Nieuwe media in papieren boeken

De invloed van nieuwe media op papieren boeken en de Westerse boekcultuur

Masteropleiding: Nieuwe Media en Digitale CultuurAuteur: Gerrie ZwartjesStudentnummer: 3711625Scriptiebegeleider: Sanne KoevoetsTweede lezer: Ann-Sophie LehmannInstituut: Universiteit van Utrecht Datum: 20 mei 2013

2

Deze scriptie is opgedragen aan mijn zonen Bram en Mart.

Dank: Dorald Megens voor alle steun, inspiratie en motivatie.

Dank: Sanne Koevoets voor de feedback en ondersteuning.

3

4

Inhoudsopgave

Inleiding 7

Hoofdstuk 1 Westerse boekcultuur 111.1 Boekdrukkunst 12

1.2 Cultuur 14

1.3 Leescultuur 16

1.4 Westerse boekcultuur in perspectief 17

Hoofdstuk 2 Nieuwe media 19 2.1 Media Technologie 19

2.2 Remediatie 20

2.3 Convergentie cultuur 21

2.4 Toegang en interactiviteit 22

2.5 Hypertekst en de computer 23

2.6 Hypertekst en literatuur 24

2.7 Overeenkomsten 25

Hoofdstuk 3 Materialiteit van het boek 273.1 Houden van boeken 27

3.2 Internet en het papieren boek 28

3.3 Grafische vormgeving 29

3.4 Boekverzameling 32

3.5 Betekenis van materialiteit 34

3.6 Materialiteit en inhoud 35

5

Hoofdstuk 4 Nieuwe media in boeken 374.1 Walter Benjamin – The Arcades Project 37

4.2 Steven Hall – The Raw Shark Texts 40

4.3 Mark Z. Danielewski – House of Leaves 41

en Only Revolutions

Hoofdstuk 5 Conclusie 45Besluit 47

Bibliografie 48Gebruikte websites 54

Gebruikte onderzoeken 54

6

Inleiding“Met het einde van het papieren boek is het net als met het einde der tijden: het

wordt steeds aangekondigd, maar het gebeurt steeds niet. Sterker, het scherm

lijkt het boek juist opnieuw te hebben voortgebracht” (Brillenburg 2012a, 1).

Amazon, één van de grootste online boekverkopers, meldde in 2010 dat het bedrijf in

de Verenigde Staten voor het eerst meer digitale boeken verkocht dan papieren

boeken (Tweney 2010). Amazon heeft inmiddels in verschillende landen Amazon

shops opgezet. Deze shops hebben elk een eigen assortiment en lokale aanbieders.

Vanaf augustus 2012 bleek dat ook bij de Britse Amazon meer digitale boeken worden

besteld dan papieren (Malik 2012). Het digitale boek lijkt langzaam de wereld te

veroveren.

Onder invloed van bovenstaande berichten wordt in de media vaak de mening

verkondigd dat er een nieuwe digitale tijd is aangebroken en dat het papieren boek en

daarmee onze boekcultuur, ten dode is opgeschreven (Oosterloo 2012). Ook zouden

‘we’ in het algemeen allemaal veel minder lezen en is de jongere generatie alleen

geïnteresseerd in klikken op buttons op het internet en het lezen van zinnen die niet

langer zijn dan 140 tekens (Raukema 2002, 9).

De cijfers van Amazon geven een vertekend beeld, want op de gehele Amerikaanse en

Britse markt worden nog steeds meer papieren dan digitale boeken verkocht. Ook het

idee dat we minder lezen wordt tegengesproken door het onderzoek Publishing in the

digital era dat is gehouden door het wereldwijde management adviesbureau Bain &

Company uit 2010. Voor dit onderzoek werden 3000 mensen ondervraagd, uit zes

verschillende landen verspreid over drie continenten. Daaruit blijkt dat mensen met een

e-reader of tablet juist meer lezen dan mensen zonder een dergelijk apparaat.

De Amerikaanse non-profitorganisatie die onderzoek doet naar de impact van internet

op de maatschappij,The Pew Research Center, deed in 2012 onderzoek naar het

leesgedrag onder jongeren tussen de 16 en 29 jaar. In dat onderzoek komt naar voren

dat jongeren meer (papieren) boeken lezen en vaker in de bibliotheek zijn te vinden

dan volwassenen. Veel van deze jongeren denken dat het papieren boek niet zal

verdwijnen en zien e-books als een praktische toevoeging.

In oktober bracht ik een bezoek aan de Frankfurter Buchmesse. Tijdens mijn bezoek

heb ik vooral gelet op het aandeel van digitalisering op de Buchmesse. Wat opviel was

dat nieuwe mediatechnologieën met name werden toegepast bij studieboeken,

daarnaast was er een kleine hoek met ‘digitale innovaties’. Maar over het algemeen

7

was het gedrukte boek leidend in Frankfurt en waren de hallen gevuld met papieren

boeken en heel veel mensen die zich erg betrokken voelen bij die boeken.

Opvallend aan de discussie over het al dan niet verdwijnen van het papieren boek is

dat het vaak een bewogen discussie is. Boeken vertegenwoordigen voor veel mensen

bepaalde culturele waarden waarvan zij bang zijn dat deze verdwijnen als het papieren

boek verdrongen wordt door de computer. Ook onder wetenschappers

speelt deze discussie op verschillende terreinen. Bij boekhistorici heeft deze te maken

met onzekerheid over hun eigen vakgebied:

“Onzekerheid omtrent de kaders waarbinnen de boekgeschiedenis bedreven

kan worden, veroorzaakt verwarring. Deze onzekerheid wordt nog vergroot

door de komst van nieuwe media, waarvan sommigen denken dat die het boek

zullen verdringen. Hierdoor komt onder de boekhistorici de neiging op om de

boekcultuur niet zozeer te bestuderen, als wel deze cultuur – waarin zij zelf

participeren – te verdedigen” (Heijting 2007, 92).

Het tegenover elkaar zetten van het papieren en het digitale boek is een tendens die

waarneembaar is in de laatste twintig jaar en wordt ook gevoed door economische

motieven:

“Typically, digital screens have been placed in opposition to the book and paper

page in the last two decades: either to defend the latter as the last trace of a

material humanist tradition against the incursion of a network of digital

distraction, or to promote digitization as liberation from the material constraints

of paper and print (…..). This animosity, so to speak, between page and screen

has only been invigorated by the introduction of e-readers, which have been

promoted (or, conversely, vilified) as the replacement of books” (Brillenburg

2012b, 2).

In mijn scriptie ga ik niet op zoek naar het antwoord of het papieren boek al dan niet zal

verdwijnen, omdat het onmogelijk is om de toekomst te voorspellen en ook omdat ik

denk dat beide varianten heel goed naast elkaar kunnen bestaan (Brillenburg 2012b,

2). En zoals McGann stelt: “We have to break away from questions like "Will the

computer replace the book?" (2004, xii). Zulke vragen houden ons alleen maar af van

onderzoek naar de kruisbestuiving tussen beide media. Volgens McGann kan de

computer ons juist behulpzaam zijn om een ander of dieper inzicht in de werking van

teksten te krijgen (2004, xiii).

Wat ik wél interessant vind aan de discussie over het al dan niet verdwijnen van het

papieren boek is het gegeven dat veel mensen bang zijn dat het papieren boek zal

verdwijnen. Maar wat staat er dan precies op het spel als het papieren boek zou

8

verdwijnen en daarmee de boekcultuur zoals wij die kennen? Voor mijn onderzoek wil

ik in kaart brengen in hoeverre nieuwe media invloed hebben op de Westerse

boekcultuur en daarmee op onze omgang met papieren boeken. Daarvoor heb ik eerst

onderzocht wat er wordt verstaan onder Westerse boekcultuur, wat de belangrijkste

kenmerken van nieuwe media zijn, wat de materialiteit van het papieren boek inhoudt,

wat de overeenkomsten en verschillen zijn van materialiteit en virtualiteit met

betrekking tot boeken en wat voor een soort engagement het papieren en het digitale

boek oproept. Ook heb ik een aantal boeken geanalyseerd waarin de invloed van

nieuwe media is terug te vinden.

Om inzicht te krijgen in de hierboven beschreven problematiek heb ik een uitgebreide

theoretische reflectie uitgevoerd op de historie van de boekcultuur, cultuur in het

algemeen, de ontwikkelingen van nieuwe media en de effecten van deze

ontwikkelingen op de boekcultuur. Hiervoor heb ik een interdisciplinair

literatuuronderzoek gedaan naar de belangrijkste theorieën die afkomstig zijn uit

disciplines zoals mediawetenschappen, cultuur- en boekgeschiedenis, cultuurfilosofie

en sociologie. De belangrijkste theorieën van wetenschappers op dit terrein heb ik

naast elkaar geplaatst.

In het eerste hoofdstuk onderzoek ik enkele aspecten die verwant zijn aan de

Westerse boekcultuur. Hierbij geef ik een kort historisch overzicht van de ontwikkeling

van de boekcultuur. Het werk Sociale geschiedenis van de media van de

cultuurhistorici Asa Briggs en Peter Burke speelt in deze beschrijving een belangrijke

rol. In hun boek behandelen zij de mediageschiedenis vanuit een sociale en culturele

context. Ook komen de fenomenen cultuur en massacultuur aan bod zoals deze

gedefinieerd zijn door de Frankfurter Schule en later door de socioloog Herbert Gans

die onderscheid maakt tussen lage cultuur en hoge cultuur . Deze laatste tegenstelling

lijkt achterhaald omdat er steeds meer mensen producten gebruiken uit zowel de

hoogcultuur als de populaire cultuur; door Richard Peterson en Roger Kern ook wel de

cultuuromnivoren genoemd. Ook onderzoek ik de status van het gedrukte boek in onze

huidige maatschappij. Ik beperk me hierbij tot het literaire boek omdat boeken uit

verschillende disciplines hun eigen specifieke kenmerken hebben. Het zou voor deze

scriptie te ver voeren om op al deze specifieke kenmerken in te gaan.

In hoofdstuk twee beschrijf ik wat onder nieuwe media wordt verstaan en welke

belangrijke kenmerken nieuwe media hebben. Het fenomeen remediatie, zoals Jay

David Bolter en Richard Grusin dat beschrijven in hun werk Remediation,

Understanding New Media, wordt als uitgangspunt genomen. Tevens komt het concept

hypertekst aan bod. Dit concept is zowel in de computertaal als in de

9

literatuurwetenschappen toe te passen. De beschrijving die Roland Barthes hanteert

voor de ideale tekstualiteit lijkt veel op wat nu hypertekst op het internet wordt

genoemd.

In hoofdstuk drie ga ik in op de materialiteit en de functie van het papieren boek sinds

de komst van het internet. Het internet heeft bepaalde functies overgenomen van het

papieren boek, in dit hoofdstuk onderzoek ik welke functies er nog voor het papieren

boek zijn. Ook bespreek ik de specifieke materialiteit van het papieren boek. Hierbij kijk

ik naar de verschillen, maar vooral ook naar de overeenkomsten en verwevenheid van

materialiteit en virtualiteit, vorm en inhoud. Bij dit laatste staat de theorie van Katharine

Hayles centraal; voor Hayles is materialiteit geen vooraf gegeven fysische entiteit.

Informatieoverdracht is veel materiëler dan in het algemeen wordt gedacht. Hayles

analyseert digitale media met een analysemethode die de materialiteit van uitingen als

uitgangspunt neemt. Tevens laat ik in dit hoofdstuk enkele voorbeelden van

boekvormen zien die na de komst van het internet zijn ontstaan.

Vervolgens zal ik in hoofdstuk vier boeken van drie schrijvers analyseren waarin

kenmerken van nieuwe media te vinden zijn of waarbij de invloed van nieuwe media

zichtbaar is in de vorm en/of inhoud van de boeken. De eerste schrijver is Walter

Benjamin met zijn boek The Arcades Project, geschreven tussen 1927 en 1940 . Dit

werk bestaat uit citaten uit andere boeken en stukken tekst geschreven door Benjamin

zelf, en geeft een alternatieve beschrijving van de geschiedenis van de 19e eeuw aan

de hand van diverse onderwerpen. Deze tekstmontages en de indeling doen erg

denken aan de opzet van het huidige internet. Daarnaast worden in dit hoofdstuk

werken van de jonge schrijvers Steven Hall en Mark Z. Danielewski besproken. Met

deze boeken zoeken beide schrijvers de grenzen op van de specifieke mogelijkheden

van het papieren boek. Voor Danielewski bestaat de grote uitdaging om boeken te

schrijven die niet kunnen worden uitgegeven op het internet.

