NVMP - A RT S EN VOOR V R E D E

240e jaargang december 2020

NIEUWSBRIEF

2

Uitgave van NVMP-Artsen voor vrede.

Verschijnt twee keer per jaar.

Redactie M. BakkerH. D’aes (hoofdredacteur)J.M.G. van der Dennen (eindredacteur)H. van ItersonM. TyssenE. C. MuddeL. van Bergen (eindcorrectie)

Redactie-adresPostbus 199, 4190 CD Geldermalsen, telefoon: 06-42009559, e-mail: office@nvmp.orgInternet: www.nvmp.orgHier kunt u ook vorige nummers van deNieuwsbrief bekijken.

Vormgeving / drukEquipe, HeerenveenSMG Groep

KopijsluitingInleveren kopij voor 15 mei 2021.

BureauVoor NVMP: Postbus 199, 4190 CD Geldermalsen, telefoon: 06-42009559, e-mail: office@nvmp.org

ContributiesLeden betalen vanaf € 120,-/jaar(www.nvmp.org/word-lid/)Opzegging lidmaatschap uiterlijk 1 december. Begunstigers dragen bij naar vermogen(www.nvmp.org/begunstigers/)Vrienden: www.nvmp.org/doneren/IBAN NVMP: NL36TRIO0379714329

CopyrightOvernemen van artikelen uit de Nieuwsbrief istoegestaan met vermelding van de bron.

Bij de voorplaatDe 50ste ratificatie van de ‘Treaty on the Prohibitionof Nuclear Weapons’ is een feit!

Colofon

ISSN 2215-1230

Inhoud

Woord van de voorzitter . . . . . . . . . . . . . 3Waait er een nieuwe wind in België? . . 5Boekbespreking: niet-nucleaire vrede . . 6Een Kap van Afschuw / A Cap of Horror . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Het kernwapenverdrag TPNW, hoe zat het ook alweer? . . . . . . . . . . . . . . . . 8De vrede, de wereldvrede, voor zoverdie er al was, gaat niet door . . . . . . . . . . 10In memoriam: John Hume 1937-2020 . . 12

Componisten, oorlog en vrede:Come up from the fields, Father . . . . . . 14De studie van de klassieke bronnenover oorlog en vrede . . . . . . . . . . . . . . . 16Column . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Impressie van een AlgemeneVergadering in tijden van lockdown . . . 21Studenten actief in 2020! . . . . . . . . . . . . 22Vredeseducatie, wat is dat? . . . . . . . . . . 24

Redactioneel

Beste lezer,

Hoeveel hoogte- en dieptepunten zijn we,

ook in dit aandachtsterrein van ons bestaan,

al niet tegengekomen dit jaar? Toch eindigen

we wat mij betreft positief. Niet alleen lijkt

er spoedig een vaccin tegen COVID-19 aan

te komen en zijn de Amerikaanse verkiezin-

gen beslist in wat de meesten van ons toch

een hoopvolle uitkomst vinden, minstens zo

belangrijk is de 50-ste ratificering van het

kernwapenverdrag TPNW (Treaty on the

Prohibition of Nuclear Weapons), de eerste

juridisch bindende internationale overeen-

komst om kernwapens te verbieden, waar-

door dit verdrag op 22 januari 2021 in wer-

king kan treden. Het heeft veel tijd gevraagd,

maar we zijn in deze gewend om een lange

adem te hebben en het eindresultaat telt.

Naast bijdragen die min of meer direct met

de Verenigde Staten en met het TPNW te

maken hebben, vindt u ook een uiterst

lezenswaardige samenvatting van het boek

van John Hume, de architect van het Noord-

Ierse Vredesverdrag, die deze zomer over-

leed. De toestand in Noord- Ierland is

weer actueel, gezien de spanningen die

kunnen ontstaan rond de Brexit: ‘to deal or

not to deal?’ En we moeten blijven discus-

siëren over de waarde van wat ons in ‘vre-

desland’ bezighoudt: niet alleen de kernwa-

pens, die zijn het ultieme uiterste van oor-

logsdenken, maar bij de jeugd beginnen

met vredesdenken. Last but not least, maar

toch nu echt last: de laatste aflevering van

Hans van der Dennens indrukwekkende

serie ‘De Studie van de klassieke bronnen

over Oorlog en Vrede’, waarin we bij de

oude Grieken en Romeinen zijn beland,

wier denkbeelden tot op de dag van van-

daag worden aangehaald. Maar het eindigt

realistisch met ‘beter blode Jan dan dode

Jan’. Laten we met dat motto dan maar het

nieuwe jaar beginnen! Dank, Hans!

Vanuit de Vereniging is er de dringende

oproep om meer leden te werven. Met

deze Nieuwsbrief in de hand kunt u moge-

lijk uw voordeel doen, want er staat nog

veel meer lezenswaardigs in.

De redactie hoopt dat u goede feestdagen

hebt, in gezondheid en hopelijk met zoveel

mogelijk van uw geliefden om u heen, en

wenst u een zinvol uiteinde en een hoop-

volle start van het nieuwe jaar!

Christien Mudde

3

Het vorige ‘Woord’ besloot ikmet het uitspreken van dehoop dat de volgende Nieuws-brief de 50e ratificatie van deBan Treaty TPNW kon melden.En die kwam inderdaad op 24-10-2020, precies 75 jaar na deoprichting van de VN. En zobelandde ik na een karig be-zochte ‘verjaardag-in-Corona-tijd’ van mijn vrouw, opeens ineen feestelijke Zoommeetingmet zo’n 100 enthousiasteICAN- en IPPNW-campaignersuit alle continenten, om dehartelijke NVMP-felicitatiesover te brengen.

Door die vijftigste handtekening wordtde TPNW op 22 januari 2021 vankracht en zijn naar internationalerechtsmaatstaven kernwapens illegaal,net als de biologische en chemischemassavernietigingswapens: een bot-tom-up huzarenstukje! Dit succesbegon als idee van enkele IPPNW-leden in Zuidoost-Azië en Australië,zoals Ron McCoy en Tilman Ruff. Zijbesloten ICAN (International Cam-paign to Abolish Nuclear Weapons) testarten, met als doel: de stagnatie door-breken in nucleaire ontwapening, ont-staan na de ‘gouden jaren ’90’, waarinals gevolg van de onderhandelingentussen Gorbatsjov en Reagan in hetdecennium ervoor, een afname van hetaantal kernwapens van pakweg 70.000naar zo’n 15.000 tot stand kwam. Maarnu wordt al enkele decennia amperverdere vooruitgang geboekt, terwijlArtikel VI van het Non-Proliferatie-verdrag – ook getekend door de kern-wapenstaten VS, Rusland, VK,Frankrijk en China – daartoe verplicht.

Ook voor mij persoonlijk betekendedeze ontwikkeling veel. Met name deICAN-activistenweekenden in Oslo(2013) en Wenen (2014) motiveerdenmij om actiever te worden in NVMP-verband, net als het glorieuze weekendvan de Nobel Vredesprijsuitreiking aanICAN-directeur Beatrice Fihn (Oslo,december 2017), vorig jaar spreeksterop ons Vredespaleis Congres. De kern-

wapenstaten zullen zeggen dat voorhen de TPNW niet geldt, omdat ze hetverdrag niet hebben getekend. Maarnaar verwachting zullen ze wel dege-lijk last krijgen van deze nieuwe norm,zeker als alle 122 VN-lidstaten die op7 juli 2017 de tekst ervan hebben on-dertekend, tot ratificatie overgaan. Datbleek al uit de desperate brief, waarinde VS landen opriepen hun ratificatiealsnog te herroepen, suggererend datalle NAVO-lidstaten deze oproeponderschreven. Van onze BuZa-contac-ten hoorden we al snel dat dit zekerniet gold voor Nederland. En dezeactie was nog vergeefs ook: een weeklater ratificeerde Honduras als 50e.

Hoe anders reageerde kernwapenstaatChina: “China has always been advo-cating complete prohibition and tho-rough destruction of nuclear weapons,which is fundamentally in line withpurposes of #TPNW . China will conti-nuously make relentless efforts towardsa nuclear-weapon-free world.” Ook deNAVO vertoont al enige scheurtjes:Canada bejegende de TPNW al posi-tief, terwijl de nieuwe Belgische rege-ring “…samen met de EuropeseNAVO bondgenoten zal nagaan (…)hoe het VN Verdrag op het Verbod opNucleaire Wapens een nieuwe impulskan geven aan multilaterale nucleaireontwapening.” (Regeer-akkoord 30-9-2020, p. 66). Een mooie stimulansvoor een nieuw Nederlands Regeer-akkoord 2021!

