12 april 2023

Theorieinstructie les 8B

De oliemolen

Exameneisen (oud)

De inrichting en de werkwijze Een eenvoudige beschrijving kunnen geven

van de inrichting van een oliemolen, met kantstenen, wentelas, heien en stampers, voor- en naslag.

Op eenvoudige wijze olieslaan kunnen beschrijven.

Exameneisen (nieuw) Kent van de oliemolen

De voornaamste werktuigenKantstenenVuisterSlagblok

De manier van aandrijvenKantstenenRoerijzerHeien en stampers

Het proces op hoofdlijnenProces: van zaad tot olie en koek

Grondstoffen In het principe kunnen alle oliehoudende

zaden die niet te vet zijn verwerkt worden Lijnzaad Raapzaad/Koolzaad hennepzaad Sesamzaad Zonnebloemzaad, enz. Beukenootjes, Walnoten, enz.

Pinda’s zijn te vet, worden op de Zoeker verwerkt door het bijvoegen van droge vlies of koeken

Eindproduct Lijnolie

‘Drogende’ olie Grondstof voor verf, zeep en cosmetica Ook rauw als houtolie te gebruiken, drogen te

versnellen met siccatief, dringt in het hout, verdringt water

Gekookte lijnolie droogt sneller, vormt juist een laagje als verf

Oppassen met doeken met lijnolie, kunnen ontbranden. Of los ophangen, zodat ze warmte kwijt kunnen, of in een luchtdichte box

Eindproduct (cont) Raapolie

Niet drogend, wordt uiteindelijk wel stroperig Smeerolie voor bijv. taatspotten Druppeltje op hals kan in de winter de molen

op gang helpen, zuinig zijn! Vroeger bakolie en lampolie Ook gebruikt als boor-, slijp- of polijstolie voor

metalen Milieuvriendelijke olie voor kettingzaag

Veekoeken Eerste vorm van krachtvoer, diverse dieren

Wat is het hoofdproduct, olie of koek?

Types

Boerenmolen Simpel, soms gecombineerd met andere

molenfunctie 1 slagblok, 1 koppel kantstenen Naslaan op hetzelfde blok Seizoensarbeid, alleen olieproductie na de

oogst

Boerenmolen

Types (cont.) Industriemolen

Complexer, meestal pure oliemolen Dubbel blok, 1 koppel kantstenen, set van 6

stampers Soms nog groter Later verbeteringen als een plet geïntroduceerd Productie hele jaar door, dus veel opslagruimte

nodig Oliekelders voor opslag, verkoop als prijs

gunstig Risicovolle investering voor ondernemers, vaak

erbij

Industriemolen A Bovenwiel B Bovenas C Bonkelaar D Koningsspil E Steenschijfloop F Steenwiel G Steenspil H

Onderbonkelaar I Wentelwiel J Kranswiel K Overwerker L

Spinbol/Roerwiel M Roerstok N Wentelas

Het proces

In vogelvlucht Pletten Verwarmen Voorpersing Stampen voorslagkoeken Verwarmen Napersing Verwerken naslagkoeken tot brokken of meel

niet op oliemolens maar op meelmolens

Het proces (pletten) Werd vroeger met stampers gedaan Kantstenen

Andere namen: kollergang (oosten), pletstenen (zuiden)

Aangedreven door koningsspil met schijfloop boven onderbonkelaar

Bovenkant van de steenspil lagert in een verschuifbare balk, de steenwervel die met stuurtouwen in en uit het werk getrokken kan worden, de wervel wordt geborgd met een pal

Stevige fundering, doodsbed genaamd Op fundering een ligger van hardsteen, later

gietijzeren plaat eroverheen

Het proces (pletten cont.)

Kantstenen (cont.) In het midden de koning, waar steenspil op

staat. Aan de steenspil twee assen, die in de

steenoren uitkomen, met daaraan twee staande stenen.

Strijkwerk om zaad om te gooien en een afloopbak

Kwartier pletten, vlak voor einde water toevoegen

Kantstenen

Kantstenen

Kantstenen

Het proces (pletten)

Latere verbetering: eerst voorpletten met plet

Het proces (verwarmen) Het voorslagmeel word verwarmd op het vuister

Gemetseld fornuis, met een plaat er op met twee karen

Vuisterpan was eerst kantelpan, later een losse ring op de plaat, de schuifpan, zonder bodem dus

Gestookt op turf of hout Meel wordt handwarm gemaakt, klontjes worden

fijngemaakt, ongerechtigheden verwijderd In pan draait het roerwerk rond om het meel

gelijkmatig te verwarmen, aangedreven vanaf de wentelas

Verwarmd meel word via de karen in de bulen getrokken

Buul is een simpele zak, vroeger van wol nu van kunststof, in de vorm van de perskamer.

