Geschreven door Jordan Offermans

Aardrijkskunde

Toetsweek 4

Samenvatting

Havo 4

2

Aarde Systeem Aarde

Hoofdstuk 1: Ons eiland in de ruimte

§1 – Planeet aarde

De derde planeet

- De aarde is één van de negen planeten die rond de zon draaien

- De zon heeft een diameter van ongeveer 1.500.000 km

- De zon is slechts één van de miljarden sterren waaruit dit zonnestelsel, het Melkwegstelsel.

- Mercurius, Venus, de aarde en Mars vormen de binnenplaneten van ons zonnestelsel.

Tijdschalen

- De ouderdom van de aarde wordt geschat op 4,6 miljard jaar.

- Ze hebben deze jaren verdeeld in een geologische tijdschaal

- Aanvankelijk was er alleen een relatieve tijdschaal. De volgorde van de tijdperken was

bekend, maar de werkelijke ouderdom in jaren kon niet worden vastgesteld.

- Later kon er een vrij nauwkeurige schatting worden gemaakt van het geologisch materiaal.

Door deze absolute ouderdomsbepaling was het mogelijk jaartallen te koppelen aan de

relatieve tijdschaal.

Opbouw van de aarde

- De aarde is opgebouwd uit een aantal bolschillen: de kern, de mantel en de korst. Die

bolschillen worden van binnen naar buiten steeds lichter en ze gaan vrij abrupt in elkaar

over.

- Binnen in de aarde zit de kern: die bestaat uit een mengsel van nikkel en ijzer. De kern is vast.

- Om de kern heen ligt de mantel, die ruwweg uit twee delen bestaat: de binnen- en de

buitenmantel. De binnenmantel is vast en de buitenmantel is taai-vloeibaar of plastisch.

- Boven de steenachtige afgrenzing van de buitenmantel ligt aardkorst. De aardkorst bestaat

uit gesteenten die grotendeels verbindingen van zuurstof met ijzer, calcium, magnesium,

natrium en aluminimum zijn. De dikte van de aardkorst varieert tussen de 7 en 10 kilometer.

Onder de continenten is de aardkorst meestal zo’n 35 tot 40 kilometer dik. Onder grote

gebergten kan de dikte echter ook wel oplopen tot 70 kilometer

- De grens tussen de korst en de mantel wordt de Moholaag genoemd.

- De zuurstofrijke gesteenten van de korst en de zuurstofarme gesteenten van het vaste

buitenste deel van de mantel vormen samen de lithosfeer (steenschaal), is 100-150 km dik)

en wordt onderverdeeld in de continentale korst en de oceanische korst.

- Continenten bestaan uit graniet en oceaanbodems bestaan uit basalt. Dit is een zwaarder

gesteente

3

§2 – Drijvende continenten

Catastrofe of niet?

- Principe van het actualisme: het heden is de sleutel tot het verleden.

Alfred Wegener

- Alfred kwam met nieuwe aanwijzingen dat de aarde zou drijven op het magma.

- Volgens hem waren de continenten grote eilanden van relatief lichter gesteente, die dreven

op iets in de diepe ondergrond dat min of meer vloeibaar was.

Bewijzen

- Paleomagnetisme, het aardmagnetisme uit het verre verleden. Sinds de uitvinding van het

kompas heeft men gebruikgemaakt van een eigenschap van een eigenschap van ijzer.

- In Engeland ontdekte men dat een kaart van het magnetisch veld van Europa uit een

bepaalde tijd naadloos aansluit bij dat van Noord-Amerika.

- De huidige inzichten en feiten bevestigen dus de hypothese van Wegener.

4

§3 – Bewegingen van platen

Asthenosfeer en convectiestromingen

- De lithosfeer bestaat niet uit één geheel, maar uit zes grote en een stuk of tien kleinere

platen. Die platen drijven op het deel van de buitenmantel dat taai-vloeibaar is en

asthenosfeer wordt genoemd. Daarin komen blijkbaar allerlei stromingen voor.

- De motor achter de beweging van de asthenosfeer is de inwendige warmte van de aarde

- Convectiestromingen: kringlopen van vloeibaar mantelmateriaal. Door de

convectiestromingen bewegen de platen van de lithosfeer.

Soorten bewegingen

- De platen kunnen op verschillende manieren ten opzichte van elkaar bewegen. Platen

kunnen van elkaar af of naar elkaar toe bewegen en ze kunnen ook langs elkaar heen

bewegen.

Divergentie

- Platen kunnen van elkaar af bewegen. Je noemt dit divergentie. Deze beweging vindt plaats

op de bodem van de oceanen. De aardkorst ontstaat hier als het ware. Het materiaal komt

naar boven en stroomt naar twee zijden weg. Zo ontstaan onderzeese gebergteketens, de

midoceanische, met in het midden een laagte. Het vulkanisme dat hiermee gepaard gaat, is

niet explosief maar vrij rustig.

