200

Mocht iemand in het bovenomschreven ge-bied nog een oude grenspaal GULIK/GEL-DER weten te staan, dan gaarne meldinghiervan aan de H.V.R.NOTEN1 De grenzen van Nederland (Dr. H. Emmer Jr.) blz. 125.

2 Van Guliks naar Nederlands grondgebied (Drs. G. Ven-ner) Roerstreek 72.

3 Diverse publikaties in "De Heraut" (P. Gootzen).4 Sittard Gulikse Stad, blz. 15.5 Bom, een koninklijk domein (Milten, blz. 851.6 Melick en Herkenbosch (Mevr. v. Dijk-BezemerJ, blz.

lOOI.7 Idem als 5, blz. 114 sub 1 tfm 6.

250 JAAR ROODVERVERIJTE HERTEN (1)

door J. Schreurs

"dat Hendrick Meuren wilt timmerenop den camp van den Rosslaegh"

voogdgeding 1730

Als men oude gebouwen regelmatig pas-seert, kan men er door geïntrigeerd raken. Zoook met de Roodververij in Herten, nabij deHambeek gelegen.

Het karakteristieke uiterlijk, de naa -~ -~_muurankerjaartal1731 vormden de argez::=-tijd steeds meer een uitdaging 0 6- -:-~-

over aan de weet te komen; wie heeft s:;:ten bouwen, waarom juist in die ti:;:- --

daar, welke bestemmingen heeft l s: ';='-";~wie hebben er geleefd en wat he. De,- ::î'=mensen meegemaakt aan vreugde &,- -'3ë-

driet, aan hoop en teleurstelling in de loopvan de tijd?Dit jubileumjaar vormt dan ook een geschikteaanleiding om een aantal gevonden stukjesvan deze legpuzzel in elkaar te passen en tezien welk beeld ze opleveren.

Puzzelstukjes

Een paar van die stukjes in chronologischevolgorde. Het oudste uit 1730 is merkwaardi-gerwijs zeer recent aan de rest toegevoegd.Het krijgt pas zijn betekenis in het licht vande overige, maar fungeert dan tevens alssluitstuk. Het patroon valt in elkaar en leverteen beeld op.Op een kaart van de heerlijkheid Dalenbroekuit het eerste kwart van de 18e eeuw (zieRoerstreek '74 pag. 41) staat in dit gebiedgeen bebouwing aangegeven.Tijdens het voogdgeding gehouden te 001 op20 mei 1730 klaagt de burgemeester ReynerLeurs wegens de naburen dat deze "in erva-ringe commen, dat Hendrick Meuren wilttimmeren op den camp van den Rosslaeghtot schaede van de naebueren". Het gerechtverklaart daarop "dat Hendrick Meuren salhebben te doen blijcken, dat de aldaer nae-buerige geerffdens (grondeigenaren) daerte-gens geen becrooninge (klachten) sijn doen-de, om sulcx gesien op dese clachte naerderte worden gedisponeert (beschikt)".Enige jaren later treffen we in de over-drachtsprotocollen van de schepenbank op23 mei 1737 de volgende verklaring aan."Alsoo den aenvanck van de voedtpadt,loopende door den Rosslagh naar Herten,begrepen was neffens en tusschen de behuy-singe, stallingen en andere timmeragien - mitde noodige permissie door Hendrick Meurenin den Rosslagh op sijne erven getimmert -ende alsoo voorts over desselffs mistkuyle,tot groot ongemack van de passanten, heeftden selven Hendrick Meuren, tot beter ge-rieff en commoditeyt (gemak) van de passan-ten eenen gemackelijcken voetstap gesteltdicht neffens sijne behuysinghe Roerwaerts,en aldaer oock gebrocht over sijne erven denaenvanck van den selven voedtpadt".Op 14 mei 1746 kopen de schepen Hendrick

201

Meuren en zijn echtgenote Maria Corstentweeëneenhalve morgen akkerland in deRosslag gelegen voor 56 pattacons per mor-gen van Joannes Gerardus van Ophoevenmet toestemming van diens "eheliefste" A.G. Maes. In de bijbehorende volmacht wordtHendrick Meuren genoemd "Hendrick aen 'tNieuwhuys" .In de cijnsregisters van de heer van Dalen-broek uit 1741 en 1766 komt men respectie-velijk als 7e en 20e cijns tegen het Molen-boender aan de Boonenberg, waarvan moetworden betaald 10 alde groot of 1 gulden en2 stuivers Roermondse koers. Als cijnsplich-tigen worden achtereenvolgens genoemdPhilip van Wijnaerden en consorten, Hen-drick Meuren, zijn weduwe en Hendricus vanHeythuysen. In 1766 is erbij vermeld "hetvoorenstaende onderpandt is gelegen in denRosslagh aen den Bonenbergh, waarop alsnu ten deele staat het Nieuw Huys".Na die tijd komt de naam het Nieuw Huys va-ker voor in de Hertense overdrachtsprotocol-len en processtukken. Ook op de twee be-kende kaarten voor en na de eeuwwisseling,de Ferrariskaart (1777) en de Tranchotkaart(1806) is het gebouw ingetekend en die naamerbij vermeld. De "bronnen" bevestigen dusruimschoots de bouw in 1731.

