Aanwezigheid PFAS in Nederland€¦ · Omgevingsdienst Noordzeekanaal Gebied (ODNZKG) samengevoegd....

Aanwezigheid PFAS in Nederland

Deelrapport C - Diffuse belasting van PFOS en PFOA in de bovengrond

Voorkomen PFAS in Nederland Deelrapport C PFOS en PFOA in de bovengrond

• • •

1

Colofon

Opdrachtgevers: Gemeente Dordrecht en Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

Opgesteld door: Expertisecentrum PFAS

Auteurs: Tessa Pancras, Elisabeth van Bentum

Vrijgegeven: Martijn van Houten paraaf:

Kenmerk: DDT219-1/18-008.244

Versie: Definitief - 1 juni 2018


• • •

2

Inhoudsopgave

1 Inleiding .................................................................................................................... 3

1.1 Aanleiding ............................................................................................................................................................................................ 3

1.2 Naar een handelingskader voor PFAS ....................................................................................................................................... 4

1.3 Doelstelling .......................................................................................................................................................................................... 5

1.4 Dit document ...................................................................................................................................................................................... 5

2 Aanpak en methodiek................................................................................................. 7

2.1 Stap 1: Data-acquisitie .................................................................................................................................................................... 7

2.2 Stap 2: Ontsluiten aangeleverde data ....................................................................................................................................... 8

2.3 Stap 3: Selectie / bewerking aangeleverde data .................................................................................................................... 8

2.4 Stap 4: Analyse dataset ................................................................................................................................................................... 8

3 Resultaten en discussie .............................................................................................. 9

3.1 Visuele weergave data .................................................................................................................................................................... 9

3.2 Data-analyse .................................................................................................................................................................................... 12

4 Conclusies ................................................................................................................ 19

Bijlage A Deelnemers projectgroep en klankbordgroep .............................................. 21

Bijlage B Tekeningen .................................................................................................. 24

Bijlage C Data-evaluatie inclusief > 10 µg/kg d.s. ...................................................... 25


• • •

3

1 Inleiding

Het voorliggende document betreft het verslag van het deelonderzoek met betrekking tot de aan-

wezigheid van PFAS in Nederland, in grond en grondwater.

Dit document is onderdeel van het uitgewerkte handelingskader voor PFAS in Nederland. Dit han-

delingskader is het resultaat van een 2-jarige studie waarin technische, toxicologische en juridische

vragen nader zijn uitgewerkt. De antwoorden op deze vragen hebben geleid tot een handelingsper-

spectief. Overheden en het bedrijfsleven kunnen in deze documenten de antwoorden vinden voor

het omgaan met PFAS in grond, grondwater, oppervlaktewater en baggerspecie. In hoofdstuk 2 is

nader ingegaan op de achtergrond van het project.

1.1 Aanleiding

Sinds de 60er jaren zijn veel nieuwe stoffen ontwikkeld en toegepast in uiteenlopende industriële

en huishoudelijke producten. Een voorbeeld is de stofgroep van de Poly- en perFluor Alkyl Stoffen

(PFAS). Deze stoffen werden onder meer gebruikt vanwege de unieke oppervlakte-actieve eigen-

schappen die deze stoffen hebben. Hierdoor zijn ze zowel water- als olieafstotend en zijn ze goed

bestand tegen bijvoorbeeld hitte of zuren.

In de basis bestaan deze stoffen uit een keten van koolstof (C) en fluor (F) atomen, met een speci-

fieke stofgroep eraan toegevoegd. Chemici waren in staat om veel verschillende variaties te maken

en zo ontstond een stofgroep met meer dan 6.000 verschillende verbindingen. De toepassing van

deze verbindingen in industriële of huishoudelijke producten is zeer breed. Ze zijn toegepast als

vlekkenbescherming in tapijten, voor het waterafstotend maken van textiel, voor metaalbewer-

kingsprocessen, voor de productie van anti-aanbak materiaal, of als hulpstof in bepaalde soorten

brandblusschuim.

Sinds 2000 komen de stoffen uit de PFAS-stofgroep steeds meer onder de aandacht omdat weten-

schappelijk onderzoek aantoont dat deze stoffen persistent, bioaccumulatief en toxisch zijn. Daar-

naast tonen metingen aan dat deze stoffen op grote schaal in ons milieu aanwezig zijn.

De meest bekende stoffen zijn PFOS (perfluoroctaansulfonzuur) en PFOA (perfluoroctaanzuur).

PFOS werd tot voor kort toegepast in bijvoorbeeld brandblusschuim. Deze stof zorgt voor een wa-

terige film tussen vloeistoffen en brandblusschuim en is bestand tegen zeer hoge temperaturen.

Hierdoor werd dit type brandblusschuim voorgeschreven bij luchthavens, brandstofdepots, boor-

platformen en andere installaties met grote hoeveelheden vloeibare brandstoffen.

PFOA was een hulpstof bij de productie van teflon en is toegepast in tal van andere producten om-

dat het bijdraagt aan een goede olie- en waterwerende werking. Meer recent zijn ook de vervan-

gers van PFOA - zoals GenX, Adona en EEA - in het nieuws.


• • •

4

Het gebruik van PFOS en PFOA is - zoveel als mogelijk - middels wetgeving verboden in Nederland.

Ondanks de uitfasering zijn deze stoffen nog wel aanwezig in ons milieu, en andere PFAS worden

nog steeds toegepast. De laatste jaren groeit het bewustzijn dat deze stoffen mogelijk negatieve

effecten op onze gezondheid hebben.

