2019 - 5 / december BELANGRIJKE DATA IN DIT NUMMER · Ik weet niet of mijn grenzen vervaagd zijn,...

2019 - 5 / december

• Vandevoorzitter(pag.2).• Evenement(1):bezoekaanAlkmaar(pag.4).• Fotoimpressie(1):bezoekHuizen(pag.7).• Evenement(2):bezoekaanBRAFAinBrussel

(pag.8).• Fotoimpressie(2):bezoekTilburg(pag.10).• Mededelingenvanhetbestuur(pag.11).• Fotoimpressie(3):bezoekVoorburg(pag.14).• Deglas-in-loodramenvanJohanThornPrikker

enHarmKamerlinghOnnesinhetNationaalGlasmuseuminLeerdam(pag.15)

• Nieuwekunstenaarsmonografieën:CornelisVreedenburgh(pag.24).

• DetoegangshekkenvanVanKempenenBegeerinVoorschotenenVillaRamsWoertheinSteenwijk(pag.28).

• Boekbespreking:VanGoghsintimi.Vrienden,familie,modellen(pag.31).

• Nieuweuitgaven(pag.35).• Kortemededelingen(pag.38).• Tentoonstellingsagenda(pag.39).

IN DIT NUMMER

VERENIGING VRIENDEN NIEUWE KUNST 1900

nieuws- en informatieblad

BELANGRIJKE DATA

• Zaterdag18 januari2020:bezoekaanAlkmaarmeto.a.uitreikingScriptieprijs2019.

• Maandag27januari2020:bezoekBRAFAinBrussel.

VVNK Nieuwsbrief 2019 nr 5 pagina 2 VVNK Nieuwsbrief 2019 nr 5 pagina 3

Grenzen

We hebben het in onze verenigingvaak over 'onze periode'. Die duurde van1880 tot 1940. En daarbij moet het gaanom beeldende kunst en architectuur vanNederlandsekunstenaarsofom'kunstvaninNederlandgewerkthebbendekunstenaars'.Het bestuur houdt de grenzen van onsinteressegebied nauwlettend in de gaten.BijRond 1900,dewebsite,deevenementen,de symposia en bij het toekennen vanbijdragenuitonsFondsStudieenPublicatie.Nubetrefthet gelukkigeen langeperiodemet uiteenlopende stromingen, scholenen bewegingen. Soms zelfs tegelijkertijdverschillende,zoalsdeAmsterdamseschoolenDe Stijl.Waarbij de deelnemers elkaarflink de maat namen als men niet zuiverin de leerwas.Dat levert interessante envermakelijke verhalen op. Met die langeperiode kunnen we vele kanten op. DeVVNKbiedtdanookvoorelkwatwils.Ennatuurlijkkanjeerovertwistenof'NieuweKunst'indenaamvandevereniging,eentermdiedestijdsveelmeerinzwangwasdannu,weldeladingvanonsinteressegebieddekt.Zeker is dat de periode van de 'NieuweKunst'veelkorterisdan'onzeperiode'.Weweten ook heus wel dat de belangstellingvan sommige leden zo ongeveer ophoudtbij deAmsterdamse school. Die 'twist', oflievergezegddediscussieoveronsgebiedwillenwealsbestuurweleensvoeren.Wezijn van plan om dat in een later stadiumooktedoen,mogelijkaandehandvaneendiscussiestuk.

Erzijnookledendieweleenvoorkeurhebben, maar zich niet zo bekommeren

omal die grenzen, en soms zelfs alleseterzijn. Een modern gebouw van de Iraaks/Britse architecte Zaha Hadid (1950-2016)kanmijbijvoorbeeldevenzeerbekorenalseenglazenvaasvanChrisLebeau,alzijnhetgeenvergelijkbaregrootheden.HadidsA box of ideasisinAppingedamtebewonderen.ZeheeftweliswaarinNederlandgewerkt,maarweer niet in 'onze periode'.Zo eenkennigzijn veel van onze leden trouwens niet.Hedendaagsekunstenarchitectuurblijkenevenzeertewordengewaardeerdalskunstuit 1880 tot 1940. Dat ook 'buitenlandse'kunst niet wordt versmaad was wel temerken aan het enthousiasme tijdens debuitenlandse reizen die de VVNK heeftgeorganiseerd, zoals de reis in 2018 naarRiga. En we hopen met de buitenlandsereisnaarGlasgowvan14t/m18mei2020,ondermeer naar gebouwen en kunst vanCharles Rennie Mackintosh, onze ledenopnieuw een plezier te doen.Toegegeven,zowel in Riga als inGlasgow gaat het omeenvariantvandeNieuweKunst,alwarendegebouwen inRigaheelwatuitbundigerenbarokkerdaninNederland.

Grenzenzijnsomsnietzoscherp.GjaltWelling schreef in de vorige Rond 1900een boeiend artikel over Gunta Stölzl, deZwitsersekunstenaresdieinDuitslandwasgeborenennietinonslandheeftgewerkt.MaarGjaltverteldedathijhaar,'eenouderedame', al in1973 inGroningenbijMonikaStadler,dedochtervanStölzlhadontmoet,toen nog zonder te weten hoe belangrijkhaar leidende rol bij de Weberei van hetBauhausisgeweest.Diedochterisonlangslidvanonzevereniginggeworden.Vanhartewelkom,Monika!Wezijnblijmetweereen'nazaat'erbij.DeNederlandsetextielfabriekVan Besouw, bekend van het katoenenlusjestapijt, heeft bovendien een aantal

VAN DE VooRzITTER

stoffen vanGunta uitgevoerd.Die hebbenwedeafgelopenmaandnogkunnenzienindetentoonstellingBauhaus& | Modern Textiel in Nederland in hetTextielmuseum tijdensonzeexcursienaarTilburg.ErbestaateenzegenrijkebandmetNederland,wilikmaarzeggen.DatmaaktStölzlalmetaltocheenbeetje'inNederlandgewerkthebbend'.

Ik weet niet of mijn grenzen vervaagdzijn, maar ik zag onlangs een mooielink tussen Zwitserland en Nederland.Afgelopenseptemberheefteenaantalledende prachtige tentoonstelling Glas in dearchitectuur inhetNationaalGlasmuseumin Leerdam bekeken. Daar zagen we hoeBerlage Leerdamse glazen bouwstenen inenkele gebouwen toepaste. En ook hoehij in 1894 glazen bouwstenen van deZwitserse ontwerper Gustave Falconnier(1845-1913) in zijn - helaas afgebrande -gebouw voor verzekeringsmaatschappij'de Algemeene' aan het Damrak inAmsterdam heeft toegepast. Een aantalvan die Zwitserse stenen was ook inhet Nationaal Glasmuseum te zien. HetMetropolitanMuseumofArt inNewYorkheeftzeookindecollectie.Kunsthistorischgezien interessant, al heeft die Falconnier

waarschijnlijknooit inons landgewerkt….Wie schetst mijn verbazing toen ikonlangs ineen gebouwvande voormalige'Bredaschebieren'aandeZwetstraat42inDenHaag, behalve twee grote Rozenburgtegeltableaus, een raam met holle, glazenFalconnier-stenen zag (afb. 1).Tot dan toebleek dat raam bij de glazen-bouwsteen-deskundige van de Rijksdienst voor hetCultureelErfgoedonbekend.Welisbekenddat Falconnier-stenen in een paar anderegebouwen in ons land zitten, zoals in hetLibanonLyceuminRotterdam.Heelblijwasiktoenikkortdaarnaprecieszo'ngeblazenbouwsteen kon bemachtigen voor mijnglasverzameling(afb.2).

Heeftuookzo'nverhaal?Vertelhetons.Over grenzenovergaan gesproken.Op

27januariwordenweinBrusselontvangenopdeBRAFA (BrusselsArtFair), enonzetweejaarlijkse reis gaat in mei dus naarGlasgow.Zieeldersinditnummer.Hopelijkgaanweweereenrijk2020tegemoet.Hetbestuurwenstudaarbijveelgezondheidenrooskleurigheid,eeninteressantVVNK-jaar,enook zo nu en dan grensoverschrijdendkunstplezier.

EddyEngelsman

Afb. 1. Glazen bouwstenen van Gustave Falconnier, type nr. 9, in muur Zwetstraat 42, Den Haag.

Afb. 2. Gustave Falconnier, glazen bouwsteen type nr. 9,

(lxbxd) 20 x 14 x 12 cm.

VVNK Nieuwsbrief 2019 nr 5 pagina 5

verzekeringsmaatschappij gebouwd en isnu in eigendom vanVereniging Hendrickde Keyser. Het gebouw is samenmet heternaast liggende politiebureau ontworpendoorAlexanderKropholler(1881-1973)inde stijl vanhet traditionalisme.Krophollerwerd geïnspireerd door middeleeuwsevoorbeelden (trapgevels), maar ookdoor de vormentaal van Berlage; grote,monumentale gevels, gecombineerd metzadeldaken.VeelvanKrophollersgebouwenzijn uitgevoerd in grote helderrodebakstenen, zoals het Van Abbemuseum,de raadhuizen van Wateringen, Heesch,Leidschendam,enkerkenalsdePetruskerkinLeiden.Krophollerwastotinalledetailsverantwoordelijkvoorhetgebouw.Ookhetinterieur en demeubelen vanHetHooge

Huys en politiebureau werden door hemontworpen.

Drie generatiesIn Stedelijk Museum Alkmaar wordt

t/m 26 januari 2020 een tentoonstellinggeorganiseerdoverDe Toorop Dynastie.Wiede oeuvres van Jan Toorop (1858-1928),Charley Toorop (1891-1955) en EdgarFernhout (1912-1974) afzonderlijk bekijkt,ziet drie zeer verschillende kunstenaarsdie ieder een markante eigen stijl hebbenontwikkeld. Maar wie bepaalde, goeduitgezochteindividuelewerkenvandedriegeneraties naast elkaar zet en vergelijkt,ziet opeens sterke verwantschappen.In de tentoonstelling en gelijknamigepublicatie worden de onderlinge relaties

Zaterdag 18 januari 2020 in Alkmaar.Uitreiking Scriptieprijzen 2019 gecom bineerd met een bezoek aan Het Hooge Huys en tentoonstelling De Toorop Dynastie.

Op zaterdag 18 januari zullen weerde tweejaarlijkse scriptieprijzen wordenuitgereikt. De VVNK heeft studentenkunstgeschiedenis, cultuurwetenschappenen architectuur die een scriptie hebbengemaakt op het gebied van kunst en/ofarchitectuur in de periode 1880-1940,gevraagdmee te doen. Een onafhankelijkecommissie onder leiding van LieskeTibbebeoordeeltdescripties.Dewinnaarszulleneenpresentatiehoudenoverhunonderwerp.DeprijzenwordenuitgereiktinStadskaffeeLaurens, het voormalig politiebureau. Dit

gebouwwasmeteenpoortverbondenmethet pand Het Hooge Huys. Beide pandenwerdengebouwdin1931naareenontwerpvanarchitectAlexanderKropholler.

Na de uitreiking en de lunch is eenbezoek gepland aan Het Hooge Huys enaan de tentoonstelling De Toorop Dynastiein Stedelijk MuseumAlkmaar. Omdat weuitgaanvanmaximaal40deelnemers isdegroep in tweeën gesplitst enwisselenwe.DeafstandtussenmuseumenhetpandHetHoogeHuysbedraagt150meter.

Het Hooge HuysEerder (februari 2019) heeft deVVNK

aleenpogingondernomenomHetHoogeHuystebezoeken.Maardestijdswasmendesleutelvergeten☹.VoordegenendiezichdeinformatieoverHetHoogeHuysnietmeerherinneren een korte samenvatting: HetpandmetdenaamHetHoogeHuyswerdinopdrachtvandevoormaligegelijknamige

EVENEMENTEN (1)

Het Hooge Huys (foto website Ver. Hendrick de Keyser, Joop Elsinga).

ProgrammaAlkmaar

10:30uur Ontvangstmetkoffie/theeenpetitfour.

11:00uur BuitengewoneAlgemeneLedenvergadering:- VoorgenomenbenoemingMichelDidier(zieeldersindenieuwsbrief,Mededelingenbestuur).

11:10uur Verslagvoorzittercommissiescriptieprijzen- Uitreikingscriptieprijzen.- Presentatiewinnaarsscriptieprijzen.

13:00uur Lunch.14:00uur - StartrondleidinggebouwHetHoogeHuys

- StartrondleidingDe Toorop Dynastie inStedelijkMuseumAlkmaar..14:45uur Wisselenvangroepen.15:00uur - StartrondleidingDe Toorop Dynastie inStedelijkMuseumAlkmaar

- StartrondleidinggebouwHetHoogeHuys.15:45uur Eventueelnaprateninmuseum.

VVNK Nieuwsbrief 2019 nr x pagina 4


en verwantschappen tussen de driekunstenaarsgeneraties getoond, waarbijCharleyalshet scharnierpunt functioneert.De VVNK heeft de publicatie bij detentoonstelling financieel ondersteund,waardoor we nu gratis toegang en eentoelichtingvaneenrondleiderhebben.Welgraag de Museumkaart of Rembrandtpastonen.

Aanmelding en kosten Aanmelding vóór 13 januari via de

website www.vvnk.nl/evenementen. Dekostenvoordezeexcursiebedragen€25voorledenen€30voorintroducees.

Hetmaximumaantaldeelnemersis40.

Adres en bereikbaarheid Stadskaffee Laurens, Kerkplein 9,AlkmaarStedelijkMuseumAlkmaar,Canadaplein1,Alkmaar.HetHoogeHuys, Sint Laurensstraat 1,Alkmaar.