Situering

De motieven die tot de bouw daar hebbengeleid zijn uiteraard niet vastgelegd. Zeerwaarschijnlijk is het de ligging aan de toen-malige hoofdverkeersweg naar het zuiden.De Rijksweg dateert pas van 1842. Genoem-de weg verlaat Roermond via de stenen brugen loopt door de Voorstad over de Dijk totvoorbij de Rode Brug over de Hambeek.Daar splitst hij zich in tweeën: links via deHertenerweg en Gulikerweg over de Mussen-berg naar het land van Gulik of even verderover de Oude Montforterweg naar het zuid-en; rechts over het lijnpad langs de Maasover het Schoor naar de Ooider veerover-gang. De situering nabij de stadstoegang,uiteraard als herberg, zoals nog blijkt, wasdus erg gunstig.Op beide bovenvermelde kaarten zien we

202

duidelijk een U-vormig gebouw afgebeeldmet de open zijden naar de hoofdweg ge-keerd en op latere kaarten via een toegangs-weg daarmee verbonden. Van dit complex is- naar een potloodschets - het woongedeeltemet jaartal en een aanbouw bewaard geble-ven. De andere vleugel is in 1848 afgebroken.De rest van de huidige bebouwing dateert al-lemaal van eind vorige en van deze eeuw.

Meuren

De herkomst van bouwheer Hendrick Meu-ren is nog niet bekend. Leden van de familieMeuren zijn rond die tijd wel als pachterswoonachtig te Roer. Hij huwt te Roermondop 28 september 1723 met Maria Corsten.Ook deze familie treft men als pachter in deomgeving aan, o.a. op Jongenhof te Lerop.Uit dit huwelijk worden daar een viertal kin-deren geboren, zodat hij voor de bouw teRoermond heeft gewoond. In het testamentvan een kleinzoon is sprake van een halvezuster van diens moeder, zodat Hendricktweemaal gehuwd moet zijn.Een drietal keren (1734, 1739, 1746) wordt hijin de overdrachtsregisters vermeld bij aanko-pen van land in de Rosslag en aan de Ceu-benkamp. In een acte van 7 november 1743treedt hij voor de eerste maal als schepen op.Hij overlijdt te Herten op 16 october 1746. Indat jaar heerst er kennelijk een epidemie (dy-senterie?), want alleen al in 1746 worden er28 overlijdens in het kerkregister genoteerd,tegen een gemiddelde van 5 in voorafgaandejaren; 1747 telt 15 en 1748 nog 14 overlijdens.Daarna stabiliseert het sterftecijfer weer. Ma-ria Corsten sterft op 30 augustus 1760 enwordt op 1 september in de kerk begraven.

Heythuysen

Na het overlijden van haar moeder trouwt IdaMeuren, gedoopt Roermond 14 februari1725,op 12 october 1763 te Herten met Hen-ricus Heythuysen uit Echt. Deze is een zoonvan Joannes Theodorus, landbouwer-grond-eigenaar te Melick en Johanna Maria Wac-kers. Als bewoner van het Nieuw Huys be-hoort hij kennelijk bij de aanzienlijke inwo-

ners. Op 25 september 1768 wordt hij doorde heer Van Dalenbroek voor een termijn vantwee jaar tot burgemeester van Herten, Me-rum en 001 aangesteld. In de jaren 1771,1775 en 1777 komt hij nog als zodanig voor.Ook door grondaankopen, voornamelijk in denabije omgeving van de Rosslag, weet hij zijnbezit regelmatig uit te breiden.Behalve als boerderij heeft het Nieuw Huys indie tijd ook als herberg gefungeerd. Meerde-re sporen wijzen in die richting. In een procesuit 1775 wil de halfman van Doufhuyshofbeslag leggen op een koe en kalf van MichielGeurts. Petronella Pender, weduwe van vande beenhouwer Mathijs Smeets uit Roer-mond, verklaart dat ze het kalf gekocht heeftvan Geurts, die als knecht woont bij burge-meester Heythuysen aan het Nieuw Huys.De koop was afgesloten in het brouwhuiswaar ze de knecht had getroffen. Op dereeds aangehaalde Ferrariskaart van 1777staat het Nieuw Huys aangegeven als "Caba-rette (= herberg) Maison Neuve". Als inseptember en october van het jaar 1787 delanderijen en de hof te Herten (Merwycks-hof) van de graaf van Hoen Neuf Chateau

t- .1\'. ,

,t--c/ , '-

Tranchot-kaart 1806.Het "Niewhuys" tussenHambeek en Maas.