Een internationale groep van meer dan 200 wetenschappers heeft opgeroepen tot het verminderen

van het gebruik van PFAS en het ontwikkelen van niet-gefluoreerde alternatieven (Helsingør sta-

tement, 2014; Madrid statement, 2015). Het feit dat deze stoffen nog heel lang in ons milieu aan-

wezig zijn, dat het grootste deel van de stoffen niet gemeten wordt en dat wetenschappelijk onder-

zoek wijst op de mogelijke effecten van de vele andere PFAS stoffen, voedt de behoefte aan ge-

structureerde en toegankelijke informatie over deze stofgroep.

1.2 Naar een handelingskader voor PFAS

Bovenstaande vragen en onzekerheden onderschreven de behoefte aan meer duidelijkheid over

deze stofgroep en adviezen over de wijze van handelen. Het Expertisecentrum PFAS heeft samen

met een brede klankbordgroep (zie bijlage A) invulling gegeven aan deze behoefte. Dit is gedaan in

opdracht van de gemeente Dordrecht en met medefinanciering van het Ministerie van Infrastruc-

tuur en Waterstaat.

Om te komen tot het handelingskader is een onderzoeksprogramma uitgewerkt dat heeft bestaan

uit de volgende onderzoekslijnen:

De resultaten van iedere onderzoekslijn is separaat gerapporteerd. De resultaten onderzoekslijn 3

zijn gerapporteerd in drie deelrapporten (A, B en C). In paragraaf 1.4 is dit nader toegelicht.


• • •

5

1.3 Doelstelling

De doelstelling van dit onderzoek is om vast te stellen in welke mate PFAS voorkomen in Neder-

landse bodem- en watersystemen.

Deelrapport C richt zich hierbij op het analyseren van de meetdata van PFOS en PFOA in de boven-

grond (0-0,5 m-mv). Doel is om vast te stellen of sprake is van een diffuus verhoogde concentra-

ties van PFOA en PFOS in de bovengrond.

1.4 Dit document

De rapportage over de aanwezigheid van PFAS in Nederland bestaat uit 3 delen:

Deel A: Deze deelrapportage beschrijft de resultaten van grondwater- en oppervlaktewa-

termetingen, met name van onverdachte locaties in Nederland. Deze rapportage is tot stand

gekomen met meetdata van PFAS verkregen uit regionale en landelijke meetnetten. Veelal

betrof dit grondwater- of oppervlaktewatermeetnetten.

Deel B: Dit deelrapport beschrijft de resultaten van het door het Expertisecentrum PFAS zelf

uitgevoerde meetprogramma naar de aanwezigheid van PFAS in grond en grondwater. In dit

meetprogramma zijn 29 potentieel verdachte locaties onderzocht. Deze locaties zijn aange-

dragen door de deelnemers in de klankbordgroep. Van iedere onderzoekslocatie is een se-

paraat meetrapport opgesteld, dat is verstuurd naar de opdrachtgever van het desbetref-

fende project. Deelrapport B betreft een geanonimiseerde samenvatting van deze 29 onder-

zoeken.

Deel C: Deze rapportage richt zich op het voorkomen van PFOS en PFOA in de bovengrond

(tot circa 0,5 m minus maaiveld). Deze uitwerking is opgesteld toen duidelijk werd dat de

impact van PFOS en PFOA in Nederland geleidelijk verschoof van de kwaliteit van het

grondwater naar effecten voor het grondverzet. Het werd duidelijk dat PFAS naar verwach-

ting bovenal invloed heeft op de uitvoering van grondverzet.

Onderhavig document betreft deelrapportage C.


• • •

6

DEEL C: AANWEZIGHEID PFOS EN PFOA IN DE BOVENGROND


• • •

7

2 Aanpak en methodiek

In deze onderzoekslijn is tot 15 maart 2018 data verzameld van bodemonderzoeken naar de aan-

wezigheid van PFOS en PFOA in de bovengrond van Nederland. Hierbij is gebruik gemaakt van be-

schikbare data uit eigen onderzoeken en data aangeleverd door derden.

De werkzaamheden zijn uitgevoerd volgens het in figuur 1 weergegeven stappenplan. Deze stap-

pen worden in navolgende paragrafen verder toegelicht.

Figuur 1 Schematische weergave aanpak en methodiek

2.1 Stap 1: Data-acquisitie

Voor de data-evaluatie zijn de databases van de Omgevingsdienst Zuid Holland Zuid (OZHZ) en de

Omgevingsdienst Noordzeekanaal Gebied (ODNZKG) samengevoegd. Deze gegevens zijn aange-

vuld met de reeds aanwezige meetgegevens van PFAS in de bovengrond (onder andere omgeving

Dordrecht en Rotterdam). Door de klankbordgroep zijn circa 80 onderzoeken aangeleverd, voor-

namelijk uit de omgeving Haarlemmermeer en regio Drechtsteden.


• • •

8

2.2 Stap 2: Ontsluiten aangeleverde data

De data zijn aangeleverd in XLS-format, XML-format of als PDF’s. De XML-formats zijn omgezet

naar XLS. De data uit de PDF’s zijn handmatig ingevoerd. Hierbij zijn de volgende categorieën in-

gevoerd, waarbij alleen de relevante gegevens zijn ingevoerd:

• Herkomst data

• Diepte monster

• Type grond

• Concentratie PFOS, lineair, vertakt, totaal (µg/kg d.s.)

