Uit Elsschots

schrijfatelierMarcel De Smedt

Voor een academische zitting was het tijdens het Antwerpse luik van hetElsschot Festival eigenlijk net iets te zonnig: een goede reden om enkele lezin-gen in deze nieuwsbrief op te nemen. Verderop vindt u de bijdrage van Pieterde Vries, directeur van het Rotterdamse reclamebureau V/H Boorman &Laarmans, die zijn persoonlijke kijk geeft op het bedrog in Elsschots oeuvre. Webeginnen met de openingslezing van prof. dr. Marcel De Smedt. Professor DeSmedt doceert Methodologie van de Germaanse Filologie en Editiewetenschapaan de K.U.Leuven, waar hij ook Campusbibliothecaris Geesteswetenschap-pen is. De afgelopen jaren was zijn onderzoek onder meer gewijd aan een gron-dige studie van Elsschots manuscripten. Daaruit blijkt onder meer dat Elsschotniet de grote schrapper is die men vaak in hem gezien heeft.

Willem Elsschot heeft alles bij mekaar weinig geschreven. Zijn verzameldwerk beslaat slechts één boekdeel. Zijn romans hebben veeleer deomvang van novellen.Uit de overgeleverde manuscripten van zijn werk blijkt nochtans dat denucleus, de kern, de eerste versie van elk van zijn werken meestal nogkorter was dan de tekst die uiteindelijk in tijdschrift en boekvorm ver-scheen. Binnen het manuscript, respectievelijk de manuscripten, heeft hij

ACHTER DE SCHERMENnieuwsbrief van het Willem Elsschot Genootschap v.z.w.

jaargang 3 — nummer 1-2september 2001

Het Volledig Werk

Met tevredenheid kijken wij terug ophet Willem Elsschot Festival. Hetgevarieerde programma van 12 meite Antwerpen en 27 mei te Am-sterdam viel erg in de smaak van eenenthousiast publiek. In Antwerpenzorgde de eerste zonovergoten zo-merdag van het jaar voor wat afha-kers, maar in Amsterdam waren dezalen van de Brakke Grond goed ge-vuld. Zij die er waren genoten metvolle teugen. Ook was er ruime pers-aandacht. De bijlage Elsschot en hetW.E.G. in de media is dan ook volle-dig gewijd aan het festival. Verderpubliceren wij al een eerste selectieuit de lezingen die tijdens de acade-mische zitting te Antwerpen werdengehouden. Het ledenpakket voor het werkings-jaar juli 2001- juni 2002 mag gezienworden. Zo kijken wij nu al uit naarhet dubbelnummer van De Parel-duiker, dat in het najaar verschijnt envolledig aan Willem Elsschot wordtgewijd. De grote blikvangers van hetpakket zijn ongetwijfeld de eerstetwee delen van het Volledig werk, Villades Roses en Een Ontgoocheling, ineen speciale W.E.G.-editie, die we unog voor het einde van dit jaar hopentoe te sturen. We citeren uit de prach-tige brochure:“Eindelijk is het zover: de eerste delen vanhet langverwachte Volledig werk vanElsschot, in een geheel ‘gerestaureerdeleeseditie’, zullen dit najaar verschijnen.Na jaren zorgvuldig onderzoek kan eenbreed publiek deze grote schrijver weerlezen in authentieke vorm, mét al zijneigenaardigheden, maar zonder de tekst-corrupties die in de loop der jaren in hetwerk zijn geslopen. Alle delen gaan ver-gezeld van een uitgebreide verantwoor-ding en commentaar.”

In De Standaard der Letteren van 10mei, speciaal gewijd aan WillemElsschot, waarvan een exemplaaraan alle leden werd bezorgd, is eeninterview opgenomen met Wieneke ’tHoen en Peter de Bruijn, twee van de‘Elsschot-restaurateurs’, die dieperingaan op de totstandkoming van dittitanenwerk. Uitgever Athenaeum –Polak & Van Gennep kan terecht trotszijn op deze publicatie. En wij zijn datnatuurlijk ook.

Cyriel Van Tilborgh, Voorzitter

1

Het schrijfatelier van Elsschot �

van laag naar laag en van versie naar versie zijn tekststeeds verder uitgebreid. Ook heeft hij in de gedrukteversies van zijn werken de tekst meer dan eens verderuitgebreid en uitgewerkt.We zullen in dit kort bestek deze stelling demonstrerenmet voorbeelden uit twee van zijn belangrijkste werken,Lijmen en Kaas.

Lijmen verscheen in 1922-23 in het tijdschrift DeVlaamsche Gids en in 1924 in boekvorm1. Centralefiguur van de roman is Bohrmann, die klanten lijmt voorexemplaren van het Wereldtijdschrift. Met een ronkendartikel over een of andere firma slaagt hij erin het bedrijfin kwestie op te zadelen met 50 000 of 100 000 exem-plaren van een “aflevering”. Laarmans is Bohrmannshelper of, zo men wil, zijn secretaris. Structuurtechnischheeft hij in de roman een raamfunctie, een “kader”-func-tie: hij treedt vooraan en achteraan in het werk op envertelt het hele Lijmen-verhaal in de ik-vorm.

In de eerste handschriftelijke versie, een kladversie, is ergeen raamvertelling, en treedt Laarmans nog niet op;Bohrmanns nichtje Mies vervult de functie die later aanLaarmans wordt toebedeeld. Elsschot schrijft er overBohrmann en Mies in de derde persoon. Er zijn grondi-ge verschillen tussen dit handschrift en de uiteindelijkgedrukte tekst2.Het manuscript biedt ons een uitzonderlijke blik in Els-schots schrijfatelier, in zijn manier van werken. Som-mige passages worden vanuit een relatief kleine kernsteeds verder uitgebreid (in de marge en op de linker-pagina), andere worden op het handschrift geschrapt,of verschijnen althans nooit in gedrukte vorm. Zo is erbijvoorbeeld de passage waarin Mies haar oomBohrmann uit het Café Suisse gaat weghalen3.

Ook het eerste hoofdstuk van het handschrift is als dus-danig volledig verdwenen in de gedrukte versie, maarstukken eruit zijn wel terechtgekomen in andere hoofd-stukken van het gedrukte werk en in een nieuwe con-text. Het hoofdstuk behandelt uitvoerig (in een 17-talgeschreven bladzijden) de reis van mevrouw Bohrmannnaar haar op sterven liggende zuster te Gent, het over-lijden van haar zuster en het bezoek van mevrouwBohrmann aan begrafenisondernemer Korthals.Wanneer mevrouw Bohrmann bij het huis van haar zus-ter aankomt, bemerkt zij dat een paar jongens reedsdoende zijn een en ander uit het huis weg te halen, enhaar verschijnen kan nog verhinderen dat de naaima-chine eveneens meegenomen wordt. De “verpleegster”van haar zuster (allicht de moeder van de jongens ofvan één van hen) is blijkbaar in de naaimachine geïnte-resseerd ten behoeve van haar dochter. Ze wil er weleen bod op doen:

— Hij is verroest” zei ’t mensch nog, toen zij al buitenstond. “Maar ik wil er wel een bod op doen… Veertigfrank… als de Heer haar tot zich mocht nemen…voor de naaimachine en dat blauwe tafelkleed uit dezitkamer…

Achter de schermen

Tante (= mevrouw Bohrmann, “tante” voor Mies) kan het“mensch” evenwel buitenwerken. Wanneer ze op ’t eindvan het hoofdstuk het huis van haar zuster verlaat omnaar Brussel terug te keren, passeert ze een gezelschapjongens, van wie er één haar toeroept: “Moeder biedtveertig frank voor de naaimachine /alleen/, zonder hettafelkleed!”.De dokter lijkt ook al meer aandacht te hebben voor deinrichting van het huis dan voor de (stervende) patiënt:

— De zieke slaapt, dokter” verklaarde tante.— Slaapt zij?” herhaalde de man. “Waarachtig? Zoo,zoo. Nou, uitstekend hoor, uitstekend. Al lang?”— Van half vijf” zei Miesje.