Convergentie

Bij convergentie bewegen twee platen naar elkaar toe. Hierbij is een drietal variaties mogelijk.

- Ten eerste kan een oceanische plaat tegen een continentale plaat botsen. Het materiaal van

de oceanische plaat (basalt) heeft een grotere soortelijke massa dan dat van de continentale

plaat (graniet). Daardoor duikt de oceanische plaat altijd onder de continentale en zinkt hij in

de mantel. Dit gebeurt ook onder invloed van een neerwaartse convectiestroming. Het

gebied waar dit gebeurt, noem je een subductiezone. Deze zone is aan het aardoppervlak te

herkennen als een diepzeetrog. Je vindt bij subductiezones behalve een trog ook altijd een

gebergte en vulkanisme.

- Een tweede mogelijkheid bij convergerende platen is dat er een botsing plaatsvindt tussen

twee oceanische platen. De oudste van de twee platen duikt dan onder de jongere plaat. De

oudste plaat is immers het meest afgekoeld en dus zwaarder. Het gevolg is een vulkanische

eilandenboog met daarnaast een diepzeetrog.

- Tenslotte kunnen ook twee stukken continentale korst tegen elkaar botsen. Op deze

continentale platen liggen schilden. Dit zijn uitgestrekte, geologisch stabiele delen van de

aardkorst. Door de botsing van beide continentale korsten hebben zich tussen de schilden

plooiingsgebergten gevormd

5

Transforme beweging

- De derde beweging is dat platen langs elkaar schuiven. Je noemt dit een transforme

plaatgrens. Op de plekken waar dit gebeurt, wordt de lithosfeer dus niet afgebroken, maar

ook niet opgebouwd. Dit langs elkaar schuren gaat in de praktijk met horten en stoten. De

scheidslijn tussen de twee platen wordt dan ook altijd goed in de gaten gehouden.

- Bij een breuk zijn door spanningen in de aardkorst gesteenten langs breukvlakken gebroken.

Er ontstaan zo diverse blokken gesteente die langs de breuken kunnen verschuiven. Behalve

genoemde horizontale verschuiving, kunnen ook opschuivingen en afschuivingen

plaatsvinden. Op deze manier kan een serie naast elkaar gelegen relatief hoge zones horsten

en relatief lage delen slenken ontstaan. De gebergten die ontstaan in een gebied met een

breukactiviteit, worden breukgebergten genoemd.

6

§4 – De aarde brandt en beeft

Vulkanisme

- Bij een eruptie (vulkaanuitbarsting) komt doorgaans gesmolten gesteente (magma) naar

buiten. Het herkomstgebied van het magma noem je de haard. Hoe dieper de haard ligt en

hoe groter de druk is, des te heftiger de uitbarsting kan zien. Zodra het magma aan het

aardoppervlak, heet het lava. Deze lava koelt vervolgens af tot vulkanisch gesteente.

- Een klein deel van de vulkanen ligt een eind van de plaatranden af. Dit type verschijnsel heeft

te maken met mantelpluimen. Hete pluimen (meestal basaltisch) materiaal komen uit het

onderste deel van de mantel naar boven. Uiteindelijk smelt het materiaal dwars door de

lithosfeer heen. De top van de gesmolten pluim noem je de hotspot. Boven zo’n hotspot

ontstaat een vulkaan die langzaam wegdrijft met de bewegende plaat die eroverheen gaat.

Daardoor ontstaat er een hele rij vulkanen die in het verlengde van elkaar liggen.

Soorten vulkanen

- Schildvulkaan: de lava heeft een grote vloeibaarheid en kan daardoor ver weg stromen

voordat het stolt. Bij zo’n effusieve uitbarsting, die dus vrij rustig van aard is, worden

verschillende dunne lavastromen over elkaar heen afgezet. Schildvulkanen hebben een

brede basis en zeer flauwe hellingen.

- Ook spleeterupties zijn een voorbeeld van een effusieve eruptie.

- Samengestelde of stratovulkanen zijn de mooiste dodelijke vulkanen. De lava van

stratovulkanen is taai-vloeibar en vormt daardoor kegels met een kleine doorsnede en steile

wanden. Ze zijn opgebouwd uit afwisselende lagen van lava en vulkanische as. De

uitbarstingen van dit vulkaantype, dat vooral te vinden is bij subductiezones, zijn vaak zeer

explosief.

- Een caldeira ontstaat als het dak van de vulkaan door een grote explosie instort.

Aardbevingen

- Het punt waar de aardbeving ontstaat, wordt het hypocentrum genoemd. De plaats

loodrecht aan het aardoppervlak erboven, waar deze trillingen het meest voelbaar zijn, het

epicentrum.