openbaar worden verkocht, vinden de beidezitdagen plaats aan het Nieuw Huys.Vele jaren eerder al in 1760 is er zelfs een po-ging gedaan door de scholtis J. J. Maes omde vergaderplaats van het gerecht "ten huy-se van schepen Haex (te 001) in eenen sepa-raten bouwen camer, waer den gerichte vanoverlanghe geweest is, tot commoditeyt vaneen jeder" te verplaatsen naar het NieuwHuys. De schepenen vinden dat de onlangsbenoemde scholtis "seeker beter gedaen(soude) hebben van sigh met den gerichte teverstaen ende.den selven te volghen, als welsigh daer van aft te separeeren ende nieuwig-heden in te brengen". Bovendien is gemeldhuis gelegen op de grens van de heerlijkheid.Als de schepenen de gewone weg volgen zijnze gedwongen vreemd grondgebied te pas-seren. Dit kan ook nog de grootste moeilijk-heden met zich meebrengen "indyen den cri-mineelen kennisse hebbende van de limitenende sigh op vremt territoir bevindende sighin vrijheyt sal comen te reclameren ... offte al-daer gebracht wordende met den minstenspronck op vremde territoir connensalveren". Verder heeft men bij hoog waterhier een boot nodig, als men in 001 nogdroogvoets kan komen. Ze betwijfelen zelfssterk of het in de macht van de scholtis ligteen herberg aan te wijzen waar het gerechtzou moeten gehouden worden.Henricus Heythuysen sterft 13 mei 1782 op40 jarige leeftijd en wordt de 16e begraven inde kerk. In het overlijdensregister staat ver-meid dat hij kerkmeester was. Ida Meurenoverlijdt 1 Vendemiaire an XIV (23-9-1805) .ten huize van haar enigst kind Joannes Hen-ricus Heythuysen.Deze is geboren en gedoopt te Herten op 13Juni 1765. Hij bewoont als landbouwer-grondeigenaar het Nieuw Huys. Tijdens deFranse periode is hij een tijdlang agent muni-cipal (1797-1798). Op 16 januari 1820 wordthij benoemd tot raadslid. Ook deze functieheeft hij maar kort vervuld, want op de lijstvan het periodiek aftreden der raadsleden per1 januari 1822 komt hij niet meer voor. Ook ishij in die tijd lid van het bureau van weldadig-heid. Uit de bevolkingslijsten blijkt dat hijmeestal een tweetal knechten en meiden in

203

dienst heeft. Elisabeth Schrammen, zijnhuishoudster, blijft tot aan zijn dood bij hem.Op 17 december 1826 maakt hij zijn testa-ment voor notaris Milliard. Zijn huishoudsterschenkt hij zijn zilveren zakhorloge en eensom van 50 franse croonen voor gedane goe-de diensten. De kerk wordt bedacht met 2morgen akkerland aan de Wever gelegen om5 jaargetijden te doen en nog een som geldvoor 300 missen. De armen van Herten ont-vangen 3 malder rogge. De rest van zijn nala-tenschap moet in twee helften worden ge-deeld door de nakomelingen van zijn moederen vaders broers en zusters (resp. Catharina,Barbara en Christiaan Meuren; Joannes,Christiaan, Jerome, Joanna Maria en MariaCatherina Hevthuvsen), staaksgewijze bij re-presentatie tot in het oneindige. Twee dagenlater sterft hij 's avonds om elf uur in zijnhuis,gelegen aan de Rode Brug zonder num-mer.Als testamentair executeur heeft de overle-dene bij voornoemd "mystique testament'aangewezen Willem Specken, koopman teRoermond. De memorie van aangifte der na-latenschap geeft een overzicht van alle af-stammelingen van vaders- en moederskant,een volledig parenteel van de families (van)Heythuysen en Meuren. De nagelaten onroe-rende goederen bestaan uit:- 11 percelen land onder Roermond gelegen- 8 percelen land onder Herten gelegen en"een woonhuis met schuur, stallingen enbrouwhuis genaamd Nieuwhuis, benevensden moeshof, boomgaard en peuting ofboomen staande op gemeentegrond, groottezamen 71 roeden 95 ellen, gelegen jn desectie C nos. 1, 2, 3 en 4, gewaardeerd adveertien honderd vijf en twintig gulden"

- 10 percelen land te Maasbracht- 16 percelen land te Melick en Herkenbosch- een zevental schuldvorderingen- meubelen en andere roerende goederen,publiek verkocht door notaris Milliard zoonop 5, 6 en 7 maart 1827, die een bedragvan f 1714,48 hebben oppgebracht

- het zilverwerk, eveneens verkocht voorf 140,60

- in huis gevonden geld in verscheidenemuntspecien ten bedrage van f 2317,85.