10

Hoofdstuk 1 - Westerse boekcultuurOm voor deze scriptie een duidelijke afbakening te hebben, is het nodig om eerst

uiteen te zetten wat wordt verstaan onder de Westerse boekcultuur. Uitgangspunt

hierbij is dat de boekdrukkunst altijd al technologisch is geweest en dat juist de effecten

van deze technologie op de maatschappij interessant zijn. Bij veel technologische

innovaties wordt aanvankelijk gedacht dat deze het oude medium zal vervangen; de

film zou het boek vervangen, de tv de radio en nu zou de computer het papieren boek

vervangen. Inmiddels is gebleken dat oude en nieuwe media uitstekend naast elkaar

kunnen bestaan. Sommige verschijnselen in nieuwe media zijn veel ouder dan wordt

aangenomen en manifesteerden zich al in oude media; televisieseries van nu volgen

het model van radioseries, die op hun beurt weer het model volgen van

vervolgverhalen in negentiende-eeuwse tijdschriftverhalen van bijvoorbeeld Dickens en

Dostojevski. (Briggs en Burkes 2002, 10, 164)

Iedereen heeft wel een beeld bij wat de Westerse boekcultuur inhoudt, maar een

precieze omschrijving is moeilijk te maken en te vinden. Dit komt vooral door het

interdisciplinaire karakter van ‘boekcultuur’ waardoor veel omschrijvingen een politiek

ideologisch karakter krijgen. Want uiteraard heeft de boekcultuur te maken met

geschiedenis, literatuur, sociologie, economie, leeservaring, bibliografie etc.

Boekgeschiedenis is een belangrijk aspect van de Westerse boekcultuur, maar is

tevens een zeer breed begrip zoals blijkt uit het editorial van twee redacteuren van de

eerste uitgave het academische vaktijdschrift Book history:

“Our field of play is the entire history of written communication: the creation,

dissemination, and uses of script and print in any medium, including books,

newspapers, periodicals, manuscripts, and ephemera. We will explore the

social, cultural, and economic history of authorship, publishing, printing, the

book arts, copyright, censorship, bookselling and distribution, libraries, literacy,

literacy criticism, reading habits, and reader response. And in so doing, we will

freely disregard disciplinary and professional boundaries” (Greenspan, Rose

1998, ix-xi).

Een alomvattende beschrijving van wat de Westerse boekcultuur inhoudt, is dus te

uitgebreid om hier uiteen te zetten en valt als zodanig buiten de focus van dit

onderzoek. In dit eerste hoofdstuk zal daarom de term ‘Westerse boekcultuur’ worden

onderzocht vanuit een technologisch, historisch en politiek ideologisch perspectief.

11

1.1 Boekdrukkunst

De uitvinding van de boekdrukkunst in Europa in de vijftiende eeuw markeert voor veel

wetenschappers het begin van een nieuw tijdperk. Rond 1450 wordt, waarschijnlijk

door Johann Gutenberg (Klooster 2009, 20), de drukpers uitgevonden. Het wordt

gezien als een van de mijlpalen in de vooruitgang van de menselijke geest en

wetenschap. De Amerikaanse historica Elizabeth Eisenstein stelt in haar invloedrijke

boek The Printing Press as an Agent of Change uit 1979, dat de boekdrukkunst een

miskende revolutie is en dat de rol van de boekdrukkunst als de drijvende kracht tot

verandering met betrekking tot de Renaissance, de Reformatie en de

wetenschappelijke revolutie zwaar is onderschat (xi-xv). Volgens Eisenstein heeft de

boekdrukkunst geheel autonoom deze belangrijke cultuurhistorische fenomenen

veroorzaakt. Deze wat technologisch deterministische opvatting heeft na haar

publicatie een langdurig debat in gang gezet over de rol van het gedrukte boek in de

afgelopen vijfhonderd jaar (Weel, Van der 2007, 10). De uitvinding van de

boekdrukkunst heeft de maatschappij inderdaad revolutionair veranderd, maar die

veranderingen voltrokken zich wel in een tijdbestek van drie eeuwen. Het is ook de

vraag of de boekdrukkunst die veranderingen autonoom heeft bewerkstelligd of dat dit

medium moet worden beschouwd als een katalysator die maatschappelijke

veranderingen begeleidde in plaats van deze te veroorzaken. Als alleen het

communicatiemiddel alle credits krijgt van de maatschappelijke veranderingen, zouden

de bijdragen en inspanningen van schrijvers, drukkers en lezers die de techniek voor

hun eigen uiteenlopende doelen gebruiken, teniet worden gedaan (Briggs en Burke

2002, 27).

De Canadese mediawetenschapper Marshall McLuhan beargumenteert in The

Gutenberg Galaxy (1962) dat het communicatiemiddel dat in een bepaalde periode in

de geschiedenis het meest wordt gebruikt, deze periode karakteriseert. Hij maakt

daarbij de vergelijking tussen de tribal men, dat is de mens zonder schriftelijke

overlevering. De scribal men, dat is de mens van de manuscriptencultuur van voor

1500 en de typographic men, dat is de mens van na de uitvinding van de

boekdrukkunst. Volgens McLuhan heeft de boekdrukkunst een culturele schokgolf

veroorzaakt, net zoals het uitvinden van het fonetisch alfabet dat deed. De tribale mens

leefde in een wereld zonder schriftelijke overlevering van orale communicatie. Het

gehoor en de tastzin waren voor de tribale mens van primair belang om te kunnen

overleven. Door de uitvinding van het fonetische alfabet ontstond de manuscriptcultuur.

Vanaf grofweg de vijftiende eeuw tot ongeveer 1950 is voor McLuhan het tijdperk van

12

de print; gedrukte media zijn in deze periode de belangrijkste middelen waarmee

mensen informatie en kennis verkrijgen en overdragen. Het boek heeft voor McLuhan

aan de basis gestaan van de Verlichting en de Industriële Revolutie en zette daarmee

onder andere een ontwikkeling in gang van individualisme, rationaliteit, nationalisme,

democratie en de wens naar privacy. Een ander belangrijk gevolg van de

boekdrukkunst is dat kennis en informatie veel sneller kunnen worden verspreid. Een

opvatting in de zeventiende en achttiende eeuw was dat door deze eenvoudigere

mogelijkheden ook het gewone volk zijn rechten en vrijheden zou leren kennen. Er

moet hierbij wel een belangrijke kanttekening worden geplaatst: in die tijd kon maar

een zeer beperkt deel van de bevolking lezen en een nog kleiner deel schrijven. Wel is

er sinds de komst van de boekdrukkunst een verspreiding van geletterdheid te zien en

gaan steeds meer mensen werken in beroepen die met schrift hebben te maken, denk

aan klerken, boekhouders, postbodes etc. Diegenen die konden lezen en schrijven

hadden een hoger aanzien in de maatschappij. Sommige Europeanen zagen de

boekdrukkunst vooral als een technische superioriteit en waren daar zeer trots op.

Uiteraard geldt dit optimisme over de komst van de boekdrukkunst niet voor iedereen.

Kopiisten betreurden de komst van de drukpers, zij werden immers in hun werk

bedreigd. Geestelijken voelden zich bedreigd in hun autoriteit omdat meer mensen nu

zelf religieuze teksten zouden kunnen bestuderen in plaats van te vertrouwen op wat

vertegenwoordigers van de kerk voorschrijven. En overheden waren bang dat hun

gezag zou afnemen. (Briggs en Burk 2002, 21-23)

Het gedrukte boek werd dus als nieuw medium met gemengde gevoelens ontvangen.

Dat een nieuw medium niet meteen enthousiast wordt ontvangen, is van alle tijden.

Zelfs bij de uitvinding van het schrift was dat al het geval: Plato wees in de Phaedros in

de vierde eeuw voor Christus, op de negatieve kanten van deze uitvinding; het

menselijk geheugen zou achteruit gaan omdat mensen zouden gaan vertrouwen op

geschreven teksten en hun geheugen niet meer zouden hoeven te oefenen ( 2010, 37,

38). Plato en zijn tijdgenoten moeten hebben beschikt over een enorme

geheugenkracht (Weel, van der 2007, 6). Hier past de zienswijze van McLuhan bij, die

een historische verschuiving constateert van auditieve naar visuele interpunctie door

toedoen van de boekdrukkunst (1962, 72). Het ontstaan van het schrift en later de

boekcultuur, hebben dus direct psychologische gevolgen voor de mens.

De rol en de betekenis van het boek als medium is sinds de uitvinding ervan ruim

vijfhonderd jaar geleden, vaak verbonden met vorming, individuele menselijke

ontplooiing, ofwel met het verlichtingsdenken; het boek heeft daardoor een cultureel

13

aura gekregen (Rutten 2007, 194). En juist aan dit culturele aura wordt veel waarde

gehecht.

1.2 Cultuur

“Culture is the acquired knowledge people use to interpret experience and generate

behavior. It determines how members of society think and feel as it directs their actions

and defines their outlook on life” (Spradley 1980, 25). Zoals uit dit citaat blijkt, is cultuur

een breed begrip. Cultuur in ruime zin omvat menselijke activiteiten, gedeelde waarden

en normen en gemeenschappelijke symbolen. Ook cultuuruitingen in allerlei

verschijningsvormen zoals schilderkunst, dans, architectuur, poëzie en literatuur vallen

hieronder. In de twintigste eeuw formuleerden aanhangers van de Frankfurter Schule

in de Kritische Theorie het concept mass culture. Binnen deze Duitse, op Marx

geïnspireerde stroming, is de overtuiging dat populaire cultuur en massamedia

functioneren als mechanismen van de repressieve kapitalistische ideologie die tot doel

hebben het massapubliek vooral aan te zetten tot het genot van conformisme en

consumptie. De Duitse socioloog, filosoof, literatuurcriticus en musicoloog Theodoor W.

Adorno en de Duitse socioloog en filosoof Max Horkheimer vervangen in de jaren ’40

van de twintigste eeuw de term massacultuur door de term culturele industrie. Adorno

en Horkheimer zijn van mening dat mensen culturele producten niet consumeren

vanuit een oprecht individueel verlangen, maar vooral vanwege de nadrukkelijke

aanwezigheid van deze producten in de media. Het kapitalisme creëert een verlangen

tot consumeren vanuit politiek-economische motieven die een belangrijke rol spelen

binnen een culturele industrie (Adorno 1991, 98). Kortom, de commercie speelt een

dominante rol in deze.

Cultuur kan ook worden uitgelegd als een verwijzing naar een levensstijl en een

samenhangend geheel van waarden en normen dat aangeeft wat goed en slecht én

mooi en lelijk is (Zijderveld 1983). Socioloog Herbert Gans maakt in zijn boek Popular

Culture and High Culture in dit opzicht onderscheid tussen hoogcultuur en populaire

cultuur. Over hoogcultuur schrijft hij: “(…) high culture: it refers not only to the art,

music, literature, (…) that were preferred by the well-educated elite of that European

society but also to the styles of thoughts and feelings of those who choose these

products – those who are ‘cultured” (1974, 10).

Populaire cultuur verwijst naar de culturele patronen en voorkeuren die over de brede

laag van de samenleving zijn verspreid. Populaire cultuur wordt ook wel massacultuur

genoemd en heeft dus vaak commerciële kanten zoals Adorno en Horkheimer dat

beschrijven. Een ander kenmerk van populaire cultuur volgens Gans: “(…) popular

14

culture refers to the symbolic products used by the ‘uncultured’ majority” (1974, 10).

Gans maakt in zijn boek een vergelijkende analyse tussen de hoogcultuur en de

populaire cultuur waaruit onder andere blijkt dat de keuze voor één van deze culturen

wordt bepaald door de smaakcultuur. De sociale klasse van mensen bepaalt volgens

Gans voor het grootste deel, naast leeftijd, religie en etniciteit, voor welke smaakcultuur

iemand kiest. Om te bepalen tot welke sociale klasse iemand behoort is

opleidingsniveau een belangrijke indicator. Gans is van mening dat elke cultuurvorm

een interne educatieve eis kent. Daarmee bedoelt hij dat het consumeren van culturele

vormen andere eisen stelt aan iemands opleidingsniveau en referentiekader. Als

voorbeeld geeft hij strips. Deze hebben een lagere educatieve eis dan poëzie of

literatuur en daarom behoren de laatst genoemde genres tot de hoogcultuur en strips

eerder tot de populaire cultuur. Overigens wordt er inmiddels wel anders naar strips

gekeken dan dat in de jaren ’70 het geval was; ook voor strips kan een hogere

educatieve eis nodig zijn. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de stripreeks Persepolis van

Marjane Satrapi.

Iemand met een hoger opleidingsniveau bekleedt doorgaans een hoge sociaal-

economische positie. Daaruit concludeert Gans dat de hiërarchie in smaakculturen

gerelateerd is aan de sociaal-economische positie en dus aan de sociale klasse

waartoe iemand behoort. Door te beschikken over de juiste smaak en levensstijl, wat

gezien kan worden als cultureel kapitaal, is toegang tot een bepaalde (hogere) klasse

mogelijk (Bourdieu 1979). Met het consumeren van bepaalde cultuurproducten kunnen

mensen zich dus op intellectueel en economisch vlak onderscheiden; voor het lezen

van bijvoorbeeld literaire boeken is een hoge educatieve eis nodig. Iemand met een

dergelijk opleidingsniveau behoort vaak tot een hogere sociaal-economische klasse.