- Aardbevingen vinden het meeste plaats aan de randen van platen. De meeste komen voor bij

botsende platen.

- Aardbevingen kunnen ook ontstaan door bewegingen langs kleinere breukvlakken →

aardbeving Groningen 2003

7

Hoofdstuk 2: Afbraak en opbouw van het landschap

§1 – Systeem aarde

De aarde is opgebouwd uit 4 sferen:

- atmosfeer: lucht

- lithosfeer: vast gesteente

- hydrosfeer: water

- biosfeer: leven

Deze sferen vallen ook weer te onderverdelen. De motor achter de sferen is de zon, en de sferen

hebben invloed op elkaar. Er is sprake van een wisselwerking tussen de sferen. Als er iets gebeurt in

een sfeer, heeft dat dus altijd gevolg op een of meerdere andere sferen.

In de gesteente kringloop gaat men ervan uit dat er drie soorten gesteente zijn. Stollingsgesteenten,

sedimentgesteenten en metamorfe gesteenten. Elk soort kan worden gevormd uit de andere twee.

- Stollingsgesteenten worden gevormd door het stollen van magma. Ze vormen 95% van de

aardkorst. Basalt en graniet zijn voorbeelden van stollingsgesteenten.

- Sedimentgesteenten ontstaat door het afzetten van materiaal door lucht, water of ijs. Ze

bedekken ruim 75% van de aarde. Voorbeelden zijn kalksteen en zandsteen.

- Metamorfe gesteenten zijn stollings- en sedimentgesteenten die onder druk of temperatuur

een gedaanteverwisseling ondergaan. Marmer (was kalksteen) en Leisteen (was kleisteen) zijn

voorbeelden van metamorfe gesteenten.

De hydrologische kringloop is de waterkringloop die zich afspeelt op het land, in de lucht en in de

oceanen. Het is een kringloop van neerslag, verdamping, condensatie en transport van water.

Verdamping op open water wordt evaporatie genoemd, bij planten heet het transpiratie.

Als laatste heb je nog de koolstof kringloop.

8

§2 – Exogene processen aan het aardoppervlak

Verwering is het afbreken van gesteente onder invloed van het weer en planten. Het gesteente blijft

vaak ter plekke liggen. Ook bij de verwering zijn er weer drie soorten te onderscheiden:

- Mechanische verwering, gesteente verweert zonder dat de scheikundige samenstelling van

het gesteente verandert. Spleetvorst is hier een bekend voorbeeld van, water komt in spleten

tussen gesteente, bevriest en zet uit waardoor het gesteente verweert.

- Bij Chemische verwering verandert de scheikundige samenstelling wel. Dit komt vooral voor in

warme vochtige gebieden, waar bepaalde mineralen in gesteente reageren op stoffen in de

grond en regenwater. Denk aan het oplossen van kalksteen door zuur regenwater.

- Organische verwering is de laatste. Deze verwering is het gevolg van mens en dier,

bijvoorbeeld als er wortels door gesteente heen groeien of bacteriën die inwerken in de

gesteenten.

Verwering is dus sterk afhankelijk van het klimaat. Ook hangt de verwering af van de hardheid van de

steensoort, en de duur van de verwering.

Massabeweging komt voor als verwering door zwaartekracht naar beneden glijdt. Er zijn drie

factoren die inspelen op de soort massabeweging namelijk de:

- Aard van het materiaal, rond of hoekig?

- Steilheid van de helling

- Natheid

Modderstromen, lawines, maar ook slechts een paar vallende stenen is massabeweging. Een

aardverschuiving is een groot oppervlakte grond wat plots verschuift.

9

§3 – Water, ijs en wind

Het stroomgebied van een rivier is het gebied van waar het water naar de rivier toestroomt, dus niet

alleen de plek waar de rivier zelf is, de grens tussen stroomgebieden wordt gevormd door een

waterscheiding. We verdelen een rivier in de bovenloop, waar veel erosie plaatsvindt, de

middenloop, waar transport het belangrijkst is en de benedenloop, waar de rivier hoofdzakelijk

sedimenteert. Door de erosie in de bovenloop ontstaat er een V-vormig dal. Als een rivier van de

berg in een dal komt, sedimenteert hij vaak het erosiemateriaal, dit wordt een puinwaaier genoemd.

Zwaardere deeltjes sedimenteren eerder dan lichtere. Doordat de rivier in de binnenbochten erosie

veroorzaakt gaat een rivier meanderen (slingeren).