Overigens was er al eerder dergelijkepressie om de TPNW te voorkómen.Toen najaar 2016 een VN-werkgroep

Woord van de voorzitterdaadwerkelijke onderhandelingenvoorstelde om tot een kernwapenver-bod te komen1 oefenden de NAVO-kernwapenstaten maximale druk uit omtégen te stemmen en zeker niet te parti-ciperen. Nederland onthield zich – on-gebruikelijk – en ging zelfs meeonder-handelen – zeer ongebruikelijk –“…thanks to grassroot pressure on itsParliament!”, aldus Alice Slater in(‘The Nation’, 8-11-2017) doelend opde NVMP-AVV en haar bondgenoten.

Die bondgenoten, sinds 2016 door eenNVMP-initiatief verenigd in het Balie-beraad voor een kernwapenvrije we-reld, stuurden deze zomer Zes urgenteaanbevelingen aan de politieke partijent.b.v. hun verkiezingsprogramma,waaronder: ‘Nederland tekent en ratifi-ceert de TPNW.’ Toelichting:‘Nederland heeft alle internationaleverbodsverdragen voor massavernieti-gingswapens getekend, behalve dievoor de meest vernietigende: kernwa-pens. Volgens minister Blok zijn daar-voor geen juridische belemmeringen,alleen politieke. De TPNW wordtwaarschijnlijk in 2020 van kracht na de50e ratificatie, en vormt dan een nieu-we morele en politieke norm, en eennieuw drukmiddel voor nucleaire ont-wapening – het doel van Nederland.Ons land zou daarom wegen moetenvinden om zich alsnog bij dat verdragaan te sluiten.’ Wordt vervolgd.

BalieberaadDaarmee zijn we bij een tweede posi-tieve ontwikkeling van 2020: de ‘revi-talisering’ van het Balieberaad, datvorig jaar een karig bestaan leiddeomdat we te druk waren met ons vijf-tigjarig bestaan. Vorige keer beschreefik al de voor de NVMP-AVV zo be-langrijke datum 10 maart 2020, vlakvoor de lockdown. Die dag hadden weeen prima evaluatie van ons ‘Vredes-paleis-event’ bij BuZa (DirecteurVeiligheid Hester Somsen: “Laten wedeze samenwerking voortzetten!”),overleg met enthousiaste medische stu-denten, die ons bestuur wilden verster-ken, en een productief Balieberaad metals nieuwe deelnemers de Raad vanKerken (vicevoorzitter KeesNieuwerth) en Pugwash-Nederland(Jan Hoekema, voorzitter).

Peter Buijs

Vervolg op pagina 4

Dirk Hoogenkamp (met zonnebril) en mijzelf

4

Vervolg van pagina 3

Vanwege Corona konden niet alle ’10-maart-besluiten’ worden uitgevoerd,maar alle Balieberaad-partijen bereik-ten deze zomer overeenstemming overgenoemde, door IALANA, RvK enNVMP voorgestelde zes urgente pun-ten t.b.v. de verkiezingsprogramma’s –nog niet eerder vertoond. Naastgenoemd TPNW-punt waren dat:

Nederlandl verscherpt zijn actieve inzet vooreen kernwapenvrije wereld;l intensiveert zijn rol als initiator enbruggenbouwer binnen en buiten hetNon-Proliferatieverdrag, met nadrukop de ontwapeningsverplichtingen vande kernwapenstaten;l bouwt ook zijn laatste kernwapen-taak af;l start een NAVO-discussie over eenalternatief voor nucleaire afschrikking;l verschuift uitgaven voor wapens naardiplomatie en bestrijding van oorzakenvan oorlogen.Ook twee andere, door PAX voorge-stelde Balieberaad-activiteiten verlie-pen prima.

1. Het herdenken van de atoombom-men op Hiroshima en Nagasaki, meteen mede door ons nieuw student-bestuurslid Dirk Hoogenkamp georga-niseerd event op het Beursplein inA’dam (zie foto) en opiniestukken vanonze nieuwe bestuursleden WilVerheggen (Brabants Dagblad), JeffrieQuarsie (Leeuwarder Courant) en Dirk(Parool).2. Een demonstratie op 26 september,International UN-Day of Total Aboli-tion of Nuclear Weapons, bij Vlieg-basis Volkel, waar veel Balieberaad-partijen spraken, zoals de nieuwe PAX-directeur Anna Timmermans, IALA-NA-vicevoorzitter Phon vd Biesen,

Kees Nieuwerth (RvK), Jan Hoekema(Pugwash) en Dirk voor de NVMP-AVV. Die beëindigde daar met Jeffrieen andere Duitse en Nederlandsemedisch studenten een anti-kernwapen-fietstocht vanuit Düsseldorf. En voorhet eerst was ook Greenpeace verte-genwoordigd – ontstaan in 1969 vanuitprotestacties tegen Amerikaanse kern-proeven! We hebben spreker JanHaverkamp meteen gevraagd voor hetBalieberaad. De vliegbasis fourneerdeverse koffie: typisch Nederlandserepressieve tolerantie? In combinatiemet parlementaire druk leverde dit nogonverwacht succes op: na decenniaontkenning liet Defensie-ministerBijleveld voor het eerst doorschemerendat op Volkel inderdaad kernwapensliggen…

Eind oktober hadden we ons eersteonline-Balieberaad, mét JanHaverkamp en oudgediende Jan NinckBlok namens het Rode Kruis. Enkelebesluiten:1. n.a.v. Volkel: contacten metDuitsland, België en Italië om tekomen tot Europese initiatieven tegende Amerikaanse B61-kernbommen;2. een nieuw maatschappelijk appèltegen kernwapens vanwege de NPV-toetsingsconferentie;3. vinger aan de pols bij de verkie-zingsprogramma’s;4. het in werking treden van de TPNWpublicitair uitbuiten.Vooral over dat laatste is begin decem-ber alweer een vervolg-online-overleggepland. Kortom, het Balieberaad isweer actief – belangrijk vanwege hetkomende verkiezingsjaar!

Nog enkele ‘eindejaars-lichtpuntjes’,zoals de verkiezing van Joe Biden, dieonder andere campagne voerde voorbehoud en herstel van belangrijkenucleaire verdragen (New Start, Iran-deal) en voor een No-First-Use-policy– wat zelfs Obama niet lukte… En wieweet krijgt Vredes-paleissprekerThomas Countryman, onder Obamaonderminister voor kernwapenzaken enspreker op de DemocratischeConventie, wel een plek in de nieuweregering. Met hem en mede-Vredespaleisspreker Sergey Batsanovhebben we nog regelmatig nuttige con-sultatiegesprekken. Voorts is debelangrijke NPV-Toetsingsconferentiewegens Corona uitgesteld tot augustus

2021. Dat biedt meer tijd om wereld-wijd de zo noodzakelijke maatschappe-lijke reuring te helpen creëren, om tevoorkomen dat de kernwapenstatenopnieuw hun verplichtingen inzakeArtikel VI van het NPV ontlopen: tota-le nucleaire ontwapening! Daartoe heb-ben Jan Hoekema en ik al diverse ver-bindingen gelegd via IPPNW, ICANen Pugwash. Ook hierover later meer.Ondertussen zijn onze vaste gespreks-partners bij Buitenlandse Zaken,Marjolijn van Deelen en Tom Coppen,vervangen door Ingeborg Denissen enAna de Velde Harsenhorst, met wie JanHoekema en ik al diverse prettige ge-sprekken hebben gehad: ook dat ishoopvol voor 2021.