Het Stadskaffee bevindt zich op 10min. loopafstand van het station. Uit hetstation gaat u rechtsaf de Stationsweg in.AanheteindevandeweglinkshetScharloop.Looprechtdoorlangsdestadsrotonde,de brug over en de Gasthuisstraat in. Inhet verlengde van deze straat vindt u hetKerkpleinmethetStadskaffeeLaurens.

Telefonische bereikbaarheid op de dag zelf KeesvanderGeer 0653811260EddyEngelsman 0620204711

Omslag publicatie 'De Toorop Dynastie', Waanders & de Kunst.


Bezoek aan het Huizer Museum op 19 oktober 2019.Foto's1 en 3: Toine Verschuuren2: Maarten Nubé4 t/m 9: Eef de Hilster

1 2

98

7

4

3

65


voor recente informatie de app van STIB-MIVB(Brusseltransport).

Telefonische bereikbaarheidEddyEngelsman 0620204711KeesvanderGeer 0653811260

ProgrammaBrussel11:00uur Ontvangstbijdeentreehal;deelnemerskrijgenbadgesende

toegangskaartenuitgereikt.11:30uur Bezoekaandebeursingezelschapvaneenpersoonlijkheiduitde

kunstwereld;erwordtgepoogdiemandtevindendiekennisheeftvan'onze'periode1880-1940.

12:30uur Uitgebreidlunchbuffetmetchampagneenanderedrankjes.Nadelunchkuntudebeursopeigengelegenheidverderontdekken(opentot19:00u)

16:00uur MogelijkheidomeenlezingbijtewoneninhetkadervandeBRAFAArtTalks.

Bijvertrekontvangtueencatalogus.

Maandag 27 januari 2020Bezoek aan de BRAFA (Brussels Art Fair), Brussel, België.

DeBRAFA(BrusselsArtFair)heeftdeVVNK uitgenodigd voor eenVriendendagopdeBRAFAopmaandag27januari2020.DeBRAFAtrektjaarlijksmeerdan65.000bezoekers. Zowel 'kopers' als 'kijkers' zijnwelkom. De beurs wordt van zondag 26januarit/mzondag2februari2020gehoudenenisin65jaaruitgegroeidtoteenbelangrijkinternationaalevenement.Hetisdeoudstekunstbeurs terwereld, en behoort tot detop5kunst-enantiekbeurzen.Aandebeursdoen133kunsthandelsuit14 landenmee:variërendvankunstuitdeklassiekeoudheidtothedendaagsekunst.Erisookaltijdveelwerk van Nederlandse kunstenaars uitde periode 1880-1940 te zien.Volgens deorganisatie is de BRAFA niet slechts eenkunstbeurs, maar een gebeurtenis gewijdaan de bevordering van kunst in al zijnvormen.Opwww.brafa.artismeertezien.

Erkunnenmaximaal30ledendeelnemen.De entreekaart, de groepsrondleiding, hetuitgebreide lunchbuffet met drankjes, decatalogus,en-desgewenst-deBRAFAArtTalkwordenukosteloos aangeboden.Hetenigedatuzelfmoetregelenenbetalenisdereis.Ukuntuwdeelnameonderdeelmakenvaneenaangenaamweekend. InBrussel isveel interessantsuit 'onze'periodetezien(www.visit.brussels/artnouveau). Omdathetgratis is zouden ledengeneigdkunnenzijnsnel tereagerenom later tebesluitenofmenookechtgaat.Vorigjaarleiddedattotenkele legeplaatsendiehelaasnietopkorte termijn konden worden ingevuld.

Meldtuzichdusaanalsuvanplanbentdeeltenemen.

De art fair wordt gehouden inTour & Taxis, een imposant voormaliggoederenstationenindustriëleopslagplaatsuit 1900-1910, ontworpen door ConstantBosmans en Henri Vandeveld (niet teverwarren met HenryVan deVelde). Opinternet:'ThurnenTaxis'.

AanmeldingLeden kunnen zich aanmelden vóór

maandag 6 januari 2020 via onze websitewww.vvnk.nl/evenementen. Er zijn geenkosten aan verbonden, behalve de kostenvandedooruzelfteregelenreis.Maximumaantaldeelnemers:30.

Adres en bereikbaarheidTour&TaxisAvenueduPort88/Havenlaan881000BrusselRondom het gebouw zijn

parkeerplaatsen:Havenlaan86C.Vanaf treinstation Brussel Noord

(Noordstation) is het 15 minuten lopen.Vanaf station Brussel Noord vertrekkenookveelvuldigbussen,die allebij dehalteThurnenTaxisstoppen:

Bus 14 richtingHeizel, Bus 88 richtingUZ-VUB,Bus20richtingHunderenveldenBus 57 richting Militair Hospitaal. Bekijk

EVENEMENTEN (2)

Tour & Taxisgebouw Brussel


Noteer alvast de datum:Algemene Leden vergadering op 21 maart 2020 in Assen.

DeVVNKAlgemene Ledenvergaderingzal komend jaarplaats vindenop zaterdag21 maart, in de Gedeputeerde Statenzaalvan het Drents Museum (het voormaligProvinciehuis) te Assen. Wij combinerendeze ALV met een bezoek aan (en eeninleidingover)detentoonstelling'BarbizonvanhetNoorden'.Enmogelijkkunnenweopdezedagookderecenteaanwinst vanhetDrentsMuseum,hetschilderij'Onkruidverbrandendeboer(1883)'vanVincentvanGogh,bewonderen.NadereinformatievolgtindeeersteRond 1900van2020,dieeindfebruari zal verschijnen. Maar u kunt dedatumdusalvastnoteren.

Art Deco 2.0 Beurs Den Haag Oproep vrijwilligers.

Goed Nieuws! Na enkele jaren vanafwezigheid vindt van 14 tot 16 februariweerdeNationaleArtDecoBeursplaats:

debeursvoor toegepastekunstendesignuit de periode 1880-1980. Ditmaal in hetVenduehuis aan de Nobelstraat te DenHaag (op loopafstandvandeGroteKerk).De beurs wordt georganiseerd door deStichtingArtDeco 2.0, en het evenementkreegookdenaamArtDeco2.0.

Aandebeurswordtdoormeerdan20exposantendeelgenomendietezameneengrote diversiteit aan toegepaste kunst uitde periode 1880-1980 voor het voetlichtzullen brengen. Verder zijn er tijdens debeursdagen, in de ochtenden van 11.00-12.00uur,lezingendoorFransLeidelmeijer,Jan de Bruijn (Kunstmuseum Den Haag)en Ernst van Alphen. Zie voor nadereinformatiehieroverwww.artdeco20.nl.

Evenals voorheen zal de VVNK eenplaatsopdebeurshebbenwaarwevooralnieuwe leden willen werven en werkenaan onze naamsbekendheid. Om de standte bemensen zoeken we vrijwilligers.Wiltuuwsteentjebijdragendooreenofmeer

MEDEDELINGEN BESTUUR

Voormalig Provinciehuis Assen, afbeelding Wikipedia.

Bezoek aan Tilburg op 2 november 2019.Foto's Greetje & Eddy Engelsman.



Vooreengewoonlidisdecontributie€35per jaar.Voor jongeren en partners € 25.Een lidmaatschapmet introducégaat€60per jaar kosten. Met die verhoging willenwemetnamehetfondsStudie&Publicatiebetervullen.EnzodebelangstellingvoordeNieuweKunstblijvenstimuleren.

HenkNijhuis,penningmeester

Nieuw bestuurslid

Op 18 januari as. voorafgaande aande uitreiking van de scriptieprijzen wilhet bestuur een BuitengewoneAlgemeneledenvergadering inlassen. In dezevergadering zal als enig agendapunt devoorgenomen toetreding van de heerMichelDidiertothetbestuurzijn.Wijzijnverheugd dat we een deskundige op hetterrein van onze periode in de kunst enarchitectuur en iemand met ervaring metde pen en redactiewerkzaamheden bereidhebbengevondentoetetreden.

Michel Didier, geboren 1960 inClermont-Ferrand (Frankrijk), iskunsthistoricus met een brede kennis.Hij heeft een lange staat van dienst als

onderzoeker,auteur(bijna800artikelenendrie boeken) en spreker.Zijn specialismenzijn kunst en muziek, kunst en literatuur,kunst en mythologie, art nouveau en artdéco, mecenaat en exotisme, zoals Indië in Nederland. Zo schreef hij jaren overkunst, toegepaste kunst, film en fotografieinDe Groene Amsterdammer en hetNieuw Israëlitisch Weekblad en tegenwoordig inOrigine, en is hij de auteur van de boekenPelgrimstocht door het leven. Reizen in de voetsporen van Vincent van GoghenDe ridder en de grootvorstin - kunst en leven van Willem II en Anna Paulowna. Momenteel werkthij aan een publicatie overArt Nouveauen nationalisme. Ook was hij jarenlangeindredacteur van het Nieuw Israëlitisch Weekblad, Origine en het online-tijdschriftCosimo.

dagdelen in de stand aanwezig te zijn danhorenwijdatheelgraag.Laatuditdanliefstvóórdekerstdagenwetenmaaruiterlijk10januari. Het gaat om 'diensten' van 11.00-14.30 uur of 14.30-18.00 uur. U kunt dedataondervoorbehoudopgeven.Graageene-mail sturen naar [email protected]'beurs'.UmagookbellennaarWilmaWitteman(0615240439),dieook het rooster zal opstellen. Men staatmettweevrijwilligersenuontvangtberichtmetnadereinstructies.

Uheeftgratistoegangenukuntbuitenuw'dienstperiode'natuurlijkzelfrondkijken.

Wehorenheelgraagvanu!

VVNK-buitenlandreis 2020:Glasgow en Mackintosh.

Per e-mail hebben alle VVNK-ledenbericht ontvangen over de geplandeVVNK Buitenland excursie naar Glasgow,14-18 mei 2020. Aan leden van wie wijniet over een e-mailadres beschikkenis de informatie per post gestuurd. Hetbezoek aan Glasgow staat in het tekenvan de zogenaamde Glasgow Four, dekunstenaarsenontwerpersCharlesRennie

Mackintosh, Margaret Macdonald, JamesHerbert MacNair en Frances Macdonald.Naast bezoeken aan musea en gebouwenin Glasgow (o.a. Kelvingrove Museum,HuntarianMuseum,TheMackintoshHouse,Queen'sCrossChurch,WillowTeaRooms,House for an Art Lover, Scotland StreetSchool Museum) staat ook een trip naarhetplaatsjeHelensburgh (circa50kmvanGlasgow)ophetprogramma,waarhetdoorMackintoshontworpenTheHillHousezalwordenbezocht.Alleinformatieoverdezereis, het programma, de eraan verbondenkosten, en de wijze van aanmelden zijnin het aan de leden verstuurde berichtopgenomen. Indien u geen bericht hebtontvangen,neemdancontactopmetKeesvanderGeer,[email protected].

Van de penningmeester

Herinnering aan de contributieverhoging.Half januari krijgen alle leden weer

eennieuwe ledenpas,nuvoor2020.Bijdelaatsteledenvergaderingisbeslotenomdecontributiemet 5 euro te verhogen.Vanaf1januari2020geldendevolgendetarieven:

The May Queen, Margaret Macdonald (1900).

De vormgever van de VVNK betrapt door de VVNK-secretaris in het Nationaal Glasmuseum.

CorrigendumIn de vorige Rond 1900 (2019-

nr 4) stond in de sectie 'NieuweKunstenaarsmonografieën' dat demonografie over Jacobus AbrahamHuizinga (1861-1937) geschreven wasdoorFransOotjers.DitmoetzijnFredOotjers.


Eddy Engelsman

In 2016 kocht het Nationaal Glasmuseum in Leerdam zes glas-in-loodramen van Johan Thorn Prikker en Harm Kamerlingh Onnes. Ze komen oorspronkelijk uit het huis van kunstverzamelaar Hugo Tutein Nolthenius. Dit artikel gaat over drie van die ramen. Over het zeshoekige 'blauwe' raam van Johan Thorn Prikker (afb. 1), en over de twee ronde ramen Vlinders (afb. 2) en Flessen (afb. 3) van Harm Kamerlingh Onnes.

InleidingKunstliefhebberswillengraagwetenwie

een raam heeft ontworpen, wanneer, enwelkatelierhetheeftuitgevoerd.OpThornPrikkers zeshoekige 'blauwe' raam (afb. 1)is dat allemaal niet te vinden.Wel op éénvan Kamerlingh Onnes' ramen: het raam

DE GLAS-IN-LooDRAMEN VAN JoHAN THoRN PRIKKER EN HARM KAMERLINGH oNNES IN HET NATIoNAAL GLASMUSEUM IN LEERDAM

(van boven naar beneden)Afb. 1. Johan Thorn Prikker, Zeshoekig raam,

Überfang glas in lood, ontwerp 1919, uitvoering 1920, (hxb) 104 x 90 cm (glas-in-looddeel). Uitv.: Vereinigte Werkstätten für Mosaik und

Glasmalerei Puhl&Wagner, Gottfried Heinersdorff, Berlijn/Treptow,

Nationaal Glasmuseum, Leerdam, foto Ben Deiman.Afb. 2. Harm Kamerlingh Onnes, Vlinders,

glas in lood, ca. 1930, Ø 63 cm. Uitv.: wsch. Falet en Boedijn, Den Haag,

Nationaal Glasmuseum, Leerdam.Afb. 3. Harm Kamerlingh Onnes, Flessen,

glas in lood, 1930, Ø 63 cm. Uitv.: Falet & Boedijn, Den Haag,

Nationaal Glasmuseum, Leerdam.