• Concentratie PFOA, lineair, vertakt, totaal (µg/kg d.s.)

• Percentage organische stof

Niet altijd waren alle gegevens bekend (bijvoorbeeld type grond, percentage organische stof).

Naast PFOS en PFOA waren er slechts bij enkele onderzoeken gegevens van meerdere PFAS aan-

wezig (<10% van de onderzoeken). Deze gegevens zijn daarom niet in de database opgenomen.

2.3 Stap 3: Selectie / bewerking aangeleverde data

Tegelijk met de vorige stap zijn de databases samengevoegd. Voor zover bekend zijn gegevens

van verdachte locaties (bijvoorbeeld een brandweeroefenterrein) buiten beschouwing gelaten. Van

niet alle gegevens was bekend of het een verdachte locatie was of niet, dit was vooral het geval bij

de data in de bestaande databases van OZHZ en ODNZKG. Echter, van veel van de ingevoerde

data van deze databases waren ook de rapporten beschikbaar. In dat geval zijn de verdachte ge-

gevens uit de database gehaald. Indien deze niet getraceerd konden worden zijn de gegevens in de

database behouden.

Daarnaast zijn ook de data afkomstig van verharde gebieden niet toegevoegd (bijvoorbeeld riool-

tracés van onder bestrating). Indien een verhoogde concentratie afkomstig is van luchtdepositie,

zijn dit geen representatieve gegevens. Aan de gegevens zijn (veelal handmatig) X- en Y-

coördinaten toegevoegd. Ook ontbrekende analysedata is toegevoegd (de database van OZHZ be-

trof alleen PFOA, PFOS is hier aan toegevoegd), en dubbele waarden zijn zoveel mogelijk verwij-

derd.

2.4 Stap 4: Analyse dataset

De database heeft geresulteerd in 342 meetpunten met PFOS en/of PFOA data. De gegevens zijn

vervolgens geplot op verschillende kaarten en er heeft data-analyse plaatsgevonden. De resultaten

worden besproken in hoofdstuk 3.


• • •

9

3 Resultaten en discussie

De data uit de database zijn geplot op kaarten en er heeft analyse van de data plaatsgevonden. De

resultaten zijn weergeven in onderstaande paragrafen.

3.1 Visuele weergave data

In onderstaande figuren en in bijlage B zijn de verzamelde gegevens op kaart weergegeven. De

kaarten zijn hierbij separaat weergegeven voor regio Haarlemmermeer en regio Drechtsteden.

Bij het vervaardigen van de kaarten zijn de volgende klasse-indelingen aangehouden:

• Blauw: < detectiegrens (0,1 µg/kg d.s.) • Groen: 0,1-1,0 µg/kg d.s.

• Geel: 1,0-5,0 µg/kg d.s.

• Oranje: 5,0-10 µg/kg d.s.

• Rood: 10-50 µg/kg d.s.

• Paars: 50-100 µg/kg d.s.

• Zwart: >100 µg/kg d.s.

Bij een aantal boringen was de detectiegrens hoger dan 0,1 µg/kg, bijvoorbeeld 1 µg/kg of 5

µg/kg. Deze waarden zijn visueel weergegeven als zijnde de detectiegrens.

Figuur 2 Dataset voor PFOS in bovengrond regio Haarlemmermeer


• • •

10

Figuur 3 Dataset voor PFOS in bovengrond regio Drechtsteden

Figuur 4 Dataset voor PFOA in bovengrond regio Haarlemmermeer


• • •

11

Figuur 5 Dataset voor PFOA in bovengrond regio Drechtsteden

Het is bekend dat in de Haarlemmermeer in de omgeving van Schiphol verhoogde concentraties

PFOS voorkomen vanwege het gebruik van PFOS houdend brandblusschuim. Eveneens is bekend

dat in de regio Drechtsteden verhoogde concentraties PFOA in het milieu voorkomen vanwege uit-

stoot van PFOA in het verleden door PFAS-verwerkende industrie (Du Pont / Chemours). Dit beeld

komt ook in figuur 2 en 5 naar voren. In de database was niet voor alle punten bekend of het on-

derzoek is gedaan bij een verdachte (bron)locatie of dat het onderzoek betrekking had op onver-

dacht perceel. De database bevat ook meetpunten die zeer waarschijnlijk aan brandblusschuim

(regio Haarlemmermeer) of luchtdepositie (Drechtsteden) kunnen worden gerelateerd.

Derhalve is de database niet in zijn geheel geëvalueerd, maar is deze gesplitst. Voor het diffuse voorkomen van PFOS en

PFOA in Nederland, is in de regio Haarlemmermeer niet naar PFOS gekeken, en wel naar PFOA. Voor de regio Drechtsteden

is niet naar PFOA gekeken en wel naar PFOS.

PFOS-houdend brandblusschuim bevatte slechts een klein deel PFOA. Dit gehalte is meestal veel

lager geweest dan het gehalte van PFOS (meestal minder dan 10% van het gehalte van PFOS). Dit

is ook naar voren gekomen in de data van deelrapport B, bijvoorbeeld bij de gemiddelde concen-

tratie PFAS op brandweeroefenlocaties, waarbij de gemiddelde concentratie PFOA in grondwater

minimaal is ten opzichte van PFOS. Uit de onderzoeken naar luchtdepositie rondom Dordrecht

bleek dat de gemeten concentraties in grond en grondwater in de omgeving van Chemours hoofd-

zakelijk uit PFOA bestond (>97%) (Luchtdepositieonderzoek1, 2018).