Heel bijzonder was tenslotte om viaSergey Batsanov uitgenodigd te wor-den voor een key-note ‘How can physi-cians influence nuclear weapon poli-cies: the Dutch case’, op 24 september2020, de 3e dag van het prestigieuzeRussische Forum of Knowledge, geor-ganiseerd door de PresidentiëleBibliotheek (verbonden aan hetKremlin) en de Staatsuniversiteit St.Petersburg, getiteld: ‘The threat ofnuclear war and the future of NPT’.Bovendien vroeg het peer reviewedscientific journal van die Universiteitme mijn presentatie om te werken toteen artikel van 10.000-plus woorden,met nadruk op de rol van civil society.En extra bevredigend was het om dewereldberoemde Russische dirigent enPetersburger Valery Gergiev – op goe-de voet met President Poetin – eenwelkomstwoord te ontlokken, vruchtvan een jarenlange, zorgvuldig opge-bouwde relatie. Daarin sprak hij kri-tisch over kernwapens – nogal een‘dingetje’ in Rusland – en vervolgde:“In the name of future generations, ourchildren and grandchildren, I believeyour discussion is of immense impor-tance!” Ook iets om op voort te bou-wen in 2021. Kortom, de beste wensenvoor het komende jaar, en prettigefeestdagen, natuurlijk binnen deCoronabeperkingen!1 VN-Open-Ended-Working-Group (OEWG),Genêve, zomer 2016, waar ik nog op voorspraakvan het Ministerie van BuZa ons medisch appèlheb gepresenteerd, dat eerder in het kamerdebatals belangrijk argument was opgevoerd doorregeringspartij PvdA bij een aangenomen motieom Nederland te doen mee onderhandelen overde Ban Treaty.

NVMP-bestuursleden Jeffrie Quarsie, DirkHoogenkamp en Peter Buijs

*

5

Geheel ten onrechte. Zal deze houdingnu veranderen?

Er lijkt nu een voorzichtige opening tekomen met de belofte om na te gaanhoe het ‘VN Verdrag op het Verbod opNucleaire Wapens een nieuwe impulskan geven aan multilaterale nucleaireontwapening’. Het feit dat België viadeze zin in het regeerakkoord als eersteNAVO-lidstaat het bestaan van hetVerbodsverdrag erkent en de mogelijkeimpact ervan wil nagaan, is een koers-wijziging in de goede richting. En hetis nog geen minuut te vroeg ook, erzijn nog maar vier ratificaties (op 1 oktober 2020) nodig vooraleer het Ver-bodsverdrag in werking treedt. Nucle-aire non-proliferatie en ontwapeningzijn twee kanten van dezelfde munt enals België wil vermijden dat het NPVvolledig afbrokkelt, raden we deBelgische regering aan om de nieuweimpuls van het Verbodsverdrag serieuste nemen. Het uiteindelijke doel blijftnatuurlijk nog steeds een Belgischeondertekening en ratificatie van hetVerbodsverdrag.

Dat bevestigden vier BelgischeMinisters van Staat ook in een openbrief aan onze regering op 21 septem-ber. En laten we vooral niet vergetendat er nog steeds een twintigtal kern-wapens op ons grondgebied gestatio-neerd zijn. Hier wordt met geen woordover gerept in het nieuwe regeer-akkoord. Als België serieus genomenwil worden op de NPV-Herzienings-conferentie in 2021, zal het werk

In de regeringsverklaring vande nieuwe Belgische regeringDe Croo, 1 oktober 2020, lezenwe de volgende paragraaf.‘Voor België blijft het Non-Proliferatie-verdrag (NPV) de hoeksteen van hetmondiale nucleaire non-proliferatieregime. Zonder afbreuk te doen aanonze engagementen en verplichtingenbinnen de NAVO, zal België zich actiefblijven inzetten voor nucleaire ont-wapening en non-proliferatie op mon-diaal niveau. België zal een proactieverol spelen in de NPV-Toetsingsconfe-rentie in 2021 en samen met de Euro-pese NAVO-bondgenoten nagaan hoehet multilaterale non-proliferatie kaderte versterken en hoe het VN-Verdrag ophet Verbod op Nucleaire Wapens eennieuwe impuls kan geven aan multila-terale nucleaire ontwapening. Deregering ondersteunt andere multilate-rale initiatieven inzake ontwapening enwapenbeheersing, ook buiten hetnucleaire domein. Ons land neemt hetinitiatief om te komen tot een regel-gevend kader inzake volledig autonomewapensystemen, en streeft daarbij naareen internationaal verbod.’ Wat moetenwe hiervan denken en wat mogen weverwachten?We geven u graag de ana-lyse van Pax Christi Vlaanderenmee.

Nucleaire ontwapeningVoor de nieuwe regering blijft hetNon-Proliferatie Verdrag (NPV) ‘dehoeksteen van het mondiale nucleairenon-proliferatie regime’. Daarom plantBelgië een actieve rol te spelen tijdensde Herzieningsconferentie in 2021. Ditis een verderzetting van het vorige be-leid, waarbij België ook al aangaf een‘actieve rol’ te spelen. Helaas hebbenwe daar nooit iets van gezien. De wegom via het NPV tot kernontwapeningte komen, is al decennialang een paddat nergens toe leidt. Integendeel, erzijn intussen nieuwe kernmachten bijgekomen en bestaande kernmachtengeven miljarden uit om hun arsenaal tevernieuwen. Bovendien werd het VN-Verbodsverdrag op Kernwapens (2017)door de vorige regering nog bestem-peld als een gevaar voor het NPV.

moeten maken van nucleaire ont-wapening op het eigen grondgebied.Het regeerakkoord zegt ook te willennagaan hoe ons land samen metNAVO-bondgenoten het multilateralenon-proliferatie kader kan versterken.Daartoe kan België bij zijn bondgeno-ten pleiten voor een herziening van hetnucleaire afschrikkingsbeleid van deNAVO in Europa, inclusief de verwij-dering van Amerikaanse kernwapensvan Europees grondgebied.

Killer robotsDe nieuwe regering brengt ons eenstap dichter bij een internationaal ver-bod op volledig autonome wapens, dezogenaamde Killer Robots: ‘Ons landneemt het initiatief om te komen toteen regelgevend kader inzake volledigautonome wapensystemen, en streeftdaarbij naar een internationaal verbod.’Net zoals de dertig andere landen diedit voordien al deden, raden we Belgiëdan ook aan om zich binnen de Con-vention on Conventional Weaponsexpliciet uit te spreken voor een inter-nationaal verbod op autonome wapens.

Regeringsexperts van verschillendelanden kwamen tijdens de week van 21september 2020 samen in Genève omregulering van autonome wapens tebespreken. Hier sprak een groot deelvan de aanwezigen zich uit voor eeninternationaal verbod. We moedigenBelgië aan om samen met deze voor-standers een leiderschapsrol op te ne-men en te werken aan een nieuw inter-nationaal verbodsverdrag. Intussenweerhoudt natuurlijk niets België ervanom al op nationaal niveau een verbodin te stellen op de ontwikkeling, pro-ductie en het gebruik van autonomewapens.

https://www.paxchristi.be/nieuws/wat-betekent-het-nieuw-regeerakkoord-voor-de-internationale-vrede-en-veiligheid

Het regeerakkoord van De Croo en co

Waait er een nieuwe wind in België?

*

6

argumenten over de humanitaire, eco-nomische en ecologische gevolgen vanproductie en gebruik van kernwapensduidelijker geworden.

Vanaf het begin is gewezen op de ge-varen van kernwapens, van productietot opslag, dreigen met kernwapens enhet mogelijke gebruik. In de loop derjaren, en vooral in de jaren tot onge-veer 1990, hebben vele bekende

wetenschappers, onder wie AlbertEinstein, zich uitgesproken tegen denucleaire afschrikking. Zij hadden vaakal twee wereldoorlogen meegemaaktzodat het voorkomen van een derdewereldoorlog als dringend werd erva-ren. Maar dan preventie zonder kern-wapens, omdat de verwachting was dathet bestaan van kernwapens uiteinde-lijk zal leiden tot het gebruik ervan.

De laatste decennia zijn wetenschap-pers doorgaans minder uitgesproken,maar zoals met dit boek duidelijkwordt gemaakt, wordt er wel nog

In deze bespreking van hetboek Non-Nuclear Peace:Beyond the Nuclear Ban Treaty,onder redactie van ondermeerTom Sauer, beginnen we metde conclusie: niet-nucleairevrede is niet alleen de afwezig-heid van oorlog door de drei-ging met kernwapens, maarvooral de eliminatie van kern-wapens en het bewaren vanvrede op alle andere manieren.Of dit mogelijk is en hoe hetgerealiseerd kan worden, daarverschillen de meningen over.

In 2017 stemden 122 landen in de ver-gadering van de Verenigde Naties voorde Nuclear Ban Treaty. Inmiddels heefthet vijftigste land het verdrag geratifi-ceerd, zodat het begin 2021 van krachtwordt.

Het boek gaat over aspecten van niet-nucleaire vrede, met name zoals dezewordt voorgesteld op basis van deNuclear Ban Treaty. Het werk is ver-deeld in drie secties, geschreven doorelf verschillende auteurs, onder wie deredacteuren.

