Gemengde wijk leidt niet tot onderling wantrouwenVervolgonderzoek PutnamARTIKELEen van de invloedrijkste wetenschappelijke inzichten over de multiculturele samenleving - dat een etnisch diverse wijk de bewoners wantrouwig maakt - blijkt niet te kloppen. Mensen in gemengde buurten trekken zich helemaal niet terug in hun schulp, zoals de eminente Amerikaanse socioloog Robert Putnam acht jaar geleden stelde. Vervolgonderzoek had daarover al twijfels opgeworpen; nu blijkt het ook uit heranalyse van Putnams cijfers zelf.Door: Maarten Keulemans 13 november 2015, 02:00In Nederland moeten meer gemengde wijken komenDe stelling van Putnam klinkt door in talloze essays, columns en zelfs beleidsdocumenten: in wijken en stadsdelen waar autochtoon en allochtoon samenwonen, neemt de sociale betrokkenheid af. Bewoners worden wantrouwig, doen minder aan vrijwilligerswerk en andere vormen van samenwerking en trekken zich sociaal terug, 'als een schildpad in zijn schild', zoals Putnam in 2007 schreef na bestudering van dertigduizend vragenlijsten. 'Het vertrouwen, zelfs in het eigen ras, is lager; altruïsme en gemeenschapszin zijn zeldzamer; vriendschappen zijn er minder.' Pas op lange termijn zou de sociale samenhang weer herstellen, als de etnische afkomst met het verstrijken der generaties meer naar de achtergrond verdwijnt.

Maar Putnam heeft een onderzoeks-technische fout gemaakt, schrijven sociologen Maria Abascal van Princeton University en Delia Baldassarri van de Universiteit van New York deze maand in het vakblad American Journal of Sociology: hij houdt geen rekening met het feit dat mensen uit sommige andere culturen sowieso meer op zichzelf zijn, in zijn geval vooral Afro-Amerikanen en latino's. Houd daarmee rekening, becijferen de twee, en weg is het vermeende 'uit elkaar vallen' van de sociale samenhang.

'Het is misleidend dat etnische diversiteit het vertrouwen vermindert', stellen de twee wetenschappers. Het omgekeerde geldt ook: als mensen elkaar wantrouwen of sociaal teruggetrokken zijn, betekent dat niet dat ze dus waarschijnlijk in een gekleurde wijk wonen, zoals Putnam veronderstelt. 'Individuele verschillen, een stabiele woonsituatie en economisch welzijn zijn de sterkste voorspellers van vertrouwen en samenwerking', noteren ze.OverzichtsstudiePutnam heeft een onderzoeks-technische fout gemaaktEen recente overzichtsstudie van negentig onderzoeken ondermijnde Putnams stelling ook al, vertelt politicoloog Tom van der Meer van de Universiteit van Amsterdam, die de analyse samen met de Nijmeegse socioloog Jochem Tolsma uitvoerde. 'We zien wel dat mensen in een etnisch gemengde buurt minder vertrouwen hebben in hun buren. Dat is logisch: als ik een buurman heb die minder op mij lijkt, zal ik minder

vertrouwen in hem hebben dan wanneer hij net zo is als ik. Maar de vergaande effecten op ál het vertrouwen die Putnam beschrijft, zie je in de meeste studies niet terug.' Zo is men in gemengde buurten wel degelijk bereid tot vrijwilligerswerk of naastenhulp en vertrouwt men medeburgers. Heel wat anders dan de teruggetrokken, langs elkaar levende mensen die je volgens Putnam krijgt als blank en zwart op een kluitje wonen.

Hoogleraar sociale geografie Sako Musterd, ook van de Universiteit van Amsterdam maar niet bij de studies betrokken, verbaast het niet. In een studie onder inwoners van Amsterdam die hij binnenkort met collega's van het AMC hoopt te publiceren, komt ook hij tot conclusies die haaks staan op die van Putnam. 'We vinden vooral verschillen tussen afzonderlijke bevolkingsgroepen. Maar etnische diversiteit op zich doet niet zoveel', zegt Musterd.