Bezoek aan Voorburg op 2 november 2019.Foto's Greetje & Eddy Engelsman.



toegepasteenmonumentalekunst.Hijwaseenovertuigdanarchisteneendwarsliggermet een uitgesproken karakter, maar ookeen harde werker. De kunstenaar en zijnwerkwerdenvaakafgewezen,maarwerdentegelijkertijd grenzeloos bewonderd. "Tot de vingertoppen levendig, behield hij altijd den geest van den genialen 'straatjongen'[…]; hij was vrij en onbevangen.",zoherdachtAlbertPlasschaerthemnazijndoodin1932.

Zijn vroege werk wordt tot hetsymbolisme gerekend. Maar in 1892distantieert hij zich daarvan resoluut: "Ik ben veeleer een mysticist." Volgens hemprobeerdensymbolistenhunvoorstellingente versterken door "het toevoegen van bloemen, krullen of andere flauwekul."

Eind 19e eeuw raakt Thorn Prikkerbevriend met de Belgische architect/ontwerperHenryvandeVelde.Doorhembeïnvloed gaatThorn Prikker boekbanden,stoffen en meubels ontwerpen in zijneigen atelier/kunsthandel Arts and Craftsin Den Haag. Zijn werk wordt echter zoextreem en 'on-Nederlandsch' gevonden,dat hij zich vervreemdt van de kringrond de invloedrijke architect-ontwerperH.P. Berlage en aanhangers van de meerrationalistische Nieuwe Kunst. Ze vindenzijnwerkniet robuustenstrakgenoeg, tefloraalentedecadent.ThornPrikkerkrijgteenslechtepers,geenopdrachtenmeerenraaktinfinanciëleproblemen.Teleurgesteldenmiskendvertrekthijin1904naarKrefeldinDuitsland.

DuitslandIn Duitsland krijgt Thorn Prikker wel

erkenningenwaardering,enlaterdeDuitsenationaliteit. Men beschouwt hem daarals de grootste vernieuwer van de 20steeeuwse glazenierskunst en monumentale

Flessen(afb. 3).AlleenwashetglasatelierdatFlessenhaduitgevoerdvolkomenonbekend.Gelukkig was bij aankoop uit overleveringwelbekendwaarderamenvandaankwamen.HetNationaalGlasmuseumheeftderamennamelijk in 2016 van Kamerlingh Onnes'kleindochters gekocht. Zij hadden ze weervan hun opa Harm Kamerlingh Onnesgeërfd. En ze zouden uit de collectie vankunstverzamelaar Hugo Tutein Noltheniuskomen.

Het Glasmuseum vroeg mij om meeraandeweettekomen.Deaanleidingvoorditverhaal.

Kunstverzamelaar Hugo Tutein NoltheniusHugo Tutein Nolthenius (1863-1944)

wasdirecteurvandeCalvé-fabriek inDelfteneenbelangrijkekunstverzamelaar.TuteinNoltheniuswoondeaandeNieuwePlantage48 en 49 in Delft in twee gekoppeldeherenhuizen.Na zijn dood in 1944 is eenaantal glas-in-loodramen uit zijn huis bijzijn neef, de kunstenaarHarmKamerlinghOnnes terechtgekomen. Mét een doosinterieur-foto's van glas-in-loodramen diedoorTutein Nolthenius zelf zijn gemaakt.Het Glasmuseum kreeg die foto's als eensoort'bonus'bijdeaankoopvanderamen.Heel handig voor de zoektocht naar deherkomst van de ramen, zoals later zoublijken.

Een aanknopingspunt was ook deinventarisatie die kunstpedagoog en-adviseur Henk Bremmer in 1944 vanTutein Nolthenius' kunstcollectie maakte.In die inventarisatie komenwel de ramenvan Thorn Prikker voor, maar niet dievan Kamerlingh Onnes. Hoe is dat teverklaren? Harm Kamerlingh Onnes wastijdens deTweedeWereldoorlog door debezetter uit Scheveningen verdreven en

met zijn gezin bij zijn oom HugoTuteinNolthenius ingetrokken. Hij woondedaar in afzonderlijke ruimten. Mogelijkheeft KamerlinghOnnes zijn eigen ramenVlinders (afb. 2) en Flessen (afb. 3) altijdin zijn eigenwoongedeelte gehouden.Hetkon in iedergevalnietwordenvastgestelddatzijnoomdieramenvanzijnneefHarmgekocht of gekregen heeft,want op foto'svan Tutein Nolthenius komen die ramenniet voor. De grote vraag blijft dus of detweeronderamenvanKamerlinghOnnestot de verzameling vanTutein Noltheniushebbenbehoord.

Johan Thorn Prikker (Den Haag 1868-Keulen 1932)Eerst over Johan Thorn Prikker zelf.

Hijwaseenveelzijdigkunstenaar'indienstvanhetvolk'(afb. 4)enhijmaaktedaarom

Afb. 4. Fotoportret Johan Thorn Prikker, ca. 1930.

Afb. 5. Johan Thorn Prikker, Een van drie Ornamentfenster, glas in lood, Katholiek

Gezellenhuis, Neuss, 1911, h 244 x b 108 cm, Kunstmuseen Krefeld.


In 1910 vertrekt Thorn Prikker opuitnodiging van Karl Ernst Osthaus,kunstverzamelaar enmecenas, vanKrefeldnaarHagen.Hijblijftdaartot1919.DankzijOsthaus krijgt hij veel opdrachten. Zijnkerkelijke opdrachten stuiten daar echterop hevige weerstand. De ramen voor hetKatholieke Gezellenhuis in Neuss (1911)moeten zelfs direct worden verwijderd,enzijnnuinKunstmuseenKrefeld(afb. 5)te bewonderen. In 1912 ontwerptThornPrikkervoordehalvanhetHauptbahnhofinHageneenenormfiguratiefraam,watheminéénklapberoemdmaakt (afb. 6).Ronddietijdontwerpthijookalmeerabstractevoorstellingen, later nog veelmeer (afb. 7en8).

InverscheideneDuitsestedenisThornPrikkerdocentaankunstnijverheidsscholengeweest. Het laatst als professoronder Richard Riemerschmid aan devooruitstrevendeHochschule für BildendeKunst, Architektur und Design in Keulen,vergelijkbaarmethetBauhaus.

'Blauwe' raamThorn Prikker laat zijn ontwerpen

uitvoeren bij verschillende Duitseglasateliers.Tevredenishijnooit:"Konden we maar zelf werken met glas […], dan maakten we mooie dingen."Gefrustreerdgaathijzelfhet glazeniersvak leren en begint in 1925eenatelier inDüsseldorf.HoewelhijoverHeinersdorff ontevreden is laat hij latertochramenbijhemuitvoeren.

wandschilderkunst. Door zijn gevarieerdestijl iszijnoeuvreechternietineenhokjetestoppen.

InKrefeldwordtThornPrikkerdocentaandeKunstgewerbeschule,maarvertrektin 1910. Hij vond het er 'een misère'. In1909wordt hij lid van de doorGottfriedHeinersdorff opgerichte Werkbund, diedoor een samenwerking tussen industrie,nijverheidenkunstnaarGemeinschaftskunststreeft. Dat past goed bij hem. Hij raaktbevriendmetdegelijkgezindeHeinersdorff,die veel glas-in-loodramen van ThornPrikkerheeftuitgevoerd.

Afb. 7. Venster met Geometrisch Kruis, 1931/32, glas in lood, (hxb) 147,5 x 103 cm, Kunstmuseen Krefeld.

Afb. 6. Johan Thorn Prikker, De kunstenaar als leraar voor handel en nijverheid in het Sauerland, glas-in-loodtableau Hauptbahnhof, Hagen, (hxb) 360 x 840 cm, in situ; uitv. 1911: Berliner Glaswerkstätten Gottfried Heinersdorff; rest. 1969 Werkstätten für Glasmalerei und Mosaik Wilhelm Derix, Kaiserswirth.

Afb. 8. Johan Thorn Prikker, Essener Fenster (detail), 1925, glas in lood, (hxb) 267 x 83 cm,

Kunstmuseen Krefeld.


102 x 117,5; uitgevoerd door Puhl & Wagner, Godfried Heinersdorff, Berlijn." (Heinersdorffis in 1914 met Puhl &Wagner gefuseerd.EE)Maar 'ons' blauwe raam iszes- en niet achthoekig! Het archief van dat glasbedrijfbleek ondergebracht bij de BerlinischeGalerie,LandesmuseumfürModerneKunst,FotografieundArchitektur inBerlijn.Daarvond Christiane Heiser inderdaad eenontwerptekening voor een achthoekig (!)raamdatpreciesleekophet'blauwe'raam(afb. 10).Hoekondat?Uiteindelijkkwamenweerachterdatarchiefpersoneel in1989tweehoekenvandepapierentekeninghadafgekniptomdatzenogalbeschadigdwaren.Zodoendewas de tekening van zeshoekigachthoekiggeworden.Nogmeerzekerheidkreeg ik toen een foto van hetzeshoekigeraam opdook, nota bene genomen tijdens

deThorn Prikker-tentoonstelling in 1968.Joostenmoetzichdushebbenvergist.

InhetarchiefvandeBerlinischeGaleriebleekookdeintegralebriefwisselingtussenPuhl &Wagner en Tutein Nolthenius tezitten over het blaue Glasfenster waarbijÜberfangglas is gebruikt. In januari 1920wordt aan Tutein Nolthenius een eersteProbestück gezonden.Een jaar langgaanerbrieven heen en weer, maar begin 1921berichtTuteinNolthenius dat het raam ingoede orde is ontvangen. Het raam is in1919 ontworpen en in 1920 uitgevoerd;vijf jaar vroeger dan Joosten vermoedde.AlduskondeherkomstvanThornPrikkers'blauwe'raamwordenvastgesteld.

Wat valt er vervolgens over detwee ramen van Kamerlingh Onnes teachterhalen?

Door al die verschillende Duitseateliers is vaak onbekend waar het werkvanThorn Prikker is uitgevoerd. Dat wistikaanvankelijkooknietvanhetzeshoekige'blauwe' raam. Maar met behulp van deDuitseThornPrikker-deskundigeChristianeHeiserbenikverdergekomen.Dankzijhaarwelwillendehulpenkennishebikditartikelkunnenschrijven.

Het zeshoekige, caleidoscopische'blauwe' raam van Thorn Prikker isbijzonder vanwege de techniek vanovervangen (Überfang) (afb. 1). Zeldzaamin zijnwerk, er is geen vergelijkbaar raamin eenNederlandse collectie.BijÜberfangworden twee of meer lagen glas overelkaar aangebracht, en later deels weer

weggeslepen. De doorThorn Prikker veeltoegepaste symmetrie met spiegelendepatronen is ook duidelijk te zien in heteerdergenoemderaamvoorhetKatholiekeGezellenhuisinNeuss(afb. 5).'Ontwerpenop systeem' heet dat. Van het 'blauwe'raam in het trapportaal zijn tekeningenen aquarellen gemaakt doorArthurTuteinNolthenius(1891-1956),eenneefvanoomHugo. Eenwaardevolle aanwijzing voordeherkomst(afb. 9).

Maarerontstondtijdensmijnonderzoekookverwarring.In1968iserinhetStedelijkMuseum Amsterdam een tentoonstellingoverThornPrikkerswerkgeweest. Ineenboekjedaarbij,vanThornPrikker-kennerJ.M.Joosten(1926-2017),staatdaaroverslechts:"nr. 72 Achthoekig trappenhuisraam (1925?);

Afb. 9. Arthur Tutein Nolthenius, (1891-1956), aquarel trappenhuis Nieuwe Plantage 48, Delft met zeshoekige 'blauwe' raam, 1952, Part. coll.

Afb. 10. Johan Thorn Prikker, ontwerptekening Zeshoekig raam, potlood en inkt op papier,

gemonteerd op karton, 1919, 107 x 93,8 cm (mittlere Diagonale), 93,5 x 89

cm (große Diagonale), Archiv Berlinische Galerie, Landesmuseum für Moderne Kunst,

Fotografie und Architektur, Berlijn.

Afb. 11. Harm Kamerlingh Onnes (l) en Hugo Tutein Nolthenius (r) bij keramiekoventje, 1941.


ondergeschiktedus.WaarschijnlijkwerktenFalet enBoedijn bijAsperslagh en hebbenzenahetvertrekvanhunbaaszijnatelierovergenomen. Goed denkbaar is dat

Kamerlingh Onnes tevreden was overde uitvoering van de Handelsbladramenen de uitvoering aan de opvolgers heefttoevertrouwd. Op het andere ronderaam met Vlinders van Kamerlingh Onnes(afb. 2) staat geen nadere aanduiding.Gezien dezelfde stijl als het Flessen-raam(afb. 3)moethetindezelfdeperiodeenbijhetzelfdeatelierzijnuitgevoerd.

HatNationaalGlasmuseumhad al eenaantalglas-in-loodramenvanA.D.CopierenvanVilmosHuszár enTheovanDoesburginzijncollectie.Samenmetdenieuwezesramen vanThorn Prikker en KamerlinghOnnes kan het museum nu een groterecollectie van glas-in-loodramen in deperiode1920-1930latenzien.

Literatuur- Baars,WillemL.,Bolten-Rempt,JettekeenWintgens-Hötte,Doris:Harm Kamerlingh Onnes,Leiden,2000.

- Heiser,Christiane(eindred.):Johan Thorn Prikker; De Jugendstil voorbij,Rotterdam/Düsseldorf,2010.

- Hof,August:Johan Thorn Prikker,Recklinghausen,1958.