Hij keek op zijn horloge.— En ’t is nu negen. Prachtig! Buitengewoon! U bentzeker een zuster van mevrouw?”

Ja, tante en de zieke waren zusters.— Twee druppels water” verzekerde de dokter. “Haasteen wonder, dat slaapje. Uitstekend. Dat had ik nuheelemààl niet verwacht”.

Hij kon de oogen intusschen niet afwenden vande gaskroon die boven de tafel hing.— Wat een artistieke lampekap. Zoo eenvoudig.Chineesche zijde natuurlijk. Echt iets voor mijn vrouwom dol op te zijn. Weet u ze ook te krijgen?”

Mies, die alles wist, noemde dadelijk prijs, adresen firmanaam.— Een geluk dat zij slaapt, hoor” herhaalde de dokterweer. “Een groot geluk. Een zéér groot geluk. Vooralniet storen asjeblieft, wàt er ook gebeure”.Hij schreef het adres van den lampenwinkel op enging heen.

’s Anderendaags blijkt de zieke overleden te zijn – “Ikdàcht gister al dat er iets niet in orde was” zegt de dok-ter nu. Mevrouw Bohrmann komt terecht bij begrafenis-ondernemer Korthals. Elsschot typeert hem als “eenlevenslustigen specialist in begrafenissen, die nietteminblijken gaf van ingetogenheid door zijn zwart pak en doorstil te praten, vooral in ‘t begin”. De slotsom van hetbezoek is dat de overledene door de firma Korthals naarBrussel zal worden overgebracht.Wanneer in het derde hoofdstuk van de gedrukte versie(= het tweede hoofdstuk in het handschrift) Bohrmannde agenten Lauwers en Hendrickx bij hem thuis op eenborrel uitnodigt, en zijn vrouw hem het verhaal doet overhet balsemen en het transport van de overledene, resu-meert hij de kern van het weggevallen handschriftelijkhoofdstuk als volgt:

Mijn vrouw is van ochtend alleen vertrokken, om haareen bezoek te gaan brengen, want ik wist niet dat hetarme mensch de dood zoo nabij was, anders was ikmede gegaan. Zij kwam echter te laat. En daar zij vanavond thuis wilde zijn, heeft zij het stoffelijk overschotaan dien Korthals toevertrouwd, want zij wil dat haareenige zuster hier begraven wordt. Zij heeft hem metalles belast, alles, zonder eenigen prijs te bedingen,zelfs niet nadat de kerel van balsemen gesprokenhad. Hij is een specialiteit, zegt zij maar (p. 38).

2

Achter de schermen

3

Bohrmann probeert dan vruchteloos telefonisch balse-ming en transport af te bestellen. Zijn telegram met dieboodschap gooit hij maar weer in de prullenmand,immers Korthals heeft allicht al voorbereidselen geno-men tot uitvoering van de opdracht: “Trouwens, beginvan uitvoering en daartegen kan niets baten, zie je,niets, niets” zegt Bohrmann (p. 45). In het handschriftstond hier nog een pittige zinsnede met betrekking tothet balsemen, die in de gedrukte tekst is weggevallen;Bohrmann zegt er: “Trouwens, begin van uitvoering, alheeft hij haar slechts een paar uien opgestopt, (…)”.Uit het weggevallen hoofdstuk worden er wel enkelepassages overgenomen in het volgende kapittel van degedrukte versie, hoofdstuk IV (= het derde hoofdstuk inhet handschrift) waarin Bohrmann en Laarmans zelfnaar Gent afreizen om er de praktijken van de firmaKorthals en Zonen te gaan ontmaskeren.Het hoofdstuk handelt in eerste instantie over de “leve-ring” van het stoffelijk overschot met de “Korthals XIV”,de wagen van de firma. Via de chauffeur komtBohrmann aan de weet dat de lijkwagen “Korthals XIV”en de ziekenwagen “Korthals XV” dezelfde wagen blij-ken te zijn! Doch in het handschrift doet Bohrmann metdeze wijsheid niet veel. Hij betaalt voor het transport; ‘sanderendaags vindt de begrafenis plaats.In de gedrukte versie weigert Bohrmann te betalen enreist hij zoals gezegd samen met Laarmans naar Gent.Eerst bezoeken ze de fotograaf die de foto’s van lijkwa-gen en ziekenwagen gemaakt heeft (met tweemaal het-zelfde nummer erop; bewijs dat het om dezelfde wagengaat). Daarna gaan ze naar Korthals. In de bladzijdendie nu volgen in de gedrukte versie (p. 62-67) zijn eenpaar passages uit het verdwenen eerste hoofdstuk uithet handschrift ingelast. Zo o.m. de passus waarinbegrafenisondernemer Korthals mevrouw Bohrmann (inhet manuscript) of Bohrmann en Laarmans (in degedrukte versie) spreekt over de “klassen” in de begra-fenissen:

Er is in de laatste jaren heel wat getwist over die klas-sen en u weet natuurlijk dat de socialen voorstanderszijn van kale uitvaarten. Zij kunnen niet velen dat onzegeliefden behoorlijk ter aarde worden besteld, zooalsalleen een eerste-klasse firma dat kan inpikken. Maarals zoo’n haantje-de-voorste van ze doodgaat, eendie jaren lang zonder boord geloopen en een paarkeer in de kast gezeten heeft, dan zijn ze er als dekippen bij met vaandels, kransen en muziek. En danmaar zuur kijken, alsof ze met de heele wereld wat teverrekenen hadden (p. 63).

In handschrift en gedrukte tekst wordt Korthals tijdenszijn betoog even (door zijn vrouw) naar de keukengestuurd om te zien of de melk niet overkookt; in hethandschrift wordt hij een tweede maal onderbrokendoor zijn zoon die een overlijden komt melden: “Vader,er is een sterfgeval in de familie <-Van> de Schelle-deSchrieck-de Blaasworm. Zooeven /per/ telefoon opge-geven”. Wat Korthals de gelegenheid geeft te zeggen:“/Zooals u ziet wordt/ De [sic] oudste adel <-wordt>door ons begraven, mevrouw”.

Korthals vervolgt dan in het manuscript met de opsom-ming van de kwaliteiten van de “Korthals XIV” (in hethandschrift is op deze plaats alleen sprake van de lijk-wagen), van de “Korthals XIV” én de “Korthals XV” in degedrukte versie. In beide versies vinden we:

Vroeger werden onze lieve dooden gewoon perspoor verzonden, net als haring. Zij werden gewogen,mijnheer, en moesten op een vrachtbrief, tot eindelijkonze veertien aan dien gruwel een einde heeftgemaakt (p. 64).

In het handschrift informeert mevrouw Bohrmann nogeven naar de prijs, maar krijgt ze geen duidelijk ant-woord op de vraag; wel kan Korthals nog wat kwijt overhet balsemen:

“<-Wij zullen haar> /Een beetje/ balsemen /natuur-lijk,/ volgens het recept der oude Egyptenaren, datdoor mijn oudsten zoon ontcijferd is”.

In de gedrukte versie slaat Bohrmann, naar Korthalsgekeerd, krachtig toe:

Er is een firma, of u ’t gelooft of niet, die maar éénenkelen motorwagen bezit, waarin zij zoowel lijken alshalf-lijken vervoert. Of het vrachtje dood, lam ofslechts ziek is, dat kan haar geen bliksem schelen.Alles gaat er in, ook schilderijen en piano’s. Die ventis speciaal ingericht op het verspreiden van typhus enpest (…).