Vuister

Vuister

Wentelas De wentelas tilt de heien en de stampers

op Wordt aangedreven door de koningsspil

met de onderbonkelaar Wentelas is een houten as met spaken erin. Als je de hei laat zakken met het

schorttouw kan de spaak de hei/stamper via een vuist optillen

Als hij er onderdoor draait valt de hei/stamper door zijn eigen gewicht

Wentelas

Wentelas

Wentelas

Schorttouw trekt de schortkneppel omhoog die de hei/stamper omhoog brengt tot buiten bereik van spaken op de wentelas

Borging via een pen in het touw onder de reeneusjes

Het proces (Voorpersing) De met meel gevulde bulen gaan in de haren. Haren gaan in de perskamers van het

voorslagblok De hei drijft de slagbeitel in het blok, waardoor

er zijwaartse druk word opgebouwd Olie loopt uit het meel omlaag in 2 bekkens Na het persen word de losbeitel naar beneden

geslagen, waardoor de slagbeitel weer loskomt. Bulen worden verwisselt, de uitkomende bulen

worden van de koek gestroopt en weer opgehangen

Voorslag, het blok

Perskamer

Jaagijzer

Kussen

Schei

SlagbeitelLosbeitel

Fontijnijzer

Bekken

Slaghei

Loshei

Onderree

Schorttouw

Reeneus

Slagblok

De haar

Gevlochten mat met leren omslag Vroeger van paardenhaar Tegenwoordig sisal+kunststof

Ambacht is verloren gegaan Door diverse mensen gereconstrueerd. Spinnen van paardenhaar nog steeds

onbekend Word nu gedaan op o.a. Bonte Hen

Alternatief: persplanken met of zonder ijzeren geribbelde plaat.

Haren

Buul wordt bewerkt als hij in de haar wordt gelegd

Stropen/olie

Het proces (stampen) Een aantal voorslagkoeken gaan in een

stamperpot De stamper stampt ze fijn tot naslagmeel Halverwege vocht toevoegen Stamper kan geborgd worden met een pen

voor de veiligheid bij het leegscheppen Appel- en perenpotten zijn volgens ons

leuke namen geïntroduceerd door Boorsma die zijn blijven hangen omdat het zo’n leuk verhaal is

Het proces (stampen)

Het proces (napersing) Proces gelijk aan voorslag Weinig olie van slechtere kwaliteit Meel word heter gestookt Naslag is kleiner, smaller, vorm beitel is

anders om meer druk te leveren. Meestal 3 spaken t.o.v. 2 voorslag. Minder

olie, dus olie heeft minder tijd nodig om te wijken

Heeft schelrad met bel, telt 50, 80 of 100 slagen

Geeft constante kwaliteit koeken

Naslag

Gevaren/veiligheid

Oliemolen heeft specifieke gevaren. Vuur in een molen, meestal geen

schoorsteen, dus rook Vuisterplaat is heet De vloer kan glad zijn Vallende heien: niet bij slag- en losbeitel

komen Bij het legen van de stampers kom je altijd

onder de stampersOplossing: borgen met pen, pen

vasthouden!

Gevaren/veiligheid (cont) Stenen zijn gevaarlijk, maar olieslager moet

zaad controlerenAltijd achter de stenen werkenMeelopen met steen

Lawaai van de heien: risico op doofheidDraag gehoorbescherming!Voor publiek niet noodzakelijk, verblijven

er kort

Examenvragen

Examenvragen Wat is er specifiek aan de vang van een

oliemolen? Waar moet je op letten bij het kruien van een

oliemolen

Overzicht bestaande molens

Watermolens (5) Oostendorpermolen, Haaksbergen (Koren en

olie) Leumolen, Nunhem (Koren en olie) Collse molen, Eindhoven (Koren en olie) Noordmolen, Azelo Naamloos, Eerbeek

Overzicht oliemolens (cont.)

Rosmolens (2) Rosmolen Zieuwent, openluchtmuseum

Arnhem Erve Kots, Lievelde

Windmolens (10) Holtens molen, Deurne (Koren, zaag en olie) Woldzigt, Roderwolde (Koren en olie) Wachter, Zuidlaren (Koren en olie) Pelmolen Ter Horst (Pel en olie)

Overzicht oliemolens

Windmolens vervolg Passiebloem, Zwolle De Bonte Hen, Zaandam De Ooijevaar, Zaandam Het Pink, Koog a/d Zaan De Zoeker, Zaandam De Os, Zaandam

België heeft ook enige oliemolens

Literatuur

Voor geïnteresseerden in oliemolens geven de volgende boeken meer informatie, maar zijn niet noodzakelijk voor de opleiding: Over molens der familie Honig, Boorsma Windmolens, Husslage Oliemolens, Van Bussel

Vragen?

Fotoverantwoording

Alle foto’s zijn uit mijn eigen collectie behalve:

Tekening blok: Ranko Veuger Tekening boerenmolen (Deurne): Nico

Jurgens Tekening Industriemolen: Douwe

Veenstra Foto’s wentelas: Mark den Boer

Copyright Deze presentatie is gemaakt door André

Koopal ten behoeve van theorieinstructie aan de afdeling Noord Holland van het Gilde vrijwillige molenaars.

Deze presentatie kan als geheel vrijelijk gebruikt worden voor instructie over de oliemolen

De rechten van de afbeeldingen blijft bij de makers, neem voor gebruik contact met de maker op.

Info: andre@molens.org