- Richter,Annemarie:Gottfried Heinersdorff (1883-1942): Ein Reformer der deutschen Glasbildkunst,diss.,Berlin,1983.

- Wintgens-Hötte,Doris,red.:Dageraad van Moderne Kunst; Leiden en omgeving 1890-1940,Zwolle/Leiden,1999.

Harm Kamerlingh Onnes (Zoeterwoude 1893-Leiden 1985)HarmHenrick KamerlinghOnnes was

schilder, tekenaar, aquarellist, keramisten ontwerper van een aantal glas-in-loodramen.VaderMensowasookschilder.HugoTuteinNoltheniuswas zijnoom, dieamateur-keramistwasenmetwiehijallerleivoorwerpen in diens eigen oventje bakte(afb. 11).

Kamerlingh Onnes was lid van eenaantal kunstenaarsverenigingen maarmoestvolgensBaarse.anietshebben"van luidruchtig verkondigde artistieke manifesten. Hij valt niet in te delen bij enige stroming of school, of het moest de school van Harm Kamerlingh Onnes zijn."

Hij ging wel om met leden van De

Stijl, raakte zelfs bevriend met J.J.P. Oud,maar is nooit een overtuigd aanhangervan De Stijl geweest. Alleen Bart vander Leck heeft hem beïnvloed. Dat isgoed te zien aan een tableau met twintigramen van het productieproces van eenkrant, voor hetAlgemeen Handelsblad inAmsterdam uit 1927/1928 (afb. 12). HetisuitgevoerddoorLouAsperslagh,diewenogzullentegenkomen.BijdesloopvanhetHandelsblad-gebouwwashet tableauvoorhet lood aaneenboer verkocht. Jarenlangwerdhetalsverlorenbeschouwd.Eenpaarjaargeledenkwamhetineensbovenwater.Deboerhadnoggeentijdgehadhetlooderuitteslopen.Hetverkeerdenogingoedeconditie enhet staat nu indeLakenhal inLeidenopzaal.

Vlinders en FlessenBijhetronderaammetflessen(afb. 3)

is de kunstenaar geïnspireerd door het'blauwe' raam vanThorn Prikker (afb. 1),dat hij in het pand van zijn oomTuteinNolthenius vaak moet hebben gezien.Andere ronde ramen in die stijl zijn vanKamerlingh Onnes niet bekend. Ook bijKamerlingh Onnes spiegelende patronen,metdesignering:H.H.K.O. FEC.(Fecit:heefthetgemaakt)1930 FALET & BOEDYN DEN HAAG,denaamenplaatsnaamvanhetatelier(afb.13aenb).Eentotaalonbekendatelier.In een krantenadvertentie uit 1932 vondik uiteindelijk het adres: Vondelstraat 26.Volgenshet'AdresboekvanDenHaag1929-1930'blijktdeeerdergenoemdeglazenierLouAsperslaghzijnatelieropVondelstraat26 tehebbengehad. In1929 isAsperslaghfailliet gegaan. Een jaar later vinden weop ditzelfde adres Falet en Boedijn. In degemeentelijke bevolkingsadministratiestaatFaletals 'glas-in-lood-zetter'vermeld,met daarachter een K (= knecht), als

Afb. 13a en b. Harm Kamerlingh Onnes, Flessen, signering, datering en naam en plaats atelier, van Flessen, 1930, Nationaal Glasmuseum, Leerdam.

Afb. 12. Harm Kamerlingh Onnes, Handelsbladramen, 20 panelen, 1927/28, uitv. atelier Lou Asperslagh, Den Haag. Met lijst: (hxbxd) ca. 423 x 381,5 x 14,5 cm, Stedelijk Museum De Lakenhal, Leiden.


watergezichtenvanuitzijnbootschilderde.Tholens eigen, atmosferische stijl maaktegroteindrukopVreedenburgh.5

Het water werd de rode draad inVreedenburghs kunstenaarsbestaan. (afb.2 en 3) Hij werkte voornamelijk vanuitplaatsendieaandeZuid-Hollandseplassenlagen, zoals Noorden en Nieuwkoop.Dezedorpenwarenookontdektdoordeschilders vandeHaagse School,waardoorVreedenburgherveelcollega'sontmoette.Hij werkte regelmatig samen met deRotterdamse Gerard Altmann (1877-1952)endeLeidseschilderChrisvanderWindt (1877-1952). Van laatstgenoemdekunstenaar leerde Vreedenburgh eenetsprocédé, dat hij in combinatiemet eenzelfgemaaktewastoepasteomkleineetsenvanwaterlandschappentemaken.6

Toen Vreedenburgh tussen 1909 en1911 in Warmond aan de Kagerplassenschilderde, leerde hij zijn toekomstigevrouw kennen. Hij trouwde in 1912 inLeiden met kunstenares Marie Schotel(1883-1957). Ze woonden korte tijd inNunspeet,maarvestigdenzichalsnelindeIJsselstreek.MethunzoonKees,diein1916werdgeboren,woondenzeerenkelejarenopeenwoonbootinHattem.7

Eind 1917 verhuisde het gezin naarschildersdorp Laren. De nabijheid van devoormaligeZuiderzeeendeLoosdrechtseplassenspeeldenhierineenrol,maarookdekorteafstandtotAmsterdam.Vreedenburghhad de stad en de Amsterdamse havensontdekt als motief voor zijn schilderijen.Zijn nieuwe woonplaats vormde echterook een dankbaar onderwerp. In zijnbekende schilderij 'Het SchilderskroegjevanHamdorff' toondehijHotelHamdorff,waardeLarenseenBlaricumsekunstenaarsbijeenkwamen (afb. 4).Vreedenburgh waseengezienegast inhethotelen leerdeerveel kunstenaars kennen. In februari 1921namhijplaatsinheteerstebestuurvande'Vereeniging van Beeldenden KunstenaarsLaren-Blaricum'.

SindsjongeleeftijdtrokVreedenburghermetzijnschetsboekopuit.Rond1910washij al enkele keren naar Frankrijk gereisd.In de jaren twintig trok hij opnieuw naarFrankrijk,enlaternaarItaliëenZwitserland.8In 1936 maakte hij zijn verste reis: inopdracht vanhet tijdschrift Panorama ginghijnaarPalestinaenlegdehijintekeningenenaquarellenzijnindrukkenvast.9

Vreedenburghs werk werd al vroegerkend.Vanaf1904ontvinghijdrie jaarop

Recent zijn aan de VVNK-websiteweer enkele kunstenaarsmonografieëntoegevoegd. Het betreft de monografieënvandekunstenaarsCornelisVreedenburgh(1880-1946),A.J.Sanders(1869-1909),OscarMendlik(1871-1963),NicolaasvanderWaay(1855-1936),NellyBodenheim(1874-1951)en Eduard Cuypers (1859-1927). In ditnummerenvolgendenummersvandeRond 1900 zullen deze monografieën wordengepubliceerd, met hieronder als eerste demonografie van Cornelis Vreedenburgh,geschrevendoorKarlijndeJong.

Karlijn de Jong

Cornelis ('Cees')Vreedenburgh kwamal op jonge leeftijd in aanraking met deschilderkunst. Zijn vader Gerrit had inWoerden een goedlopend schildersbedrijf.Indezomermaandennamhijzijngezinmeedenatuurinomtetekenenenteschilderen.1Cornelisgingbijzijnvaderindienstenleerdevanhemhetschildersvak.2 InzijnvrijetijdtrokhijermetzijnklasgenootLeoGestel(1881-1941) op uit om de landschappenrondWoerden te schilderen.Anders danGestel richtte Vreedenburgh zich op degetrouweweergavevandenatuur.3(Afb.1)

In de zomer van 1902 werkte

Vreedenburgh gedurende tien weken bijdelandschapsschilderGerardRoermeester(1844-1936)inNoorden.4Vanuiteenbootjeschilderden ze de Nieuwkoopse Plassen.Roermeestermaakte hembekendmet delosseschildertrantendeingetogenkleurenvan de Haagse School. Vreedenburghgaf echter de voorkeur aan het zonnigelandschap, dat hij in heldere kleurenvastlegde.HijontmoettedeschilderWillemBastiaan Tholen (1860-1931), die ook

NIEUWE KUNSTENAARS-MoNoGRAfIEëN

CORNELIS VREEDENBURGH (Woerden 1880 - 1946 Laren N.H.)aquarellist, etser, graficus, huisschilder, schilder, tekenaar

Afb. 1. Van der Vooren fotografie, Woerden, Cornelis Vreedenburgh, foto uit Sigrid Thomassen, Cornelis

Vreedenburgh. Schilder van stad, land en water, Venlo 2000, p. 4.

Afb. 2. Cornelis Vreedenburgh, Sluisje van Woerdense Verlaat, 1912, olieverf op doek, 58,5 x 90 cm,

collectie Stadsmuseum Woerden.

Afb. 3. Cornelis Vreedenburgh, Boerin op de wasvlonder, olieverf op doek 37,5 x 60,8 cm, collectie Kunsthandel Simonis en Buunk, Ede.

Afb. 4. Cornelis Vreedenburgh, Het kroegje van Jan Hamdorff, 1921, olieverf op doek, 46 x 66 cm,

collectie Singer Museum Laren.


levenlangbevriend.4 Archief Plasschaert, 0372.275, BriefvanVreedenburgh aan Plasschaert, 31maart 1909. Voor Vreedenburgh bijRoermeestergingwerkenwashijenigetijd in dienst: 'Ik ben soldaat geweesten daar heb ik veel geteekend, […], indienstveelportret.'.5 HenriH.vanCalker,'C.Vreedenburgh',in: Schilders van heden en morgen. In het Atelier van den Schilder, bezoeken bij Nederlandsche beeldende kunstenaars van dezen tijd,dl.1,Amsterdam[1941],219:'SchrijfgerustdatikaandenkunstenaarTholenelkendagdenk,wantikhebveelaan hem te danken.' Schilp (1984), 12:Vreedenburgh voermeer dan eens opdebootvanTholenmeeoverdeKaag,de Loosdrechtse Plassen en langs deZuiderzeeplaatsen.6 Archief Plasschaert, 0372.275,briefkaart van Vreedenburgh aanPlasschaert, januari 1911 en brief vanVreedenburgh aan Plasschaert, 19januari1911.7 De IJsselstreek was Vreedenburghal bekend door zijn boottochten metTholen.GetuigezijnbriefaanPlasschaert,ArchiefPlasschaert,0372.275,31maart1909, hadVreedenburgh in Leidenookalopeenbootgewoond: '[…]hetzoumij veel genoegendoenalsueensaanboordkwam.'.8 Vreedenburgh verkende ook eigenland: hij deed Groningen, Leeuwardenen Maastricht aan en begin jarendertig bezocht hij, waarschijnlijk samenmet Tholen, diverse stadjes rondde Zuiderzee. In Frankrijk bezochthij de Provence en Arles. Hij reisdeherhaaldelijk naar St. Tropez (1917,1919, 1920, 1924, 1925), soms samenmet schilderPaulArntzeniusdiehij via

Tholenhadlerenkennen.InItaliewerktehijinCamogli(1931).In1939zouhijzijnlaatstereismaken,naarEstoril,Portugal.9 VreedenburghsreisverslagverscheeninhetPanorama Kerstboekvandatzelfdejaar.10 Vreedenburgh ontving bovendiendebronzenmedailleopdevierjaarlijksetentoonstelling in Arnhem (1909) enbehaalde in San Francisco de zilverenmedaille[1925?].11 DezekunsthandelswarenBoussod,Valadon&Cie.inDenHaag,Caramelli&TessaroinUtrechtenFrederikMuller&CoinAmsterdam.Daarnaastschilderdehij, hetzijopminderhoogniveau, voordeAmerikaansekunstmarkt.12 Zijn werk was al bekend bij dekoninklijke familie, want in 1907 hadKoningin-MoederEmmaVreedenburghs'Landschapmetkoeien'gekocht.13 De koningin gaf schilder WillySluiter (1873-1949) de opdracht vierkunstenaarsuit tenodigenomelkeenschilderij voor het kamerscherm temaken. NaastVreedenburgh waren ditH.J. Wolter, J.H. van Mastenbroek enL.W.vanSoest.14 Koningin Wilhelmina bracht eenverrassingsbezoek aan de expositie enkocht twee schilderijen: 'Koeien in dewei'en'PrinsHendrikkade'.15 Calker (1941), 218. Vreedenburghwerd begraven op het St. Janskerkhofvan Laren. Het jaar na zijn overlijdenwerden bij kunsthandel/veilinghuis PaulBrandtinAmsterdam366werkenuitzijnatelier verkocht. Enkele maanden latervolgdeeenverkooptentoonstellingindekunstzalenvanGebr.KochinDenHaag.Het werk van Vreedenburgh bevindtzich tegenwoordig in collecties vanhet Stadsmuseum Woerden, CentraalMuseumUtrechtenSingerLaren.

rij de koninklijke subsidie, waardoor hijzichvolledigaanzijnvrijekunstenaarschapkon wijden. Zijn eerste inzending naarkunstenaarsvereniging Arti et Amicitiaein 1905 werd bekroond met deWillinkvan Collen-prijs.10 Vreedenburghs vlottemanier van schilderen en de levendigewijze waarop hij het moment vastlegdewas zowel onder critici als het grotepubliek geliefd. Zijn schilderijen entekeningen werden via verschillendekunsthandels verkocht.11 Hiermee konVreedenburghzijngezin,dat in1921werduitgebreid met dochter Elisabeth, goedonderhouden.Hijexposeerdeenverkochtbovendien ook op tentoonstellingen vande kunstenaarsverenigingen waar hij lidvanwas:ArtietAmicitiaeenSintLucas inAmsterdam,PulchriStudioinDenHaagendeGooischeSchildersvereniging.