En wat verder:De vent in kwestie is bovendien een bedrieger. Hijheeft zijn motorwagen eerst als ziekencoupé gefoto-grafeerd en dan nog een tweede kiekje gemaakt nahem geschminkt te hebben met een kruis en met tra-nen op doek. Hij heeft er alleen niet aan gedacht voorde tweede foto een bordje met een ander nummer tegebruiken. En daarom wordt hij nu door hetWereldtijdschrift gehangen, mijnheer, tenzij… (p. 65-66).

Bohrmann laat de man een formulier ondertekenenwaarmee hij 20000 exemplaren van het Wereldtijdschriftbestelt, wat impliceert dat Bohrmann niet alleen de2600 Fr. voor balsem- en transportkosten niet hoeft tebetalen, maar bovendien nog 600 Fr. van Korthals moetkrijgen.

Ofschoon het begrafenisgegeven met inbegrip van de“Korthals XIV” derhalve reeds in de eerste (handschrifte-lijke) versie van Lijmen aanwezig is, is in de gedrukteversie via de ontmaskering van het bedrog van de firmaKorthals en Zonen het overlijden van Bohrmannsschoonzuster veel meer betrokken op het centralethema van het lijmen via het Wereldtijdschrift.

Tien jaar na Lijmen verschijnt in 1933 Kaas, eerst alsvoorpublicatie in het tijdschrift Forum en in boekvorm bijVan Kampen in Amsterdam4.De hoofdpersoon is nu Frans Laarmans die via zijnbroer, die dokter is, terechtkomt in de avondbijeenkom-sten bij de heer Van Schoonbeke. Als eenvoudige kan-toorklerk bij de General Marine and ShipbuildingCompany valt Laarmans echter helemaal uit de toon in

Achter de schermen

4

Het handschrift van Kaas, Afbeelding 1. Bron: Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven, Antwerpen

Achter de schermen

5

het gezelschap van advocaten, rechters en kooplui. VanSchoonbeke heeft hem voorgesteld als “mijnheerLaarmans van de scheepstimmerwerven” (in het manu-script heet het nog “monsieur Laarmans des chantiersnavals” 5) met als beroep “inspecteur”. De onderwerpenwaarover de heren praten zijn voor Laarmans onbekendterrein; reizen, auto’s, huurders, belangrijke families, res-taurants, hij krijgt er in zijn leven van simpele kantoor-klerk niet mee te maken.In het handschrift zien we dat Elsschot in de marge enter linkerzijde zijn tekst hier verder uitgebreid heeft. Zostaat er in de eerste laag van het manuscript o.a.: “Zijpraatten eerst over Zwitserland, waar ik nooit geweestben, dan over hun autos, iets waar ik natuurlijk niet overmeespreken kan (…)”. In een tweede laag voegdeElsschot bij “autos” een korte uitleg toe: “vier en zesci-linders, garagetarieven, benzine en smeerolie” (cfr.afbeelding 1). In de in een volgende laag op de linkerzij-de bijgeschreven passage wordt “Zwitserland” “Italië”en doorreist de ik-figuur Laarmans met de heren eenheleboel Italiaanse steden. Voor hem is Italië evenwel“slechts een <laars>>vlek op de landkaart”. Bovendien:“Over de kunstschatten werd niets gezegd, maar de ita-liaansche meiden waren prachtig en <gepassionneerd[sic]>>vol hartstocht”.Na het onderwerp Italië bespreken zij (tekst eveneensop de linkerpagina) “den moeilijken toestand van deeigenaars” omwille van huurders die “onregelmatig enmet moeite betalen”. Laarmans wil protesteren, niet innaam van zijn huurders, maar omdat hij zelf huurder isen steeds op tijd betaald heeft (cfr. afbeelding 2). Maarhet gaat al over de auto’s: hier wordt de oorspronkelijketekst op de rechterzijde weer opgenomen.Ook de passus over de restaurants heeft Elsschot ach-teraf bijgeschreven, gedeeltelijk in de marge, gedeeltelijkop de linkerpagina. Het is de passage waarin Laarmans,die ook eens een poging doet om met het gezelschapmee te kunnen praten, zich grandioos belachelijk maaktdoor een restaurant in Duinkerken aan te prijzen dat, zoweet er een van de aanwezigen, al jaren gesloten blijktte zijn6.

Ondertussen heeft Van Schoonbeke ervoor gezorgd datLaarmans vertegenwoordiger wordt voor eenNederlandse kaasfirma. Daartoe moet Laarmans even-wel zijn werk als kantoorklerk opgeven, maar voor alleveiligheid wordt op verzoek van Laarmans’ vrouw, zijnbroer de dokter ingeschakeld om een attest te schrijvenvoor drie maanden ziekteverlof. Het relaas over het leef-tijdsverschil van twaalf jaar met zijn broer, de flitsendemiddagbezoeken van de broer-dokter ten huizeLaarmans, plus de twijfel van zijn broer over de com-merciële kwaliteiten van de kersverse kaashandelaar,horen tot een op de versozijde bijgeschreven uitweiding.In de oorspronkelijke handschriftelijke versie (op derechterzijde) was er wel sprake over het soort ziektewaarvoor zijn broer drie maand kon schrijven; “zenu-wen” bood de oplossing, “omdat ik dan lucht hebbenmoet, dus buiten kan komen zonder dat mijn patrons

/van de Werf/ er iets op aan te merken hebben”. In degedrukte versie heeft Elsschot hier de broer-dokter nogeen paar belangrijke zinnen in de mond gelegd:

En zenuwen schrikt niemand af, zegt hij. Als ik vanlongen spreek, en je gaat later terug naar de Werf,dan wordt [sic] je geschuwd als de pest. Hij gelooftvast dat het ontginnen van die kaasmijn voor mijslechts een aardigheidje is en dat ik later werkelijkterug naar kantoor zal gaan (p. 64).

Deze in de gedrukte versie toegevoegde passus kondigtreeds het mogelijke desastreuze einde van de kaashis-torie aan, ofschoon Laarmans dat op dit ogenblikondenkbaar acht. We krijgen hier in ieder geval een dui-delijk voorbeeld hoe Elsschot niet alleen in verschillendelagen op het manuscript, maar ook van manuscript naargedrukte tekst zijn verhaal verder uitwerkt en uitbouwt.Andere uitweidingen in een tweede of derde laag in hetmanuscript vinden we o.a. in de passage over de aan-stelling van de agenten die de kaas aan de man zullenmoeten brengen, of in de passus over Laarmans’bedenkingen over de manier waarop hij een kaaswinkelzal betreden, of in de bijgeschreven bladzijde waarinLaarmans zich afvraagt waarom hij zich eigenlijk “voordien kaaswagen gespannen” heeft7.Soms zijn in de marge geschreven zinnen geen echteuitweidingen, maar herschrijvingen van geschrapte zin-

Kaas, eerste druk, 1933 �

Achter de schermen

6

Het handschrift van Kaas, Afbeelding 2. Bron: Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven, Antwerpen

nen. Dat is bijvoorbeeld het geval in de passage waarinLaarmans zijn vrouw verhindert de deur te openen voorHornstra van de Nederlandse kaasfirma, wanneer dieaanbelt om de eerste twintig ton kaas te komen afreke-nen. Achteraf neemt Laarmans haar in de keukenschreiend in de armen. Een doodgewone zin op hetmanuscript werd geschrapt, en in de marge na nog watschrappingen vervangen door een mooi staaltje vansfeerschepping:

En opeens is de keuken weg. Het is nacht. En wijstaan weer alleen, zonder kinderen, in een eenzaamoord, zooals dertig jaar geleden toen wij een stil plek-je opzochten om in vrede te kunnen schreien.