1. Nucleaire afschrikking enproliferatie in verleden enhedenVanaf het begin, met de atoombommenop Japan, is er discussie over de mora-liteit van het gebruik van dergelijkewapens en over het dreigen ermee. Dediscussies variëren van totale afwijzingom morele en ethische redenen tot devaststelling dat het gevaar voor het ge-bruik van kernwapens groter is dan demogelijk stabiliserende effecten ervanop de wereldpolitiek. Daartegenoverstaan de voorstanders die vinden datmet de afschrikking door kernwapensde vrede is bewaard, omdat tot opheden er geen wereldoorlog meer heeftplaatsgevonden en kernwapens nietzijn ingezet. In de laatste decennia zijn

steeds studie gedaan naar manieren omde kernbom uit te bannen.

Met het einde van de Koude Oorlog iser minder aandacht voor kernwapens,na de grootschalige protesten in de tijdvoorafgaand aan de val van de muur.Door de daaropvolgende ontspanningtussen oost en west is mogelijk een(vals) gevoel van veiligheid ontstaan.Helaas is de kernwapenwedloop wel

doorgegaan. De horizonta-le proliferatie is bekend:steeds meer landen hebbennu kernwapens. Gemid-deld is er elke acht jaar eennieuw land in het bezit vankernwapens bij gekomen.Ook kunnen per land arse-nalen worden uitgebreid.Daarnaast is er de verticaleproliferatie: de ontwikke-ling van ‘kwalitatief bete-re’, nauwkeuriger af testellen kernwapens. Devraag is of er in de afgelo-pen 75 jaar ondanks ofdankzij het bezit van kern-wapens geen wereldoorlogmeer is geweest. De stel-ling dat het bezit ervan ende dreiging ermee stabili-serend kan werken wordttegengesproken door dekeren dat de wereld ergdicht bij een kernoorlogwas, zoals bijvoorbeeldgedurende de Cubacrisis in1962 of de Falkland/

Malvinas-oorlog begin jaren tachtig.

Nu in de afgelopen jaren de verhoudin-gen tussen de wereldmachten verschui-ven en er nieuwe machten opkomen, isde wereld minder stabiel dan in voor-gaande decennia. Voor de voorstandersvan kernwapens is dit een reden omvast te houden aan het bezit van en hetdreigen met kernwapens. Voor detegenstanders is het een reden omactiever te streven naar uitbanning vankernwapens. Te beginnen met hetbenadrukken van de gevolgen voor demensheid, de ‘humanitarian impact’.

Boekbespreking

Niet-nucleaire vrede

Margreet Bakker

7

Een Kap van Afschuw / A Cap of Horror

2. Op weg naar niet-nucleai-re vrede, van belachelijkmaken via stigmatisering totverbieden.De enige manier om gebruik van kern-wapens te voorkomen is volledige eli-minatie door de kernwapenlanden enhun medestanders. Dit betreft allefasen, dus zowel ontwikkeling, produc-tie, bezit en dreiging, als het daadwer-kelijk gebruik ervan (in proeven ofdaadwerkelijk). Daarnaast zijn midde-len nodig om elkaar te controlerenen/of te vertrouwen.

Hoe kunnen we ervoor zorgen datkernwapens weer als een serieus ge-vaar worden gezien en dat dit leidt totactie van overheden om deze wapensniet meer te accepteren als ‘een van demogelijk in te zetten wapens’? Uit ver-schillende studies is gebleken dat hier-voor de publieke opinie moet verande-ren, zodanig dat het een taboe wordtom productie, bezit, laat staan gebruikvan dergelijke wapens zelfs maar teoverwegen. Humor werkt sterk hierbij,een grap wordt beter gewaardeerd en isuiteindelijk effectiever dan een veront-waardigd betoog. Pas als de publiekeopinie verandert en de roep om veran-dering luider wordt, zullen ook politicihun standpunt moeten veranderen, alsze tenminste niet toegeven aan de drukvan de wapenlobbies. Dan is er ruimtevoor een verbod. Maar uit angst vooren wantrouwen ten opzichte van elkaarzullen de kernwapenlanden dit nietsnel laten gebeuren.

3. Wat is nodig voor niet-nucleaire vrede.Er worden enkele scenario’s genoemdvoor de toekomst:a. Alles blijft hetzelfde, wat het gevaarinhoudt van een ongecontroleerde uit-breiding van het arsenaal en een grote-re kans op het gebruik van kernwa-pens.b. Uiteindelijk zullen ook kernwapen-landen het verdrag tekenen en zichgaan inzetten voor eliminatie vannucleaire wapens.c. Er begint nu al een traject naar eli-minatie van kernwapens wereldwijd.Daar zijn echter nog veel obstakels teoverwinnen dus wellicht is dit inder-daad een utopie.

De Nuclear Ban Treaty zal door meerlanden ondersteund moeten worden.

Tot nu toe is het verdrag louter gete-kend en geratificeerd door kleine enmiddelgrote landen zonder kernwa-pens. De kernwapen-bezittende landendoen niet mee, evenmin als een grootdeel van hun coalitiepartners. Dat ver-zwakt het verdrag.

Verder zijn er inhoudelijke omissies inhet verdrag. Onderzoek over kernwa-pens wordt niet genoemd, handel entoezicht zijn slechts beperkt benoemd.Ook is niet duidelijk hoe het verdragopgelegd en gehandhaafd kan worden;met eerdere verdragen is het nietgelukt. Wat moet er gebeuren wanneerhet doel bereikt wordt; wanneer dusalle kernwapens echt de wereld uitzijn? Hoe kunnen we deze toestandvasthouden, bewaken en bewaren? Envooral: hoe kan het onderling vertrou-wen tussen naties worden vergroot?Welke controlerende organisaties zijnvoor de verschillende landen accepta-bel?

Ook zal er aandacht moeten komenvoor het mogelijke gebruik van debestaande kennis door kwaadwillendelieden. Én, hoe kan oorlog in het alge-meen worden voorkomen omdat diteen reden voor het inzetten van massa-vernietigingswapens kan zijn.Alles overziend lijkt de Nuclear BanTreaty een goed verdrag, waarbij hetechter de vraag is of het bruikbaar is.

Tom Sauer heeft in 2019 de RotarianAlumni Global Service Award ontvan-gen, tijdens een internationaal congresin Hamburg. Het is een van de veleprijzen als blijk van waardering die hijde afgelopen jaren in ontvangst mochtnemen. Uit de tekst bij het ontvangenvan deze prijs: ‘Er zijn meer dan15.000 kernwapens in de wereld, ter-wijl al meer dan vijftig jaar door dekernwapenlanden wordt beloofd dezewapens te elimineren, conform hetNon-Proliferatie Verdrag. Ieder kern-wapen is nu gemiddeld dertigmaal zokrachtig als de bommen op Hiroshimaen Nagasaki. We mogen van gelukspreken dat er na 1945 geen kernwa-pens zijn afgevuurd.’

Non-Nuclear Peace: Beyond the Nuclear BanTreaty, onder redactie van Tom Sauer, JorgKustermans en Barbara Segaert, PalgraveMacmillan, 2020, pp. 194. Ook verkrijgbaar alse-book.

Een Kap van Afschuw / A Cap of Horror is een tweetalige,geïllustreerde gedichtenbundelmet 50 gedichten van 17 verpleegsters die werkzaamwaren in de hospitalen van deEerste Wereldoorlog. De ge-dichten zijn onderverdeeld inde thema’s: verpleging, hospi-taal, ondersteuning, geweld,gender, verlangen, verlies, nostalgie, ontsnapping enterugkeer. Dit voorbeeld isafkomstig uit het thema ge-weld. De vertaling is van Leovan Bergen.

BattlefieldMen in their prime,Boys venerably young.With all-unfaded brows, died here upona time;So heavy a wrong - How may thisblack world right who trod them intoslime?

Still must pour milder suns,Splintering the stained glass window of a wood,Be darkly seen through these men’sbloodAnd midnight mutter in her sleep withguns.

Mannen in de kracht van hun leven,Jonge jongens, onze eerbied waard,Zonder rimpels op het voorhoofd, hunleven hier ooit gegeven.Een onrecht zo zwaar –Wordt de wereld die hen vertrapte, ooitnog verheven?