Kort gezegd; als iemand een literair boek leest geeft hem of haar dat niet alleen een

hoog intellectueel aanzien, maar wordt er impliciet vanuit gegaan dat hij of zij tot een

hoge sociaal-economische klasse behoort. Hoogleraar boekgeschiedenis aan de

universiteit van Leiden en hoofdredacteur van Het jaarboek van de boekgeschiedenis

Adriaan van der Weel, is van mening dat we er altijd stilzwijgend vanuit zijn gegaan dat

het boek allerlei voor onze cultuur en maatschappij essentiële waarden

vertegenwoordigt. Van der Weel denkt dat het niet makkelijk is om deze waarden

expliciet te benoemen: “..maar de betogende eigenschap ervan (vooral in contrast met

de zapeigenschappen van andere media); de narrativiteit; de ervoor benodigde

concentratie en geduld; de solitaire contemplatie die het bevordert en de pure taligheid

van tekst horen er waarschijnlijk bij” (2007, 21). De mening dat boeken en met name

literaire boeken de mens verheffen, illustreert ook dit citaat van

15

literatuurwetenschapper Arnold Weinstein: “There is a startling economy at work here,

a two-way street, inasmuch as the books we read flow inward into us, add to our stock,

enrich our perceptions, stir our inmost feelings; yet art and literature also, quite

wonderfully, draw us out, hook us up (imaginatively, emotionally, neurally) into other

circuits, other lives, other times” (2003, xxvii). Literaire boeken zijn dus bijna onmisbaar

voor de moderne, ontwikkelde mens. Door het lezen van boeken krijgen mensen een

extra dimensie en een bredere visie op de wereld. Door de komst van digitale media

zijn sommige mensen bang dat deze leescultuur zal verdwijnen (Heijting 2007, 92). Zij

zijn dan ook eerder geneigd om deze cultuur te willen behouden en staan sceptisch

tegenover nieuwe media omdat zij deze als bedreigend ervaren.

1.3 LeescultuurHet idee dat de leescultuur voortkomt uit een eeuwenlange traditie, berust niet op

waarheid: “Nochtans is de leescultuur een relatief recent verschijnsel. Het is een

cultuur die in de achttiende eeuw tot ontwikkeling kwam en in vele gravures uit die tijd

werd vastgelegd: de afbeelding van de ‘lezende man’ vooronderstelt een hele cultuur

van stilte rondom hem” (Soetaert 2006, 12). Uit historisch onderzoek blijkt dat de

leescultuur geen stabiele toestand is die zich al eeuwen handhaaft. Ook in de

negentiende eeuw was er veel verschil in ‘lezerstypen’; veel mensen lazen populaire

literatuur en weinig literatuur uit de hoogcultuur (Kloek en Mijnhardt 1988, 15-28).

Maar toch kan worden gezegd dat er nog steeds een sterke stroming onder

wetenschappers aanwezig is bij wie het geloof in een literair humanistisch cultuurideaal

groot is en bij wie het Verlichtingsideaal centraal wordt gesteld. Hierbij wordt het lot van

het humanistisch gedachtengoed verbonden met het lot van de boekcultuur waarvan

deze wetenschappers bang zijn dat die zal verdwijnen (Soetaert 2006, 12). Dit is te

typeren als een cultuur-pessimistische stroming. Waarden en waarderingen die al jaren

het culturele debat domineren worden hier tegenover elkaar gezet: dominante cultuur

tegenover jeugdcultuur, hoge versus lage cultuur, en boek versus media (Rutte 2007,

203-204). Deze tegenstellingen zijn achterhaald; er zijn steeds mensen die hun

voorkeuren mixen met producten uit de hoogcultuur en de populaire cultuur. Deze

zogenaamde cultuur omnivoren passen zich snel aan in verschillende situaties en

gezelschappen en participeren in veel sociale activiteiten, ongeacht van welk netwerk

hij of zij onderdeel is (Peterson en Kern 1996). Deze ontwikkeling sluit aan bij de wens

van diverse wetenschappers om het boek niet versus de (nieuwe) media te zetten

maar tussen de (nieuwe) media (Heijting 2007, 98). Het bestaan van nieuwe media is

immers niet meer te ontkennen en waarom zou de leescultuur ophouden bij papieren

16

boeken, terwijl er inmiddels tal van andere mogelijkheden zijn om (literaire) teksten te

lezen?

1.4 Westerse boekcultuur in perspectief Vanuit een historisch, technologisch en politiek-ideologisch perspectief is in de

bovenstaande paragrafen een beeld gegeven van de Westerse boekcultuur. De

uitvinding van de boekdrukkunst is een zeer belangrijke historische ontdekking en heeft

enorme effecten gehad op de ontwikkeling van de mens en de maatschappij.

Technologische ontwikkelingen hebben het onder meer mogelijk gemaakt dat boeken

in grote aantallen kunnen worden gedrukt en worden verspreid onder alle lagen van de

bevolking.

Het lezen van een boek wordt vaak geassocieerd met het Verlichtingsideaal en heeft

een hoog intellectueel aanzien. Het boek vertegenwoordigt voor veel mensen waarden

die zij belangrijk vinden voor het in stand houden van onze cultuur. Sommige

wetenschappers zijn bang dat door de komst van nieuwe media de boekcultuur zal

verdwijnen. Het culturele debat over dit onderwerp wordt vaak gedomineerd door

waarden en normen tegenover elkaar te zetten; hoogcultuur tegenover laagcultuur en

het papieren boek versus nieuwe media. Het literaire boek wordt geplaatst binnen de

hoogcultuur omdat er een hoge educatieve eis nodig is om deze boeken te begrijpen.

Door het consumeren van producten uit de hoogcultuur, zou toegang kunnen worden

verkregen tot een hoge sociaal-economische klasse. Deze gedachte is achterhaald;

steeds vaker consumeren mensen zowel producten uit de hoogcultuur als uit de

laagcultuur onafhankelijk tot welke sociaal-economische klasse zij behoren; naast het

kijken van YouTube-filmpjes, spelletjes spelen op het internet, lezen mensen ook

literaire (papieren) boeken; het één sluit het ander niet meer uit. Dit sluit aan bij de

wens van steeds meer wetenschappers om het boek niet versus nieuwe media te

zetten maar er tussen. De volgende stap is dan ook om te onderzoeken wat die nieuwe

media inhouden waartussen het boek moet worden gezet en welke belangrijke

debatten daar worden gevoerd.

17

Hoofdstuk 2 - Nieuwe mediaOoit was het papieren boek zelf een nieuw medium, maar inmiddels behoort het

papieren boek tot de zogenaamde oude media en lijkt het papieren boek te worden

verdrukt door de e-books en de computer. Toch zijn er nog steeds volop papieren

boeken te verkrijgen. Interessant is om te kijken of onder invloed van nieuwe media het

papieren boek is veranderd. Daarvoor is het eerst noodzakelijk om nieuwe media te

definiëren en belangrijke kenmerken te benoemen. Nieuwe media zijn een breed

begrip. In het boek New Media, a critical introduction van Martin Lister et al, worden

nieuwe media gezien als een groot aantal veranderingen in mediaproductie, distributie

en gebruik. Deze veranderingen zijn zowel technologisch, cultureel als tekstueel van

aard waarbij er een aantal concepten is die het debat over nieuwe media domineren:

“We consider these here as some of the main terms in discourses about new media.

These are: digital, interactive, hypertexual, virtual, networked and simulated “ (2009,

13). In deze scriptie wordt ervan uitgegaan dat alle media die door middel van

computertechnologie worden gedraaid, nieuwe media zijn. Internet geeft een zeer

breed aanbod van informatie; tekst, videobeelden, animaties en geluid komen in een

geïntegreerde informatiestroom vrij op het internet.

2.1 Media technologieNieuwe media hebben hun bestaan te danken aan het samensmelten van

verschillende traditionele media zoals geschreven tekst, foto’s, films, muziek etc.

Aangezien digitale technologieën altijd aan elkaar kunnen worden gekoppeld, behoort

tot het digitale domein ook het netwerk. Het systematische karakter van technologie is

een voorwaarde of de reden voor het succes van deze technologieën. De Duitse

filosoof Heidegger duidt deze ontwikkeling met de term Gestell; het wezen van de

moderne techniek. Onze samenleving is volgens Heidegger een Gestell waarin de

techniek het handelen van mensen voor een groot deel bepaalt. Nieuwe media

betekenen permanente innovatie, wat kan worden ervaren als ‘druk’ op de

samenleving om te moeten innoveren wat inhoudt dat de samenleving wordt

gedomineerd door technowetenschappen. Nieuwe media geven mensen ook veel

gemak, tegelijkertijd bestaat het gevaar dat mensen de betrokkenheid met de wereld

verliezen en dat de mens alleen nog maar op een technische wijze de werkelijkheid

tegemoet treedt, zonder zich daarvan bewust te zijn (Heidegger, 1982, 9-13). Een extra

gevaar hiervan is het Geschick, de afhankelijkheid van technologie. Mensen kunnen

niet meer zonder technologie en bewegen zich als gevangenen van de technologie

18

(IJsseling 1994, 21-41). Zoals McLuhan stelt in ‘Media begrijpen’ is het medium de

boodschap: “Want de boodschap van elk medium, van elke technologie, is de

verandering van schaal, tempo of patroon die het in het menselijk bestaan brengt.”

(2002, 31) Media zijn dus geen neutrale doorgeefluiken, maar hebben een grote impact

op de sociale omgeving van de mens. De invloed van een medium is groter dan de

inhoud van de boodschap die het medium verspreidt. De uitvinding van de

boekdrukkunst heeft de mens en de maatschappij enorm veranderd. Een recent

voorbeeld is de mobiele telefoon: de opkomst van de mobiele telefoon heeft grote

gevolgen gehad op de mens en de maatschappij, de inhoud van al die gesprekken met

de mobiele telefoon in het algemeen niet.

2.2 RemediatieBij de ontwikkeling van een nieuw medium wordt in eerste instantie vaak gebruik

gemaakt van kenmerken van oude media. Er vindt een wisselwerking plaats met

andere media, oftewel een interactie van nieuwe en bestaande media. Eigenschappen

van een medium zoals techniek, vorm en sociale betekenis worden door andere media

overgenomen of gebruikt. Er vindt remediatie plaats; media gaan steeds meer op

elkaar lijken, media hernemen elkaar (Bolter en Grusin 2000, 44-46). Digitale media

proberen eerst te lijken op hun analoge versies. Vervolgens zullen deze media zich

verbeteren om tenslotte eigen kenmerken te gaan ontwikkelen. De eerste e-books zijn

exacte kopieën van de papieren versie. Inmiddels zijn er steeds meer e-books

verkrijgbaar waarin zowel audio, video en soms kinetische effecten aan zijn

toegevoegd.

Deze ontwikkeling wordt ook wel mediaconvergentie genoemd; meerdere media

komen samen in één medium of overlappen elkaar. Mediaconvergentie is tweezijdige

remediatie, bijvoorbeeld: het internet hervormt de televisie en de televisie hervormt het

internet. Kort gezegd is mediaconvergentie een remediatie van minimaal drie

technologieën: telefoon, televisie en computer. Bij deze technologieën worden

respectievelijk geluid, beeld en interactiviteit onmiddellijk beschikbaar gesteld.

Het doel van publiceren middels media is informatie overbrengen, maakt niet uit op wat

voor een manier. Als diverse media dan dezelfde techniek gebruiken, zal deze

informatieoverdracht soepeler verlopen. Door media te digitaliseren, wordt dus gebruik

gemaakt van dezelfde techniek voor afzonderlijke mediatypen, waardoor transport van

informatie soepeler verloopt en de informatie makkelijker kan worden uitgewisseld. Het

is bijvoorbeeld vrij normaal dat bij het openen van een website zowel tekst als foto’s,

video en applicaties zijn te zien.

19

Remediatie vindt voornamelijk plaats om de beleving van de informatie zo intens

mogelijk te maken. Het gebruik van verschillende media in een structuur van een ander

medium heet hypermedia. Hierbij is de toeschouwer zich bewust van het feit dat de

informatie tot hem of haar komt via een medium. De beleving zal nog groter worden

naarmate de interfaces gebruiksvriendelijker en authentieker worden, waardoor zoveel

mogelijk zintuigen van de mens kunnen worden geprikkeld. Tegelijkertijd wil de

gebruiker de aanwezigheid van het medium kunnen vergeten en moet het medium

realistisch overkomen zodat de toeschouwer alles als realiteit ervaart. De techniek

moet transparant zijn en moet direct kunnen reageren op de situatie. Deze combinatie

heet ook wel transparante onmiddellijkheid (Bolter en Grusin 2000, 20-24).

Bijvoorbeeld bij een computerspel wordt van hyperrealiteit gesproken als het spel

bestaat uit een splitscreen, de speler is zich bewust van het medium. Van transparante

onmiddellijkheid spreekt men als de speler het spel speelt door de ogen van het

personage en op deze manier de realiteit zo veel mogelijk wordt nagebootst, waardoor

het medium ‘onzichtbaar’ wordt voor de speler.