Het twintigste hoofdstuk is pas in de gedrukte tekst (ofwas het reeds in het typoscript8?) ingelast. Het is eenkort kapittel van ongeveer een bladzijde waarin de ik-figuur meldt dat hij Hornstra heeft geschreven om hemte zeggen dat hij afziet van verdere vertegenwoordigingvoor zijn kaashandel (p. 140-141).Het volgende hoofdstuk (XXI in de gedrukte tekst; XV inhet manuscript, maar de twee vorige zijn daar ook alsXV genummerd!) was er grosso modo ook al in hethandschrift. Laarmans gaat weer naar de gespreks-avonden bij Van Schoonbeke. In de gedrukte versieduikt daar ook de zoon van notaris Van der Zijpen op,die in hoofdstuk XVII van de gedrukte tekst Laarmanshad benaderd met een malafide voorstel om geld vanzijn vader notaris los te krijgen (p. 125-127). MetLaarmans’ hernieuwd optreden ten huize VanSchoonbeke is het verhaal bijna rond. In het handschriftvolgt nog de korte epiloog die ook in de gedrukte tekststaat (als hoofdstuk XXVIII) en die aanvangt met de kurk-droge zin “Thuis wordt nooit meer over kaas gesproken”(p. 148).In de gedrukte tekst heeft Elsschot tussen de hoofd-stukken XXI en XXIII nog een hoofdstuk over het kerk-hofbezoek ingelast, waarin Laarmans bloemen op hetgraf van zijn moeder gaat neerleggen. Op 10 maart1933 stuurt hij aan Menno ter Braak, redacteur van hettijdschrift Forum waar hij zijn Kaas ter publicatie hadaangeboden, inderdaad enkele bladzijden nieuwe tekst.Door het toevoegen van de kerkhofscène is zijn kaas nu“verpakt” “tusschen twee moeders”, zoals hij het uit-drukt9. De cirkel is rond: Kaas opent met de dood vanLaarmans’ moeder en eindigt – op hoofdstuk XXIII nadat als epiloog kan worden beschouwd – met hetbezoek aan haar graf.Dat ook in een later stadium, met name in de derde drukvan Kaas, nog een nieuw hoofdstuk werd ingelast, als-mede welke de functionaliteit van deze toevoeging is,hebben we vroeger besproken10.

Het mag uit de hier aangehaalde voorbeelden duidelijkzijn dat Elsschot van laag naar laag binnen het manu-script, maar ook van versie naar versie tussen manu-script en gedrukte tekst of tussen de gedrukte versiesonderling, zijn tekst steeds verder uitbreidt en uitdiept.Hij komt ons alleszins niet voor als de grote schrapper,

die een uiteindelijk verzameld werk van slechts éénboekdeel aflevert, maar wel als een auteur die de oor-spronkelijke kern van zijn werk in zekere mate laat uitdij-en.

1De Vlaamsche Gids (1922-23), p. 289-324, 385-425 en481-532. Eerste druk: Lijmen, Antwerpen, L.J. Janssens,1924. We citeren in dit artikel naar de eerste druk in boek-vorm.

2Het handschrift is in privé-bezit. Cfr. M. De Smedt, “Hetmanuscript van Lijmen van Willem Elsschot”, in: Spiegelder Letteren, 37 (1995), 4, p. 315-331 (ThemanummerTekstgenese en teksteditie. Red. M. De Smedt).

3Cfr. M. De Smedt, “Het manuscript van Lijmen (…)”,p. 328-331.

4Forum, jg. 2 (1933), p. 497-516, 595-612, 659-672, 705-722, 781-793. Eerste druk: Kaas. Versierd door JozefCantré, Amsterdam, Van Kampen, 1933. We citeren naarde eerste druk in boekvorm.

5Het manuscript berust in het AMVC in Antwerpen onder nr.E 285 / H. Cfr. M. De Smedt, “Elsschots Kaas en Tsjip enhet tijdschrift Forum”, in: Van Hooger Leven tot De Vlag.Literatuuropvattingen in Vlaanderen (1920-1940). ElkeBrems, Hugo Brems, Dirk De Geest (red.), Leuven, Peeters/ Paul Van Ostaijen-Instituut, 1999, p. 101-120.

6Cfr. M. De Smedt, “Elsschots Kaas (…)”, p. 106-107.

7Cfr. M. De Smedt, “Elsschots Kaas (…)”, p. 107-109.

8Er is inderdaad een typoscript geweest. Elsschot schrijftop 16 februari 1933 aan Jan Greshoff over zijn nieuw boek(Kaas): “Ik moet nog wat polijsten en dan overtypen”; op24 februari schrijft hij aan dezelfde: “Het manuscript isgroot 90 getijpte velletjes”. (Cfr. W. Elsschot, Brieven.Verzameld en toegelicht door Vic van de Reijt met mede-werking van Lidewijde Paris, Amsterdam, Querido, 1993,p. 98-100. Cfr. ook M. De Smedt, o.c., p. 101).

9Brieven, p.105-106. M. De Smedt, o.c., p. 101-102.

10M. De Smedt, o.c., p. 119-120.

Verneukt vanuit Gent

Pieter de Vries

Eén van de mooiste zinnen uit de Nederlandse literatuurluidt volgens de Nederlandse publicist Hugo BrandtCorstius: “Ik word op ’t ogenblik vanuit Gent verneuktdoor een kerel, die Korthals heet en die ’t lijk van mijnschoonzuster in zijn bezit heeft.” In al zijn compactheid,humor en cynische zakelijkheid geeft deze zin in essen-tie de literaire kracht bloot van de auteur in kwestie:Willem Elsschot, pseudoniem van de Vlaamse zaken-man Alfons Jozef De Ridder. Hier wordt in enkele woor-den, en gezien de emotionele context op afstandelijkewijze, een gecompliceerde situatie geschetst waarin eencentraal thema bij Elsschot wordt aangeroerd. Namelijk

Achter de schermen

7

Achter de schermen

bedrog. Beter gezegd: bedriegen of bedrogen worden.Want de werkelijkheid die Elsschot schetst in zijn boe-ken hangt aan elkaar van het aloude gezegde: de mensis voor de mens een wolf. Er worden in het werk vanElsschot dan ook voortdurend illusies gewekt en ver-stoord.

Het begint al op de eerste bladzijde van zijn debuut Villades Roses met het tamelijke onschuldige bedrog vanMadame Brulot, de pensionhoudster die haar gastengoedkope Italiaanse eitjes voorzet, maar suggereert datze gelegd zijn door de eigen kippen. Deze eieren wor-den door haar echter voor het dubbele verkocht van watde Italiaanse haar kosten. De litanie van bedriegerijeneindigt in zijn laatste werk Het Dwaallicht met drie man-nen op een existentiële zoektocht naar een nietbestaande Maria Van Dam, wonende op een nietbestaand adres. Want hoe esoterisch of religieus je detocht van deze drie ook wilt duiden: je kunt ’t ookbeschouwen als een verhaal waarin drie opdringerigewijzen uit het oosten in een regenachtig Antwerpentevergeefs op zoek zijn naar hun twintigste-eeuwseMaria, als altijd, zo lijkt het, balancerend op de rand vanhoer en maagd. Bedrogen dus door een volksmeisje dathen welbewust met een kluitje in het riet heeft willen stu-ren. Als de eerste de beste verbalisant een vals adresopgevend om maar af te zijn van deze opdringerige zee-lui, die vanzelfsprekend met elk meisje van rond de twin-tig dat zich aan boord begeeft een afspraakje willenmaken. En zelfs al zou je Het Dwaallicht willen beschou-wen als een queeste, dan nog is het er één waarbij deik-figuur in deze danteske zoektocht in zijn rol vanVergilius voornamelijk gedreven wordt door geilheid. Omeventueel mee te kunnen profiteren van Maria’s char-mes, want “waar plaats is voor drie is ook plaats voorvier, […]”.