Mogelijk door zijn vriendschap metAlbert Roelofs (1877-1920), die lange tijdschilderlessenaanKoninginWilhelminagaf,wasVreedenburghincontactgekomenmethet Koninklijk Huis.12ToenWilhelmina in1920 incognito een bezoek aan Laren enBlaricumbracht, leiddehijhaarronddoorde kunstenaarsdorpen. In 1934 was eropnieuwcontact.OpverzoekvanKoninginWilhelmina maakte Vreedenburgh eentypisch Hollands zomertafereel voor eenkamerscherm,datalshuwelijksgeschenkaanprinsGeorgeEdwardwerdaangeboden.13

Ondanks het succes vanVreedenburghduurde het tot 1937 voordat hij zijneerste solotentoonstelling had. Op dedrukbezochteexpositieinHotelHamdorffwerdenalleschilderijenverkocht.14HiernaschilderdeVreedenburgh nauwelijks meer.Op zestigjarige leeftijd bleek hij de ziektevan Parkinson te hebben. Vreedenburgh,door journalist en kunstcriticus Henri

van Calker (1881-1967) 'een der meestveelzijdige landschapsschilders van dezentijd'genoemd,overleedop27juni1946inzijnwoonplaats.15

Bronnen:- SigridThomassen,Cornelis Vreedenburgh.

Schilder van stad, land en water,Venlo2000.

- M.A.Ringelberg,'DeWoerdensekunstschilderCornelisVreedenburgh."KoninginWilhelminamochthemwel"',in:Heemtijdinghen: orgaan van de Stichts-Hollandse Historische Vereniging,jg.28(1992)nr.3,pp64-72.

- CaroleDenninger-Schreuder,Schilders van Laren,Bussum2003.

Noten:1 C.A.Schilp,'Wijhebbenallemaalmetverf gespeeld', in: Kunst & Antiekrevue1984 (okt./nov.), 11-16. GerritVreedenburgh (1849-1922) maaktewandschilderingenenversierderijtuigenen kaasbrikken met voorstellingen.Hij maakte daarnaast schilderijenwaarvan enkele verkocht werden viade Utrechtse kunsthandel Caramellien Tessaro. Het gezin Vreedenburghbestonduitvijfzoonsendriedochters.Zieook:ArchiefAlbertC.A.Plasschaert,Den Haag, RKD/ NederlandsInstituut voor Kunstgeschiedenis,NL-HaRKD.0372.275, Brief vanVreedenburghaanPlasschaert,[1909?].2 Archief Plasschaert, 0372.275, Briefvan Vreedenburgh aan Plasschaert,[1909?]. Vreedenburgh werkte vanafzijntwaalfdebijzijnvaderinhetbedrijfen bleef daar twaalf jaar lang werkenals huisschilder. In de vrije momententekendeenschilderdehij.3 VreedenburghenGestelblevenhun


Maarten Nubé

In de Rond 1900 nr 4 van dit jaar(september) stond op pagina 8 eenfotoreportage van deVVNK-excursie op27 juli naar Steenwijk. Een bezoek aan devillaRamsWoerthewasonderdeelvandezeexcursie.EnindiezelfdeRond 1900stondop blz. 13-19 een bespreking door EddyEngelsman van het boek 'De ontwerpenvanmijnopaCarelJ.A.Begeer',geschrevendoor Jette Begeer (Elikser, 2019). In die

boekbespreking kwam onder andere defusie ter sprake die in 1919 leidde tothet bedrijf 'Van Kempen en Begeer' inVoorschoten, ook bekend onder de naam´DeZilverfabriek'.Wat hebben deze tweeplekken,devillaRamsWoertheinSteenwijken de Zilverfabriek in Voorschoten metelkaar temaken?Niet veel zou je zeggen,althanszekernietopheteerstegezicht.

Maarer istoch iets interessants.Beideplekken, het landgoed van de villa RamsWoertheaandeGasthuislaaninSteenwijkenhetterreinvandevoormaligeZilverfabriekaan de Voorschoterweg te Voorschoten,hebbeneenentreemeteenmonumentaal,imposant hek. In de publicatie 'Hekken inNederland' van Peter Meijer (Waanders,

DE ToEGANGSHEKKEN VAN VAN KEMPEN EN BEGEER IN VooRSCHoTEN EN VILLA RAMS WoERTHE IN STEENWIJK

Afb. 1.Toegangshek voormalige Van Kempen en Begeer, Voorschoten, foto M. Nubé.

2002)wordtopmeerdereplaatsenaandachtbesteed aan deze beide hekwerken. Zostaat er in de paragraaf gewijd aan devilla RamsWoerthe (blz 1901), onder hethoofdje 'Beschrijving van het toegangshek'het volgende: "Villa RamsWoerthe bezithet meest imposante voorbeeld van eensmeedijzeren tuin- en toegangshek uit deperiode van deNederlandse art nouveau.Onderdeweinigetoegangshekkenuitdezestijlperiodedieonslandrijkis,bevindtzichgeenvergelijkbaarvoorbeeld.Hethekwerkwerd vervaardigd in de smederij van de'Koninklijke Stoomfabriek van Werkenin Zink en andere Metalen F.W. Braatte Delft'". En op blz 194, in de paragraafgewijd aanDeKoninklijkeVanKempenenBegeer inVoorschoten is de beschrijving

als volgt: "Dit toegangshek vormt een derfraaistevoorbeeldenuitdeperiodevandeNederlandse art nouveau. Het hek werdvervaardigdbijdefirmaF.W.BraatteDelften ontworpen door J.J.Warnaar, die tot1928bijdezilverfabriekwerkzaamwasalsontwerper van onder meer sieraden enzilverengebruiksvoorwerpen".Kortom,wehebbenhier,iniedergevalvoorNederland,mettweebijzonderehekwerkentemaken.EnomPeterMeijernogéénmaalteciteren,onder de paragraaf 'Nieuwe Kunst rond1900' (blz 21) daar staat: "In Nederlandwerd het art nouveau-smeedwerk inminderematetoegepastdaninomringendelanden" en vlak daaronder volgt dan dezinsnede "Grotere hekken als bij villaRams Woerthe te Steenwijk (1899) en

Afb.2. Toegangshek Villa Rams Woerthe, Steenwijk, foto Ben Vulkers, website Hendrick de Keyser, www.bijzonderelocatiehuren.nl.


Van Goghs intimi. Vrienden, familie, modellen SjraarvanHeugtenenHelewiseBerger,met een bijdrage van Laura Prins,Zwolle: WBooks / 's-Hertogenbosch:BrabantsMuseum,2019;223pg.,ISBN 978 94 625 8340 5 (hardcover)/9789462583382(paperback);€34,95(ookinhetEngelsverkrijgbaar).

Lieske Tibbe

De provincie Brabant heeft hoogingezetophetbevorderenvan'VanGogh-toerisme'. Naar schatting komen er thansjaarlijks zo'n 125.000 bezoekers op destreek af vanwege het feit datVan Gogher gewoond heeft, en dat aantal wil men

graag omhoog brengen. Er is sprake vande inrichtingvaneen 'VanGoghNationaalPark',gelegeninderegio's-Hertogenbosch-Tilburg-Eindhoven, waar 39 'Van Gogh-monumenten'tevindenzoudenzijn.Opdewebsite nos.nl/nieuwsuur/artikel/2295242-brabant-trekt-steeds-meer-van-gogh-toeristen-en-ze-komen-niet-voor-zijn-werk.html is bijvoorbeeld de conservatricevan het Noordbrabants Museum te zien,die reproducties naarVan Gogh ophoudtnaast inderdaad zeer Van Goghiaansaandoendeplekken.1Opdezelfde site zietmen dat gefrituurd erfgoed te genieten isinsnackbar'DeAardappeleters'inNuenen;eenreproductievanhetschilderijhangtaandewand.

Helaas - voor Brabant - is het èchteschilderijnietdaartegenieten;omveelengoedwerkvanVanGoghtezienmoetmennaar hetAmsterdamseVanGoghMuseumen naar het Kröller-Müller Museum inOtterlo. Het Noordbrabants Museum in's-Hertogenboschheeft,deels inbruikleen,elf werken van Vincent van Gogh in decollectie. Ze stammen uiteraard uit VanGoghs vroege, Brabantse periode en zijndoorgaans niet erg groot van afmetingen;nietecht ietsomgrotestromentoeristenmee te trekken.Men lijkt het dus te gaanzoeken in 'Van Gogh zonderVan Goghs',ofwel de context waarin hij werkte -waar woonde hij, waar werkte hij, wiesprak hij? Het Vincentre in Nuenen gafvorig jaaraleenvoorzetjemeteenkleinetentoonstellingovervier'schildersvrienden'vanVanGogh,metwiehij in1884-1885indeEindhovense tekenschoolwerkte.Dezevier amateurschilders - Dimmen Gestel,AntoonHermans,AntonKerssemakers enWillemvandeWakker-komenookweeraan bod in de uitgebreide tentoonstellingdie het Noordbrabants Museum heeft

de voormalige Zilverfabriek Van Kempenen Begeer te Voorschoten (circa1910)vormdenuitzonderingen".

Deovereenkomst,wanneerhetgaatomdetoegangshekkentotdevillaRamsWoertheinSteenwijkendeZilverfabriekinVoorschotenisdusdatzijbeidezijnvervaardigddoordefirmaBraatteDelftenbeidezijnontworpenindestijlvandeartnouveau.Envooral,datzijdustotdemeestsprekendeuitingenhiervaninNederlandbehoren.

Overigenszijner,wanneerwedetweehekkenvandaagdedagmetelkaarvergelijken,zeker ook verschillen. Dat betreft nietalleendekleur-hethekinVoorschoteniswitgeschilderdterwijlhetRamsWoerthe-hek groen is - maar ook demate waarinde beide hekken toegang bieden tot eenbepaaldeplek.DevillaRamsWoertheiseenpubliek toegankelijk gebouw, zeker sindshet in 2017 door deVereniging Hendrickde Keyser alsMuseumhuis is opengesteld,nadatdevillain2016doordezeverenigingwas aangekocht. Bovendien huisvestte devillaalgedurendelangeretijddeHildoKropcollectie. Een dergelijke toegankelijkheidis er in aanzienlijkminderemate voor devoormalige Zilverfabriek in Voorschoten.Hetlandgoedendezicheropbevindendegebouwen,zijn sindsenige jareneigendomvanondernemerRattanChadha,oprichtervanmodebedrijfMexx en op ditmomentonder andere eigenaar van de hotelketenCitizenM.MaarRattanChadhaisnietalleenondernemer.HijisookeengrootliefhebberenverzamelaarvanhedendaagsekunsteninderuimtenachterdehistorischevoorgevelvandeoudeZilverfabriekbevindtzicheengroot deel van zijn collectie. Nog niet zolanggeleden (voorjaar2019)waser indeKunsthal in Rotterdam de tentoonstelling

'Trouble in Paradise', waarin een grootaantalwerkenuitdecollectie vanChadhawerdtentoongesteld.MaareenbezoekaandeopstellingvanChadha'skunstcollectieindeZilverfabriekisinslechtszeerbeperktematemogelijkenalleenopaanvraag.WaareenbezoekaandevillaRamsWoerthedusrelatiefeenvoudigis,ishetbetredenvanhetlandgoed van de voormalige Zilverfabriekeen stuk lastiger. Maar gelukkig kan menwel, op elk moment van de dag, vanaf deVoorschoterweginVoorschotenofvanafdeGasthuislaaninSteenwijkdefraaie,doordefirmaBraat in 1899 en 1910 vervaardigdeartnouveau-hekwerkeninallerustbekijken.Zo lang als je wilt. In art nouveau-stijlvervaardigde hekwerken van vergelijkbareallure zijn elders in Nederland niet ofnauwelijkstevinden.

BronPeter Meijer, 'Hekken in Nederland',

Waanders,2002.

Noot1 Aangehaalde paginanummersverwijzen naar de website van DBNLwaar tekst en foto's van de publicatie'Hekken in Nederland' integraal zijnopgenomen (www.dbnl.org/tekst/meij090hekk01_01/index.php).

BoEKBESPREKING

Afb. 1. Omslag van het boek.


zelfs'intimus'blijktzeervaagenrekbaar.De(goede)relatiesmetVanGoghschefTersteegbijkunsthandelGoupilinDenHaag(1869-'73)zullentochwelandersvankarakterzijngeweestdandiemetbewonervanhetHaagseOudemannenhuisAdrianusZuyderlanddiein 1882-'83 meermalen model zat voorVanGogh,onderanderevoordebekendetekeningvaneenvoorover leunendeoudeman, 'At Eternity's Gate'. In Van Goghscontacten met Anton Mauve, Théophilede Bock en George Henrik Breitner,professionele en deels gerenommeerdekunstenaars, zal de rolverdeling tochwel heel anders zijn geweest dan diebinnen het bovengenoemde Eindhovenseschilderclubje. Een tussenpositie lijkt tezijn ingenomen door schilder/ tekenleraarHerman van der Weele, met wie VanGogh in 1882-'83 optrok.Diens (verlorengegaan) schilderij van een oud paard zoude inspiratie zijn geweest voorVanGoghstekening'Schillenhit'(afb.3).