2.3 Convergentie cultuurMediaconvergentie mondt uit in een convergentie cultuur. Kenmerkend voor deze

cultuur is dat oude en nieuwe media samenvloeien en consumenten zelf gaan

produceren waardoor de grens tussen producenten en consumenten is vervaagd

(Jenkins 2006, 3). Bij Amazon is het bijvoorbeeld inmiddels mogelijk om op een vrij

eenvoudige manier zelf een boek uit te geven met Kindle Direct Publishing in de

Amazon Kindle Store. Amazon zorgt dan onder andere voor de publiciteit en de

wereldwijde verspreiding. Op de Frankfurter Buchmesse in 2012 vertelde de Duitse

detective-auteur Nele Neuhaus tijdens een presentatie dat geen enkele uitgeverij in

2005 haar eerste boek wilde uitgeven. Zij publiceerde het vervolgens zelf bij een book-

on-demand uitgeverij. Inmiddels is zij een zeer populaire en veel verkochte schrijfster

geworden; haar boeken worden in meer dan twintig verschillende landen uitgegeven.

Sinds 2008 worden haar boeken ook op papier uitgegeven.

Mediaconvergentie is een manier om het medialandschap te beschrijven waarin

nieuwe media worden gebruikt in combinatie met oude media. Oude media worden niet

vervangen door nieuwe media maar smelten samen; het oude medium krijgt (digitaal)

vorm in het nieuwe medium. Waren voorheen functies van media gescheiden, nu

komen deze samen in één apparaat. Denk hierbij aan de mobiele telefoon waarmee

aanvankelijk alleen kon worden getelefoneerd en waarmee het nu mogelijk is om te

gamen, te surfen op internet, berichten te downloaden en een boek te lezen.

20

Mediaconvergentie is niet louter een technisch proces, maar hiermee wordt ook

bedoeld dat content onafgebroken circuleert via verschillende mediakanalen. Ook de

content vloeit samen; informatie, beelden, geluid van verschillende bronnen worden

samengevoegd tot een nieuw product. Een duidelijk voorbeeld hiervan zijn de vele

mashups die te vinden zijn op internet. Soms wordt het hergebruiken van content ook

wel oneerbiedig de knip- en plakcultuur genoemd.

2.4 Toegang en interactiviteitEen ander belangrijk kenmerk van nieuwe media is dat gebruikers altijd de

mogelijkheid hebben tot toegang tot content op het web, op elk digitaal medium, op

elke plek, op elk moment. Daarnaast bestaat de mogelijkheid om feedback te geven of

te participeren in de content. Gebruikers kunnen invloed hebben op de content of

worden uitgedaagd om door eigen handelen onderdelen te activeren. Dit wordt vaak

gezien als het interactieve karakter van nieuwe media, dit in tegenstelling tot het

passieve karakter van oude media. Ook e-books worden steeds interactiever; het e-

book Our Choices van Al Gore is daar een mooi voorbeeld van (2011). Als lezer kun je

niet alleen door met je vinger op plaatjes te tikken deze vergroten, video’s bekijken en

audio beluisteren, maar kun je ook door te blazen tegen de rand van de iPad een

afbeelding van een windmolen laten draaien.

Lang niet alle nieuwe media zijn interactief of ze zijn beperkt interactief: vaak is de rol

van de gebruiker voorgeprogrammeerd en is de interactie beperkt tot een keuzemenu.

Er is dan geen sprake van een echte dialoog. Afgezien daarvan vereist interactiviteit

actie van de gebruiker, als de gebruiker niets doet met een medium, is er geen sprake

van interactiviteit. Dat geldt voor nieuwe media, maar ook voor oude: een boek of

tijdschrift moet worden opgepakt en worden gelezen. Bij interactiviteit geldt niet alleen

de letterlijke, fysieke relatie tussen maker, medium en gebruiker, maar is er ook sprake

van een psychologische interactiviteit (Manovich 2001, 55-61).

2.5 Hypertekst en de computerZeer kenmerkend voor nieuwe media is het gebruik van hypertekst. Vannevar Bush

legt in 1946 in zijn artikel As we may think de conceptuele basis voor wat later

Hypertext zal heten. Bush beschrijft hoe het mogelijk zou moeten zijn om door middel

van een machine documenten te verzamelen en te zoeken, en deze door associatief te

denken aan elkaar te linken. De reden dat Bush zich met deze problematiek bezig is

gaan houden, was omdat hij zich zorgen maakte over de enorme hoeveelheid

informatie en kennis die de mens heeft opgebouwd en de tegelijkertijd zeer gebrekkige

21

mogelijkheden in de jaren ’40 om deze kennis en informatie te vinden. Bush is gaan

onderzoeken hoe mensen denken en komt dan tot de conclusie dat mensen

voornamelijk associatief denken. Als mensen over een thema nadenken, springen de

gedachten naar een volgend thema dat door de gedachtenassociatie wordt

gesuggereerd, om vervolgens weer door te springen naar een volgende gedachte etc.

Hij bedacht een systeem voor het associatief verbinden van informatie. Hij noemde dit

systeem de memex; memory extension. De memex is een gedachtenexperiment

gebleven, maar het lijkt erg op hoe een lezer zich in deze tijd op het internet met

behulp van hypertekst beweegt: “.. ...he builds a trail of his interest through the maze of

materials available to him” (Bush 1946).

Pas in 1965 introduceert Ted Nelson in zijn artikel A File Structure for the Complex, the

Changing, and the Indeterminant voor het eerst de term hypertext:

‘Let me introduce the word ‘hypertext’ to mean a body of written or pictorial material

interconnected in such a complex way that it could not conveniently be presented or

represented on paper’ (Nelson 1965). Nelson wilde een soort van publiciteitsysteem tot

stand brengen dat alle literatuur van over de heel wereld zou moeten bevatten en dat

door associatieve connecties, ook wel links genoemd, een groot netwerk zou vormen.

Dit project noemde hij later Xanadu:

“The Xanadu publishing system will be a licensed method of on-line electronic

publication provided by vendors throughout the world. "Publication" consists of

placing a digital document somewhere in the repository network. A document

may include text, pictures, audio, movies and any other form of digital

information. Readers, or users, are of course at screens. Any user in the world

may send for any document, or any part of a document” (1993).

Met hypertekst kunnen dus allerlei soorten informatie op een non-lineaire manier

worden gepresenteerd. Het World Wide Web is het bekendste hypertekst-systeem. Het

WWW werd ontwikkeld in 1990 door Tim Berners-Lee, Robert Cailiau en andere

onderzoekers binnen het CERN, Centre Européen pour Recherche Nucleaire,

gevestigd in Genève. Het WWW is een op hypertext gebaseerde easy-to-use

toepassing voor het vrij kunnen uitwisselen van informatie over het internet. Hierbij

wordt gebruikgemaakt van de hypertekst-taal HTML, dat staat voor Hypertext Markup

Language. Binnen het WWW hebben een enorme verzameling van verschillende

elementen onderlinge relaties en kunnen aan elkaar worden gekoppeld op een non-

lineaire manier. (Berners-Lee & Fischetti 1999) Hypertekst maakt het mogelijk om

associatief te lezen, schrijven, beelden te bekijken etc.. Dat betekent dat er geen

eenduidige volgorde hoeft te worden aangehouden, maar dat er meerdere mogelijke

22

volgordes zijn in verschillende dimensies tegelijkertijd. Belangrijk hierbij is, dat de

lezer/kijker constant keuzes kan en/of moet maken door op links te klikken. De links

hoeven niet alleen te refereren aan stukken tekst, maar kunnen ook verwijzen naar

digitaal beschikbare foto's, graphics, audio, of video. Bij een digitaal boek kunnen

video’s, graphics, audiofragmenten etc. worden geïntegreerd in het verhaal, maar

kunnen ook verwijzen of worden gelinkt naar content op het internet.

2.6 Hypertekst en literatuurHet concept hypertekst heeft niet alleen in de computerwereld z’n wortels, maar ook in

de literatuurwetenschappen; lange tijd werd een tekst in een papieren boek vooral

gezien als een afgerond lineair taalproduct, dit met name onder invloed van het

invloedrijke Amerikaanse New Criticism (Matterson 2006). De poststructuralisten,

waartoe onder andere Roland Barthes behoort, stelden in de jaren ’60 deze opvatting

zwaar ter discussie. Teksten (en in het bijzonder literaire teksten) zijn niet te herleiden

tot een enkele betekenis, maar zorgen altijd weer voor nieuwe betekenissen. Dit komt

volgens Barthes door de wijze waarop onze taal functioneert. Een tekst is

samengesteld uit blokken woorden of beelden die aan elkaar zijn gelinkt. Een

beschrijving van Barthes voor de ideale tekstualiteit lijkt veel op wat wij nu hypertekst

noemen:

“In this ideal text the networks are many and interact, without any one of them

being able to surpass the rest; this text is a galaxy of signifiers, not a structure

of signifieds; it has no beginning; it is reversible; we gain access to it by several

entrances, none of which can be authoritatively declared to be the main one;

the codes it mobilizes extend as far as the eye can reach, they are

indeterminable ... ; the systems of meaning can take over this absolutely plural

text, but their number is never closed, based as it is on the infinity of language”

(Barthes 1975).

Er zijn in een tekst meerdere leespaden mogelijk en daardoor verandert de relatie

tussen auteur en lezer. De lezer creëert op een bepaalde manier z’n eigen tekst,

Barthes noemt deze de writerly text. Lineaire teksten noemt Barthes, readerly text. De

lezer speelt een rol bij het tot stand komen van de uiteindelijke tekst; de betekenis van

een tekst krijgt namelijk pas gestalte op het moment van lezen. Een tekst wordt altijd

beïnvloed door andere teksten en staat niet op zichzelf. Elke lezing van een tekst is

anders omdat elke individuele lezer zijn eigen manier van lezen heeft. Deze manier

van denken over teksten, lijkt veel op die van de computergemedieerde hypertekst; ook

hier kan de lezer immers zijn eigen betekenis creëren door een eigen leespad te

23

kiezen en vallen teksten binnen een netwerk van andere teksten. Door nieuwe media is

een tekst per definitie geen op zichzelf afgerond geheel, maar staat deze in contact

met een enorm netwerk van andere teksten, beelden en audio. In het laatste geval

bepaalt de computer de vorm van de tekst.

2.7 Overeenkomsten Uit bovenstaande tekst blijkt dat aspecten die kenmerkend zijn voor nieuwe media, ook

waarneembaar zijn in de boekcultuur of zich vermengen met de boekcultuur om

vervolgens weer eigen kenmerken te ontwikkelen. Waren voorheen e-books

voornamelijk kopieën van papieren boeken; inmiddels zijn bijvoorbeeld audio en video

geïntegreerd en kan er middels hyperlinks verbinding worden gemaakt met het

internet. E-books zijn interactief, maar interactiviteit geldt ook voor papieren boeken;

het boek moet worden opgepakt en een psychologische interactiviteit is noodzakelijk

voor zowel papieren boeken als voor nieuwe media.

Het associatief verbinden van informatie werd in de jaren ’40 als gedachtenexperiment

onderzocht. Het lijkt erg op de manier waarop nu kan worden gesurft op het internet

waar allerlei verschillende soorten informatie aan elkaar zijn gelinkt. Het concept

hypertekst is niet uniek voor de computertechnologie; ook in literaire boeken zijn

meerdere leespaden mogelijk, geeft elke lezer z’n eigen betekenis aan een tekst en

maakt een tekst deel uit van een netwerk van andere teksten en media. Kortom,

nieuwe media zijn niet zo nieuw als deze op het eerste gezicht lijken.

Naast overeenkomsten zijn er uiteraard ook verschillen tussen papieren boeken en

nieuwe media; een belangrijk verschil is de materialiteit van het boek. In het volgende

hoofdstuk wordt bekeken wat materialiteit inhoudt en wat het belang is van deze

materialiteit voor de functie van het boek.

24

Hoofdstuk 3 – Materialiteit van het boek

In de voorafgaande hoofdstukken zijn enkele belangrijke aspecten onderzocht van de

boekcultuur en nieuwe media. Een ander belangrijk kenmerk voor het papieren boek is

de materialiteit van het boek. Ondanks nieuwe media en trends die er op het gebied

zijn van digitale boeken, bestaan er nog steeds mensen die simpelweg van papieren

boeken houden. Papieren boeken roepen een bepaald soort engagement op die

digitale boeken niet oproepen. In dit hoofdstuk wordt bekeken welke functies het

papieren boek nu nog heeft. Hierbij zal ook worden gekeken hoe belangrijk de

materialiteit is binnen deze functies en waarom mensen nog steeds veel waarde

hechten aan deze materialiteit. In het verlengde daarvan zal de specifieke materialiteit

van het boek worden onderzocht, want deze materialiteit is, in tegenstelling tot het

virtuele karakter van het e-boek, een zeer belangrijk kenmerk van het papieren boek.