Maar laten we even terugkeren naar Lijmen. Want ner-gens anders dan in dit boek wordt bedrog op zo’nnadrukkelijke wijze voor het voetlicht gebracht. Lijmenvertelt de geschiedenis van het Algemeen Wereld-tijdschrift voor Financiën, Handel, Nijverheid, Kunsten enWetenschappen. Een naam die heel wat suggereert,maar weinig meer is dan een omineuze benaming voor,om met directeur-generaal (!) Ch. A. Boorman te spre-ken, “een ingenaaide circulaire met een mooie titel,waarin gezegd wordt dat een bepaalde firma enig is inhaar soort, een bepaalde naaimachine beter dan enigeandere, of dat een kostschool boven alle andere kost-scholen uitblinkt door directie, licht, lucht en hygiëne.”En dat voor ieder die maar wil betalen. HetWereldtijdschrift is dan ook geen tijdschrift, zoals de titelwil doen geloven, maar weinig meer dan bedrukt papier.De essentie van Boormans activiteiten is dan ook ‘han-delaar in bedrukt papier’, zoals hij zelf ruiterlijk toegeeft.De wereld wordt dus bedrogen door Boorman en zijnpartner in crime Laarmans, later omgedoopt tot Teixeirade Mattos aangezien Laarmans als naam te weinigimposant is, maar wil ook bedrogen worden. Aldus

Boorman, die het als volgt bekijkt: “Dat alles komt vande ijdelheid, de Mattos. Ieder wil nummer één zijn of ten-minste doorgaan voor nummer één.” Een waarheidwaarmee ook de hoofdpersoon van Kaas hardhandig temaken krijgt als hij zijn nederige positie van klerk bij deGeneral Marine and Shipbuilding Company inruilt voordie van zakenman. Al is het alleen maar om een beterfiguur te kunnen slaan – over het wekken van illusiesgesproken… – op de wekelijkse bijeenkomsten van deman van de wereld Van Schoonbeke die deze gedaan-teverwisseling heeft ingezet. Die ijdelheid is voorBoorman de uiterst vruchtbare grond waarop maargezaaid behoeft te worden om een rijke oogst binnen tehalen. En vruchtbaar is zijn werkterrein, want “eenkoopman die zijn vak verstaat voelt zich altijd de meer-dere van zijn concurrenten, het doet er niet toe of zijnzaak de grootste dan wel de kleinste van het land is. Zijnzaak overtreft al de andere omdat zij is zoals zij is, […]”.Dus gaat Boorman “van d’een naar d’ander als reuzen-directeur van het reuzentijdschrift” en doet hij zijn plicht.Zijn heilige plicht. Want de keuze is voor Boorman dui-delijk en er is geen alternatief. Als de weg eenmaal isingeslagen, dient hij te worden vervolgd. Dat is ook hetgeval bij het meest aansprekende geval van bedrog inLijmen, namelijk de levering van 100 000 (!) exemplarenvan het Algemeen Wereldtijdschrift aan de firmaLauwereyssen. Een Brussels smederijtje van niks datonder andere keukenliftjes produceert, maar dat opbezielende wijze door Boorman tot een wereldzaakwordt opgewaardeerd die aan honderdduizend exem-plaren nauwelijks genoeg zal hebben om de Belgische,Nederlandse, Zwitserse en Franse markt te bewerken.Het is alsof Elsschot ons als lezer duidelijk wil makenhoe slecht Boorman is door zo’n klein bedrijfje, datonder leiding staat van een slecht ter been zijnde vrouwterzijde gestaan door haar miezerige broer, op te sche-pen met al die duizenden Wereldtijdschriften. En dat ter-wijl een bedrieger als Korthals, daarover straks meer,slechts twintigduizend exemplaren van hetWereldtijdschrift door zijn strot krijgt. Eenmaal getekendmoet er worden geleverd, ook al tracht Lauweryssen debestelling ongedaan te maken. Boorman lijkt zichzelfdan inderdaad serieus af te vragen wat er gedaan moetworden. Doen of niet doen? Leveren of niet leveren?Maar de conclusie is duidelijk: “Zijn wij een inrichting vanliefdadigheid? […] Neen, Laarmans, wij moeten deWereldtijdschriften leveren of afstand doen van alles enin een klooster gaan.” Die plicht kan hard zijn, waarbijBoorman in het vervolg op Lijmen, Het Been, zelfs reptvan “arme deurwaarders en […] de beul.” En trouwens,Boorman had al in een eerder stadium van Lijmen datbasisprincipe van het zakendoen onthuld met de woor-den: “’t Is trouwens onzinnig om over geld te twistenwanneer d’ene het heeft en d’andere het hebben wil,want beide hebben immers gelijk?”

Maar om even terug te keren tot die mooiste regel uit deNederlandse literatuur: Boorman wordt vanuit Gent ver-neukt met het lijk van zijn schoonzuster. Dit laat hij

8

Achter de schermen

natuurlijk niet op zich zitten. Want als man van zakenwenst hij zich, ook in delicate kwesties als een sterfge-val in de eigen familie, niet te laten beduvelen. Nietzozeer vanwege het geldbedrag (Boormans vrouw heefthet stoffelijk overschot van haar zuster aan uitvaartver-zorger Korthals toevertrouwd, zonder enige prijs tebedingen en dat gaat dus geld kosten), als wel vanwe-ge het principe. Want voor een man van zaken telt deomvang niet. Of zoals Boorman het kernachtig ver-woordt in zijn geloofsbelijdenis ‘Business’: “Een zaak iseen zaak en steeds een overwinning voor één van departijen. ’t Bedrag is meer toeval dan iets anders”. Voor zijn zoete wraak op de firma Korthals maakt hijgebruik van de wetenschap dat Korthals één en dezelf-de auto inzet voor het vervoer van lijken en voor het ver-voer van zieken. En dus een potentieel verspreider vanbesmettelijke ziektes is. Korthals die met zijn bedrogdus letterlijk over lijken gaat, wordt op zijn beurt doorBoorman gehangen. Tenzij hij twintigduizend exempla-ren afneemt van de aflevering waarin zijn firma wordtbeschreven. Vanzelfsprekend op lyrische wijze, met ver-zwijging van het feit dat Korthals slechts over één autobeschikt. Over cynisme gesproken…

Zoals gezegd speelt bedrog niet alleen in Lijmen eenbelangrijke rol. In alle boeken van Elsschot komen weleen aantal vormen van bedrog voor. Zakelijke handig-heidjes zoals dat van de winkelier Pol van Domburg inDe Verlossing die de boeren met hun ruilhandel tot wan-hoop drijft door degenen die aankomen met boter“tegenover een sarrend pak margarine” te zetten, of“hen desnoods [liet] proeven van een monsterpakjewaarin hij natuurboter deed.” Of de malversaties van dejongste bediende Stockmans in Een Ontgoocheling, diemet het verhandelen van de postzegels van de zaak watbijverdient. Of de bedriegerijtjes waarmee de eerdergenoemde Madame Brulot haar inkomsten opschroeft.Dat met die Italiaanse eieren, bijvoorbeeld. Of hetgegoochel met de champagne waarop wordt getrak-teerd tijdens het jaarlijkse naamfeest van MadameDumoulin, één van de vaste gasten van het pension. Deeerste fles champagne wordt ‘spontaan’ aangebodendoor één van de tafelheren, die ’m echter vergoed krijgtvan Madame Brulot. De andere heren kunnen natuurlijkniet achterblijven bij deze geste en trakteren eveneens.Zij betalen natuurlijk het volle pond. Beter gezegd: nogiets meer. Want de champagne wordt à drie frank perfles betaald en à zeven frank berekend. Zaken zijnzaken, tenslotte. Net zo gaat het met de rijtochtjes vaneen andere vaste gast, de stokoude Madame Gendron.Op waarlijk Elsschottiaanse wijze wordt verslag gedaanvan de manier waarop Madame Brulot hier een slaatjeuit probeert te slaan. “Zij (madame Brulot, pdv) gingiedere zomer tweemaal met de oude uit rijden en brachttweeënvijftig tochtjes in rekening, waarvan de heerGarousse (de Parijse zakenman die in naam van haarzoon bewindvoerder is, pdv) er twaalf betaalde.”