InVanGoghs intimi zijn de connectiesonderverdeeld in drie artikelen: éénvoornamelijk gewijd aan zakelijke en

artistieke contacten, één aan familieleden,eneenalgemeneschets.Hoeweldeauteursnaar elkaar verwijzen, komt (drie)dubbeleinformatie herhaaldelijk voor.Maarwat eraandeenekantteveelis,iseraandeanderekant weer te weinig. Alweer volgens hetVoorwoord ishetdebedoelingomviadeverhalenovervriendschappenendedaaruitvoortgekomen kunstwerken 'de mens enkunstenaarVincentvanGoghbetertelerenkennen'.Wiewedandoorgaansnìet lerenkennen, zijndie vrienden zelf; het lijktwelof hun enige belang er in is gelegen datzijVincent van Gogh een tijdlang gekendhebben.Maarwarendiepersonenzelfdanniet interessant, voorVan Gogh dan welvoordelezer?Zekrijgenweinigreliëf.Overeenaantalvanhenzijnstudiesverschenen,waarsomswelaangerefereerdwordtmaardie toch weinig benut worden om huneigenkarakterenbezigheden tebelichten.Erisalveelgraafwerkverrichtnaarallerleiconnecties vanVan Gogh, tot en met deraadselachtige persoonlijkheid van Dr.Gachet,eenvanVanGoghslaatstemodellen.Zelfsoverzijndriezusters is in2016een

gewijd aan 'Van Goghs intimi', waarvanhet hier besproken gelijknamige boek debegeleidendepublicatieis.

Van Goghs intimi 'ontkracht hetgangbarebeeldvanVanGoghalseenzame,getormenteerde kunstenaar', aldus hetVoorwoord. Expositie en boek 'latenzien datVan Gogh warme en langdurigerelaties onderhield en dat hij als mensen als kunstenaar werd gewaardeerd'(pag. 9). Of dat gaat lukken is maar devraag: bijna alle personen - en vooralzijn familieleden - die in Van Goghs intimiworden geciteerd hebben het juist overzijn moeilijke, getormenteerde karakter;dataspectwordtduseerderbevestigd.Aandeanderekant:hoe'gangbaar'ishetbeeldvan de 'eenzame' kunstenaar? Zijn bandmet zijn broerTheo is overbekend en isvaak juist geromantiseerd.Maar ook vóórdemagistralewetenschappelijkeuitgavevanVan Goghs correspondentie uit 2009 wasal bekend datVincent van Gogh, behalvemetTheo,ookbriefwisselingenmetanderefamilieleden(alshijnietmetzegebrouilleerdwas)enkunstenaarsonderhield.Zijnbrieven

aanmede-kunstenaarsAnthonvanRappardenÉmileBernardwarenalgepubliceerd.Inelkgevalwaserveel'vriendschapoppapier'.

Overigens blijkt uit het boek dat ervan 'langdurige' vriendschappen juist geensprakeisgeweest.Hetwasechternietalleenhet moeilijke karakter vanVan Gogh dateen belemmering vormde voor duurzamevriendschappen. Er waren ook socialeomstandighedendiedaarnietgunstigvoorwaren.Alsdomineeskindineenoverwegendkatholiekboerendorpwarenerverschilleninstandengeloofsgemeenschap;als(jong-)volwassenewisseldehijvaakvanwoonplaatsen beroep of andere bezigheden. Enkelejarenstudieaaneenkunstacademiehaddenhem wellicht kunstenaarsvrienden voorhet leven kunnen opleveren, maar daarkwam het niet van.Alleen zijn verblijf inParijs in 1886-1888, zijn lessen daar ophetAtelier Cormon en zijn omgang metde avant-garde lijken veelbelovend te zijngeweest;VanGogh(1853-1890) iseigenlijkte vroeg overleden om deze contactente kunnen uitbouwen.Helaas zijn over deperiode-Parijs relatief weinig documentenbewaard,onderandereomdatVincenttoenbij zijn broer inwoonde en hem dus niethoefde te schrijven. InVan Goghs intimiwordenachtereenvolgensParijsecontactenbeschreven met John Peter Russell,Émile Bernard, Louis Anquetin, Henri deToulouse-Lautrec,ArmandGuillaumin,PaulSignac, Arnold Koning, Camille en LucienPissarro,PaulGauguinendekunsthandelaarAlexander Reid. Over de aard van VanGoghsrelatiemetLucienPissarroisvrijwelniets bekend, maar aangezien van Goghhemeenstillevenschonkmetdeopdracht'àl'amiLucienPissarro'(afb.2)moetertochietsvriendschappelijksgeweestzijn.

Dit laatste raaktwel aaneenpunt vankritiek op dit boek: het begrip 'vriend' of

Afb. 4. Vincent van Gogh, Stilleven met geopende bijbel, olieverf op doek, 1885,

Van Gogh Museum, Amsterdam.

Afb. 3. Vincent van Gogh, Schillenhit, potlood en waterverf op papier, 1883, Van Gogh Museum, Amsterdam.

Afb. 2. Vincent van Gogh, Mand met appels, olieverf op doek, 1888, Kröller-Müller Museum, Otterlo.


Sjeng Scheijen: De Avant-gardisten. Prometheus, 2019, 592 blz, € 24,99, ISBN 9789044643954Ditboek,geschrevendoorSjengScheijen

(van wie eerder de biografie 'Diaghilev'verscheen)vertelthoevijfmaandennadeRussische oktoberrevolutie van 1917 eenaantal nu wereldberoemde kunstenaars,zoalsMalevitsj,Kandinsky,TatlinenChagall,door de nieuwe machthebbers op hogeambtelijke posten in het zojuist gevormde'VolkscommissariaatvanVerlichting'werdenbenoemd.

Al snel valt echter de coalitie tussen

bolsjewieken en deze avant-gardisten uitelkaar.Terwijldereputatievandezeradicalekunstenaars in Europa groeit, worden zijin de nieuwe Sovjetstaat gemarginaliseerden onderdrukt. Sommigen emigreren naarEuropa,anderenblijvenenzinkenlangzaamweginhetmoerasvanStalinsterreurstaat.Gebruikmakend van dagboekfragmenten,brieven, memoires en belangrijke nieuwearchiefvondsten, brengt Sjeng Scheijende dramatische, soms hartverscheurendeverhalen van deze avant-gardistischekunstenaarstotleven.

Lara Voerman: Wonderlijkheden. Willem Marinus Dudok: netwerken en inspiratiebronnen. Verloren, 2019, 152 blz, € 19,95, ISBN 9789087048143Wie waren zijn inspiratiebronnen?

In welke netwerken bevond hij zich?Waaromkwamhijeigenlijknaarhetkleinedorp Hilversum, terwijl werk in Leidenen Amsterdam gegarandeerd was? Datzijn vragen die architectuurhistorica LaraVoermaninditboektrachttebeantwoorden

boekverschenen.Hetblijktdatzijwelwatmeergeweestzijndan'zusvan'.2Ookandereschrijversgeveneengenuanceerd,menzouhaast zeggen 'rehabiliterend' beeld vanmensenuitdeomgevingvanVanGogh.Zijnschilderijuit1885, 'Stillevenmetgeopendebijbel' (afb. 4), wordt hier, in navolgingvan eerdere publicaties, beschreven alssymbolischvoorhetverschilindenkwereldtussen vader en zoon Van Gogh (deStatenbijbeltegenovereenromanvanZola)(pg. 173/174). Er bestaat echter ook eenstudie die dit schilderij interpreteert alseen'christologisch'zelfbeeldvanVanGogh,gesymboliseerddoorbeideboekenendusnietzozeerblijkgevendvankritiekop-,ofafstandnemenvan,zijnvader.3AnthonvanRappard was ook zonderVan Gogh eenbekwaamschildervanarbeidersinfabriekenenophetland;VanGoghskritiekopdiens'ArbeidersopsteenfabriekRuimzicht'-watbijdroegtothunbreuk-doetdaarnietsaanaf,blijktuitanalysevanzijnwerk.4

Zeer bekende en uitvoerige studies -indertijd verbondenmet tentoonstellingen- zijn die over Theo van Gogh alskunsthandelaar/verzamelaar (1999)5 enoverhetkortesamenwonenvanVanGoghen Gauguin inArles in 1888 (2002).6 Deperiode van twee maanden dat zij samenwerkten is van dag tot dag uitgeplozen,met gedetailleerde informatie over beiderachtergronden.UitdezeenanderestudiesiswelgeblekendatGauguininhetalgemeennietdeleukstehuisgenootwas.Eenvriend?

AlmetalbevatVan Goghs intimi weinignieuws vergeleken met al bestaandepublicaties.Wel nieuw is dat het allemaaleensopeenrijtjeisgezet.Hetboekisrijkgeïllustreerd;afbeeldingenvanwerkvanVanGogh en anderen, foto's en brieven latenhetverbandtussenwerkensocialecontextzien.Eenafwisselendgeheel.

Noten:1 In hetVan Gogh-jaar 2003 besprakGerard Rooijkakkers ('Snackbar VanGogh', Jong Holland19(2003)nr.1,27-29)daarentegende teloorgangvanhetlandschap uitVanGoghs tijd (naast degroeiende streekgebonden memorie-cultuurrondVanGogh).2 Willem-JanVerlinden, De zussen Van Gogh,Amsterdam2016.3 JoanGreer, ' "Eenmanvansmertenende versocht in krankheyt". HetchristologischebeeldvandekunstenaarinVanGoghsStillevenmetopenbijbel',Jong Holland12(1997)nr.3,30-42.4 HansSchoppingenLudgerSmit,Een schilderij centraal. Arbeiders op steenfabriek Ruimzicht van Anthon G.A. van Rappard,Utrecht1980.5 ChrisStolwijkenRichardThomson,meteenbijdragevanSjraarvanHeugten,cat. tent. Theo van Gogh 1857-1891. Kunsthandelaar, verzamelaar en broer van Vincent,Amsterdam/Zwolle1999.6 DouglasW. Druick en Peter KortZegers, i.s.m. Brit Salvesen, cat. tent.Van Gogh en Gauguin. Het atelier van het Zuiden,Chicago/Amsterdam2002.

NIEUWE UITGAVEN


gevallenlaatVeenstraziendathijeengrootliefhebberwasvandeAmsterdamseSchool,vandeGroningserodebakstenenenvandeAmerikaansearchitectFrankLloydWright.EenzestaldoorVeenstraontworpenpanden(in Middelstum en Langezwaag) kreeg destatusvanrijksmonument.

Herman van Bergeijk, Sjoerd van Faassen: De kleur lost de architectonische ruimte op. De briefwisseling tussen Theo van Doesburg en architect C.R. de Boer, 1920-1929; uitgeverij Eigenbouwer, nov. 2019, 272 blz, € 29,50, ISBN 978 90 9032 382 4.In1921-22bouwdearchitectC.R.deBoer

inzijnwoonplaatsDrachtenondermeereenblok met zestien middenstandswoningenaan de Torenstraat en daartegenover

een landbouwwinterschool. Hij riep bijdezeopdrachten de hulp in vanTheo vanDoesburg, de oprichter van het tijdschriftDe Stijl. Voor de woningen maakte VanDoesburgzowelvoorhetexterieuralshetinterieur verstrekkende kleurontwerpen.In retrospectief is voorVan Doesburg desamenwerkingmetDeBoereenkeerpuntgeweest. Hij ontwikkelde een heel nieuwideeover de relatie tussen het beeldendeen het architecturale. Van Doesburgverbleef deze periode grotendeels inWeimarwaarhijbijhetBauhausprobeerdezijn ideeën ingangtedoenvinden. Inde indezeuitgavegepubliceerdebrievenaanDeBoer isdezecrucialeperiode inhet levenvanVanDoesburgendeevolutievandiensopvattingen over kleur in de architectuurbijnastapvoorstaptevolgen.

voor architect Willem M. Dudok. Deantwoordendie indezestudienaarvorenkomenwerpen een nieuw licht op de rolvanDudokalsstedenbouwkundige,opzijninspiratiebronnen buiten de architectuur(muziek, antroposofie, kunst) en daarmeeook op zijn persoon en betekenis voorNederland en Hilversum in het bijzonder.De in het boek opgenomen foto's vanIwanBaanvormendaarbijeenspectaculaircontraverhaal.Metnamedefoto´sgenomenvanuit de lucht maken prachtig zichtbaarhoe het gehele Hilversumse oeuvre vanDudok,vangrootnaarklein,deeluitmaaktvan een - overigens hypermoderne -tuinstadgedachte. Het is niet voor nietsdatdezeuitgavesamenvaltmethetproject'HilversumTuinstad van de 21e eeuw', datin november wordt gelanceerd vanuit hetDudokArchitectuurCentrum.

Bart D. Verbrugge: Johannes Mutters jr. (1858-1930). Bedreven in vele bouwstijlen. Verloren, 2019, 240 blz, € 29, ISBN 9789087047795.

Architect Johannes Mutters jr. (1858-1930)waseenbelangrijkeprotagonist vandeHaagse art nouveau architectuur,maarwasals'modebewust'ontwerperookthuisintalvananderestijlen.BekendedoorhemontworpengebouwenzijnHotelDeuxVilles(Buitenhof),deuitbreidingvanSociëteitdeWitte(Plein24)enhetgebouw'NederlandsSportpark'(Theresiastraat,nuingebruikalssupermarkt). Ook op stedenbouwkundiggebied was Mutters actief. Hij ontwierponder andere de uitbreidingsplannen voorWassenaar en Rijswijk. Zoals in dit boeknaar voren komt was Mutters bijzondergeïnteresseerd in de mogelijkheden dienieuwebouwmaterialenboden.ZopastehijalseersteNederlandsearchitectgewapendbetontoeinzijngebouwen.DeuitgaveoverMuttersmaaktdeeluitvaneenserieboekenwelketotstandkomenonderauspicesvande Stichting BONAS -Kennisportaal voorNederlandse architectuur en stedenbouw(www.bonas.nl).