3.1 Houden van boekenDat er nog steeds veel mensen zijn die van papieren boeken houden, blijkt

bijvoorbeeld uit de vele bezoekers die de Frankfurter Buchmesse in 2012 trok. Deze

internationale boekenbeurs omvatte twaalf enorme hallen met vrijwel alleen maar

papieren boeken. In één van de laatste hallen, helemaal achterin, was een (kleine)

hoek vrij gemaakt speciaal voor innovaties en nieuwe media. In een andere hoek stond

veel prominenter, midden in een hal, een drukpers opgesteld à la Gutenberg. Een man

in klederdracht uit de vijftiende eeuw bediende met trots de pers. Het was er erg druk

want mensen konden voor vijf euro één pagina kopen die ter plekke werd gedrukt. Dat

ging natuurlijk erg langzaam, maar iedereen wachtte geduldig op zijn of haar beurt om

een ‘echt’ gedrukt exemplaar te bemachtigen. Ondertussen konden de wachtenden

kijken naar het drukproces zoals dat eeuwen geleden werd uitgevoerd. Als na lang

wachten de gedrukte pagina werd overhandigd, werd deze als een schat betast en

gekoesterd. Met een computer zou het maken van een dergelijke pagina uiteraard vele

malen sneller zijn gegaan en zou de pagina identiek kunnen worden geprint of zou

deze als document heel snel digitaal kunnen worden verspreid naar heel veel mensen

tegelijkertijd. Maar daar ging het in dit geval niet om. Het ging er niet zo zeer om wat er

op die pagina stond, maar het ging om de materialiteit van het papier en het

drukproces wat daaraan vooraf ging en wat tastbaar werd in het papier. Het lijkt alsof

25

er meer waarde wordt gehecht aan mechanisch geproduceerde objecten dan aan

digitale kopieën. Walter Benjamin schrijft in Het Kunstwerk in het tijdperk van zijn

technische reproduceerbaarheid (2008) over de aura van een origineel kunstwerk dat

door technische reproductie verloren gaat. Voor de ontvangers van de gedrukte pagina

leek de aura van het ‘kunstwerk’ nog aanwezig in die bladzijde, ook al is hier sprake

van een mechanische kopie en niet van een origineel kunstwerk. Doordat mensen

zagen hoe de pagina werd gedrukt, kregen zij het idee van ‘authenticiteit’ en ‘uniciteit’

en dat maakte het document voor hen extra waardevol en ‘mystiek’.

3.2 Internet en het papieren boekDigitalisering heeft invloed op de manier waarop informatie wordt vastgelegd,

gedistribueerd en geëxploiteerd. Mensen nemen op een andere manier kennis van

informatie en ook vindt de cultuuroverdracht op een andere manier plaats (Rutten

2007, 201). Een tekst kan in een boek worden gedrukt, maar net zo makkelijk in een

PDF-document worden gelezen op een tablet of computer. Dat laatste is ook nog veel

gemakkelijker; het bespaart ruimte en ‘gesjouw’ met boeken bij bijvoorbeeld een

verhuizing. Toch bestaat het papieren boek nog steeds en is het nog altijd niet

verdwenen onder druk van nieuwe media, zoals dat in eerste instantie werd gevreesd.

Waarschijnlijk zullen sommige soorten van literatuur en literaire kritieken op korte

termijn alleen nog online te verkrijgen zijn. Andere publicaties blijven waarschijnlijk in

papier beschikbaar. Dit laatste geldt dan bijvoorbeeld voor kleinere, niet-commerciële

uitgaven (Baetens en De Geest 2007). Maar om kosten te besparen worden soms ook

deze niet-commerciële boeken alleen nog digitaal uitgegeven.

De verkoopcijfers van papieren boeken in Nederland over het jaar 2012 bevestigen

deze verwachtingen. De verkoop van papieren boeken daalde met 5,5% ten opzichte

van 2011. De verkoop van digitale boeken steeg, met ruim 75% (Volkskrant.nl 2013).

Uitgeverijen en boekhandelaren halen de omzet vooral uit een paar titels; bestsellers

worden nog steeds goed verkocht. Van de drie delen van Vijftig tinten grijs zijn

bijvoorbeeld in 2012 alleen al in Nederland ruim 1,7 miljoen boeken verkocht. In totale

aantallen is het aandeel van het digitale boek nog niet groot; 43,5 miljoen papieren

boeken tegenover 1,2 miljoen verkochte digitale boeken, maar verwacht wordt dat de

verkoop van digitale boeken snel verder zal stijgen, ten koste van de papieren

exemplaren (NRC.nl 2013). Waarschijnlijk is er een meervoud van het aantal verkochte

digitale boeken in de omloop omdat deze vrij eenvoudig zijn te kopiëren, met een

papieren boek is dat een stuk lastiger en duurder.

26

Dat de functie van het papieren boek enorm is veranderd sinds de hoogtijdagen van de

boekdrukkunst, is vrij duidelijk:

“Toen was het boek wat het internet nu is: een container voor de wetenschap,

voor kennis, en ook voor alle andere kunsten. Het boek was de natuur, en vice

versa, de wereld en de wereld daarbuiten die men nog niet kende. Deze

dimensie van het boek, het vermogen alle kennis en kunst te omvatten en

bewaren, bestaat nu niet meer” (Brillenburg 2012a, 2).

Het internet heeft dus veel functies van het boek overgenomen en dat geldt eigenlijk

voor elk boekgenre. Toch is het papieren boek nog steeds verkrijgbaar en wordt de

materialiteit juist verder verkend. Volgens Katherine Hayles, gepromoveerd in zowel

scheikunde als Engelse literatuur, is niet alleen de inhoud, maar ook de vorm en de

materialiteit van informatie-overdracht belangrijk. Denken leidt tot 'vorm geven', maar

omgekeerd leidt ‘vorm geven’ ook tot denken. Juist uit het samenspel tussen materie

en geest komen mooie dingen voort. Maar ook is de beleving anders van een papieren

boek: “It confronted her with the materiality of the physical world and its mediation

through technological apparatus. When used for electronic literature, it gave her the

same keen pleasure as the print novels she loved, though through different sensory

and kinesthetic modalities” (2002, 15). Beide vormen van boeken kunnen juist

uitstekend naast elkaar bestaan, alleen is de beleving van een papieren boek anders

dan die van een digitaal boek.

3.3 Grafische vormgeving

Ook al zijn veel functies van het papieren boek overgenomen door de computer, er is

een duidelijke beïnvloeding waar te nemen van de beide media op elkaar en dus op

literatuur: “New technologies have left their imprint on literature as a paper-based

medium, and vice versa” (Brillenburg 2012b, 1). Door de komst van nieuwe media zijn

er inmiddels ook weer nieuwe vormen van bookishness ontstaan die de materialiteit

van het papieren boek juist nodig hebben. De ‘dreiging’ van digitale technologieën blijkt

een enorme bron voor artistieke inspiratie:

“What I’m calling “the aesthetic of bookishness” is a trend in novels published

since 2000. It is not limited to American or even Anglophone novels, and, I will

argue, it is more than just a coincidence: it is an emergent literary strategy that

speaks to our cultural moment. These novels exploit the power of the print page

in ways that draw attention to the book as a multimedia format, one informed by

and connected to digital technologies. They define the book as an aesthetic

27

form whose power has been purposefully employed by literature for centuries

and will continue to be far into the digital age” (Pressman 2009).

Het internet zorgt er voor dat er nieuwe vormen van literatuur ontstaan, waarin

materialiteit een belangrijke rol speelt (Brillenburg 2012a). Een tendens is dat de

grenzen van de grafische vormgeving van boeken verder worden verkend. De

grafische vormgeving maakt in sommige boeken deel uit van de narratieve vorm of kan

zelfs bepalend zijn voor het verhaal. Een recent voorbeeld daarvan is het boek van

Jonathan Safran Foer, Tree of Codes (2010a). Dit boek lijkt als het dicht is een gewoon

boek maar als het wordt opengeslagen is te zien dat het een boek is waarbij grote

delen van bladzijdes zijn uitgesneden; soms is er nog een rand van een bladzijde over,

soms slechts wat stroken papier. Het boek is op een zeer ongebruikelijke manier

vormgegeven waarbij het verhaal moeilijk is te lezen en ondergeschikt aan of even

belangrijk is als de vormgeving. Het verhaal is niet geschreven door Foer maar is een

herdruk van The Streets of Crocodiles uit 1934 van de joods-Poolse schrijver Bruno

Schulz. Het origineel bestaat uit dertien samenhangende verhalen. Foer heeft de tekst

enorm ingekort en er één, min of meer doorlopend verhaal van gemaakt waarin hij de

essentie en betekenis van de oorspronkelijke verhalen probeert te laten zien. Van de

oorspronkelijke tekst is ongeveer 5% overgebleven (Middag 2010). Foer wil met dit

boek een bijdrage leveren aan de discussie over wat mogelijk is met literatuur en wat

mogelijk is met papier (2010b).

28

Binnenzijde van het boek Tree of Code van Jonathan Safran Foer. Foto van de website: http://www.visual-

editions.com/our-books/tree-of-codes

Nog een stap verder in het verkennen van grafische grenzen van het papieren boek

zijn de boeken van de Amerikaanse kunstenaar Brian Dettmer. Hij maakt van oude

boeken kunstwerken. Telefoonboeken, encyclopedieën, literaire boeken etc. bewerkt

hij bladzijde voor bladzijde met een scalpelmesje. Er wordt niets aan het boek

toegevoegd, alleen stukjes weggesneden totdat een totaal nieuwe vorm ontstaat die

een heel ander verhaal vertelt dan het oorspronkelijke boek deed. De boeken hebben

een geheel andere fysieke vorm gekregen; het zijn sculpturen van bladzijdes en

daarmee kijkobjecten geworden. Op zijn website briandettmer.com, legt Dettmer uit

waarom hij deze objecten maakt:

“The age of information in physical form is waning. As intangible routes thrive

with quicker fluidity, material and history are being lost, slipping and eroding into

the ether. Newer media swiftly flips forms, unrestricted by the weight of material

and the responsibility of history. (......) By altering physical forms of information

and shifting preconceived functions, new and unexpected roles emerge.”

Brian Dettmer, Key Monuments (2009). Courtesy of the artist and Toomey Tourell Fine Arts (Steward 2010).

Het boek verliest z’n oude functie van ‘drager van tekst’ bij Dettmer. De inhoud van het

29

boek wordt volledig uit de context gehaald en is ook niet meer van belang. Wat

ontstaat is een boek om naar te kijken in plaats van om te lezen. Garrett Stewart duidt

deze ontwikkeling aan met de term demediation: “….the process by which a

transmissible text or image is blocked by the obtruded fact of its own neutralized

medium” (2010, 413). Een boek is dan niet langer een gebruiksvoorwerp maar een

kunstvoorwerp voor in een galerie of museum. Het boek of kunstwerk vertelt daardoor

een eigen verhaal, los van het oorspronkelijke ‘boekenverhaal’.

3.4 BoekverzamelingEen andere functie van het papieren boek beschrijft Walter Benjamin in Unpacking my

Library. Hierin laat hij zien wat zijn boekverzameling voor hem betekent. Hij gaat op

zoek naar een verklaring voor zijn grote drang om boeken te bezitten. Hij schrijft over

zijn eigen boekverzameling die hij door de jaren heen zorgvuldig heeft opgebouwd en

wat die verzameling met hem doet. De boeken zijn voor hem meer dan een

verzameling papier en kaften. Voor een verzamelaar wordt het verleden en de

herinneringen aan het verkrijgen van een boek voor een deel teruggebracht naar het

heden. De verzamelde boeken bieden hem onderdak, vormen zijn huis. De boeken die

door Benjamin zijn verzameld, komen samen in hem, of eigenlijk komt Benjamin voort

uit wat hij heeft verzameld. De boekverzamelaar bezit niet, maar wordt bezeten door

een macht buiten zichzelf die hij ziet in verzamelobjecten. “To a book collector, you

see, the true freedom of all books is somewhere on his shelves” (1932, 64). Het gaat er

niet om of een boek kostbaar is, de verzamelaar verzamelt om het verzamelen.

Benjamin voelt zich op een zeer intieme manier één met zijn boekverzameling en hij

heeft een fysieke band met zijn boeken: “.... ownership is the most intimate relationship

that one can have to objects” (1932, 67).

Deze vorm van bookishness bestaat ook in deze tijd nog steeds. In de wekelijkse

rubriek Boeken. in de Volkskrant beschouwen schrijvers, wetenschappers en

kunstenaars hun boekenkast. Het merendeel van de geïnterviewden hecht veel waarde

aan hun boekenkast, ook al hebben ze honderden boeken in hun computer staan, van

de papieren boeken die door de jaren heen zijn verzameld wordt geen, of maar

beperkt, afstand gedaan. De boekverzameling representeert voor een deel van de

geïnterviewden de verschillende fases in hun leven en laat tevens zien welke schrijvers

een belangrijke invloed hebben gehad op hun leven, hun manier van denken en hun

ontwikkeling. Daarnaast blijft ook het papier van het boek belangrijk. Rechtsfilosoof en

historicus Thierry Baudet omschrijft dit in de boekenrubriek van de Volkskrant als volgt:

“Ik vind een boek nu eenmaal lekker, het gevoel dat je hebt bij het omslaan van de

30

bladzijden, de dikte, het soort papier, de geur ervan” (Dijksman 2012, V1). Naast de

inhoud heeft het kunnen vasthouden van een boek een belangrijke bijdrage aan de

totale beleving van het lezen van een boek. Dit in tegenstelling tot e-boeken; hierbij is

iedere fysieke eigenheid verdwenen: “.....dan blijf ik met zo'n lelijke e-reader zitten

(......) waarop ik boeken zonder marges moet lezen waaruit het ontwerp in China is

weggecodeerd en iedere fysieke eigenheid is verdwenen. Dan weet ik binnen de

kortste keren niet meer wat ik gelezen heb” (Brillenburg 2012a, 8). De affectie voor een

papieren boek is dus groter dan voor een digitale versie. Digitale boeken roepen een

dergelijk engagement doorgaans niet op. Deze affectie heeft in grote mate te maken

met de materialiteit van het papieren boek.