Het is echter slechts Spielerei vergeleken bij het bedrog

van het kamermeisje Louise die, eveneens in Villa desRoses, door de jonge Duitse kostganger Grünewaldwordt verleid, zwanger gemaakt en verlaten voor deAmerikaanse Mrs Wimhurst. Waarmee we aankomen bijde meer existentiële bedriegerijen waaraan het bijElsschot evenmin ontbreekt. Want Louise in Villa desRoses is de eerste van een reeks personages die onder-vindt hoe slecht de wereld in essentie is. De sigarenfa-brikant De Keizer in Een Ontgoocheling is er ook zo een.Deze sukkel bedriegt zijn vrouw, wordt vervolgens doorhet leven bedrogen met een zoon die zijn geknakteambities niet waar kan maken en sterft in alle eenzaam-heid. En om de geschiedenis nog wranger te maken,wordt hij na zijn overlijden op grootscheepse wijzegehuldigd op initiatief van zijn grootste vijand. Ook in DeVerlossing is het raak. De reeds genoemde Pol vanDomburg roept op zijn sterfbed zijn aartsvijand pastoorKips voor het toedienen van het sacrament der sterven-den, en schiet ’m vervolgens dood. Enfin, zo kunnen wenog wel even doorgaan. Met een sluwe ontvoering in DeLeeuwentemmer, een cynisch sjoemelende moeder inPensioen, een grootscheeps fiscaal bedrog in Het

9

� Illustratie van Henri van Straten voor Lijmen, tweede druk, 1932

Achter de schermen

Tankschip en tenslotte de al eerder genoemde wel ofniet bestaande Maria Van Dam in Het Dwaallicht. Hetlijkt wel alsof Elsschot, die onder zijn werkelijke naamAlfons Jozef De Ridder aan de wieg stond van wereld-tijdschriftachtige prachtuitgaves als het Album van devermaarde Juweelenstoet van Antwerpen, het MémorialJubilaire du Cardinal Mercier, het Livre d’Or duCentenaire de l’Indépendance Belge en Het GuldenBoek der Wereldtentoonstelling voor Koloniën, Zeevaarten Vlaamsche Kunst (!), ook als schrijver ervan overtuigdwas dat de wereld zich maar wat graag laat beetnemen.En is literatuur niet bij uitstek het terrein van de illusie ?

Een nieuw gezicht Achter de schermen van het W.E.G.

Cyriel Van Tilborgh

Met pijn in ’t hart neemt het bestuur van het W.E.G. ge-deeltelijk afscheid van Wieneke ’t Hoen. Zij coördineer-de als hoofdredacteur van de nieuwsbrief op een pro-fessionele en kritische manier de eerste zes nummersvan Achter de schermen. Zij wil zich nu meer toeleggenop de studie van Willem Elsschot en zijn werk. Daaromneemt ze wat afstand van de dagelijkse beslommerin-gen waarmee een actief bestuurslid wordt geconfron-teerd. Met spanning kijken wij uit naar de resultaten vanhaar onderzoekswerk en naar de bijdragen van haarhand die onze nieuwsbrief in de toekomst zullen verrij-ken.Wienekes plaats in de redactie wordt ingenomen doorKoen Rymenants. Koen studeerde Nederlands, Engelsen literatuurwetenschap aan de K.U.Leuven. Sindsoktober 2000 bereidt hij daar, als Aspirant van hetFonds voor Wetenschappelijk Onderzoek – Vlaanderen,een proefschrift voor over het proza van Elsschot. Wij zijn zeer blij dat Koen onze redactie komt versterken,en zijn ervan overtuigd dat hij enthousiast op deze uit-daging zal ingaan.

Ingezonden brief

Bob Polak (vrijdag 22 juni 2001)

In juni 2001 ontving ik als nummer 14 in de W.E.G.-serieeen ‘Biografie in briefvorm’. Het betrof een brief dieElsschot op 17 juni 1936 schreef aan het Gemeente-archief in Den Haag. In een levensoverzicht heeft hij heterover dat hij op ongeveer zestienjarige leeftijd loopjon-gen werd bij ‘graanjoden, Kahn + Schoen’ in Ant-werpen. Verderop schrijft hij dat ‘een Amsterdamschejood, Lodewijk Daniël de Haas’ na de EersteWereldoorlog mede-eigenaar werd van het reclamebe-drijf dat hij, Elsschot, samen met L. Leclercq had opge-richt.

Terwijl hij anderen (katholieken, protestanten) in zijnlevensoverzicht geen nadere aanduiding geeft, wordenjoden consequent door hem als zodanig aangemerkt.De lezer, althans deze lezer, blijft daarmee met een aan-tal vragen zitten. Was Willem Elsschot een antisemiet?Of was de typering ‘jood’ bij hem juist positief bedoeld?Was het omstreeks 1936 in Vlaanderen gebruikelijk omjoden consequent afzonderlijk te typeren? Hoe moet delezer dit meer dan zestig jaar later interpreteren? En:waarom verspreidt het Willem Elsschot Genootschap ditsoort brieven zonder nadere verantwoording?Voor de goede orde: de bewuste brief van Elsschotdateert dus van 1936, Hitler was toen al meer dan driejaar aan de macht in nazi-Duitsland.

Bob Polak

Antwoord

Vic van de Reijt, officiële biograaf van Willem Elsschot

Elsschots brief van 17 juni 1936 aan het Gemeente-archief in Den Haag is ook bekend als ‘Autobiografie inbriefvorm’. De brief is onder die titel al vele malen afge-drukt, en natuurlijk ook met toelichting in de editie van deBrieven (1993), zonder dat iemand daar ooit aanstootaan nam. Onlangs verscheen de tekst in een fraaievormgeving als gezamenlijke uitgave van De Post en hetWillem Elsschot Genootschap en blijkbaar heeftElsschottiaan Polak pas nu kennis van de inhoud geno-men. Anno 2001 is hij verbaasd dat Elsschot tot tweekeer toe het woord ‘jood’ gebruikt om personen te kwa-lificeren.Renate Rubinstein, die Polak wellicht kent als strijdbaarpolemiste in Propria Cures en Vrij Nederland, schreefooit dat na de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog determ ‘jood’ in Nederland taboe moest zijn; zij pleitteervoor om in plaats van ‘die man is een jood’ te zeggen:‘die man is joods’ of ‘hij is van joodse afkomst’. OokPolak heeft duidelijk moeite met dat ‘jood’.Elsschot zat daar natuurlijk in 1936 niet mee. In het over-wegend katholieke België noemde hij Kahn & Schoen,alsmede zijn Amsterdamse vriend Lodewijk de Haas,joden, wat ze ook waren, en zonder bijbedoelingen.Zoals in mijn katholieke jeugd in Breda in de jaren vijftigover kledingzaak Slager Walvisch gezegd werd dat diedoor joden werd gedreven. Dit ter onderscheid van deverder overwegend katholieke middenstand. In die tijdverscheen de eerste zwarte voetballer op deNederlandse velden, Erwin Sparendam van Blauw Wit,en hij werd in de kranten- en radioverslagen als negeraangeduid, want dat was in die tijd nog bijzonder.Wie Elsschot antisemitische neigingen toedicht, kent zijnpersoon en zijn werk slecht. Een antisemiet zou zich nietmet een Amsterdamse jood associëren (eerder met eenParijse mohammedaan) en hij zou zich zeker nietbekommerd hebben om joods bezit na de oorlog aan derechtmatige eigenaar terug te bezorgen. Lees Ida De

10

Achter de schermen

Ridders Willem Elsschot en de piano er eens op na…Jan Maniewski, het model voor Tsjip, typeert zijn groot-vader als humanist die ieders politieke en godsdienstigeopvattingen respecteerde. Als hij ergens tegen was, danwas het tegen agressiviteit — en tegen de doodstrafzoals blijkt uit zijn gedichten op Van der Lubbe enBorms. Tijdens de bezetting heeft hij herhaaldelijkgezegd: ‘De Duitsers moeten van onze joden afblijven’.In Amsterdam zeiden ze iets soortgelijks, maar net ietsminder hoffelijk: ‘Die rotmoffen moeten van onze rotjo-den afblijven’. Die uitspraak is Polak zeker bekend. Zoook het feit dat in België een aanmerkelijk groter percen-tage van de joden de oorlog heeft overleefd dan inNederland. Elsschot heeft daarbij een bescheiden rolgespeeld. Het is een gotspe om hem met terugwerken-de kracht politieke incorrectheid aan te wrijven.