Maar licht moet er stromen van mildere zonnenDat het gebrandschilderde glas van hetbos versplintert, voorgoed,Dat in schaduwen gezien wordt doorheen het mannenbloedEn de middernacht in haar slaap laatmompelen met kanonnen.

Lilian Helen Bowes Lyon

*

Het Verdrag inzake het Ver-bod op Kernwapens (TPNW,Treaty on the Prohibition ofNuclear Weapons) werd vrijdag24 oktober door de 50ste VN-lidstaat geratificeerd. Negentigdagen daarna, op 22 januari2021, zal het verdrag in wer-king treden. TPNW is de eerste juridisch bindendeinternationale overeenkomstdie kernwapens alomvattendverbiedt, met als doel detotale eliminatie ervan tebevorderen.

Op 7 juli 2017 werd het TPNW in deVerenigde Naties door 122 landen aan-genomen. Maar ondertekenen alleen isnog niet voldoende om een verdrag inwerking te laten treden. Daarvoor moethet door minimaal vijftig landen wor-den geratificeerd. Na de 50ste ratifi-catie duurt het nog 90 dagen voordathet verdrag officieel in werking treedt,in dit geval is dat op 22 januari 2021.Het is dan bindend voor de staten diehet al hebben geratificeerd, en aldegene die het verdrag vervolgens rati-ficeren.

Aanleiding tot het verdrag was de frus-tratie van vele landen over de geringevorderingen binnen het Non-Prolifera-tie Verdrag, het verdrag uit 1970 dat deverspreiding van kernwapens beperkt.Artikel VI van het NPV verplicht allestaten, ook de kernwapenstaten, totvolledige nucleaire ontwapening onderstrenge internationale controle. Daarschort het al decennialang aan, vandaardat een nieuw verdrag (TPNW) werdopgesteld dat kernwapens per directverbiedt. TPNW verbiedt de lidstatendie het hebben ondertekend, een reeksvan kernwapenactiviteiten. Daaronder:het ontwikkelen, testen, produceren eninzetten van kernwapens of het door-geven of ontvangen van kernwapens

van andere staten, het toestaan vankernwapens op hun grondgebied en hetondersteunen, aanmoedigen of hetbewegen van anderen tot het onderne-men van deze verboden activiteiten.Het verdrag verklaart ook het dreigenmet kernwapens illegaal.

De Verenigde Staten – en andere kern-mogendheden – hebben zich van meetaf aan tegen de onderhandelingen overdit verdrag verzet. De regering vanTrump heeft zelfs – nog nooit vertoondin VN-verband – een brief aan alletoen bekende, ondertekenende lidstatengestuurd om hun handtekening weer inte trekken! Maar het verdrag is er nutoch, dankzij enorme inspanningen van

8

Hans van Iterson

Het kernwapenverdrag TPNW,hoe zat het ook alweer?

zou het verdrag in strijd zijn metNederlandse NAVO-verplichtingen,dan nog kan het kabinet besluiten hetverdrag wel te ondertekenen, maar nogniet te laten ratificeren. Dan geef je welhet juiste signaal af aan de interna-tionale gemeenschap en kan Nederlandmeteen doorpakken op het moment datalle obstakels binnen de NAVO voorratificatie zijn weggenomen.

Waarom doen we dat dan niet? Omdatde TPNW gepaard gaat met de ver-plichting af te zien van de productie,de inzet en de medewerking aan deinzet van kernwapens. Het zou inhou-den dat Nederland concreet de stap zetom de Verenigde Staten te vragen hun

kernwapens van Nederlands grondge-bied (Volkel) te verwijderen. Het staatNAVO-lidstaten echter vrij om op datvlak eigen keuzes te maken. DeNAVO-lidstaten Denemarken, Noor-wegen en Spanje hebben al kenbaargemaakt dat zij in vredestijd geenkernwapens toelaten op hun grondge-bied. Het huisvesten van kernwapensop ons grondgebied is dus zeker geen‘bondgenootschappelijke verplichting’.

Ouderwetse wapensystemenIn de tussentijd zal ook het toekomsti-ge strategische belang van nucleaireafschrikking waarschijnlijk afnemen.De oorlogsvoering verandert namelijkingrijpend als gevolg van technolo-gische ontwikkelingen, zoals de recentgepubliceerde Defensievisie 2035 stelt.Hierdoor kunnen ouderwetse wapen-systemen, zoals kernwapens, op ter-mijn overbodig worden. Innovatieve

het in 2007, mede door de IPPNW,opgerichte ICAN (InternationalCampaign to Abolish NuclearWeapons), een netwerk van honderdenNGO’s. Het kreeg in 2017 de Nobel-prijs voor de Vrede toegekend voor hetaanvaarden van de TPNW in de VN.Het TPNW is historisch: nu is na dechemische en biologische wapens ookhet meest destructieve massavernieti-gingswapen illegaal verklaard.

Medisch gezien is er geen ander ant-woord mogelijk op de kernwapenpro-blematiek dan preventie: een wereldvrij van kernwapens. De NVMP-AVVheeft er dan ook, samen met haar maat-schappelijke bondgenoten verenigd inhet Balieberaad1, bij alle politieke par-tijen op aangedrongen in hun verkie-zingsprogramma’s de volgende zin opte nemen: ‘Nederland ondertekent enratificeert het VN-verdrag tot een ver-bod van kernwapens, TPNW.’

Nederland en TPNWNederland nam, als enige NAVO-land,in 2017 wel déél aan de onderhandelin-gen over het kernwapenverdrag TPNWmaar ondertekende niet. Die Neder-landse deelname was desalnietteminbaanbrekend omdat de NAVO grotedruk op de lidstaten uitoefende om deonderhandelingen te boycotten. DeNederlandse regering nam in 2017 inhaar regeringsverklaring bovendien opdat zij zich, binnen bondgenootschap-pelijke verplichtingen, actief zal blij-ven inzetten voor een kernwapenvrijewereld.

Minister Blok stelt echter dat Neder-land de TPNW niet kan ondertekenen.Daarbij beroept hij zich op de ‘NAVO-bondgenootschappelijke verplichtin-gen’ die dit onmogelijk zouden maken.De minister verwijst naar de strategie-documenten van het NAVO-bondge-nootschap en in het bijzonder naar deuitspraak dat kernwapens ‘zolang zijbestaan deel uit zullen maken van destrategie’. Maar nu kernmachten dedrempel voor inzet van kernwapenslijken te verlagen, vergroot nietsdoende kans op een kernoorlog. De opstel-ling van de NAVO dat het een nucle-aire alliantie is zo lang er kernwapensin de wereld zijn, mag dan ook nooitleiden tot een ontwapeningsimpasse.Ondertekening van het kernwapenver-bod zou een goede stap zijn. Zelfs al

afschrikking van vijanden, bijvoor-beeld via cyberspace, kan in potentiezelfs beter, gerichter en daarmeehumaner. Tenslotte leert de ervaringmet vergelijkbare verdragen – zoals dieop het verbod van biologische enchemische wapens, landmijnen enclustermunitie – dat na verloop van tijdook de meeste landen die dergelijkewapens in bezit hadden, aan boordkwamen. Het kernwapenverbod kanhetzelfde effect hebben op de kern-machten.

Ook kan Nederland, net als Duitsland,meer openheid geven over de waar-schijnlijke opslag van Amerikaansekernwapens op ons grondgebied. Dit

maakt een fatsoenlijk debat en eendegelijk democratisch besluit mogelijkover de aanwezigheid van kernwapensin ons land. Dat is des te belangrijkerals de aanwezigheid van deze kern-bommen in Nederland de reden is voorfrictie tussen ondertekening van hetkernwapenverbod en de NederlandseNAVO-verplichtingen.

Kortom, het is hoog tijd dat het kabinetmeer ambitie toont door het kern-wapenverbod te onderschrijven. Alleenzo kunnen we een doorbraak forcerenen de ontluikende kernwapenwedloopombuigen in ontwapening. Dit zijn weals land van vrede en internationaalrecht aan onze stand verplicht.

1 Raad van Kerken, PAX, Pugwash, Rode Kruis,Humanistisch Verbond, Mayors for Peace,IALANA, NVMP

9

*

10

Op het moment van schrijvenwaren de Amerikaanse presi-dentsverkiezingen op 3 no-vember nog in aantocht. Deverbijsterende aanmoedigin-gen en zelfs aankondiging vaninzet van geweld tegen eigenburgers door de president van’s werelds machtigste demo-cratie, zijn beangstigend. Zijnonverschilligheid ten aanzienvan waarden die wij, de west-erse democratieën, wij deburgers, samen maken, iszorgwekkend. Hij strijdt niettegen zijn democratischeopponent, hij strijdt tegen dedemocratie zelf.