3.5 Betekenis van materialiteit Een papieren boek kan de beleving van het lezen anders maken dan wanneer de tekst

wordt gelezen op een e-reader of iPad. Dit betekent niet dat de ene beleving beter is

dan de andere. Digitale teksten kunnen de inzichten in de werking van teksten juist

verdiepen. De computer brengt ons niet voorbij het boek, maar dieper in het boek

(McGann 2004, xii). In dat opzicht zijn digitale boeken juist een verrijking. Doordat

papieren boeken eeuwenlang als de meest ‘natuurlijke’ vorm van textualiteit zijn

beschouwd, hebben mensen de neiging aan deze vorm de meeste waarde te hechten.

Katherine Hayles benadrukt in haar boek Writing Machines het belang en het verschil

van teksten in digitale en papieren vorm. In de Writing Machines worden

wetenschappelijke stukken tekst afgewisseld met stukken tekst van het min of meer

autobiografische personage Kaye. De gedachtes van Kaye zijn beschreven in de derde

persoon:

“In her conclusion she drew the obvious moral that the literary community could

no longer afford to treat text on screen as if it were print read in vertical position.

Electronic text had its own specificities, and deep understanding of them would

bring into view by contrast the specificities of print, which could again be seen

for what it was, a medium and not a transparent interface” (2002, 43).

De computer en boeken hebben beide duidelijk een basisfunctie: het zijn media die

informatie opslaan en beide zijn bedoeld om deze informatie over te dragen. In het

geval van een literair boek, biedt het boek ook een wereld van verbeelding en fantasie.

31

Zoals McGann benadrukt heeft het boek, net als de computer, naast de

informatiefunctie ook een esthetische functie: met name een literaire tekst is ontstaan

door de verbeelding van de auteur en stimuleert de verbeelding van de lezer. Elke

tekst kan op verschillende manieren worden begrepen en worden gelezen en is geen

statisch gegeven. McGann ziet het boek ook als een soort van simulatiemachine. De

computer is per definitie een simulatiemachine waar teksten nooit als een afgerond

geheel kunnen worden beschouwd, zoals dat met teksten op papier ook niet kan.

McGann maakt op dit vlak geen onderscheid tussen digitale en papieren teksten:

“Works of imagination contain within themselves, as it were, multiple versions of

themselves” (2004, 182). Door digitale teksten zijn mensen zich meer bewust

geworden van de meerdere betekenislagen van teksten omdat digitale teksten per

definitie onderdeel zijn van het internet en worden omgeven door allerlei andere media-

uitingen.

Voor Hayles is materialiteit geen vooraf gegeven fysische entiteit. Informatie-

overdracht is veel materiëler dan in het algemeen wordt gedacht. Hayles analyseert

digitale media met een analysemethode die de materialiteit van uitingen als

uitgangspunt neemt. De literatuurwetenschap zal mediumspecifieke analysemethodes

moeten ontwerpen waarbij er vanuit wordt gegaan dat tekst altijd belichaamd moet zijn

om te kunnen bestaan (2002, 106). Een tekst kan niet losgekoppeld worden van het

medium; dan zou geen recht worden gedaan aan de totale betekenis ervan.

Materialiteit is een eigenschap die pas ontstaat door de interactie tussen fysische

kenmerken en betekenisgeving (Van der Boomen 2006, 73). Digitale teksten kunnen

ook dienen als een materiële metafoor (Hayles 2002, 21-24) als er sprake is van een

duidelijke interactie met de materiële wereld: een tekst die wordt gelezen door iemand

en diegene aanzet tot denken, dromen etc. kan evengoed worden gezien als een

materiële uiting. De virtuele tekst zet iets in beweging in de materiële wereld. Er is dus

geen duidelijke scheidslijn tussen materialiteit en immaterialiteit, het lichamelijke en het

geestelijke; de grenzen tussen deze schijnbare tegenstellingen, vervagen of gaan in

elkaar over. Dit uitgangspunt is ook van toepassing op papieren en digitale boeken; de

grenzen tussen beide media vervagen en typische kenmerken van beide media zijn bij

elkaar terug te vinden.

3.6 Materialiteit en inhoudEen belangrijk kenmerk van papieren boeken is dus de materialiteit van het papier.

Veel mensen hebben een andere relatie met papieren boeken dan met virtuele

boeken. Het bemachtigen en verzamelen van papieren boeken lijken soms

32

fetisjistische vormen aan te nemen. De vorm van informatie-overdracht heeft een

belangrijke rol in de totale beleving en het begrip van de informatie-overdracht. In die

zin gaan vorm en inhoud hand in hand. Het virtuele karakter van digitale boeken brengt

een ander soort beleving met zich mee. Toch zijn digitale boeken materiëler dan in

eerste instantie misschien lijkt. Materialiteit is inhoud en inhoud is materialiteit (Hayles

2002, 75). Virtualiteit en materialiteit zijn met elkaar verbonden en geen tegengestelde

begrippen.

Door de komst van nieuwe media zijn er interessante ontwikkelingen zichtbaar op het

gebied van het papieren boek. Verschillende kunstenaars en schrijvers onderzoeken

de materialiteit van het papier door de grenzen af te tasten van de grafische

mogelijkheden van het papieren boek. Sommige schrijvers schrijven boeken die

moeilijk of niet op internet zijn te lezen zonder dat er grote afbreuk wordt gedaan aan

de betekenis en de beleving van de inhoud. In het volgende hoofdstuk zullen enkele

van deze voorbeelden worden besproken nadat eerst een boek wordt belicht dat er

eerder was dan het internet, maar toch veel kenmerken in zich draagt van het internet.

33

Hoofdstuk 4 – Nieuwe media in boeken

“…I’m ultimately creating a book that can’t exist online…I think that’s the bar that the

Internet is driving towards: how to further emphasize what is different and exceptional

about books.” Mark Danielewski

In dit hoofdstuk worden boeken besproken van drie verschillende auteurs waar

kenmerken van nieuwe media duidelijk in terug te vinden zijn of waarbij de invloed van

nieuwe media zichtbaar is, maar waarbij ook de materialiteit van het papieren boek

belangrijk is. Als eerste zal Walter Benjamin met zijn boek The Arcades Project worden

besproken. Benjamin schreef dit boek tussen 1927 en 1940, dus lang voordat digitale

media hun intreden hadden gedaan, toch lijkt met name de vorm van de teksten van

het boek erg op hypertekst; samengestelde teksten die weer naar andere teksten

verwijzen en met elkaar worden verbonden. Naast Walter Benjamin zullen twee

hedendaagse schrijvers worden besproken. Diverse jonge schrijvers hebben zich in het

afgelopen decennium juist verdiept in het papieren boek en onderzoeken op wat voor

een vernieuwende manier dit medium kan worden ontwikkeld. Een voorbeeld daarvan

is het boek The Raw Shark texts van Steven Hall. Dit is een boek dat vol zit met

verwijzingen naar andere teksten en films; hypertekst die indirect is afgeleid van

andere werken. Als laatste wordt Mark Danielewski en zijn House of Leaves en Only

Revolutions besproken. Danielewski schrijft boeken waarbij de specifieke materialiteit

van het boek belangrijk is voor de totale beleving van het verhaal.

4.1 Walter Benjamin - The Arcades Project

The Arcades Project bestaat uit 850 citaten uit andere boeken en zelf geschreven

teksten waarin Benjamin de citaten becommentarieert. Het werk is een alternatieve

34

beschrijving van de geschiedenis van de 19e eeuw waarbij de overdekte Parijse

winkelgalerijen centraal staan omdat deze volgens Benjamin typerend zijn voor de

beginnende bourgeoiscultuur die typerend is voor de tijd waarin Benjamin leefde

(1892-1940). Het boek bestaat uit een enorme verzameling tekstfragmenten die zijn

ingedeeld in 36 mappen, genaamd Convolutes. Elke map draagt een letter van het

alfabet en ook de aanduiding van een thema waar de tekstfragmenten over gaan.

Convolute B gaat bijvoorbeeld over mode, Convolute J over Baudelaire en Convolute

O over prostitutie en gokken. De onderwerpen zijn dus zeer divers, maar hebben als

centraal thema de 19e eeuw. Wat zichtbaar wordt is een soort van tekstmontages; het

zijn bewust gecomponeerde teksten die weer onderdeel zijn van andere teksten.

Overigens zijn er ook enkele afbeeldingen uit andere werken te zien in The Arcades

Project. Naast de citaten uit andere boeken heeft Benjamin ook eigen stukken tekst

opgenomen waarin hij de citaten becommentarieert. Er zijn talrijke intertekstuele

relaties. Afhankelijk van de individuele lezer kunnen onderlinge relaties van de teksten

worden ontdekt. Je kunt hier spreken van een internet hypertekst avant la lettre in

boekvorm; deel-informatie uit verschillende soorten teksten worden met elkaar op een

associatieve manier verbonden. De informatie wordt op een non-lineaire manier

gepresenteerd. Net als op het internet kan de lezer het boek associatief lezen en hoeft

hij of zij geen bepaalde volgorde aan te houden, het heeft geen begin en geen einde.

Door de verschillende soorten teksten die weer verwijzen naar andere teksten speelt

de lezer onmiskenbaar een belangrijke rol; de lezer is bijna verplicht zijn of haar eigen

tekst te creëren. Het boek nodigt zelfs uit om te bladeren en non-lineair te lezen

waardoor de betekenis telkens verandert. The Arcades Project laat zowel in vorm als

inhoud zien dat het concept hypertekst ook toepasbaar is in papieren boeken en

bevestigt de post-structuralistische visie op teksten.

Zoals in het voorwoord is te lezen van The Arcades Project heeft Walter Benjamin

dertien jaar aan de teksten en ordening van deze teksten gewerkt en was het werk nog

niet compleet toen hij in 1940 tijdens zijn vlucht voor Nazi’s in Spanje overleed. Zijn

vriend Georges Batailles heeft de teksten tijdens de Tweede Wereldoorlog verborgen

gehouden. Pas na de oorlog is overgegaan tot publicatie.

35

De indeling per onderwerp van The Arcades Project. Foto van de website:

hearcadesproject.tumblr.com/post/5195340456/creativeapplications-piece-on-walter-benjamin

G. Peaker heeft in het online tijdschrift ‘Other Voices’ een online versie gemaakt van

The Arcades Project. Op de website

http://www.othervoices.org/1.1/gpeaker/Passagenwerk.php heeft Peaker de teksten

van Benjamin opnieuw geordend en aan elkaar gelinkt. Peaker heeft maar een beperkt

aantal fragmenten van het totaal aantal teksten gebruikt, maar dan is al te zien hoe

goed The Arcades Project aansluit op de manier waarop internetteksten nu zijn

opgebouwd en aan elkaar zijn gelinkt. Door de presentatie op het internet krijgen de

oorspronkelijke teksten weer een andere betekenis en roepen deze andere associaties

op. Het project van Peaker laat zien dat het niet productief is voor onze tekstcultuur om

de computer en het boek te blijven zien als tekstmachines met een oppositionele logica

(Pieters, 129). Beide projecten kunnen uitstekend naast elkaar bestaan en laten de

(on)mogelijkheden zien van beide media.

4.2 Steven Hall - The Raw Shark Texts

36

The Raw Shark Texts van Steven Hall is geschreven in 2007. Het boek is een thriller

met verschillende lagen en verwijzingen naar andere boeken, films en concepten.

Hoofdpersoon Eric Sanderson is zijn geheugen kwijtgeraakt nadat hij een traumatische

gebeurtenis heeft meegemaakt; tijdens een vakantie op een Grieks eiland is zijn

vriendin Clio Aames verdronken. In het begin van het boek lijkt het dat Eric lijdt aan

een zeldzame dissociatieve aandoening, maar gaandeweg het verhaal blijkt dat een

metafysische haai zijn woorden/geheugen ‘ heeft opgevreten’. Deze monsterhaai, in

het boek ludoviciaan genoemd, maakt continu jacht op Eric. De enige manier om aan

de ludoviciaan te ontkomen, is om de ludoviciaan te vernietigen. Het verhaal ontvouwt

zich als een vervreemdende ideeënroman waarin parallel naast de ‘gewone’ wereld

een andere wereld blijkt te bestaan, die langzaam door Eric Sanderson wordt ontdekt.