Lezen met Laarmans

Alsof een dubbeldikkenieuwsbrief nog nietgenoeg is, krijgt u bijdeze aflevering boven-dien een aardigextraatje. Deze fraaieboekenlegger, eencreatie van deHaarlemse ontwerperJoost Veerkamp, iseen cadeautje van hetW.E.G. en AntiquariaatLaarmans te Goes. Zoraakt u bij het lezennooit de weg kwijt.

ELSSCHOTTIANA

‘Zo Hollands’

En dan het proza. Kenmerkt de stijl van de gemiddeldeNederlandse roman zich door bespiegeling en angstvoor de spreektaal, het verhaal concentreert zich meest-

al rondom een hoofdpersoon die faalt. De canon van demoderne literatuur na Multatuli is een parade van held-haftige ontwikkelingen en geïdealiseerde underdogs –van de gedroogstoppelde Max Havelaar tot de drogisten de vioolbouwer uit Publieke Werken van ThomasRoosenboom. Waarbij we het werk van de honoraryDutchman Willem Elsschot, schepper van voornamelijkijdele strevers, niet eens meerekenen. Zijn beroemdenovelle Kaas is niet alleen in titel zo Hollands als het maarzijn kan, met een hoofdpersoon die alles in zich heeft omeen groot handelaar te worden en niettemin mislukt.

Pieter Steinz, In: NRC Handelsblad (22 juni 2001).

✬✭

‘Lid van het Genootschap’

Het leuke van het lid zijn van een Genootschap is dat jeiets doet, iets krijgt wat anderen niet doen, niet krijgen.Daarvoor is het tenslotte een Genootschap.Zo krijg je als lid van het Genootschap van een schrijverbijzondere uitgaven. Eén van die bijzondere uitgaven is indit geval Brief aan Walter, in een speciale envelop metElsschotpostzegel en gestempeld door het Genoot-schap. Op het Elsschot-festival vroeg een meneer inkeurig pak — duidelijk een vooraanstaand lid van hetGenootschap — of ik op de envelop misschien tweepostzegels en dus ook twee, verschillende, stempelswilde. Dat wilde ik wel, bovendien vond ik dat je als(mede)lid van het Genootschap op zo’n aardig aanbodeenvoudig geen nee kón zeggen. Hij mat ze voorzichtiguit, op de twee bovenhoeken, drie millimeter van debovenkant en drie millimeter van de de zijkant. Tijdensdat proces was het doodstil en misschien zei ik daaromdat hij nog altijd facteur kon worden. Ik kende hetVlaamse woord. Hij zei dat hij dat geweest was. O, zei ik,mijn zoon ook en die zit nu in Afrika. Alsof ik wilde zeg-gen dat er voor de vroegere facteur ook toekomst was,dat hij ergens zou geraken. Ik was trouwens als kersverslid van het Genootschap kennelijk wat nerveus en daar-om niet zo tactvol.

A.M. Meurs, ‘Lid van het Genootschap’. In: Het Werk (16juni 2001).

✬✭

‘Allerbeste René Verhulst’

Naast dat alles werkt hij {René Verhulst} nu aanAchterkant Stadhuis. ‘Wat is er nou leuker dan iets tebeschrijven waar je middenin zit? En waar je, analoogaan Bob Evers, ook je fantasie op los kunt laten?’ WillemElsschot, volgens Verhulst ‘de allerbeste schrijver tot op

11

Achter de schermen

✬✭

F.B. Hotz ‘Een begenadigd verteller’

In het dagelijks leven was Hotz jazz-musicus (trombo-nist), iets wat in zijn verhalen, die zich grotendeels tus-sen de twee wereldoorlogen afspelen, is terug te vinden.De literaire voorbeelden van Hotz waren Elsschot en vanOudshoorn, maar hij schreef minder kaal dan de eersteen betoonde zich nooit zo zwaarmoedig en pessimis-tisch als van Oudshoorn.

Kunstredactie, ‘Begenadigd verteller was wars vaneffectbejag’. In: Trouw (7 december 2000).

✬✭

‘Hollands’

{Rob} Nieuwenhuys beperkte zich overigens niet tot deIndische literatuur. Hij was ook dol op bepaaldeHollandse schrijvers, maar altijd waren dat schrijvers vanhet gewone woord. Vertellers met een open oog voorhet dagelijkse, zoals Nescio, Elsschot, Huygens enPaaltjens. Maar eigenlijk sluiten deze Hollandse schrij-vers weer aan bij Nieuwenhuys’ opvatting over literatuur(zoals hij dat zelf ook bedreef): een onophoudelijkestroom van praten.

Jan-Hendrik Bakker, ‘Nestor van de Indische vertel-kunst’. In: Haagse Courant (12 november 1999).

✬✭

‘Tussen melancholie en ironie’

En in de loop der jaren zou hij {Remco Campert} die stijlsteeds meer verpersoonlijken. Met een toon tussenmelancholie en ironie, op z’n best Nescio en Elsschot,op z’n slechtst een kruising tussen Willy van der Heideen Adriaan & Olivier.

Bert Jansma, ‘Zondagskind in de letteren’. In: HaagseCourant (6 oktober 2000).

✬✭

‘Kaas bijvoorbeeld’

Kaas wilde hij {Josse De Pauw} echt graag doen. Hijschoof acht opnameweken tussen het vele anderewerk, hij werd acht weken Laarmans.‘Op school stond Kaas op het lijstje van de verplichtelectuur. Een vreemd verhaal, vonden we toen, want we

12

heden’, schreef zijn romans tenslotte ook na zijn werk envaak óver dat werk.

Maarten Venderbosch, ‘Bob Evers inspireert RenéVerhulst tot Utrechtse sleutelroman’. In: UtrechtsNieuwsblad (20 oktober 2000).

✬✭

F.B. Hotz ‘Een weemoedige eenling’

Hotz is een eenling in de Nederlandse literatuur en hij zalhet blijven ook. Hij behoort tot het beste uit de Hollandsetraditie van het realisme, als zodanig verdient hij een vol-waardige plaats naast Elsschot, Emants en anderen. Datzijn ook zijn geestverwanten.

Jan-Hendrik Bakker, ‘Een weemoedige eenling’. In:Haagse Courant (17 december 2000).

✬✭

‘Onbekende kunstenaar’

In de drukte van het Festival overhandigde één van debezoekers ons een kopie van een onbekende Elsschot-tekening. Wie herkent de kunstenaar?

Achter de schermen

snapten eigenlijk niet goed waar het precies over ging.Maar het liet zijn sporen na. Het is een van die boekenwaar ge niet meer van losraakt. Pas later heb ik ontdektwat er me zo in bleef lokken. Want als ik die rol nugespeeld heb, dan was dat niet alleen omdat de regis-seur me zo aantrok, maar zeker ook Laarmans.Laarmans mogen spelen, dat telt. En ook, zijn we nietallemaal een beetje Laarmansen? Dat schone en zieligetegelijk van uw dromen na te jagen, zoveel zin en onzinin één mens. En hoe hij eigenlijk meer met de omkade-ring bezig is dan met de essentie. Hij denkt dat hij dezaken al onder controle heeft wanneer zijn bureau pro-per ligt, als hij briefpapier heeft, een naam voor de firma,een opslagplaats voor de kaas, enzovoort. Laarmansspéélt de zakenman. En dat herken ik in mezelf.. Maarhet strafste is dat Laarmans daar achter komt.’