Wat wél overeind blijft van de bevindingen van Putnam, schrijven Abascal en Baldassarri, is dat Amerikaanse blanken in een multiculturele setting wat wantrouwiger worden tegenover buitenstaanders. Maar het is de vraag of dat ook buiten de VS opgaat, stelt Van der Meer. 'Amerika wijkt in de analyses echt af van de rest.'Saillant detail

President Obama zit naast de Amerikaanse socioloog Robert Putnam.© ANPSaillant detail is dat Putnam zelf zo schrok van zijn eigen bevindingen dat hij publicatie ervan een jaar uitstelde. Populistische partijen zouden die immers als argument kunnen gebruiken tegen immigranten en de gemengde samenleving. Toen hij zijn resultaten in 2007 uiteindelijk alsnog opschreef, benadrukte hij dat de 'fragmentatie' van multiculturele gemeenschappen best is te overwinnen. 'Voorbeelden vinden we in het Amerikaanse leger, religieuze instellingen en in vroegere Amerikaanse immigratiegolven.'

Dat Putnams analyse al die tijd onjuist was, duidt overigens niet op fraude of wetenschappelijk wangedrag, benadrukken alle betrokkenen. Eerder is er sprake van voortschrijdend wetenschappelijk inzicht, vindt Musterd. 'Dat is ook niet erg. Op een gegeven moment mag je best vaststellen dat iets wat je acht jaar geleden nog dacht, achterhaald is', zegt hij.

Van der Meer ziet in de nieuwe studie vooral een bevestiging 'dat je als beleidsmaker nooit moet leunen op één studie, ook al is de auteur nog zo groot'. Putnams 'etnisch-maakt-wantrouwig'-bevinding werd de laatste jaren veelvuldig als vaststaand feit aangevoerd, door publicisten als Marcel van Dam en Paul Scheffer, maar ook in de Rijksbegroting van 2008. Van der Meer: 'De waarheid ligt veel genuanceerder dan wat er rondzingt. Maar het is moeilijk het bestaande beeld te corrigeren.'

Putnam zelf is toevallig in Nederland voor enkele lezingen over zijn nieuwste boek Our Kids, dat overigens over een ander onderwerp gaat. Hij wil ondanks herhaald aandringen niet reageren. 'Helaas heeft professor Putnam een dermate volgeboekte agenda dat hij niet in staat is om op uw vragen te antwoorden', aldus zijn secretaresse.Achterhaald

Marcel van Dam   ©

Paul Scheffer   ©

Thierry Baudet   © ANP Putnam volgens prominenten

Paul Scheffer, 'De exodus en ons geweten' (2015):'Putnam heeft in een onderzoek laten zien dat in multi-etnische wijken het vertrouwen tussen burgers beduidend lager ligt; zeker kan een nieuwe samenhang ontstaan, maar dat kost veel tijd.'

De Rijksbegroting, 2008:

'Putnams recente onderzoek laat zien dat meer etnische diversiteit in buurten negatief uit kan werken op het onderlinge vertrouwen en het vermogen samen te werken.'

Thierry Baudet, column NRC, 2012:'(...) de beroemde Amerikaanse socioloog Robert Putnam, die onderzocht wat het effect is van 'etnische' - in Nederland zouden we eerder zeggen: 'culturele' - diversiteit op maatschappelijk vertrouwen, op burgerschap, op stempercentages, betrokkenheid bij vrijwilligerswerk, enzovoorts. De uitkomst is verontrustend: meer etnische diversiteit, dan ook minder vertrouwen.'

De Volkskrant, 2008:'Putnam helpt positivo's over de multiculturele samenleving hardhandig uit de droom. Immigratie van nieuwe etnische groepen maakt dat mensen zich terugtrekken uit de samenleving. Putnam stelde het onomstotelijk wetenschappelijk vast.'

Marcel van Dam, de Volkskrant, 2007:'Ik heb overigens nooit de illusie gehad dat door een spreidingsbeleid autochtonen en allochtonen elkaar plotseling als vrienden om de hals zouden vallen. Onderzoek van de Amerikaanse socioloog Putnam bewees dat bij menging van etnische groepen het onderlinge vertrouwen tijdelijk afneemt.'