1 Aanvullende luchtdepositieonderzoek PFOA en HFPO-DA (GenX) Dordrecht en omgeving. Expertisecentrum PFAS, 26 maart 2018.


• • •

12

Dit bevestigt dat voor het vaststellen van de diffuse belasting voor PFOA beter gekeken worden

naar regio Haarlemmermeer en voor PFOS naar regio Drechtsteden.

3.2 Data-analyse

De gegeneerde dataset is niet zozeer een dataset met onverdachte locaties. De dataset bestaat

voor een groot deel uit monsters genomen op locaties die meestal vanwege hun ligging (niet van-

wege hun gebruik) beschouwd worden als verdachte gebieden.

Bij de dataset wordt het volgende opgemerkt:

• de beschikbare datasets concentreren zich met name rond Haarlemmermeer en Dordrecht.

Dit heeft er mee te maken dat bronnen voor respectievelijk PFOS en PFOA bekend zijn in de-

ze regio’s en dus dat met name in deze regio’s bodemonderzoek plaatsvindt bijvoorbeeld in

het kader van grondverzet;

• de datapunten in regio Haarlemmermeer worden voor de data-evaluatie beschouwd als zijnde

niet-verdacht voor PFOA;

• de datapunten in regio Drechtsteden worden voor de data-evaluatie beschouwd als zijnde

niet-verdacht voor PFOS;

• bovenstaande aannames zijn generieke aannames en zullen niet voor alle individuele punten

het geval zijn. Desalniettemin zijn de punten op basis van ligging ingedeeld in de groep Haar-

lemmermeer of Drechtsteden (inclusief enkele punten in Brabant en Utrecht);

• een beperkt deel van de onderzoeken is daadwerkelijk uitgevoerd in onverdachte gebieden

(bijvoorbeeld parken);

• in de database was niet voor alle datapunten duidelijk of het een bronlocatie betrof of niet

(bijvoorbeeld brandweeroefenterreinen). Uit de figuren blijkt dat wel specifiek locaties met

hoge concentraties aan te wijzen zijn (bijvoorbeeld omgeving Schiphol, luchtdepositie Dor-

drecht). Om deze reden zijn bij de data-analyse alleen de waarden onder 10 µg/kg d.s. ge-

evalueerd, met de kanttekening dat waarden onder 10 µg/kg nog steeds van bronlocaties af-

komstig kunnen zijn. Met deze keuze worden de hoogste concentraties buiten beschouwing

gelaten. Daarnaast verhoogt het de leesbaarheid van de navolgende figuren.

In figuur 6 zijn de kernwaarden van de data-analyse weergegeven. De data-analyse is gesplitst

uitgevoerd per regio, vanwege het verschil in verdachte locaties met betrekking tot PFOS en PFOA.

Voor de diffuse belasting voor PFOA wordt bij voorkeur gekeken naar regio Haarlemmermeer en voor PFOS naar regio Drechtsteden. Dit is in de tabel vetgedrukt weergegeven.

In de tabel zijn de percentielen weergegeven. Dit is de waarde waarbij een zeker percentage van

de meetpunten onder de gegeven waarde liggen. Bij bijvoorbeeld het 75-percentiel voor PFOS in

regio Haarlemmermeer ligt 75% van de datapunten onder de 1,8 µg/kg d.s. Bij het bepalen van de

percentielen zijn de concentraties beneden de (variërende) detectiegrens en boven 10 µg/kg d.s

niet meegenomen. Eenzelfde tabel inclusief de waarden boven 10 µg/kg d.s. is ter vergelijking in

bijlage C opgenomen. Hieruit blijkt dat het wel of niet meenemen van de meetwaarden boven 10

µg/kg d.s. geen invloed heeft op de vetgedrukte waarden.


• • •

13

Tabel 1 Uitkomsten data-analyse

Regio Totaal PFOS PFOA

Regio Haarlemmermeer

Aantal metingen 195 195 146

Aantal metingen > 10 µg/kg d.s. 13 (7%) 0

Aantal < detectielimiet (detectielimiet <0,1 tot <5)

9 (5%) 4 (3%)

25-percentiel (µg/kg d.s.) 0,49 0,40

Mediaan; 50-percentiel (µg/kg d.s.) 0,94 0,73




Regio Drechtsteden


Aantal metingen > 10 µg/kg d.s. 0 20 (14%)

Aantal < detectielimiet (detectielimiet <0,1 tot <5)

25 (23%) 19 (13%)






In figuur 6 zijn de percentielen uitgezet tegen de concentraties.


• • •

14

Figuur 6 Percentiel waarden uitgezet tegen de concentratie (waarden <10 µg/kg d.s.)

De waarden zijn daarnaast weergegeven in zogenaamde boxplots (figuur 7 en 8). In deze figuren

zijn de 25 en 75 percentiel waarden weergegeven, alsmede de mediaan in het midden. Bij de box-

plots zijn de waarden kleiner dan de detectiegrens niet meegenomen.


• • •

15

Figuur 7 Boxplots voor PFOS . Bovenkant rechthoek is 75%, midden is mediaan, onderkant is 25%. Mediaan Haarlemmermeer is 0,94 µg/kg d.s. en mediaan Drechtsteden is 0,46 µg/kg d.s.