Onze totale onverschilligheid over deramp in Moria en de afwerende poli-tieke discussie over toelating vankinderen na de brand die daar woedde,voeden mijn angst. De Nederlandseregering zegt ‘nee’ tegen humane op-vang van vluchtelingen. ‘Nee’ tegenmensen zoals u en ik die het liefst methun familie en vrienden thuis het levenwilden vieren. ‘Nee’ tegen vrede. Wantmet het leed in Moria leggen wij zelfde kiem voor toekomstig geweld. Wijzoeken geen thuis voor mensen, ont-heemd tegen wil en dank, gevluchtvoor geweld, ziekte en armoede. Wijorganiseren symposia.

Daarbovenop laat de Covid-19-pan-demie onze samenleving op zijn grond-vesten schudden, en dat terwijl detweede golf nog maar nauwelijks isbegonnen. Sociaal isolement, dervingvan inkomsten, ziekte; het zou hetbeste in mensen naar boven kunnenhalen, maar ik zie en vrees dat we alskatten in het nauw rare sprongen ma-ken. Dat we geweld gebruiken als we

onze zin niet krijgen. Dat we geweldgebruiken tegen andersdenkenden. Datwe de stevige vuist, en niet de vrede,omarmen.

Trump, Moria, Covid-19 en de aan-komende winter… de NVMP voertactie voor een kernwapenvrije wereld.Wij proberen de politiek, de wereldlei-ders, te bereiken met urgent appeals.Ik geloof daar niet meer in. Vroegerwel. De medische invalshoek en hetbetrekkelijk nieuwe thema inspireerdenmij. Nu niet meer. Die invalshoek isexclusief en sluit daarmee andere disci-plines buiten. Een gemeentesecretaris,een vertegenwoordiger van de poli-tiebond, een vredesactivist; zij zullenzich op onze symposia niet thuis voe-len, en wellicht zelfs niet welkom zijn!De medische invalshoek met aandachtvoor het gevaar van kernwapens is ver-ouderd. Het creëert een gevoel van sta-tus, een domus medica, ver van Moria.

Ik wil mijn raadgevers, Angst enSomberheid, gebruiken om de bubbelwaar ik in zit, door te prikken en teverlaten en wil u uitnodigen dat ook tedoen. Het boekje Vrede kun je lerenvan Thomas d’ Ansembourgh en David

van Reybrouck inspireert mij om ermee aan de slag te gaan. ‘Als geweldoplaait in het hart en geweten van demens is vrede namelijk ook een kwes-tie die van binnenuit moet wordenaangepakt.’

ConcreetIk vraag u om onze ideologische verente herschikken. Streef niet naar eenkernwapenvrije wereld, maar naar eenvreedzame wereld. Waar kinderen wor-den (op)gevoed met ‘vrede kun jeleren’. Vrede in jezelf via reflectie.Vrede in de interactie met de ander opbasis van geweldloos communiceren.Vrede in de gemeenschap op basis vanempathie. Zodat we volwassenen krij-gen die weten hoe zó te communicerendat wapens niet nodig zijn. Dat vergteen Gezondheids Voorlichting enOpvoeding nieuwe stijl. Niet met deminister van BuZa op een symposiummaar met de minister van onderwijs.Niet met studies naar de effecten vanstraling maar met onderzoek naar heteffect van geweldloos communicerenop schoolklassen.

Dat geeft mij de hoop dat de vredealsnog doorgaat. Doet u mee?

Frans Fonville, huisartsHuisartsenpraktijk Meander,Coevorden

De vrede, de wereldvrede, voorzover die er al was, gaat niet door

Kamp Moria

Uitgesteld, maar waarschijnlijk afgeblazen

*

veroorzaken en, nog erger, kan leidentot een vernietiging van onze wereld.We willen zeker niet de problemen vande huidige klimaatverandering, van devluchtelingen, mensenrechten, voedsel-probleem en van de gewijzigde geo-politieke verhoudingen onderschatten.Er is weinig fantasie voor nodig om testellen dat ook deze factoren kunnenleiden tot lokale gewapende conflictenwaar we de ogen niet voor moetensluiten, maar in beginsel hoeven dezeconflicten niet het einde van de wereldte betekenen.

Het streven naar een vreedzame we-reld, zoals Frans Fonville stelt, is nietwezenlijk verschillend van het strevennaar een kernwapenvrije wereld, zij hetdat hij andere accenten wil gaan leg-gen. De kunst is voor hem en onzevereniging om niet moedeloos te wor-den en dat je moet kijken wat je welbinnen je invloedssfeer kan doen. Derol van kernwapens is nu wezenlijkanders en gevaarlijker dan tijdens deKoude Oorlog, dat bepaalt nu onzekeus, zonder afbreuk te willen doenaan zijn pleidooi voor vredesonderwijs,

Dirk Hoogenkamp (student)‘Natuurlijk er is veel mis in de werelden de onmenselijke toestanden opMoria zijn daar een voorbeeld van.Daar moet wat aan gebeuren. Dat benik zeker eens met Frans Fonville. Ikben echter tevens van mening dat hetstreven naar een vreedzame wereld nietiets anders is dan het streven naar eenkernwapenvrije wereld. Het zijn juistkernwapens die de oneerlijke machts-verhoudingen in de wereld in standhouden. Hun allesvernietigende krachtzorgt er bovendien voor dat ze continuonze toekomst gegijzeld houden. DeNVMP-Artsen voor vrede doet zijnbest om hier verandering in te brengenen met het nodige succes. Ik vind heteen verdienste van de vereniging dat erook op het ministerie en in de politieknaar ons geluisterd wordt. En we zijnniet alleen van het lullen, maar ook vanhet poetsen: we gaan ook de straat op,ondanks de pandemie organiseerdenwe acties in Amsterdam en bij vliegba-sis Volkel. Onze medische invalshoek,die volgens Frans Fonville anderenbuiten sluit, is juist onze kracht enidentiteit binnen het brede palet vanvredesorganisaties waarmee wij overi-gens terdege samenwerken. Dokters enandere gezondheidswerkers zijn onaf-hankelijk en hebben een zekere autori-teit (voor zo lang Nederlanders nognaar hen willen luisteren). Daarmeeblijven we dicht bij onze roots.’

Wil Verheggen (oud-voor-zitter)De NVMP-AVV, de NederlandseVereniging voor Medische Polemolo-gie-Artsen voor vrede, houdt zichbezig met ‘medische polemologie’ watgedefinieerd wordt als ‘die sector vande multidisciplinaire wetenschap vanoorlog en vrede, waarbinnen in het bij-zonder de medische aspecten van hetverschijnsel oorlog en de daarmeesamenhangende problematiek aan deorde worden gesteld’ (Jo Verdoorn).Dat is breder dan alleen maar kern-wapenproblematiek. Dat we kiezenvoor acties tegen de kernbewapening isomdat de kernbewapening in onzewereld het enige wapensysteem is dateen desastreuze acute klimaatramp kan

11

Kernwapens worden teruggegeven aan deVS

Deelnemers Summerschool 2018

Reactie

Ons lid Frans Fonville stuurde recent deze mail naar het NVMP-bureau. Een sterk ideologisch standpunt dat onsuitdaagt tot gedachte-wisseling. Drie bestuursleden geven hun visie.

maar ook die suggestie voor vredeson-derwijs is niet nieuw en anderen zijndaar veel beter in.

Hans van Iterson (bureau-medewerker)‘Binnen onze werkgroep Aiming forprevention is vredeseducatie het speer-punt. Deze werkgroep zet zich, medeaan de hand van het door Fonville aan-gehaalde boek Vrede kun je leren, inom de wereld kernwapenvrij te krijgendoor deze problematiek onder de aan-dacht te brengen in vredesonderwijs-programma’s voor het Basis- en Voort-gezet onderwijs. Daarnaast zorgt‘Onderwijs in Gezondheidszorg enVredesvraagstukken’ al decennialangvoor keuzecursussen/Summerschoolsaan universiteiten. Net als bij (kern-wapen-) symposia ga je, naast hetgeven van informatie en voorlichting,met een groep (jonge) mensen in debathoe je een onderwerp, een probleemhet beste aan kunt pakken, hoe je eroplossingen voor kunt vinden. In beidegevallen blijft het de vraag wat daar-van effectief blijft “hangen”. Het is dusniet dat het één zinvol en het anderonzin is.

