

tiene obligaçion,

Yten declaró que ha hauido de la dicha Adriana, madre de su muger, beynte libras gruesas

flamencas, las quales le enprestó,

E tanuien lo que mas la debe su mujer, de mas de lo que el saue, que son ciertas sumas de

dineros, quiere que sean pagadas y ansi declaró que hera su ultima voluntad, no se acordando

de otras deudas o contradeudas y que hallarán dello escriptura o contraescriptura, nombrando

por executores de este testamento y declaraçion de su boluntad los honrrados hombres los

senores Jaques Goosens y Tomas Flores, mercaderes en la corte del rrey de España siguiendo

la misma corte, de los quales rrequiere que ellos hagan como el se confía dellos e que tengan

quenta a todo lo susodicho para que con berdad sea todo cumplido

Hecha en Madrid como de prinzipo esta conthenydo en su casa a nueue de jullio de mill e

quinientos y setenta y seis años.

114

BIJLAGE IV : OVERZICHT VAN DE KUNSTVOORWERPEN IN DE GEBRUIKTE

BRONNEN

- Schilderijen op doek (lienzos, lienzos pintados), op paneel (tabla, retablo),

gemaroufleerd, camas.

- Beeldhouwwerk (bulto duidt altijd op een 3D voorstelling)

- Prenten (estampas)

1534 : koopwaren die in Vlaanderen besteld worden : (JUAN GARCÍA, handelaar in Medina

aan ADRIAN HUS uit Middelburg) (contract)

- 2 dozijn schilderijen op doek over de triomfen van Petrarca, door goede schilder uit

Antwerpen geschilderd

- 6 Schilderijen op klein paneel (pliego de papel), van de hand van een goede

kunstenaar uit Antwerpen

- 12 gesloten stuks (paneeltjes), halve pliego, devotiestukken, goede kwaliteit.

1554 : inventaris SANSIN DE VILLANUEVA, mercader andante en corte (flamenco?)

- Schilderijen: 18 panelen over de geschiedenis van Moses

- 12 Ymagenes v Griekenland (waarschijnlijk prenten)

- Beeldhouwwerk: 4 Ivoren devotiestukken, 1 grote niño

- Onduidelijke drager: 5 grote imágenes, 1 van OLV, 1 grote van de H Johannes

(beeld?)

1563: inventaris PABLO ESTEQUERES/Pauwels EERSTEKERS (Mechelen)

- Schilderijen op doek : 15 Veronica’s, kleine, 6 middelgrote (figuren door een zekere

Vana?), 4 op papier ; Arc van Noë, 4 zonder onderwerp op papier

- 110 schilderijen zonder onderwerp, verschillende groottes, 21 gemarouffleerde

- 8 niños Jesus

1571: inventaris FRANCISCO DE LA PEÑA (Spanje)

- Schilderijen op doek:

a. 7 zonder onderwerp

b. 1 kruisafname

c. 6 oude schilderijen uit Frankrijk

d. 24 doeken, groot en middelgroot,

e. 6 kleine devotionele schilderijen uit Frankrijk

f. 2 grote doeken (lienzos pintados) van San Ambrosio en San Nicolas

g. 2 schilderijen met het Laatste Avondmaal

h. 2 schilderijen met Magdalena

- Schilderij op paneel:

a. 6 tablas met het verhaal van Salomon

b. 5 devotionele panelen uit Frankrijk

c. 2 geschilderde panelen uit Salamanca

115

- Cama

a. 6 camas de Flandes

b. 1 cielo de santos

- Prenten:

a. 4 Boten van Sint Pieter (allegorie vr de Kerk) op papier,

b. 3 dozijn devotionele prenten

- Beeldhouwwerken :

a. 3 niños jesus

b. Twee religieuze beeldjes uit klei

- Onduidelijke drager, ymagenes (religieuze voorstelling), waarschijnlijk beelden,

behalve e.

a. 14 uit Vlaanderen in kisten (beeldjes?)

b. 12 kisten met kleine religieuze voorstellingen uit Vlaanderen ( Beeldjes?)

c. 31ymágenes uit Vlaanderen in hun kistjes.

d. 1 ymágen de Cristo

e. 1 ymagen del amor de Dios (prent?)

1574: Verkoop (+ schatting), JUAN FRANCO aan BERNARDINO GONZALEZ

- Una cruz de Flandes en su caja, 4 rs.

- Onbepaalde drager:

a. 4 middelgrote devotiestukken (debociones medianas) 2 rs.

b. 35 imágenes de deboción pequeñas, 1 r. en half/stuk

c. 36 imágenes medianas, 2 rs./stuk

1576: Inventaris ADRIÁN DE MALINAS/ ADRIAEN VAN STEYNEMOLEN (Madrid),

met prijs indien in de Tasación:

1. Beeldhouwwerk (religieus)

1) 96 niños

a. 77 niños (kleine en grote door elkaar) 100 rs.

b. 10 niños (kleine) 22 rs. en half

c. 4 niños (2 verschillende soorten) 4 rs

d. 2 niños in kistje 3 rs.

e. 1 niño grande de un pie y medio

f. 1 kindje Jezus met zijn kleertjes

g. 1 kapotte Sint Jan en Jesus 3 rs.