Figuur 8 Boxplots voor PFOA. Bovenkant rechthoek is 75%, midden is mediaan, onderkant is 25%. Mediaan Haarlemmermeer is 0,73 µg/kg d.s. en mediaan Drechtsteden is 3,0 µg/kg d.s.


• • •

16

In figuren 9 en 10 zijn de histogrammen van PFOS en PFOA weergegeven.

Figuur 9 Histogrammen PFOS (<10 µg/kg d.s.). Groepsgrootte 0,1 µg/kg d.s. Met blauw is het aantal waarden onder de detectielimiet weergegeven


• • •

17

Figuur 10. Histogrammen PFOA (<10 µg/kg d.s.). Groepgrootte 0,1 µg/kg d.s. Met blauw is het aantal waarden onder de detectielimiet weergegeven

De histogrammen geven aan hoeveel van de waarden (aantal) er in een bepaalde concentratieklas-

se vallen. De concentratieklassen hebben stappen van 0,1 µg/kg d.s.

Uit de alle figuren blijkt dat de waarden voor PFOS voor regio Haarlemmermeer en de waarden

voor PFOA voor regio Drechtsteden redelijk verspreid liggen over de range aan gemeten concentra-

ties.

Voor PFOA voor regio Haarlemmermeer en voor PFOS voor regio Drechtsteden zijn er relatief meer

waarden gemeten in de lage ranges van concentraties.

Daarnaast blijkt dat zowel de boxplots als de percentielen uitgezet tegen de concentraties, en de

histogrammen voor PFOA in regio Haarlemmermeer en voor PFOS in regio Drechtsteden sterk op

elkaar lijken en bijna hetzelfde zijn. Hierbij liggen de concentraties PFOA iets hoger dan die voor

PFOS (zie figuur 10 voor een vergelijking van de boxplots).


• • •

18

Figuur 11 Histogrammen PFOA (Haarlemmermeer, links, rood) en PFOS (Drechtsteden, rechts, blauw).

Voor zowel PFOS als PFOA geldt dat de 75-percentiel waarden ongeveer 1 µg/kg zijn (0,93 voor

PFOS in regio Drechtsteden en 1,1 voor PFOA in regio Haarlemmermeer).


• • •

19

4 Conclusies

In deze data-analyse zijn tot 15 maart 2018 de gegevens verzameld over de aanwezigheid van

PFOS en PFOA in de bovengrond van Nederland. Hierbij is gebruik gemaakt van beschikbare data

uit eigen onderzoeken en data aangeleverd door derden. De datapunten liggen geconcentreerd in

regio Haarlemmermeer en regio Drechtsteden.

De verzamelde gegevens zijn geplot op kaarten die te vinden zijn in bijlage B.

Het is bekend dat in de Haarlemmermeer in de omgeving Schiphol verhoogde concentraties PFOS

voorkomen vanwege het gebruik van PFOS houdend brandblusschuim. Eveneens is bekend dat in

de regio Drechtsteden verhoogde concentraties PFOA in het milieu voorkomen vanwege uitstoot

van PFOA in het verleden door PFAS verwerkende industrie. Dit beeld is ook in dit onderzoek naar

voren gekomen. Voor de uitgevoerde data-analyse is om een uitspraak te kunnen doen naar de

eventuele diffuse belasting voor PFOS en PFOA, voor PFOS gebruik gemaakt van datapunten die in

Zuid-Holland, Utrecht en Noord-Brabant liggen. Voor PFOA is gebruik gemaakt van datapunten die

in Noord-Holland liggen. Hiermee is getracht de invloed van potentiële risico-locaties of bekende

bronnen uit te sluiten.

De gegenereerde figuren geven aan dat de verdeling van de data van PFOA in de regio Haarlem-

mermeer en PFOS in de regio Drechtsteden sterke gelijkenissen vertonen, waarbij de concentraties

van PFOA iets hoger liggen dan de concentraties van PFOS.

De berekende percentiel-waarden zijn voor beide stoffen weergeven in onderstaande tabel. PFOA is

over het algemeen aanwezig in iets hogere concentraties. De gegenereerde waarden kunnen ge-

bruikt worden voor het genereren van beleid voor hergebruik voor PFOS en PFOA.

Percentielen PFOS* PFOA**

25 percentiel (µg/kg d.s.) 0,25 0,40

Mediaan; 50 percentiel (µg/kg d.s.) 0,46 0,73




* Bepaald op basis van data regio Drechtsteden

** Bepaald op basis van data regio Haarlemmermeer


• • •

20

De database is nog groeiende en dekt momenteel slechts een klein deel van Nederland. Dit heeft er

mee te maken dat er bekende bronnen voor PFAS aanwezig zijn in deze regio’s en dus dat met

name in deze regio’s bodemonderzoek plaatsvindt. Op basis van de huidige metingen bestaat het

vermoeden dat in Nederland grofweg drie soorten gebieden aangeduid kunnen worden:

1. Niet belaste gebieden;

2. Diffuus belaste gebieden, bestaande uit stedelijk gebied, industriële gebieden, land- en

tuinbouw;

3. Gebieden beïnvloed door bronnen PFAS, waaronder vliegvelden, brandweeroefenterreinen,

PFAS-verwerkende bedrijven en hun directe omgeving.

De gegevens in de database zijn momenteel te beperkt om dit onderscheid te kunnen onderbou-

wen. De exacte indeling van gebieden met bijbehorende te verwachten concentraties zal op basis

van toekomstig onderzoek duidelijker worden.