Toch nog iets over het pacifisme dat uitFonville’s mail spreekt: sinds hetbestaan van de mensheid (Kaïn enAbel) is er oorlog en geweld, wereld-vrede is bepaald een verder gelegenutopie dan een kernwapenvrije wereld.Dat laatste is toch iets dat onze rege-ring concreet benoemt, wereldvredevooralsnog niet. Politiek wordt dit ge-zien als onrealistisch. Het is een prach-tig ideaal maar het heeft voor ons wei-nig zin om hier richting regering enparlement mee aan de slag te gaan.Vredeseducatie is dat uiteraard wel. Enneem eens een kijkje op onze achter-pagina over de stichting Vredeseduca-tie en hun “Democratiefabriek”:https://www.vredeseducatie.nl/democratiefabriek/.’

Bent u geraakt door deze gedachte-wisseling? Graag horen wij ook uwmening! De NVMP dat zijn wij samen,met al onze ideeën en idealen.Reageren naar: office@nvmp.org

*

12

deeldheid, stelt The Guardian. Humestaat voor het respecteren van verschil-len. Hij heeft steeds gepleit voorgeweldloosheid en voor inclusie vanalle partijen bij de onderhandelingen.In een befaamde toespraak en in zijnpublicaties stelt hij: ‘De boodschap diewe moeten overbrengen, en die we inons deel van de wereld geleerd hebben,is dat al die verschillen ongelukjes zijnbij onze geboorte. Respect voor ver-schillen zou heel normaal moeten zijn.

Het is het eerste en diepste uitgangs-punt van echte vrede en van echte be-eindiging van conflicten.’ Hume wildede zich steeds herhalende patronen inde geschiedenis doorbreken en had eenheel andere visie op Ierland dan de tra-ditionele leiders uit het verleden.

Politicus en mensenrechten-activistHume stamt uit een arm katholiekgezin in Derry. Hij was voorbestemdom priester te worden, maar na zijnuniversitaire studie en zijn zomers in

Deze zomer overleed op 83-jarige leeftijd John Hume, eenvan de architecten van hetNoord-Ierse Vredesproces.Zijn overlijden krijgt veelmedia-aandacht, al had Humezich in 2004 uit de politiekteruggetrokken. Het regenteerbetuigingen. Tony Blair,Brits premier van 1997 tot2007, noemt hem ‘een politie-ke kolos, een visionair die wei-gerde te geloven dat de toe-komst hetzelfde moet zijn alshet verleden. Zijn bijdrage aanhet vredesproces dat leiddetot het Goede VrijdagAkkoord van 1998 is episch.’Ook Michel Barnier, de FranseEU-Brexit-hoofdonderhande-laar, betuigde als een van deeersten zijn respect.

ActueelHet Goede Vrijdag Akkoord speelt aljarenlang een grote rol bij de onder-handelingen: het behoud van de vre-desafspraken van toen was voor deEU-27 essentieel voor welk Brexit-akkoord dan ook. Juist de open grenstussen Ierland en Noord-Ierland is eenvan de symbolen van de Vrede van1998. Noord-Ierland blijft door degemaakte afspraken feitelijk deel uit-maken van de Europese douane-uniemet vrij personenverkeer. In septembervan dit jaar ontstaat enige onrust nadatde Britse premier Boris Johnson meteen wetsvoorstel kwam waarmee deBritten delen van het uittredingsak-koord uit de EU eenzijdig teniet kun-nen doen. In Noord-Ierland vreest mendat daarmee mogelijk ook de grensaf-spraken op losse schroeven komen testaan en de IRA-terreur terugkeert.De visie van John Hume is nog steedsurgent. Zijn vasthoudende bruggenbou-werswerk en zijn politiek compromis isprecies wat het Verenigd Koninkrijknodig heeft in tijden van bittere ver-

Frankrijk en de lessen aan het InstitutCatholique te Parijs nam hij een baanals leraar aan. Getroffen door de ar-moede en de grote sociale ongelijkheidin zijn stad raakte hij betrokken bij deoprichting van de Credit Union, eenIerse beweging gemodelleerd naar hetsuccesvolle Amerikaanse initiatief.Deze gemeenschapsbank in Dublinbegon heel klein maar telde na twintigjaar 14.000 aangesloten leden en be-heerde miljoenen ponden. Het is een

onafhankelijke non-profit or-ganisatie die zich enkel in-spant voor de eigen leden. Opzijn 27ste was John Humevoorzitter van de Ierse bewe-ging en vicevoorzitter van deinternationale beweging. Eenvolgende stap was de oprich-ting van het Derry CitizensAction Committee (DCAC)dat zelf huizen laat bouwenen te koop aanbiedt tegen eenlage rente en de Derry Hou-sing Association die verhuurtvoor een laag bedrag. HetCommittee heeft een Ste-wards Association ter preven-tie van geweld bij sit-downsen marsen. In die periodewordt zijn denken beïnvloeddoor John F. Kennedy enMartin Luther King. Zesmaanden na de dood vandeze laatste krijgt Derry haareigen mensenrechtenbewe-ging, gericht op de strijdtegen de discriminatie. Eenpersfoto uit april 1969 vat

zijn leven kort samen. Te zien is hoehij als 32-jarige mensenrechtenactivisttijdens een demonstratie in Derry, zijnstad, op een vreedzame sussende wijzede weg blokkeert voor oprukkendeBritse agenten. Hij is een van de op-richters van de gematigde Sociaal-democratische en Arbeiderspartij, deSDLP, die hij een leven lang diende.Men roemde zijn vele leiderschaps-kwaliteiten. Hij integreerde het gedach-tegoed van zijn politieke collega’s, inbinnen- en buitenland. Hij stond princi-pieel voor geweldloosheid.

In memoriam

John Hume 1937-2020

Mimi Tyssen

13

Naar vrede in Noord-IerlandHalverwege de jaren ’80 speelde hijeen sleutelrol bij de Brits-Ierse onder-handelingen die ertoe leidden dat deIerse regering meer zeggenschap kreegover Noord-Ierse zaken. Als lid van hetEuropees Parlement bouwde hij goedecontacten op met Brussel, maar be-langrijker was zijn invloed in deVerenigde Staten en zijn contacten metBill Clinton. Zijn politieke moed envasthoudendheid hebben een grote rolgespeeld. Hij liet zich niet ontmoedi-gen door criticasters of openlijk vijan-dige reacties. Hij was een bruggenbou-wer die de moed had om in een diepverdeelde maatschappij met radicale enparamilitaire groepen om te gaan.Later stak hij zijn nek uit door, aanvan-kelijk in het geheim, de dialoog aan tegaan met Gerry Adams, leider vanSinn Féin. Hume werd daar destijdsdoor velen om verketterd en gewan-trouwd. Maar deze contacten leiddenin 1994 tot een IRA-wapenstilstand enuiteindelijk tot het Goede VrijdagAkkoord van 1998.

Zijn uitgangspunt was dat de sektari-sche strijd zaken in de weg stond waarde zwijgende meerderheid van zijnlandgenoten bij gebaat was: voldoendefatsoenlijke huisvesting, goed onder-wijs en voor iedereen toegankelijkegezondheidszorg. Hij stond voor eengeweldloze en pluralistische maat-schappij. Hij ervaarde aan den lijve datonderling vertrouwen niet vanzelf ont-staat, en dat de angst voor de ander hetpolitieke proces blokkeert. In zijnwoorden: vrede kon geen overwinningop de andere partij zijn. Tradities over-leven enkel dankzij het vermogen teveranderen.

John Hume was een van de drijvendekrachten in het dertig jaar durende vre-desproces en zijn werk werd bekroondmet het Goede Vrijdag Akkoord, waar-in afspraken werden vastgelegd overhet gezamenlijk bestuur van Noord-Ierland. Zijn rol in de Noord-Ierse poli-tiek verminderde nadien echter.Ondanks het behaalde succes kon hijniet goed overweg met premier DavidTrimble. Bovendien gingen radicalerepartijen, het Sinn Féin van Mc Guinnesen de DUP van Paisley, de dienst uit-maken in Belfast. In 2004 trad hij terugals leider van de SDLP, waarna hij zichsamen met zijn vrouw bleef inzetten

voor het bestrijden van armoede. Hijgaf lezingen aan universiteiten als dievan Straatsburg en in Canada. Eengebouw van de Nationale Universiteitvan Ierland, Maynooth, kreeg zijnnaam.