Bertus Fennema: Architect Sietze Veenstra 1897-1981; Uitgeverij NoordProof Producties, sept 2019, 112 blz, € 18,50, ISBN 978 90 79742 25 7. Over tal van architecten (Bouma,

Reitsma, Boer, Reitsema Tzn., Wiersema,Zevenberg, Prummel, Kruijer) die in dejarentwintigendertigvandevorigeeeuwin de provincie Groningen actief warenzijn boeken verschenen. In dit rijtje hoortook architect Sietze (S.A.)Veenstra thuis.Het nu verschenen boek, geschrevendoorBertusFennema, geeft eenoverzichtvan het werk van Veenstra, die vooralactief was in de dorpen Langezwaag enMiddelstum,maarook in naburige dorpenals Appingedam, Eppenhuizen, Huizinge,Kantens en Stitswerd. In nagenoeg alle


Deze tentoonstellingsagenda werd mede samengesteld door Sylvia Alting van Geusau

Amsterdam-JoodsHistorischMuseum/JoodsCultureelKwartier020-5310311/www.jhm.nlenwww.jck.nlAmsterdam Diamantstad; t/m 1 maart 2020.Naar aanleiding van de 125ste

verjaardag van de Algemene NederlandseDiamantbewerkersbond (ANDB)presenteert het Joods Historisch Museum

van 27 september 2019 tot en met 1maart2020detentoonstelling 'AmsterdamDiamantstad'.DeexpositievertelthetverhaalvandeAmsterdamsediamantindustrieovereen periode van ruim 300 jaar. In deze inomvang bescheiden tentoonstelling in debenedenruimtevanhetmuseumwordtmetnameaandachtgeschonkenaanHenriPolakonderwiens bezielende leiding in 1894deANDBwerd opgericht.De tentoonstellingtoont affiches, objecten en pamflettendie kunstenaars als Richard Roland Holst,AlbertHahn en Elie Smalhout inopdrachtvandeANDBmaakten.OokzijnerenkeleprachtigetekeningenvanEngelinaReitsma-Valençatezien.

NB: zie ook de rubriek KorteMededelingen: Amsterdam - activiteiteni.v.m. de herdenking van de oprichtingvan de Algemene NederlandseDiamantbewerkersbond,125jaargeleden.

Amsterdam-StedelijkMuseum020-5732911/www.stedelijk.nlChagall, Picasso, Mondriaan, e.a.: Migranten in Parijs; t/m 2 februari 2020.Marc Chagall, Pablo Picasso, Piet

Mondriaanenanderebekendeenonbekendekunstenaarstrekken indeeerstehelftvandevorigeeeuwnaarhétkunstcentrumvande wereld: Parijs. Zij moeten er hun wegvinden in een gepolariseerde samenleving,vol nationalisme, vreemdelingenhaat enantisemitisme. De tentoonstelling metde titel 'Chagall, Picasso, Mondriaan e.a.:Migranten in Parijs' is een uitgelezenkansomhetwerk van de grotemodernemeestersineenanderlichttezien,énomnieuwekunstenaarsteontdekken.Naast40werkenvanChagall,alsmedeschilderijenvanPicassoenMondriaan,wordenookwerkententoongesteld van kunstenaars als Emmy

Amsterdam - activiteiten i.v.m. de herdenking van de oprichting van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond, 125 jaar geleden.

Het Internationaal Instituut voorSocialeGeschiedenis (IISG) teAmsterdamorganiseerteenaantalfeestelijkeactiviteitenomtevierendatdeANDB125jaargeledenis opgericht. Eén van die activiteiten iseen 'story-telling tour' in het voormaligeBondsgebouw('DeBurcht'),gebouwddoorarchitectBerlageenvanwandschilderingenvoorzien door R.N. Roland Holst.'Storytellers' vertellen de levensverhalenvan vijf inspirerende leden en bestuurdersvandebond:SalomonKleerekoper,JanvanZutphen,BetjeLazarus,LouisGansenHenriPolak.Zegeveneeninkijkje inhunidealenendadendrangen latenzienhoegrootdebetekenisvandeANDBwas.

DeVVNK heeft in de loop van haarbestaan tweemaal een excursie naar ditgebouw gehouden. Dit monument van'Gemeenschapskunst' is tegenwoordig nogmaarweinigtebezichtigen,maarnuzijnerweergelegenhedenvoor.

DataVanaf 30 november tot en met 29

december2019.Elkedonderdagenzaterdagelkheeluurvanaf16uur,20uurlaatstetour.Zondagmiddagvanaf12uur;16uurlaatstetour.Lengteéénuur.

Locatie DeBurchtHenriPolaklaan9,Amsterdam

Opgeven via diamantbewerkers.nl/en/andb-agenda

VerderloopterinhetJoodsHistorischMuseumt/m1maart2020detentoonstellingAmsterdam Diamantstad, die in nauwesamenwerkingmethet IISG isgemaaktenveel stukken uit deANDB collectie toont(zieookde tentoonstellingsagendavanditnummervandeRond 1900).EninMuseumHetSchip isnog steeds (tot12 jan.2020)de tentoonstellingZonnestraal, Schip op de Heide te bezichtigen (besproken in Rond 1900 nr. 2 van 2019). Ook de bouw vanSanatoriumZonnestraal,eenicoonvanhetNieuweBouwen,was een initiatief van deANDB.

Ter gelegenheid van dit alles is ookeen boek verschenen: Karin Hofmeester(red.), Een schitterende erfenis. 125 jaar nalatenschap van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond, Walburg Pers,Zutphen,2018,€29,95.

Gebouw 'de Burcht', Henri Polaklaan, Amsterdam,

website Monumentale Interieurs, Rijksdienst Cultureel Erfgoed.

KoRTE MEDEDELINGEN TENTooNSTELLINGAGENDA per december 2019

Albert Hahn, Diamantbewerkers Koperen Stelenfonds "Nieuwe Levenskracht", print, 1900 - 1924, Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, c/o Pictoright Amsterdam 2019 (website Joods Historisch Museum).


Indetentoonstelling'Jean-FrançoisMillet.Zaaiervandemodernekunst'istezienhoevooruitstrevendhetwerkvanJean-FrançoisMillet(1814-1875)isvoordetijdwaarinhijleefde. Met zijn radicale schildertechniek,moderne stijl en inspirerende verbeeldingvan het boerenbestaan, werd Millet eenware zaaier van de moderne kunst.Voorhet eerst is er een grote, internationaletentoonstelling gewijd aan Millet en hoezijn kunst als inspiratiebron diende voorkunstenaarsnahem,zoalsVincentvanGogh,Camille Pissarro, Georges Seurat, ClaudeMonet,GiovanniSegantini,WinslowHomer,Paula Modersohn-Becker, Edvard Munch,KazimirMalevichenSalvadorDalí.

Deze tentoonstelling in hetVan GoghMuseumvindtvrijwelgelijktijdigplaatsmetde tentoonstelling 'Jean-François Millet endeHaagseSchool' inDeMesdagCollectiein Den Haag (13 september 2019 t/m 5januari2020),waarinde invloedvanMilletopdekunstenaarsvandeHaagseSchoolinbeeldwordtgebracht.

Assen-DrentsMuseum0592-377773/www.drentsmuseum.nlBarbizon van het noorden; t/m 22 maart 2020.In de tentoonstelling'Barbizon van het

Noorden-DeontdekkingvanhetDrentselandschap 1850-1950' presenteert hetmuseum werk van grote kunstenaars uitde19deen20steeeuwdiedenatuurvanDrentheontdektenenopdoekvastlegden.KunstwerkenvanondermeerJozefIsraëls,Hendrik Willem Mesdag en Vincent vanGogh laten de unieke eigenschappen vanDrenthe zien. Daarnaast maken werkenvan onder andere Julius van de SandeBakhuyzenenMaxLiebermanndeeluitvande tentoonstelling. Onder de topstukkenvan deze tentoonstelling bevindt zich DeTurfschuit vanVincent van Gogh, lang indepot, nu in een veilige vitrine.Voor dezetentoonstelling wordt samengewerkt metStichting Het Drentse Landschap (NB: zieookdeaankondigingindezeRond 1900vandeALVvandeVVNK,op21maart inhetDrentsMuseuminAssen).

DenHaag-PanoramaMesdag070-3106665/www.panorama-mesdag.comLouis Apol op Nova Zembla; t/m 1 maart 2020.In 1880maakte deHaagse kunstenaar

Louis Apol (1850-1936) de reis vanzijn leven. Hij maakte deel uit van eenwetenschappelijke expeditie naar Nova

Andriesse, KarelAppel, Eva Besnyö, SoniaDelaunay,KeesvanDongen,GisèleFreund,Natalia Goncharova, Wassily Kandinsky,Germaine Krull, Wifredo Lam, JacquesLipchitz, Paula Modersohn-Becker, MarlowMoss,ManRay,DiegoRivera,GinoSeverini,JanSluijters,ChaimSoutine,NicolaasWarb(=SophiaWarburg)enOssipZadkine.

Amsterdam-vanGoghMuseum020-5705200/www.vangoghmuseum.nlVan proef tot perfectie: Edouard Vuillards prentenserie 'Paysages et Intérieurs'; t/m 12 januari 2020.De schilder-tekenaar Edouard Vuillard

(1868-1940)maaktedeeluitvanLesNabis,een groep jonge avant-garde kunstenaarsuit Parijs rond 1900. Zij zagen werkenop papier, zoals een prent of affiche, alseen volwaardige kunstvorm, terwijl de

traditionelekunstwereldalleenschilderijenals kunst beschouwde. De prentenserie'Paysages et Intérieurs' bestaat uit dertienkleurenlithografieën die een inkijkje gevenin Vuillards persoonlijke leefwereld. Hijbeeldde zijn familie en vrienden af in hunParijseappartementenofkoosvoorplekkenindestadwaarhijgraagwandelde.Behalvededefinitieveversiesvandelitho'sgeeftdetentoonstellingaandehandvanvoorstudiesenproefdrukkeneenboeiendbeeldhoedelitho's in stappen hun uiteindelijke vormkregen.

Tegelijk met de prenten van Vuiillardwordt werk geëxposeerd van eenachttiental studenten van de afdelingGrafischOntwerpenvandeGerritRietveldAcademie,diezichlieteninspirerendoordeprentenserie vanVuillard. Zijmaakten eenmodernevertaling vandebehangpatronenendonkeresilhouetteninVuillardswerk.

Amsterdam-VanGoghMuseum020-5705200/www.vangoghmuseum.nlJean-François Millet. Zaaier van de moderne kunst; t/m 12 januari 2020.

Marc Chagall, Verliefd paar, 1925, collectie Stedelijk Museum Amsterdam.

Edouard Vuillard, Dwars door het veld (A travers champs), 1899,

website van Gogh Museum.

Jean-François Millet, de Arenleesters, 1857,website Van Gogh museum.

De Turfschuit, Vincent van Gogh, 1883, collectie Drents Museum.


kunstenaar heeft hij werk geleverd aanEuropese vorstenhuizen en de keizerlijkefamilie van Japan. Deze tentoonstellinggeeft een beeld van de opdrachten diehij voor hen heeft uitgevoerd. Onderhet tentoongestelde bevindt zich eenkroonluchter en tafelornamenten welkein 1937 aan de toenmalige prinses Julianazijn geschonken ter gelegenheid van haarhuwelijk, wijnglazen en tafelornamentenwelketoebehorenaanhetBritsekoningshuis,en ook een paneel uit een glazen deurwelke zich oorspronkelijk bevond in hetkeizerlijk paleis inTokio.Aan de hand vanbriefwisselingenenfotomateriaalwordteenbeeld geschetst hoe de opdrachten vooral deze objecten tot stand zijn gekomenen van de context waarin zij destijds zijngeëtaleerdengebruikt.

Drachten-MuseumDr888880512-515647/www.museumdrachten.nlBauhaus en Drachten; t/m 29 maart 2020.Ofschoon het Bauhausjaar 2019

bijna ten einde loopt geeft het MuseumDrachtenhieropdevalreepnogeeneigenspecifieke invulling aan.De tentoonstelling'Bauhaus en Drachten' laat zien welkeinvloedDrachten,viakunstenaarTheovanDoesburg,hadopdeiconischeBauhausstijl.De tentoonstelling geeft voorbeeldenop het gebied van typografie, fotografie,architectuur, toegepaste kunst en textiel.Daarnaast iseraandachtvooreennieuwegeneratie kunstenaars, zoals Monika Buch,dievoortgekomenisuitdeBauhaustraditie.Uiteraard krijgt op deze tentoonstellingook het Van Doesburg-Rinsemahuis

Zemblaenverbleefviermaandenaanboordvan de poolschoenerWillem Barents.Alsspecialist van winterlandschappen booddeze reis hem, tijdens een barre tocht,de ultieme kans om de meest bijzondereijsformaties en desolate, besneeuwdelandschappenvandichtbijtebestudereneninbeeldtebrengen.Detentoonstellingtoonteenselectieuitde200potloodtekeningen,schetsenenaquarellendieApoltijdenszijnreismaakte.Ook is er aandacht voor hetpanoramaschilderijdatApolin1896maakteop basis van zijn Nova Zembla-schetsen.Hetwasjarenlangmetveelsuccestezieninhet Panoramagebouw inAmsterdammaarverdween rond 1930 van de radar. Bij detentoonstellingisdegelijknamigepublicatie'LouisApol opNovaZembla' verkrijgbaar(samenstellingSuzanneVeldink,ISBN9789463192026,€22,50,ScriptumArt).