Desalniettemin wordt op basis van de huidige gegevens aangeraden om rekening te houden met

verhoogde concentraties van circa 2 µg/kg voor PFOS (95-percentiel) en 2,5 µg/kg voor PFOA (tus-

sen 90- en 95-percentiel). Voor PFOA is niet gekozen voor de 95-percentiel waarde omdat er een

groot verschil zit tussen de 90-percentiel waarde (2,0 µg/kg d.s.) en 95-percentiel waarde (4,6

µg/kg d.s.), hetgeen waarschijnlijk wordt veroorzaakt door een paar hoge uitbijters in deze beperk-

te dataset die duiden op verdachte locaties.


• • •

21

Bijlage A Deelnemers projectgroep en klankbordgroep

Wij willen iedereen bedanken die heeft bijgedragen aan het opstellen van dit handelingskader en

de onderliggende documenten. In het bijzonder danken wij:

Opdrachtgevers

Gemeente Dordrecht

Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

Projectgroep

Gemeente Dordrecht: Rob Mank

RWS - WVL / Bodem+: Michiel Gadella

Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid: Frans van der Ham

Rijksvastgoedbedrijf: Rik Holleman

Expertisecentrum PFAS: Arne Alphenaar, Martijn van Houten, Hans Slenders

Klankbordgroep

Deelnemers Deelnemers

Gemeente Dordrecht RWS - WVL / Bodem+

Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid RIVM

DCMR Rijksvastgoedbedrijf

Gemeente Amsterdam Provincie Drenthe / RUD Drenthe

Gemeente Enschede Provincie Groningen

Gemeente Haarlemmermeer Provincie Noord-Holland

Gemeente Katwijk Provincie Zuid-Holland


• • •

22

Deelnemers Deelnemers

Gemeente Tilburg Brandweer Nederland

Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij

Geraadpleegde specialisten voor interviews en/of review van documenten

Naam Naam

R.T.A. Hakkeling A. Tuinenburg - Jansen

J.M. Gadella W. Tromp

E.H.P. Brans G. van der Feltz

A. Roeloffzen H. Gerrits

A.H. Gaastra L. Coonen

C. Denneman M. Baneke

C. Overmars R. Eijsink

M. Blondelle - Zuidema S. Beerkens

R. Mank M.C. Schouwstra

Illustraties

Albert Kingma en Wikke Alphenaar

Bronnen gebruikt voor illustraties: Design by vectorpocket : Freepik - Buizen, Businessmen, Firemen / Design by

Labibitorium: Freepik - Construction signs / Design by Olga_spb: Freepik - Warning signes / Design by Macrovector: Freepik

- Technische bouwplaats, testopstelling / Freepik - Gears, People, Digging machine, Puzzlepieces, Trees.


• • •

23

Expertisecentrum PFAS

Het Expertisecentrum PFAS is een initiatief van Arcadis, TTE Consultants en Witteveen+Bos. De

samenwerking is in 2012 opgezet omdat deze bureaus signaleerden dat PFAS-stoffen zoals PFOA

en PFOS meer aandacht verdienen vanwege het effect op het bodem- en watersysteem. Tot deze

stofgroep behoren meer dan zesduizend individuele stoffen. Volgens wetenschappelijke inzichten

zijn deze stoffen persistent, bioaccumulatief en toxisch en hebben ze schadelijke effecten op de

mens.

Het Expertisecentrum PFAS is opgericht om kennis en informatie over deze stoffen te delen. Hierbij

gaat het om technische kennis (hoe te onderzoeken, welke veldwerk en analyse methoden gebrui-

ken, etc.), toxicologische kennis, beleidsmatige kennis en kennis over potentiële saneringstech-

nieken of andere oplossingen. Daarnaast ontwikkelt het Expertisecentrum PFAS samen met haar

deelnemers nieuwe kennis en draagt ze bij aan het delen van deze kennis. Dat gebeurt via deze

website, het organiseren van symposia of het rapporteren van projectresultaten.


• • •

24

Bijlage B Tekeningen

!(

!(!(

!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(

!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(

!(!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(!(

!(

!(!(!(!(

!(!(

!(!(!(!(!(!(

!(!(

!(

!(

!(!( !(!(

!(!(

!(

!(!(

!(!(

!(

!(

!(!(!(

!(!( !(!(!(!(!(!(!( !(!(!(!(!(

!(!(

!(!(

!(!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!( !( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!(!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(!(!(!(

!(

!(!(!(

!(

!(

!(!(!(

!(!(

!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!( !(

!(

!(

!(

!(!(

!(!(

!(!( !(!(

!(

!( !(

!(!(!(!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!( !(

!(

!(

!(!(!(

!(!(

!(

!(

!(

!(!(

!( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(!(

!(!(!(

!(

!(

!(!(!(!(!(

Esri Nederland, Jan Willem van Aalst - www.imergis.nl

LegendaNoord-HollandGemiddelde PFOA gehaltesbovengrond (0-0,5 m -mv)!( < detectiegrens (0,1 µg/kg)!( 0,1 - 1,0 µg/kg!( 1,0 - 5,0 µg/kg!( 5,0 - 10 µg/kg!( 10 - 50 µg/kg!( 50 - 100 µg/kg!( >100 µg/kg

0 2,5 5 7,5 10 12,5 Kilometers

Gemiddelde concentratiePFOA in bovengrond(0-0,5 m -mv)