Steven Hall heeft zich vooral laten inspireren door films als The Matrix, Jaws,

Memento, Eternal Sunshine of the Spotless Mind en Vanilla Sky (Cazeau 2007). Ook

zijn er veel verwijzingen in het boek te vinden naar literaire klassiekers. Een belangrijk

kenmerk van nieuwe media is dat deze interactief zijn en aan elkaar worden gelinkt

middels hypertekst. Je kunt The Raw Shark Texts zien als een interactieve roman

omdat het boek continu associaties oproept met andere verhalen en films. De lezer

maakt in dit geval een associatieve verbinding met andere media; in dit geval kun je

spreken van een virtuele, mentale interactiviteit (Brillenburg 2012a).

Daarnaast wordt er in het boek gespeeld met typografie (FirstEricSanderson 2007).

Met verschillende lettertypen, pagina-indelingen en een flipbook-gedeelte waarbij de

dreigende haai de lezer langzaam nadert vanuit het boek. Deze typografische

onderdelen maken het boek materieel gezien interactiever. Tegelijkertijd wordt de

materialiteit van het boek nog meer benadrukt en wordt met deze materialiteit weer

verwezen naar andere media; het flipbookgedeelte met de haai doet bijvoorbeeld

denken aan een tekenfilm. Kortom, The Raw Shark Texts is een boek waarin veel

37

kenmerken van nieuwe media zijn terug te vinden. Naar alle waarschijnlijkheid hebben

nieuwe media veel invloed gehad op de inhoud, de vorm en het ontstaan van dit boek.

4.3 Mark Z. Danielewski - House of Leaves en Only Revolutions

House of Leaves is een vuistdikke spannende thriller waarin verschillende verhaallijnen

naast elkaar lopen. Compleet met voetnoten lijkt het een academisch werk over

gebeurtenissen die werkelijk hebben plaatsgevonden en waarnaar onderzoek is

gedaan. Het boek gaat over de fotograaf Will Navidson en zijn vrouw Karen die naar

een huis zijn verhuisd in een kleine stad. Als ze in het huis zijn getrokken blijkt het huis

van binnenuit steeds te veranderen; er verschijnen deuren die er eerst niet waren, de

lengte van de binnenmuren zijn langer dan die van de buitenmuren en op een gegeven

moment opent zich een geheimzinnige zwarte gang tussen twee slaapkamers. De

gang geeft toegang tot een labyrint van trappen en gangen die voortdurend veranderen

en in die gangen houdt zich iets schuil dat een brullend geluid maakt. Op deze manier

lijkt het boek te gaan over een spookhuis, maar door de verhaallijnen, de voortdurende

zoektochten en de onopgeloste problemen, stijgt het ver boven een doorsnee

spookhuisverhaal uit. Het verhaal van de fotograaf en zijn vrouw wordt als een

populair-wetenschappelijke verhandeling verteld door Johnny Truant die beroemd werd

door een film die hij maakte in de jaren ’90. Door deze vorm lijkt het griezelverhaal op

een documentaire. Daarbij maakt hij gebruikt van typografische trucjes zoals weinig

woorden op een bladzijde, veel woorden op een bladzijde, teksten die scheef staan,

tekst in tunnelvorm waardoor de betekenis van de tekst wordt versterkt door de vorm.

38

Voorbeelden van de typografie van House of Leaves. Foto van de webwite: http://knowledgelost.org/literature/house-of-

leaves-an-art-piece.

Het beklemmende en mysterieuze gevoel wordt versterkt door de typografie.

Naast het boek is er de website http://knowledgelost.org/literature/house-of-leaves-an-

art-piece en de Facebookpagina House of Leaves. Ook heeft de schrijver samen met

zijn zus in de Amerikaanse hitparade gestaan met een popsong dat over het boek

gaat.

Het boek Only Revolutions van Danielewski doet denken aan een designobject in

plaats van aan een roman. De inhoud lijkt te worden overschaduwd door de

vormgeving. Er lopen twee verhalen naar elkaar toe; het ene verhaal van rechts naar

links en het ander verhaal van links naar rechts. Het ene verhaal staat op z’n kop onder

het ander verhaal. Elk verhaal beslaat een halve pagina. En dan staat er naast de

hoofdverhalen nog een smalle kolom tekst waarin belangrijke wereldgebeurtenissen

worden beschreven van de afgelopen 200 jaar, waarbij de omwentelingen centraal

staan. Het boek vertelt het liefdesverhaal van de tieners Sam (de ene helft van de

tekst) en Haily (de andere helft van de tekst). Zij rijden door Amerika waar tijd en ruimte

niet lijken te bestaan want ze maken allerlei historische en toekomstige gebeurtenissen

mee verspreid in een tijdsbestek van zo’n 200 jaar. De tieners worden in het boek ook

niet ouder dan 16 jaar.

De lezer kan de teksten op verschillende manieren lezen, maar is in ieder geval

verplicht om het boek met enige regelmaat te draaien (omwentelen), om over te

kunnen springen van het ene verhaal naar het andere verhaal. Het boek vraagt een

andere concentratie van de lezer dan dat het geval is bij een gangbaar literair boek.

39

Voorbeeld van het binnenwerk van Only Revolutions van de website filmmakermagazine.com.

Door het boek steeds te moeten omkeren, ervaart de lezer het verhaal ook fysiek met

de bewegingen van het omkeren. In de kantlijn van elk tekstblok staat een aparte

kolom afgedrukt waarin de wereldgeschiedenis wordt verteld waar de V.S. een rol in

spelen. In de kolom naast de tekst van Sam worden gebeurtenissen opgenoemd die

beginnen in 1863 als de slavernij wordt afgeschaft, tot aan 1963 waarin de moord op

Kennedy wordt gepleegd. Bij Haily spelen de gebeurtenissen zich af tussen 1963 en

2063, het jaartal waarin volgens sommige wetenschappers de komeet Halley door ons

zonnestelsel trekt (Lerner 1996, 386). Gaandeweg de roman wordt duidelijk dat Sam

en Haley samen in één verhaal spelen, dat in twee versies is gesplitst.

Typografisch gezien ziet Only Revolutions er weer mooi uit. Het boek heeft geen voor-

en achterkant; het verhaal van Sam begint met de groene kaft, dat van Haley met de

gele. Corresponderend daarmee is de letter ‘o’ groen in het verhaal van Sam en goud

in dat van Haily.

Het interessante aan de bovengenoemde voorbeelden is dat de schrijver de

materialiteit en de eigenheid van het boek onderzoekt en met nieuwe vormen op de

proppen komen. Only Revolutions is lastig om te lezen; de lezer moet zich sterk

focussen op het boek en wordt verondersteld helemaal in het boek te duiken en al

draaiend en puzzelend de links in de teksten te ontdekken of deze zelf te maken om zo

het verhaal beter te begrijpen en te beleven. De teksten verwijzen naar teksten uit

40

andere boeken en gebeurtenissen uit de geschiedenis en doet als zodanig sterk

denken aan hypertext.

Het boek is moeilijk lineair te lezen; door de inhoud en de vorm is het zelfs onduidelijk

welke lineaire lijn dan leidend zou moeten zijn. Danielewski is duidelijk op zoek naar de

grenzen van het papieren boek; hij wil immers dat zijn boek niet digitaal kan worden

uitgegeven. Uiteraard kan dat wel, maar dan zou er een totaal ander product ontstaan.

De beleving van het boek zou op het internet totaal anders zijn omdat de materialiteit

en fysieke handelingen om het boek te kunnen lezen en begrijpen onmisbaar zijn voor

de totale beleving. Dit boek is een goed voorbeeld waarbij letterlijk duidelijk wordt dat

vorm en inhoud hand in hand gaan en onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden.

41

Hoofdstuk 5 – Conclusie“Come mothers and fathers throughout the land

    and don't criticize what ya can't understand

    your sons and your daughters are beyond your command

    your old road is rapidly aging

    please get out of the new one if ya can't lend your hand

    for the times they are a-changin” Bob Dylan, september 1963

In deze thesis is de invloed van nieuwe media op het papieren boek in kaart gebracht

zonder het papieren boek en de computer als twee tegengestelde media te zien. De

vraag of het papieren boek zal blijven bestaan is buiten beschouwing gelaten omdat

deze vraag niet is te beantwoorden, aangezien niemand de toekomst kan voorspellen.

Wat wel valt te constateren is dat nieuwe media invloed hebben op het papieren boek

en op de manier waarop mensen met papieren boeken omgaan. De verkoopcijfers van

papieren boeken dalen immers en die van digitale boeken stijgen.

In het eerste hoofdstuk van deze scriptie is een beeld gegeven van de Westerse

boekcultuur. Daarbij is gekeken naar de ontwikkeling van het boek sinds de uitvinding

van de boekdrukkunst, de invloed daarvan op de cultuur in het algemeen en op de

leescultuur in het bijzonder. In het tweede hoofdstuk laat ik belangrijke kenmerken van

nieuwe media zien. Diverse functies van het papieren boek komen aan bod in

hoofdstuk drie. Ook wordt materialiteit onderzocht met betrekking tot het papieren en

virtuele boek. Vervolgens worden in het vierde hoofdstuk boeken van drie auteurs

besproken. Deze voorbeelden laten zien dat kenmerken van nieuwe media zijn terug te

vinden in papieren boeken en nieuwe media dus direct invloed hebben op het papieren

boek.

In het geval van het boek van Walter Benjamin, The Arcades Project, zijn kenmerken

aanwezig die nu worden toegeschreven aan nieuwe media. Dit boek is echter

geschreven lang voordat digitale media hun intreden hadden gedaan. Met andere

woorden: nieuwe media zijn lang niet altijd zo nieuw als ze lijken. Veel kenmerken van

nieuwe media bestonden al langer, alleen worden deze nu in een andere vorm

toegepast: “Many digital new media are reworked and expanded versions of ‘old’

analogue media” (Lister et al 2009, 12). Mensen hebben de neiging om oude en

nieuwe media in hokjes te plaatsen. Van oudsher wordt literatuur bijvoorbeeld

geassocieerd met het ‘oude’ medium, het papieren boek. Door nieuwe media is dit

42

veranderd: “Literature no longer has a single material location, and one may wonder if

it ever had one” (Brillenburg 2012b, 1). Wat door nieuwe media meer duidelijk wordt, is

dat we minder vastzitten aan één medium als literaire uitingsvorm. Dat is altijd al zo

geweest (denk aan een boek dat wordt verfilmd of waarvan een televisieserie wordt

gemaakt etc.) maar door de toegenomen mogelijkheden van digitale media wordt dit

zichtbaarder. Zoals ‘oude’ analoge media invloed hebben gehad op nieuwe media zo

hebben nieuwe media invloed op een oud medium als het papieren boek, alleen al

door het bestaan van nieuwe media.

Het papieren boek is door nieuwe media niet meer zo vanzelfsprekend overal

aanwezig. Hierdoor krijgt het boek een ander soort aandacht en zijn er nieuwe

ontwikkelingen te bespeuren die juist de eigenheid van het boek benadrukken. Het

papieren boek wordt herontdekt; het papieren boek wordt bijzonder en valt juist

daardoor op. Door de komst van nieuwe media zijn er allerlei nieuwe vormen van

bookishness ontstaan die meer dan de moeite waard zijn en het bestaansrecht van het

papieren boek in dit digitale tijdperk dan ook rechtvaardigen (Pressman 2009). Die

kruisbestuiving tussen de computer en het papieren boek is uitermate boeiend en

levert weer nieuwe boekvormen op. Daardoor krijgen boeken soms zelfs een totaal

andere functie zoals dat het geval is bij de boeken van Brian Dettmer. Deze

ontwikkelingen zorgen voor exploratie en innovatie van een oud medium als het

papieren boek waardoor nieuwe (ook leesbare) creatieve boekvormen ontstaan.

Het is daarom van groot belang dat digitale boeken niet als vervangers voor papieren

boeken worden gezien. Deze trend, die versterkt is door fabrikanten van e-readers, is

vruchteloos (Brillenburg 2012b, 2). Hetzelfde geldt overigens ook voor het idee van

sommige mensen dat nieuwe media het papieren boek bedreigen. Helaas wordt deze

discussie nog steeds gevoerd vanuit economische, sociale of politieke motieven.

We zouden juist zowel de nieuwe digitale als de nieuwe papieren literaire

uitingsvormen moeten omarmen en deze zien als een verrijking van onze cultuur. Het

mooie is dat ondanks het feit dat het papieren boek soms in de verdrukking lijkt te zijn

gekomen, dit jonge kunstenaars niet ervan weerhoudt nieuwe boekvormen te

bedenken. Het zou ook onzinnig zijn als een cultuurproduct als het papieren boek zou

verdwijnen terwijl het genoeg eigenheid in zich heeft die niet of slechts ten dele kan

worden overgenomen door een digitale variant. En omgekeerd, moeten digitale

boeken niet als bedreigend worden beschouwd. Beide vormen kunnen uitstekend

naast elkaar bestaan en dagen elkaar alleen maar uit om tot misschien wel hogere,

maar in ieder geval andere vormen van literaire cultuur te komen. Zoals al eerder in

deze scriptie is geschreven, is literatuur onmisbaar voor de moderne, ontwikkelde

43

mens in een continu veranderende maatschappij. Dan is het logisch dat de

uitingsvormen van literatuur ook mee veranderen.