204

Het actief bedraagt f 14.180,46' Iz. Het pas-sief ingevolge voornoemde testamentaire be-schikkingen f 1353,66' /2, zodat als zuiver sal-do overblijft een som van f 12.826,80. Dooreen recapitulatie wordt dit bedrag nog enigs-zins gewijzigd. Specken ontvangt voor zijndiensten f 137,02'/2.

Bongaerts

Op de publieke verkoop van 21 mei 1827wordt het Nieuw Huis voor de som vanf 1425, - "uytmakende met het schrijfgelden liecop 3648 guldens Cleefs" aangekochtdoor Gerardus Wilhelmus Bongaerts uitRoermond. Deze drijft samen met zijn zusterAnna Margaretha het hotel "De GoudenLeeuw" in de Neerstraat. In het bewaard ge-bleven familiearchief Bongaerts komen we inde boekhouding dan ook de volledige exploi-tatie van het Nieuw Huis tegen.Van Pasen 1828 verhuurt hij het aan P.Smeets en zijn huisvrouw Ida Martina van deVin voor 12 achtereenvolgende jaren tegeneen huurprijs van 200 gulden Cl. per jaar. De-ze overeenkomst wordt echter al op 1 februa-ri 1829 ontbonden. De nieuwe huurder metPasen 1829 is de zeereerwaarde heer kape-laan Wilhelmus Smeets, geboortig vanGroesbeek, met zijn huishoudster. Hertenkrijgt pas in 1844 een kapelanie. De brouwerijwordt in 1832 voor 120 gulden Cl. verpachtaan De Lever. Vanaf Pasen 1834 komt dezehet Nieuwe Huis ook bewonen. JoannesFranciscus De Lever afkomstig uit Boxtel isgehuwd met Maria Agnes Scheen uit Roer-mond. Van 1835 tot 1847 worden er te Her-ten een zestal kinderen geboren, waarvan erweer vier overlijden. Hij is van beroep bier-brouwer en tevens herbergier. Volgens eenregister van patentrecht brouwt hij in 1836een hoeveelheid van 228 hectoliter bier, debrouwer in 001 M. S. Korsten daarentegen

915 hl.. In Roermond heeft hij zijn brouwerijtot 1862 voortgezet. In de "Marktberigten teRoermond" van 1852 no. 28 adverteert hij alsvolgt:

J. F. DE LEVERBierbrouwer op de SwamakerstraatHeeft de eer bekend te maken dat hijwekelijks witbier brouwt genaamd Roer-mondsch bier, en dat zulks bij hem te be-komen is, het zij per ton, halve ton, an-ker, gerekend tegen 9 gulden de ton.

Bongaerts heeft in die jaren ook het een enander aan onderhoud gedaan. In 1830 ver-timmert hij voor 600 gulden ci.. waarvan 200voor reparatie en 400 voor verbetering. In1832 weer 952 gulden Cl. aan huis en brou-werij. Bij de huurovereenkomst in 1834 ver-plicht hij zich van de huursom jaarlijks 40 gul-den te besteden aan verbetering of onder-houd van het huis. In de jaren 1837 en 1838geeft hij zelfs 3000 gulden Cl. uit en wordt erdoor de werklieden het nodige bier verteerd.Na het vertrek van De Lever in 1847 wordtvolgens het kadaster het brouwerijgedeelte(linkervleugel) gesloopt.Enkele jaren later in 1852 verandert hetNieuw Huis weer van eigenaar en door dienstoedoen ook van naam. Deze industriële peri-ode wordt in het volgende jaarboek beschre-ven.

BronnenDe vermelde registers en stukken uit:R.A.L. Maastricht. P. A. W. Dingemans: Inventaris derarchieven van de heerlijkheid Oaelenbroek, Maastricht1972.R.A.L. Maastricht. Kerkregisters parochie Herten 1725-1795.G. A. Herten, J. A. Backerra; inventaris van de archievender gemeente Herten, Maastricht 1946.G.A. Roermond, M. A. M. Voermans: Inventaris van hetarchief van de familie Bongaerts. Roermond 1975.