Definitief011E. van Bentum\Arcmap\PFOA bovengrond Noord-Holland.mxd\tek.\PFOA bovengrond Noord-Holland 180319.pdf

1:250.00019-3-2018datum:schaal (A3):

PDF bestand:

tekening:versie:GIS bestand:

status:

tekenaar:¯

!(

!(

!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(

!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(

!(

!(!(!(

!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(

!(!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(!(

!(

!(

!( !(

!(

!(!(!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!( !(

!(

!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!(

!(

!(!(

!(

!( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(


LegendaNoord-HollandGemiddelde PFOA gehaltesbovengrond (0-0,5 m -mv)!( < detectiegrens (0,1 µg/kg)!( 0,1 - 1,0 µg/kg!( 1,0 - 5,0 µg/kg!( 5,0 - 10 µg/kg!( 10 - 50 µg/kg!( 50 - 100 µg/kg!( >100 µg/kg

0 1 2 3 4 5 6 Kilometers


Definitief011E. van Bentum\Arcmap\PFOA bovengrond Noord-Holland.mxd\tek.\PFOA bovengrond Noord-Holland 180326.pdf

1:100.00026-3-2018datum:schaal (A3):

PDF bestand:


status:

tekenaar:¯

!(

!(!(

!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(

!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(

!(!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(!(

!(

!(!(!(!(

!(!(

!(!(!(!(!(!(

!(!(

!(

!(

!(!( !(!(

!(!(

!(

!(!(

!(!(

!(

!(

!(!(!(

!(!( !(!(!(!(!(!(!( !(!(!(!(!(

!(!(

!(!(

!(!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!( !( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!(!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(!(!(!(

!(

!(!(!(

!(

!(

!(!(!(

!(!(

!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!( !(

!(

!(

!(

!(!(

!(!(

!(!( !(!(

!(

!( !(

!(!(!(!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!( !(

!(

!(

!(!(!(

!(!(

!(

!(

!(

!(!(

!( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(!(

!(!(!(

!(

!(

!(!(!(!(!(


LegendaZuid-HollandGemiddelde PFOA gehaltesbovengrond (0-0,5 m -mv)!( < detectiegrens (0,1 µg/kg)!( 0,1 - 1,0 µg/kg!( 1,0 - 5,0 µg/kg!( 5,0 - 10 µg/kg!( 10 - 50 µg/kg!( 50 - 100 µg/kg!( >100 µg/kg

0 2,5 5 7,5 10 12,5 Kilometers


Definitief011E. van Bentum\Arcmap\PFOA bovengrond Zuid-Holland.mxd\tek.\PFOA bovengrond Zuid-Holland 180319.pdf

1:250.00019-3-2018datum:schaal (A3):

PDF bestand:


status:

tekenaar:¯

!(

!(!(!(!(

!(!(

!(!(!(!(!(!(

!(!(

!(

!(

!(!(!(!(

!(!(

!(

!(!(

!(!(

!(

!(

!(!(!(

!(!( !(!(!(!(!(!(!(

!(!(!(!(!(

!(!(

!(!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(!( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!(

!( !(

!(

!(

!(

!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(!(

!(!(

!(

!(

!( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(!(!(!(


LegendaZuid-HollandGemiddelde PFOA gehaltesbovengrond (0-0,5 m -mv)!( < detectiegrens (0,1 µg/kg)!( 0,1 - 1,0 µg/kg!( 1,0 - 5,0 µg/kg!( 5,0 - 10 µg/kg!( 10 - 50 µg/kg!( 50 - 100 µg/kg!( >100 µg/kg

0 2,5 5 7,5 Kilometers


Definitief011E. van Bentum\Arcmap\PFOA bovengrond Zuid-Holland.mxd\tek.\PFOA bovengrond Zuid-Holland 180326.pdf

1:130.00026-3-2018datum:schaal (A3):

PDF bestand:


status:

tekenaar:¯

!(

!(!(

!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(

!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(

!(!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(!(

!(

!(!(!(!(

!(!(

!(!(!(!(!(!(

!(!(

!(

!(

!(!( !(!(

!(!(

!(

!(!(

!(!(

!(

!(

!(!(!(

!(!( !(!(!(!(!(!(!( !(!(!(!(!(

!(!(

!(!(

!(!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!( !( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!(!(

!(!( !(

!(

!(

!(

!(!(!(

!(!(

!(!(

!(!( !(!(

!(

!(

!(!( !(

!(!(!(!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(!(!( !(!(!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(!(

!( !(

!(

!( !(!(

!(

!( !(!(!( !( !(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!( !(

!(

!(

!(

!(

!( !(!(

!(

!(!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!(

!(

!(!(!(

!( !(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(!(!(


LegendaNoord-HollandGemiddelde PFOS gehaltesbovengrond (0-0,5 m -mv)!( < detectiegrens (0,1 µg/kg)!( 0,1 - 1,0 µg/kg!( 1,0 - 5,0 µg/kg!( 5,0 - 10 µg/kg!( 10 - 50 µg/kg!( 50 - 100 µg/kg!( >100 µg/kg

0 2,5 5 7,5 10 12,5 Kilometers

Gemiddelde concentratiePFOS in bovengrond(0-0,5 m -mv)

Definitief011E. van Bentum\Arcmap\PFOS bovengrond Noord-Holland.mxd\tek.\PFOS bovengrond Noord-Holland 180319.pdf