Een gletsjer is een ijsmassa die door zwaartekracht beweegt. De alpienegletsjer kan variëren tussen

minder dan 1 tot tientallen kilometers. Door de erosiekracht verandert een gletsjer het V-vormige dal

in een U-vormig dal. De tweede soort gletsjer is veel groter, zoals in canada en Groenland. Het

gesteente dat de gletsjer meesleept wordt morenemateriaal genoemd. Aan het eind wordt dit puin in

een boog afgezet: de eindmorene.

In de afgelopen 2,5 miljoen jaar hebben we glacialen en interglacialen gekend. In een glaciaal rukt

het ijs op en daalt de temperatuur, in een interglaciaal is het warmer. De zee doet ook aan erosie,

met name aan de kust en het liefst klifkusten. Ook sedimenteert ze bij aanslibbingskusten. Denk aan

zandstranden en duinen. Ook de wind kent erosie en sedimentatie.

10

Afbeeldingen & Aantekeningen

11

Afbeeldingen hoofdstuk 1

← Geologische tijdschaal

12

Opbouw van de aarde ↓

13

Doorsnede door de aardkorst en de bovenmantel ↓

Doorsnee van de Midden-Atlantische Rug ↓

14

Convergentie van een continentale en een oceanische plaat ↓

Convergentie van oceanische platen ↓

15

Convergentie van continentale platen ↓

Schematische afbeelding van een slenk met twee horsten ↓

16

De beweging van de Pacifische plaat over de Hawaii hotspot ↓

17

Stratovulkaan ↓ Schildvulkaan ↓

18

Het hypo- en epicentrum van een aardbeving ↓

Het ontstaan van een tsunami ↓

19

Afbeeldingen hoofdstuk 2

↑ Systeem Aarde

↑ Gesteenten kringloop

20

↑ Hydrologische kringloop

↑ Het verband tussen verwering en klimaat

21

↓ Koolstofkringloop

22

↓ Erosie en sedimentatie door een rivier

23

↓ Meanderen van een rivier

↓ Doorsnede van een gletsjer

24

↓ Kustvorming

25

Aantekeningen hoofdstuk 1

Geologie: Bestuderen van de aardkorst

- Bestudeert de aardkorst: ontstaan en de veranderingen/processen

- Gaat uit van naturalisme, evolutionisme en actualisme:

- naturalisme: alles is ontstaan door de werking van de natuurwetten, tijd en toeval

- evolutionisme: leven heeft zich geleidelijk ontwikkeld vanuit eencelligen tot huidige

levensvormen

- actualisme: het heden is de sleutel tot het verleden. Zoals en zo snel als processen nu gaan,

gingen ze vroeger ook.

Geologische tijd

Met behulp van het voorkomen van fossielen is in de 19e eeuw een relatieve geologische tijdschaal

opgesteld. Drie principes:

• De jongere gesteentelagen liggen boven de oudere;

• Met behulp van gidsfossielen* is de relatieve ouderdom van de gesteentelagen te bepalen;

• Het actualisme (het heden is de sleutel tot het verleden).

*gidsfossielen zijn fossielen die alleen in bepaalde lagen en dus perioden voorkomen en dus voor die

periode kenmerkend zijn

Sinds de twee helft van de 20e eeuw ‘absolute’ ouderdomsbepaling’

Uitkomst: een aarde die 4600 miljoen jaar oud is, op basis van de aannames van de

ouderdomsbepaling van gesteenten.

De krachten achter platentektoniek

De lithosfeer beweegt mee op de stroming in de mantel.

Bij deze convectiestroming beweegt vast gesteente heel langzaam.

Deze stroming ontstaat door:

- de zwaartekracht die werkt via ridge push en slab pull

- de verwarming bij de kern en de afkoeling bij de korst waardoor convectiestromen ontstaan.

26

Divergente bewegingen, resultaten:

In de oceaan:

- Mid-oceanische rug

- Aangroei van de platen

Als dit in een continent gebeurt (in Oost-Afrika):

- Breuken (horsten en slenken) -> breukgebergte

- vulkanisme

- Langzame vorming nieuwe oceaan

27

Bij subductie:

- Oceanische plaat duikt onder een andere plaat

- Trog

- Eilandenbogen als de ene oceanische plaat onder de andere duikt

- Hypocentra duiken schuin de mantel in

- Aardbevingen, tsunami’s

- Vulkanisme (caldera’s, stratovulkanen, pyroclastische stromen)

Hotspot-vulkanisme

Hotspot: plek waar een hete magmapluim opstijgt vanaf buitenste kern en tegen/door aardkorst

gaat.

Verschijnselen:

- Dome ontstaat (opzwellen aardkorst)

- Vulkanisme (schildvulkanen) en vulkanische verschijnselen (effusief vulkanisme)

- Evt ontstaan breuken, horsten en slenken en /midoceanische ruggen

28

29

Aantekeningen/PowerPoint KAR

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48