BesluitDeze scriptie is geschreven vanuit een grote liefde voor literaire boeken. Een duidelijke

voorkeur voor een boek in papieren of digitale vorm heb ik niet, al zijn mij sommige

boeken erg dierbaar en zal ik die niet snel op straat zetten bij het oud papier. Maar ik

lees even goed een boek op mijn iPad, al zijn dat dan wel vaker studieboeken dan

literaire boeken. Dit consumentengedrag is bij veel mensen terug te zien zoals de

onderzoeken van onder andere Forum D’Avignon (2010) en PricewaterhouseCoopers

(2010) aantonen. Wat ik bijzonder interessant en spannend vind, is wat het antwoord

nog verder zal zijn van kunstenaars en schrijvers op de veranderende functie en

mogelijkheden van het papieren boek. Enkele voorbeelden heb ik in deze scriptie laten

zien, maar uiteraard zijn er daar nog veel meer van. Ik zie dan ook een belangrijke taak

weggelegd voor mediawetenschappers om deze nieuwe ontwikkelingen verder te

onderzoeken, te duiden en in kaart te brengen. Belangrijk daarbij is dat zij

vooroordelen en voorkeuren aan de kant zetten en met een open en nieuwsgierige blik

het digitale en papieren boek tegemoet treden.

44

Bibliografie

Adorno, Theodoor, W. 1991. The Culture Industry. Londen: Routledge.

Baetens Jan en Geest, de, Dirk. 2007. E-literatuur in het Nederlands: E-, weinig

literatuur? in Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 14/2007. Nijmegen:

Uitgeverij Vantilt en Leiden: NBV.

Barthes, Roland. 1975. S/Z An Essay. New York: Hill and Wang.

Benjamin, Walter. 2008 Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische

reproduceerbaarheid en andere essays. Amsterdam: Uitgeverij Boom.

_____________. 1931. Unpacking my Library - a Talk about Book Collecting. Trans.

_____________. 1999. The Arcades Project. Harvard: Harvard University Press.

Berners-Lee, Tim en Mark Fischetti. 1999. Weaving the Web: The Past, Present and

Future of the World Wide Web by its Inventor. Londen: Orion Business Books.

Bolter, Jay David en Grusin, Richard. 2000. Remediation: understanding new media.

Cambridge, Massachusetts: The MIT Press.

Boomen, van der, Marianne. 2006. Letter en geest in de machine, in: Krisis 7 (1) 2006,

p. 71-79.

http://www.krisis.eu/content/2006-1/2006-1-07-boomen

Bourdieu, Pierre. (1979). Distinction: A social critique of the judgement of taste.

Harvard: Harvard University Press.

Briggs, Asa & Burke, Peter. 2002. Sociale geschiedenis van de media, van

boekdrukkunst tot internet. Amsterdam: Uitgeverij SUN.

45

Brillenburg Wurth, Kiene. (2006). Digitality, Intermediality, and the Miracle of the

Monomedium, Revue des Littératures Européenne 5: Littératures numériques en

Europe: etat de l’art.

http://www.rilune.org/mono5/3_brillenburg.pdf.

____________________. 2012a. Over literatuur, overal een boek, in De Groene

Amsterdammer, 29-3-2012.

____________________. 2012b. Between Page and Screen, Remaking Literature

Through Cinema and Cyberspace. Bronx, New York: Fordham University Press.

Bush, Vannavar. 1945. As we may think.

http://u-tx.net/ccritics/as-we-may-think.html

Cazeau, Richard. 2007. Steven Hall Talks The Raw Shark Texts.

HarperCollinsCanada. Juni 25.

http://www.youtube.com/watch?v=oRUBJ9N5Chg

Dijksman, Daan. 2012. Boeken. De Volkskrant, oktober 6, V1.

Dresang, Eliza. (2008). Radical change revisited: Dynamic digital age books for youth.

Contemporary Issues in Technology and Teacher Education 3.

http://www.citejournal.org/vol8/iss3/seminal/article2.cfm.

Eisenstein, Elizabeth. 1979. The Printing Press as an Agent of Change. Cambridge:

Cambridge University Press.

FirstEricSanderson. 2007. The Raw Shark Texts. April 11.

http://www.youtube.com/watch?v=QSH-HGWk-aE

Foer, Jonathan Safran. 2010a. Tree of Codes. Londen: Visual Edition.

__________________. 2010b. Tree of Codes by Jonathan Safran Foer. November 15.

https://www.youtube.com/watch?v=dsW3Y7EmTlo

46

Gans, Herbert. 1974. Popular culture and high culture: an analysis and evaluation of

taste. New York: Basic Books.

Gore, Al. 2011. Our Choice. Push Pop Press.

http://pushpoppress.com/ourchoice/.

Greenspan, Ezra en Rose, Jonathan. 1998. An introduction to book history, in Book

history 1. Baltimore, Maryland: Johns Hopkins University Press.

Hall, Steven. 2007. The Raw Shark Texts. Edinburgh: Canongate Books Ltd.

Hayles, N. Katherine. 2004. Print Is Flat, Code Is Deep: The Importance of Media-

Specific Analysis. The Porter Institute for Poetics and Semiotics. Tel Aviv: Tel Aviv

University.

________________ . (2002). Writing Machines. Cambridge: MIT.

Heidegger, Martin. 1982. Die Technik und die Kehre. (Oorspronkelijke uitgave 1962)

http://www.wuala.com/nappan/Documents/Heidegger,%20Martin%20-%20Die

%20Technik%20Und%20Die%20Kehre.pdf

Heijting, Willem. 2007. Het boek tussen de media, Over kader en grondslag van

boekhistorisch onderzoek in Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 14/2007.

Nijmegen: Uitgeverij Vantilt en Leiden: NBV.

IJsseling, Samuel. 1994. Het wezen van de techniek bij Martin Heidegger. In: Weiler,

Raoul & Holemans, Dirk. Gegrepen door Techniek. Kapellen. Kalmthout: Uitgeverij

Pelckmans.

Jenkins, Henry. 2006. Convergence Culture: where old and new media collide. New

York: New York University Press.

Kelly, Kevin. 2006. Scan This Book in New York Times Magazine.

http://www.nytimes.com/2006/05/14/magazine/14publishing.html?

pagewanted=all&_moc.semityn.www

47

Kloek, Joost en Mijnhardt, Wijnand. 1988. In Andermans Boeken is het Duister Lezen.

Reconstructie van de Vroeg 19e-eeuwse Leescultuur in Middelburg op Basis van

een Boekhandelsadministratie, in: Forum der Letteren 29, pp. 15-28.

Klooster, John. 2009. Icons of Inventions: The Makers of the Modern World from

Gutenberg to Gates. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, LLC.

Lerner, Lawrences. 1995. Physics for Scientists and Engineers. Londen: Jones and

Bartlett Publishers, Inc.

Lister, Martin, et al. 2009. New Media; a Critical Introduction. London/New York:

Routledge.

Malik, Shiv. 2012. Kindle Ebook Sales have overtaken Amazon Print Sales, says Book

Seller. The Guardian. Augustus 6.

http://www.guardian.co.uk/books/2012/aug/06/amazon-kindle-ebook-sales-overtake-

print

Manovich, Lev. 2001. The Languages of New Media, Cambridge MA: MIT Press.

Matterson, Stephen. 2006. The New Critisme in Literary Theory And Criticism: An

Oxford Guide. Waugh, Patricia. Oxford: University Press.

McGann, Jerome. 2004. Radiant Textuality: Literature after the World Wide Web. New

York: PALGRAVE MACMILLANtm.

McLuhan, Marshall. 2002. Media begrijpen. De extensies van de mens. Amsterdam:

Uitgeverij Nieuwezijds.

_______________. 1962. The Gutenberg Galacy. Londen/Toronto: Routledge.

Middag, Guus. 2010. Bruno Schulz verknipt. NRC. December 14.

http://nrcboeken.vorige.nrc.nl/recensie/bruno-schulz-verknipt

48

Nelson, Ted. 1965. Complex information processing: a file structure for the complex, the changing and the indeterminate in ACM ’65 Proceedings of the 1965 20th national conference, p 84-100. New York.

______________. 1993. Literary Machines. Sausolito: Mindfull Press. Eerste publicatie in 1981.

______________. 1993. The Xanadu Ideal. Xanadu. Oktober 8. http://www.xanadu.com.au/xanadu/ideal.html#TM

NRC. 2013. Boekenverkoop daalt versneld. NRC.nl. Januari 10.http://www.nrc.nl/boeken/2013/01/10/boekenverkoop-daalt-versneld/

Oosterloo, Natasja. 2012. Daar gaan we weer… “Papier blijft” versus Papier verdwijnt”. Ereaders. Februari 12. http://www.ereaders.nl/12021201_daar_gaan_we_weer_papier_blijft_versus_papier_verdwijnt

Peterson, Richard en Kern, Roger. 1996. Changing highbrow taste: From snob to

omnivore in American Sociological Review. Vol. 61, No.5. p. 900-907.

Pieters, Jürgen. 2007. Van editiewetenschap naar traditiewetenschap. In Jaarboek

voor Nederlandse boekgeschiedenis 14/2007. Nijmegen: Uitgeverij Vantilt en Leiden:

NBV.

Plato. 2010. Phaidros uit Platoon Verzameld Werk, deel 1. Vertaling School voor Filosofie. Amsterdam: Stichting Ars Floreat.

Pressman, Jessica. 2009. The Aesthetic of Bookishness in Twenty-First-Century

Literature in Bookishness: The New Fate of Reading in the Digital Age. Vol. XLVIII,

no. 4, Fall 2009. Ann Arbor, MI: MPublishing, University of Michigan Library.

http://quod.lib.umich.edu/cgi/t/text/text-idx?cc=mqr;c=mqr;c=mqrarchive;idno=act2080.0048.402;view=text;rgn=main;xc=1;g=mqrg

49

Raukema, Anne-Mariken, et al. 2002. Lezen en leesgedrag van adolescenten en

jongvolwassenen. Stichting Lezen reeks 5, p. 9-13.

Rutten, Paul. 2006. Digitalisering en dynamiek. Over de consequenties van de digitale

revolutie voor de media-industrie, in het bijzonder de uitgeverij. Leiden: Leiden

University Press.

__________. 2007. Het boek tussen de media, Over kader en grondslag van

boekhistorisch onderzoek. In Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 14/2007.

Nijmegen: Uitgeverij Vantilt en Leiden: NBV.

Soetaert, Ronald. 2006. De cultuur van het lezen. Den Haag: Nederlandse Taalunie.

Spradley, James. 1980. Participant Observation. New York: Holt, Rinehart, and

Winston.

Steiner, George. 1967. Language and Silence. London: Faber & Faber.

Stuwart, Garrett. 2010. Bookwork, Medium to object to concept to art. Chicago: The

University of Chicago Press.

Tweney, Dylan. 2010. Amazon sells more E-books than Hardcovers. Wired. Juli 19.

http://www.wired.com/business/2010/07/amazon-more-e-books-than-hardcovers/

Vandendorpe, Christian. 2009. From Papyrus to Hypertext: Toward the Universal

Digital Library. Illinois: University of Illinois Press.

Volkskrant.nl. 2013. Meer Nederlanders kiezen voor e-book. Volkskrant.nl. Februari 21.

http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2680/Economie/article/detail/3397831/2013/02/21/Meer-

Nederlanders-kiezen-voor-e-boek.dhtml

Weel, van der, Adriaan. 2007. Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 14/2007.

Nijmegen: Uitgeverij Vantilt en Leiden: NBV.

Weinstein, Arnold. 2003. A Scream Goes Through the House: What Literature Teaches

Us About Life. New York: Random House.

50

Zijderveld, Anton. 1983. De culturele factor. ’s-Gravenhage: Vuga.

Zorn, Harry.1977. Illuminations - Ed. Hannah Arendt. Londen: Pimllico, p. 61-69.

Gebruikte websites:Artikel over Amazon dat in 2010 meer ebooks dan papieren boeken verkoopt in de VS:

http://www.ft.com/cms/s/2/f0a40d18-9380-11df-bb9a-00144feab49a.html?

ftcamp=rss#axzz2Bco8ocQl

Blog voor iedereen die geïnteresseerd is in de toekomst van boeken. Het is ook een

sociaal netwerk voor iedereen die gelooft dat boeken, boekwinkels, bibliotheken,

uitgeverijen, kranten, auteurs en lezers een toekomst hebben - zij het één die radicaal

verschillend zal zijn van ons huidige ‘boeklandschap’ – en die willen deelnemen aan

die toekomst: http://bookfuturism.com/

Beschrijving van de geschiedenis van Amazon.com.

http://worldwideweb.plazilla.com/wat-is-amazon

Gebruikte onderzoeken:Bain & Company in opdracht van Forum D’Avignon. 2010. Publishing in the digital era.

http://www.forum-avignon.org/en/edition-2010/studies-2010/bain-cie-study

PricewaterhouseCoopers (PCW). 2010. Turning the page, The Future of eBooks.

http://www.pwc.com/gx/en/entertainment-media/publications/future-of-ebooks.jhtml

The Pew Research Center, 2012. Younger Americans’ Reading and Library Habits.

http://libraries.pewinternet.org/2012/10/23/younger-americans-reading-and-library-

habits/

51

52