1:250.00019-3-2018datum:schaal (A3):

PDF bestand:


status:

tekenaar:¯

!(

!(

!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(

!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(

!(

!(!(!(

!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(

!(!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(!(!(

!(!(

!(!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(!(!(

!(

!(!(!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(!(

!(!(!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!( !(

!(

!(!(

!(

!(

!(!(

!(!( !( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!( !(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(!(!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!(


LegendaNoord-HollandGemiddelde PFOS gehaltesbovengrond (0-0,5 m -mv)!( < detectiegrens (0,1 µg/kg)!( 0,1 - 1,0 µg/kg!( 1,0 - 5,0 µg/kg!( 5,0 - 10 µg/kg!( 10 - 50 µg/kg!( 50 - 100 µg/kg!( >100 µg/kg

0 1 2 3 4 5 Kilometers


Definitief011E. van Bentum\Arcmap\PFOS bovengrond Noord-Holland.mxd\tek.\PFOS bovengrond Noord-Holland 180326.pdf

1:100.00026-3-2018datum:schaal (A3):

PDF bestand:


status:

tekenaar:¯

!(

!(!(

!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(

!(!(!(!(!(!(!(!(

!(

!(!(!(

!(!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(!(

!(

!(!(!(!(

!(!(

!(!(!(!(!(!(

!(!(

!(

!(

!(!( !(!(

!(!(

!(

!(!(

!(!(

!(

!(

!(!(!(

!(!( !(!(!(!(!(!(!( !(!(!(!(!(

!(!(

!(!(

!(!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!( !( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!(!(

!(!( !(

!(

!(

!(

!(!(!(

!(!(

!(!(

!(!( !(!(

!(

!(

!(!( !(

!(!(!(!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(!(!( !(!(!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(!(

!( !(

!(

!( !(!(

!(

!( !(!(!( !( !(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!( !(

!(

!(

!(

!(

!( !(!(

!(

!(!(

!(!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!(

!(

!(!(!(

!( !(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(!(!(


LegendaZuid-HollandGemiddelde PFOS gehaltesbovengrond (0-0,5 m -mv)!( < detectiegrens (0,1 µg/kg)!( 0,1 - 1,0 µg/kg!( 1,0 - 5,0 µg/kg!( 5,0 - 10 µg/kg!( 10 - 50 µg/kg!( 50 - 100 µg/kg!( >100 µg/kg

0 2,5 5 7,5 10 12,5 Kilometers


Definitief011E. van Bentum\Arcmap\PFOS bovengrond Zuid-Holland.mxd\tek.\PFOS bovengrond Zuid-Holland 180319.pdf

1:250.00019-3-2018datum:schaal (A3):

PDF bestand:


status:

tekenaar:¯

!(

!(!(!(!(

!(!(

!(!(!(!(!(!(

!(!(

!(

!(

!(!(!(!(

!(!(

!(

!(!(

!(!(

!(

!(

!(!(!(

!(!( !(!(!(!(!(!(!(

!(!(!(!(!(

!(!(

!(!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(

!( !( !(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(

!(!(

!(!(

!(

!(!(

!(

!(

!(!(

!(

!(!(

!(

!(

!(

!(

!(


LegendaZuid-HollandGemiddelde PFOS gehaltesbovengrond (0-0,5 m -mv)!( < detectiegrens (0,1 µg/kg)!( 0,1 - 1,0 µg/kg!( 1,0 - 5,0 µg/kg!( 5,0 - 10 µg/kg!( 10 - 50 µg/kg!( 50 - 100 µg/kg!( >100 µg/kg

0 2,5 5 7,5 Kilometers


Definitief011E. van Bentum\Arcmap\PFOS bovengrond Zuid-Holland.mxd\tek.\PFOS bovengrond Zuid-Holland 180326.pdf

1:130.00026-3-2018datum:schaal (A3):

PDF bestand:


status:

tekenaar:¯


• • •

25

Bijlage C Data-evaluatie inclusief > 10 µg/kg d.s.

Tabel C.1 Uitkomsten data-analyse, inclusief waarden boven 10 µg/kg d.s.

Regio Totaal PFOS PFOA

Noord-Holland


Aantal metingen > 10 µg/kg d.s. 13 (7%) 0

Aantal < detectielimiet (detectielimiet <0,1 tot <5) 9 (5%) 4 (3%)





95-percentiel (µg/kg d.s.) 17 4,6

Zuid-Holland


Aantal metingen > 10 µg/kg d.s. 0 20 (14%)

Aantal < detectielimiet (detectielimiet <0,1 tot <5) 25 (23%) 19 (13%)




90-percentiel (µg/kg d.s.) 1,6 19

95-percentiel (µg/kg d.s.) 1,9 37


• • •

26

Figuur C.1 Boxplots PFOS voor Noord- en Zuid-Holland inclusief data > 10 µg/kg d.s. PFOS-concentratie in µg/kg d.s. Let op: logschaal

Figuur C.2 Boxplots PFOA voor Noord- en Zuid-Holland inclusief data > 10 µg/kg d.s. PFOA-concentratie in µg/kg d.s. Let op: logschaal

Aanwezigheid PFAS in Nederland€¦ · Omgevingsdienst Noordzeekanaal Gebied (ODNZKG) samengevoegd....

Documents

Transcript of Aanwezigheid PFAS in Nederland€¦ · Omgevingsdienst Noordzeekanaal Gebied (ODNZKG) samengevoegd....