Laurens De Keyzer, ‘Zoveel zin en onzin in één mens.Josse De Pauw, over de dingen die niet te dwingen zijn’.In: DS Magazine (24 september 1999), blz. 19.

✬✭

‘Antwerpenaar van de Eeuw’

Eind december (1999) mochten ‘BA’s’ (bekendeAntwerpenaars) ook hun Antwerpenaar van de eeuwkiezen uit een lijst van 50 genomineerden. Jawel, samenmet Lieven Gevaert prijkt Willem Elsschot netjes op deeerste plaats.

‘De Antwerpenaar van de Eeuw’. In: De Nieuwe Gazet(18 tot 26 december 1999).

✬✭

‘Niet zijn beste gedicht’

‘Mooi vond ik dat hij {Marinus van der Lubbe} in deHaagse Post als een van de veertig namen van de eeuwwerd gelauwerd. Maar het verraad zat in de staart. Erstond bij dat hij met zijn daad de democratie in Duitslandin de as had gelegd — ik was zo onvoorstelbaar kwaadtoen ik dat las. Er is er dan eens één die zoiets durft endoet, en die krijgt dan godverdomme zeventig jaar laterzo’n stamp in zijn graf. Ik vind dat men Rinus van derLubbe zwaar onrecht aandoet.’…

‘…Elsschot schrijft er dan een pamflet over, en danschrijven ze in alle ernst dat dat toch niet zijn bestegedicht is. Enzovoort.’

Laurens De Keyzer, ‘Maar ook veel troost. JohanAnthierens, heel langzaam terug van weggeweest’. In:DS Magazine ( 21 januari 2000), blz. 4 – 7.

13

✬✭

‘Bruiden die uitbundig en krampachtig roken’

Onder de titel Let’s stick together heeft de fotografe{Elisabeth Broekaert} vorig jaar een tiental huwelijken inbeeld gebracht; haar reportage is de zevende afleveringvan de stilaan monumentale reeks ‘Documentaire Foto-opdrachten Vlaanderen’.Bart Moeyaert heeft er verzen bij geschreven die in hetgelijknamige boek worden afgedrukt, maar ook op demuren (en zelfs op de vloer) van de tentoonstellingszaalte lezen zijn. Natuurlijk zijn het liefdesgedichten, denkenwe dan: als er witte baljurken in beeld komen, moet hetwel over de liefde gaan. Voor de alledaagse gruwel ende praktische bezwaren uit Elsschots ongenadiggedicht ‘Het Huwelijk’, dat toevallig een zaal verderop inde documentaire tentoonstelling over de schrijver alseen teken aan de wand op de muur tegenover een uit-gezakte fauteuil prijkt, is er op het bruiloftsmaal geenplaats.

Erik Min, ‘Bruiden die uitbundig en krampachtig roken’.In: De Morgen (1 maart 2000), blz. 17.

✬✭

‘Elsschot populair bij de antiquariaten!’

(Afbeeldingen op blz. 15)

• Antiquariaat Laarmans• Antiquariaat Henk van der Burg• Antiquariaat Fokas Holthuis• Antiquariaat Aioloz

ZOLDERRESTJES ...

Beste W.E.G.-lid,

Hierna volgt een overzicht van wat verschenen is in deW.E.G.-reeks en de nummers van onze nieuwsbriefAchter de schermen met de bijlagen Elsschot en hetW.E.G. in de media.

U merkt dat heel wat zaken uitverkocht zijn. Voor dezepublicaties verwijzen wij u graag door naar de betereantiquariaten.

Wij willen onze "zolderrestjes" met u delen en geven uhieronder een opgave van wat u kunt bestellen :

Achter de schermen

14

De W.E.G.-serie prijs bestelnr.

• Brieven van Willem Elsschot uitverkocht

• Ida De Ridder over haar vader Willem Elsschot uitverkocht

• Elsschot leest voor:briefwisseling met Jan C. Villerius

20 Euro S 3(1 van 500 genummerde exemplaren)

• Elsschot leest voor: CD 15 Euro S 4

• Een Ontgoocheling, het Dwaallicht(met stofomslag) 15 Euro S 5

• Van De Ridder tot Elsschot: biografie in foto’s uitverkocht

• Willem Elsschot en de Pianodoor Ida De Ridder uitverkocht

• Willem Elsschot alias Alfons De Ridder: video uitverkocht

• Ontmoetingen met Willem Elsschot doorSimon Carmiggelt 15 Euro S 9

• Ontmoetingen met WillemElsschot: CD in speciale hoes 15 Euro S10

• Lijmen/Het Been(met exclusief stofomslag) 15 Euro S11

• Filmaffiche Lijmen: stripfiguren 8 Euro A 1

• Filmaffiche Lijmen: Koen De Bouw 8 Euro A 2

Nieuwsbrief Achter De Schermen prijs bestelnr.

• nr. 1 van september 1999 uitverkocht

• nr. 2 van januari 2000+ W.E.G. in de media 1 uitverkocht

• nr. 3 van mei 2000 + W.E.G. in de media 2 6 Euro B 3

• nr. 4 van september 2000 + W.E.G. in de media 3 6 Euro B 4

• nr. 5 van december 2000 + W.E.G. in de media 4 6 Euro B 5

• nr. 6 van april 2001 + W.E.G. in de media 5 6 Euro B 6

• Luxe-verzamelmap voor 8 Euro M1de nieuwsbrieven

U kunt deze publicaties bestellen via het winkelwagen-tje op de W.E.G.-site en/of door overschrijving van hetjuiste bedrag op één van onze bankrekeningen metvermelding van de bestelnummers. Na ontvangst vande betaling sturen wij u alles toe. (*)

(*) Inclusief portkosten.

S3 S5

S4

S11

S10

S9

Achter de schermen

15

Achter de schermen

COLOFON

Deze Nieuwsbrief Achter de Schermen, uitgegevendoor het Willem Elsschot Genootschap v.z.w.,verscheen in september 2001 in een oplage van 900exemplaren, bestemd voor de leden van het W.E.G., depers en en de bezoekers van het Willem ElsschotFestival op 12 mei 2001 in Antwerpen en op 27 mei2001 in Amsterdam.

Lezersservicehttp://www.weg.be — info@weg.be

BankBelgië: KBC Bank - Antwerpen

409-8578841-11Nederland: ABN AMRO BANK - Putte

53.28.777.13

SecretariaatLijsterbeslaan, 6 • B-2920 Kalmthout • Belgiëtel: 03/666.78.70 • fax: 03/666.25.42

RedactieKoen Rymenants (Koen.Rymenants@arts.kuleu-ven.ac.be)Cyriel Van Tilborgh (cyriel.van.tilborgh@skynet.be)

BestuurVoorzitter: Cyriel Van TilborghVice-voorzitter: Vic van de Reijt Bestuursleden:

Jan ManiewskiWalter MeesYvan De RooverAnn De Rammelaere

Sponsors W.E.G.AlvekoHet Belang van LimburgCanvasCensydiamECI voor Boeken en PlatenErnst & YoungGazet van AntwerpenDe Groene AmsterdammerKBC Bank & VerzekeringKnack-WeekendDe MorgenDe Nieuwe GazetHet ParoolDe PostAthenaeum – Polak & Van Gennep (Querido)De StandaardDe TijdUitgeverij Bas LubberhuizenVlaams Fonds voor de LetterenVrij NederlandVVL/BBDO

16

Sfeerbeelden Elsschot Festival

12 mei 2001, Antwerpen �

� 27 mei 2001, Amsterdam