2) Christus

a. 2 cristos de bulto con sus pies 3 sl

b. 2 Cristos con sus caxas doradas 5 rs

c. 1 caja con un crucifijo de bulto de alcimia 3 rs

116

d. 4 crucifixos en sus cruces de bulto

e. Las hechuras de 4 crucifijos 8 rs

3) Maria en Jesus/Maria

a. 2 ystorias de bulto de nuestro Señor y nuestra Señora

b. 1 bulto de nuestra senora con su hijo presciosso en brazos con una cruz

c. 1 retablo de un Christo grande con nuestra señora 12 rs

d. 1 hechura de un niño de Fl con su madre en dos pieças 10 rs.

e. 1 bulto de Nuestra Señora 2 rs

4) Heilgen

a. 8 santos en cajas grandes

b. 34 hechuras de madera de santos

c. 25 hechuras de samaritanas 25 rs

d. 24 samaritanas (kapot) 12 rs

e. 1 hechura de Santiago 6 rs.

f. 8 cajillas de santicos 4 rs.

g. 1 santiago a cavallo en una caxa de bulto

h. 56 hechuras de bulto de niños jesuses y de santos encaxados

i. 1 sant Ana en caxa de bulto

j. 90 hechuras de varo de santos y niños

5) Dos retablos de caja 4 rs.

6) Onbepaalde voorstelling

a. Tres hechuras de bulto 6 rs.

2. Schilderijen

1) Religieus

a. Un ecce homo de lienço viejo 1 rl

b. Una hechura de nuestra Señora en una tabla 22 rl.

c. Una hechura de nuestra Señora en una tabla 6 rl

b. 25 lienzos de devocion biejos 25 rl

c. 5 grote lienzos de debocion 75 rl

d. un Christo arrimado a la cruz con el caliz en la mano 2 rl.

e. Quatro hechuras de debocion en tabla 6 rl.

f. Ymagen met kruisafname con puertas (luiken) 33 rl

g. diez y ocho hechuras de santos en tablas que son destanpas baladizes

27 rl.

h. 3 retablos de devocion

i. Una ymagen destampa en tabla 3 rl en half

2) Profaan

a. Portret v een Duitser 3 rl.

b. Dos hechuras de la reyna 2 rl.

c. Portret van de koningin van Spanje (Maria) 4 rl

117

d. 2 portretten van mooie Vl meisjes 8 rl

e. 5 lienzos de los 5 sentidos

f. Un lienzo grande de Yropa con un buey 100 rl.

g. 2 pinturas de ystorias

h. Dos tablas redondas (landschappen) 10 rl.

i. Dos bobos que riñen 8 rl

j. Un retablo de bobo 3 rl

k. Un retrato de mujer 10 rl

3) Onbepaalde voorstelling

a. Tres lienços pintados 33 rl

b. 5 lienzos pintados doblados 55 rl.

c. 27 lienzos de pliego 6 rl en half)

d. 20 lienzos de pinturas viejas (de a vara y quarta) 170 rl

e. Dos retablos 4 rl.

f. 37 cartas en lienço 74 rl

g. 10 camas de flandes pintadas 20 rl

3. Prenten

1) religieus

a. una ymagen de la fe catolica en papel con su lista de madera

b. 840 goedkope prenten 364

210 rl

2) Profaan

Begrafenis KV in houten kist : 50 rl

3) Onbepaald

a. 270 eenvoudige prenten 62 rl

b. 216 goedkope prenten 24 rl

c. 250 goedkope estanpas 62 rl

d. 216 estanpas de pliego 54 rl.

e. 140 geplooide prenten 60 rl.

f. 85 pliegos destampa de marca mayor 28 rl en half

g. 240 pliegos de historias estampadas 60 rl

h. 30 estampas (de pliego) 7 rl en half

i. 178 pliegos destampa de todas suertes 20 rl

j. 508 papeles destanpa 110 rl

k. 8 libros destampa 8 rl

364 Hechuras de imágenes de papel, son estanpas baladies.

118

1579: Inventaris YSABEL DE PAREDES, Madrid

- Schilderijen :

a. Doek: 25 de Flandes, 1 groot (Europa), 7 viejos

b. Paneel: 1 geschilderde, 4 retablos de estampa, 1 imagen de pincel del

descendimiento, 1 retrato

- Beeldhouwwerken :

a. Niños : 15 (4 verschillende soorten)

b. 2 Ecce homo

c. 2 San Francisco

d. Terracotta : 3 imágenes, 1 hoofd

e. 2 kruisbeelden

1581: inventaris MELCHIOR DE BI(E)S (Vlaming) en vracht uit Vlaanderen

- Schuldbrief :

a. Tapijten: heeft 1 cama de tapicería aan 16. 900 mrs. verkcoht

b. Lienzos pintados: aan 3. 162 mrs.

- Tienda: 3 camas de tapicería (2 met figuren, 1 verdure) in totaal 200 anas (ellen)

- Vracht uit Laredo : beeldhouwwerk

a. Niños:

30 kisten met grote ninos, (caxas de niños jesuses grandes

11 met middelgrote, (medianos)

25 kisten met kleine, pequeños

11 met zeer kleine, de los mas chiquitos

12 niños in kist, en caxa

b. 9 heiligenbeelden in hun kist

c. 20 kisten met grote heiligen

1583: inventaris FRANCISCO RENAL/RENAR (Fransman)

- Tapijten: 4 verdures, (gebruikte) tapijten 60 anas aan 3rl. per ana

- Schilderijen :

a. een historiedoek over de bruiloft van Kana, (viejo) 2 rl.

b. paneel : portretten op paneel, 4rl. stuk

- beeldhouwwerken: 4 dozenas de imagines de ieso (plaaster) pequeñas y medianas a

17 rl.

1585 : verkoop JULIAN DE GANTE-Juan SANDRES (Vl.)

- 680 prenten uit Vlaanderen, op papier, van Santiago, aan 97 rl.