Deurne-MuseumDeWieger0493-322930/www.dewieger.nlCharles Eyck. Schilderen met explosieve handen; t/m 12 januari 2020.In de expositie 'Charles Eyck.

Schilderenmetexplosievehanden'wordenschilderijen, tekeningen en keramiek vanCharlesEyck getoonduit de jaren '20 toten met de jaren '70. In de chronologischopgebouwde overzichtstentoonstellingworden extra accenten gelegd op zijnillustratieve werk voor het cultureletijdschriftDeGemeenschapindejaren'30enopzijnbeschilderingvanhetRomaansevestingkerkje in Jeantes-la-ville in Noord-Frankrijk in de jaren '60. De expositieCharlesEyckistotenmet12januari2020op de bovenverdieping van Museum DeWiegertezien.

Doesburg-LaliqueMuseum0313-471410/www.musee-lalique.nlKoninklijk Licht - Royale geschenken en lichtontwerpen van René Lalique; vanaf 8 december.RenéLalique (1860 - 1945)wordtwel

deDaVincivandejuwelen-endeglaskunstgenoemd. Als internationaal gevierd

Omslag van de publicatie 'Louis Apol op Nova Zembla'

Charles Eyck, St.-Germain des prés, 1928, gouache, collectie Museum De Wieger.

Affiche tentoonstelling 'Koninklijk Licht'. Tentoonstellingsaffiche Bauhaus en Drachten.


inhetRijksmuseum,datindecember2019verschijnt bij uitgeverij Mercatorfonds enhetRijksmuseum.InditlangverwachteboekgeeftReynaertseennieuwoverzichtvande19de-eeuwse schilderkunst in Nederland.DezenieuwekijkopdeNederlandsekunstrond 1900 toont Reynaerts met ruim 70schilderijen,aquarellenentekeningeninhetSinger Laren. Zowel de impressionistischeschilderkunst van de Haagse School alskunstenaarsdiezichopdeintimiteitvandebinnenwereldmetthema'salshetinterieur,het stilleven en de geesteswereld van dekunstenaarrichtenkomenaanbod.ErwordtwerkgetoondvanbekendekunstenaarsalsJanToorop,JohanThornPrikker,VincentvanGogh,MatthijsMaris,WillemWitsenenPietMondriaan,maarookvanminderbekendekunstenaars als Piet Meiners, Carel deNeréetotBabberich,FransStamkart,HenrivanDaalhoff,GijsBoschReitz,JacobusvanLooy, Jan Veth, Antoon Derkinderen enRichardRolandHolst.

Laren-SingerLaren035-5393939/www.singerlaren.nlVrouwenportretten; t/m 5 januari 2020.Anna Singer, die tezamen metWilliam

Singer in het begin van de 20e eeuw eenkunstcollectie opbouwde, liet zichzelfmeerderekerenafbeeldendoorbevriendekunstenaars als Martin Borgord en JacobDooijewaard. Daarnaast verzameldeAnnaveel vrouwenportretten, zoals vervaardigddoor Carolus-Duran en Gustave JeanJacquet. Verder op deze tentoonstelling,die parallel loopt aan de tentoonstelling'Weer en Wind. Avercamp tot Willink',werkenvanGeorgeHendrikBreitner,IsaacIsraëls, Coba Ritsema, Jan Sluijters, LeoGestelenKeesvanDongen,terwijlvaneenaantal tentoongestelde werken de makeronbekendis.

Otterlo-Kröller-MüllerMuseum0318-591241/www.krollermuller.nlHet leven getekend. Werk op papier 1850-1950; t/m 19 januari 2020.Van snelle krabbels in schetsboekjes

specialeaandacht(NB:zieookinderubriekNieuwe Uitgaven, de publicatie 'De kleurlost de architectonische ruimte op. Debriefwisseling tussen Theo van Doesburgen architect C.R. de Boer, 1920-1929',samenstellers Herman van Bergeijk enSjoerdvanFaassen,uitgeverijEigenbouwer).

Eelde-MuseumdeBuitenplaats050-3095818/www.museumdebuitenplaats.nlJohan Dijkstra, Vergezichten; 18 januari t/m 13 april.DeGroningsekunstenaarJohanDijkstra

(1896-1978) liet een omvangrijk grafischoeuvrenadatoverhetgrootstedeelstamtuitdejarentwintig.DoorAnnekedeVriesis een catalogus samengesteld, getiteld'Vergezichten: het grafischwerk van JohanDijkstra' (WBooks, E 49,95, januari 2020).Insamenhangmethetverschijnenvandezecatalogusiservanaf18januari inMuseumDeBuitenplaatsinEeldedetentoonstelling'JohanDijkstra.Vergezichten'.DeexpositietoontDijkstra's grafischewerk temiddenvan schilderijen, aquarellen en schetsen,en biedt een spannend beeld van hetwerkprocesvandekunstenaar.

Gouda-StedelijkMuseumGouda0182-331000/www.museumgouda.nlStilleven; t/m 10 mei 2020.De tentoonstelling 'Stilleven' toont

een prachtig, vernieuwend beeld van hetNederlandse en Belgische stilleven vanomstreeks 1870 tot nu enonderzoekt debetekenisvoorkunstenaars.Aanheteindevan de negentiende eeuw verandert hetstilleven sterk. Nederlandse en Vlaamseschildersstappenafvandeklassieke,uiterstrealistisch geschilderde en gearrangeerdecomposities. Het kleurgebruik wordtuitbundiger, de voorstellingen steedsabstracter. De tentoonstelling laat werkzienvankunstenaarsalsFlorisVerster,JamesEnsor,JanSluijters,PykeKoch,BartvanderLeck,GustavedeSmetenanderen.

Laren-SingerLaren035-5393939/www.singerlaren.nlSpiegel van de ziel. Toorop tot Mondriaan; 14 januari t/m 10 mei 2020.Deze tentoonstelling sluit aan bij

het vierde en laatste deel van het boekSpiegel vandewerkelijkheid. 19de-eeuwseschilderkunst in Nederland door JennyReynaerts, senior conservator schilderijen

Johan Dijkstra, Paarden, 1925,Stichting Johan Dijkstra.

Rik Wouters, Chrysanthèmes, The Phoebus Foundation, Antwerpen,

website Museum Gouda.

Bosch Reitz, Kerkuitgang van de Oude St. Janskerk op de Brink te Laren, ca 1900,website Singer Laren.

Martin Borgord, Portret van Anna Singer-Brugh, 1905, website Singer Laren.


Voorhet eerst biedt eenmuseumeenoverzicht van het werk van Nederlandsnoordelijke keramiekfabrieken. In deexpositie is industrieelgemaaktekeramiekte zien, variërend van sieraardewerktot serviezen en van monumentalewandbekledingen tot tegelontwerpen,waarbij ook de inbreng van kunstenaarswordt belicht. Voor Groningen komenonder andere aan bod ADCO, Erica ende Groninger Steenfabrieken. Drenthewordt vertegenwoordigd door RoyalGoedewaagen en Overijssel door ESKAFen Flora Plateel. Uit Friesland is keramiektezienvanKoninklijkeTichelaar,KoninklijkeVanHulst,TjallingiienAlbarello.

Zutphen-StedelijkMuseumZutphen0575-516878/www.museazutphen.nlVerleiden met een glimlach, Jo Spier en de reclame; t/m 9 februari 2020.Jo Spier (Zutphen1900-1978)noemde

zichzelf een tekenend journalist. Hijwerd bekend als politiek tekenaar en

illustrator en wist de reclame-ideeën vanbedrijven uitstekend in beelden te vatten.Zo maakte hij commerciële opdrachtenvoor onder andere Shell, Esso, Mobil Oil,Ford,Philips,Heineken,KLMenPTT. Indetentoonstelling'Verleidenmeteenglimlach'is het reclamewerk van Jo Spier te zien,aangevuldmetreclamewerkvantijdgenotenzoalsIesSpreekmeesterenEppoDoeveénhedendaagsetekenaars,zoalsJoepBertrams,IenvanLaanen,NanneMeulendijksenTRIK.Bij de tentoonstelling wordt een limitededitionmagazineuitgegevenover(hetwerkvan)JoSpier.

na vluchtige ontmoetingen tot eindelozestudies van eenzelfde onderwerp, van deeerste aanzetten voor latere schilderijen,sculpturenofprententotgeheeluitgewerktevoorstellingen op papier.Al deze facettenvanhettekenenzijn terugtevinden indetentoonstelling 'Het leven getekend'. Degeëxposeerde werken zijn grotendeelsverzamelddoorHeleneKröller-Müller,haaradviseurH.P.BremmerenfamilievriendSamvan Deventer. Uit de collectie van meerdan4.500tekeningen,pastels,aquarellenenprenten uit de periode 1850-1950 zijn indetentoonstelling150werkentezienvanonderandereIsaacIsraëls,JuliedeGraagenJanToorop.

Valkenswaard-NederlandsSteendrukmuseum040-2049841/www.steendrukmuseum.nlVrouwen in zicht. Op naar gelijke

rechten; t/m 23 februari 2020.Ditjaarishethonderdjaargeledendat

vrouwenbijverkiezingenvolledigstemrechtkregen. Een turbulente geschiedenis ginghieraan vooraf. Voor het NederlandsSteendrukmuseum aanleiding om eententoonstelling 'Vrouweninzicht.Opnaargelijke rechten' in te richten.Deexpositielaat zien hoe het kantelend beeld van devrouwzichronddeeeuwwendevertaaldeindelithografie,inpamfletten,ofinanderedocumentatievormen.Naastaffiches,litho'sentekeningenvanbuitenlandsekunstenaarszoals Chéret, Grasset, Toulouse Lautrec,Steinlen,zijnwerkentezienvanNederlandsekunstenaarszoalsToorop,Drupsteen,ThornPrikker,Molkenboer,Monickendam,Jordaan,Hahnenanderen.

Veendam-Veenkoloniaalmuseum0598-364224/www.veenkoloniaalmuseum.nlNoordewerk. Aardewerk uit Noord-Nederland, 1880-heden; 8 december 2019 t/m 8 maart 2020.

Leo Gestel, Circus 1928-29,website Kröller-Müller Museum.

Affiche van de tentoonstelling 'Vrouwen in zicht. Op naar gelijke rechten'.

ESKAF, decor-editie kraanvogel, ontwerp model en decor Willem Hendrik van Norden (1920), coll. Museum Het Princessehof, website Veenkoloniaalmuseum.

Affiche tentoonstelling 'Jo-Spier en de reclame'.


secretariaat

DeZevenProvincië[email protected]

redactie Rond 1900teksten (tijdelijk)MaartenNubé[email protected]

vormgeving

EefdeHilster

[email protected]

Alkmaar-StedelijkMuseumAlkmaar072-5489789/www.stedelijkmuseumalkmaar.nlDe Toorop Dynastie; t/m 26 januari 2020.NB: op 18 januari is een VVNK-excursie naar deze tentoonstelling gepland, zie elders in dit blad.

Amsterdam-Hermitage020-5308755/www.hermitage.nlJuwelen!; t/m 15 maart 2020.

Amsterdam-MuseumHetSchip020-6868595/www.hetschip.nlZonnestraal, Schip op de heide; t/m 12 januari 2020.

DenBosch-HetNoordbrabantsMuseum073-6877877/www.hetnoordbrabantsmuseum.nlVan Goghs intimi. Vrienden, familie, modellen; t/m 12 januari 2020.NB: zie ook de bespreking van het bij deze tentoonstelling onder dezelfde titel verschenen boek, auteurs Sjraar van Heugten en Helewise Berger, door Lieske Tibbe elders in dit blad.

DenHaag-HaagsHistorischMuseum070-3646940/www.haagshistorischmuseum.nlNooit gebouwd Den Haag; t/m 22 maart 2020.

Dordrecht-DordrechtsMuseum078-7708708/www.dordrechtsmuseum.nlKees Verwey en zijn idolen; t/m 5 januari 2020.

Gorssel-MuseumMore0575-760300/www.museummore.nlFor Real | Britse Realisten uit de jaren '20 en '30; t/m 5 januari 2020.

Huizen-HuizerMuseum035-5250223/www.huizermuseum.nlVan Bot naar Pot, ESKAF Huizen 1927-1934; verlengd t/m 11 januari 2020

Laren-SingerMuseum035-5393939/www.singerlaren.nlWeer en Wind. Avercamp tot Willink; t/m 5 januari 2020.

Leiden-JapanmuseumSieboldhuis071-5125539/www.sieboldhuis.orgDe vier seizoenen; t/m 19 januari 2020.

Otterlo-NederlandsTegelmuseum0318-591519/www.nederlandstegelmuseum.nlExotisch, chique, hygiënisch. Tegel-schilderijen in moderne winkels uit de eerste helft 20e eeuw; t/m maart 2020.

Roermond-Cuypershuis0475-359102/www.cuypershuisroermond.nlAtelier Nicolas; t/m 16 februari 2020.

Schoonhoven-NederlandsZilvermuseum0182-385612/www.zilvermuseum.comDynasty, Glinster & Glamour; t/m 8 maart 2020.

Winterswijk-VillaMondriaan0543-515400/www.villamondriaan.nlMondriaan de Mesquita; t/m 1 maart 2020.

Tentoonstellingen uitgebreid beschreven in eerder verschenen uitgaven van Rond 1900

2019 - 5 / december BELANGRIJKE DATA IN DIT NUMMER · Ik weet niet of mijn grenzen vervaagd zijn,...

Documents

Transcript of 2019 - 5 / december BELANGRIJKE DATA IN DIT NUMMER · Ik weet niet of mijn grenzen vervaagd zijn,...