In 1998 werd John Hume samen metDavid Trimble, de protestantse politiekleider van de Ulster UnionistischePartij, gelauwerd met de Nobelprijsvoor de Vrede. Daarnaast ontving hijde Ghandi Vredesprijs en de MartinLuther King onderscheiding. PausBenedictus XVI maakte hem Ridder inde Orde van Sint Gregory The Great.

Hoe ging het verder na hetGoede Vrijdag Akkoord van1998?Vier maanden na het Akkoord was eropnieuw onrust en een aanslag van deIRA waarbij in een winkelstraat 29burgers omkwamen. Hierna is een rus-tigere periode aangebroken. Na hetstoppen van het geweld was er sprakevan verschuivingen in de maatschappijmet betere economische omstandighe-den, minder sociale ongelijkheid enminder sectaire disputen. De meningenover het Akkoord waren wisselend.Velen meenden dat onlusten nog steedsop de loer lagen door de wijze waarophet akkoord was uitgewerkt in vooralstatelijke, regionale en lokale institu-ties. De vrede was een top-downpro-ces.

De implementatie van het Akkoordverliep moeizaam. Er was tijd nodigvoor de uitvoering van bepalingen alsde ontwapening van de ProvisionalIRA, de demobilisatie van paramilitai-ren en hervorming van de politie. HetAkkoord kon gezien worden als eenexperiment met theorieën over machts-deling die onder meer zijn voortgeko-men uit het gedachtegoed van deNederlandse politicoloog ArendLijphart. Power-sharing is een conceptdat een goed functionerende democra-tie in sterk verdeelde samenlevingenmogelijk wil maken. De realisatie isrelevant voor post-conflict stabilisatie-missies elders in de wereld. In de uit-voerende macht zijn alle gemeenschap-pen op basis van evenredigheid verte-genwoordigd. Evenredigheid wordtook toegepast in het kiessysteem. Erzijn garanties voor de bescherming vandie aangelegenheden die voor de min-

derheden van bijzonder belang zijn.Geheel passend in de tijd, waarin inter-nationaal veel oog was voor informelediplomatie, mediation en verzoening,alsmede conflicttransformatie in deburgergemeenschap. De effecten vandeze activiteiten werden onderzochtaan vele universiteiten en denktanks.De destructieve, pervasieve vijandbeel-den verminderden, de gemeenschappenraakten minder verdeeld. De economieverbeterde, mede dankzij internationalefondsen zoals het International Fundfor Ireland en het Europese Vredes-fonds II. Heel Ierland werd meer geür-baniseerd en de bevolking hoger opge-leid. Men is minder vanzelfsprekendlid van een politieke partij en meergericht op de Europese Unie.

Deze veelsporendiplomatie bij het langlopende conflict van Noord-Ierlandwordt door velen gezien als een voor-beeldcasus voor andere jarenlang sle-pende conflicten zoals in Baskenlandof in Nagorno-Karabach. Verder kan ikieder John Hume’s boek uit 1996 aan-raden, omdat het zo helder zijn politie-ke en maatschappelijke inzichten be-schrijft en de laatste bladzijden gevuldzijn met de teksten van de verschillen-de verdragen, een lijst met de belang-rijke gebeurtenissen van het conflict eneen chronologische lijst met gebeurte-nissen vanaf de twaalfde eeuw.

John Hume. A new Ireland. Politics, Peace andReconciliation. 1996.

Overige geraadpleegde literatuurDe kranten Trouw, De Volkskrant en TheGuardian

Boek:P.J. Mc. Loughlin, John Hume and the Revisionof Irish Nationalism, 2010

Artikelen:- Een Canadees onderzoek uit 2006 van o.a.Sean Byrne e.a. naar de rol van het Amerikaansefonds en het European Union Peace II Fund inreducing violence and sectarism in NorthernIreland. Arthur Mauro Centre for Peace andJustice, University of Manitoba.- Civil Society Leaders and Northern Ireland’sPeace Process: Hopes and fears for the future.2010 Chuck Thiessen, Sean Byrne, ArthurMauro Centre for Peace and Justice, Universityof Manitoba.- De Belfast Flag Issue in de kwetsbare vrede inNoord-Ierland. Militaire Spectator, 2013.

*

14

Op het moment dat ik ditschrijf is de uitkomst van deAmerikaanse Presidentsver-kiezing net bekend. De span-ning binnen de Amerikaansemaatschappij was tot in onzeOude Wereld voelbaar. Ameri-ka als democratische samen-leving, zal die echt standhou-den? Of lopen de spanningenop tot toestanden die aan eenburgeroorlog grenzen? De laat-ste maanden waren daar zekervoorbeelden van, met span-ningen tussen Republikeinenen Democraten maar vooralook tussen ‘zwarten’ en ‘wit-ten’. En tussen de ‘macht’(politie) en de ‘straat’.

Walt WhitmanMen zegt dat Walt Whitman, een dergrootste Amerikaanse dichters, gepre-occupeerd was met democratie. Hijwerd geboren als tweede van negenkinderen. Zijn vader was WalterWhitman, boer en timmerman, en zijnmoeder Louisa Van Velsor, dochter vaneen Nederlandse zeekapitein. Het gezinwoonde in Brooklyn. Na de publicschool ging Walt werken in een druk-kerij, leerde het drukkersvak en werdverliefd op het geschreven woord. Hijlas alles wat hem in handen kwam: deBijbel, Shakespeare, Homerus. Nadatde drukkerij was afgebrand, werkte hijals leraar en daarna werd hij journalist,richtte de krant Long Islander op, werduitgever van de Brooklyn Daily endaarna van de New Orleans Crescent.In Orleans zag hij de wreedheid van deslavernij op de slavenmarkten waarophij na terugkomst in Brooklyn de krantBrooklyn Freeman oprichtte, een zoge-naamde Free Soil-krant (een krant vande Free Soil Party, die kortstondig als

politieke partij in de VS actief was).In de periode na de Crescent (in NewOrleans dus) en in Brooklyn begon hijte werken aan zijn belangrijkste werk:Leaves of Grass, een klein boekje metgedichten dat na een lovende recensievan de dichter Ralph Waldo Emersonheel populair werd en dat hij telkensreviseerde en opnieuw uitgaf. Hierinweerspiegelt zich zijn visie op depoëzie waarin hij de democratie hetbasisidee (mother-idea) noemt. Allefundamentele menselijke kwaliteiten –liefde, seks, vrijgevigheid, naasten-liefde, geloof, eigenwaarde, oprecht-heid, zuiverheid van lichaam en geest –moeten in het teken staan van het spiritueel contact met de dingen zelf.

Dus weerspiegelt zijn landschaps- ennatuurpoëzie de ziel ervan. Hij wordtde eerste democratische dichter vanAmerika genoemd, omdat hij een vrijestijl ontwikkelt, vrij van ritme en rijm.Zijn hoofdthema’s zijn het individu, denatie, het lichaam, de ziel, en hetdagelijks werk en bestaan: een spiegelvan Amerika’s primaire waarden.

In 1875 schrijft hij Memoranda Duringthe War. Hij vocht niet zelf in deBurgeroorlog (1861-1865), maar hijverzorgde duizenden zieke en gewondesoldaten in Washington D.C. Hij kwamdaar in 1862 terecht op zoek naar zijnbroer George, die in een kamp van deUnion-soldaten zat in Falmouth, vlakover de Rappahannock rivier waar destrijd woedde. Zo zag hij alle ellendevan de oorlog uit de eerste hand enbesloot deze nood te helpen lenigen.Hij schreef alles op wat hij zag, hielpsoldaten brieven naar huis te schrijven,bracht hen fruit en lekkers, troosttehen.

Het gedicht ‘Come up from the FieldsFather’ is een gedicht waarin beschre-ven wordt welke impact oorlog op hetleven van een gezin heeft. Op eenkalme dag in de geurige en rijpe herfstvan Ohio roept de oudste dochter deouders op om te komen: er is een briefvan hun oudste zoon Pete, die als sol-daat vecht in de Civil War. De moederkomt met haastige, van opwinding tril-lende stappen aangerend, ze neemt nietde moeite om haar kapsel in orde temaken of haar mutsje te schikken. Deenvelop wordt geopend en dan komt ereen omineuze wending: het is niet hethandschrift van Pete… alleen gebrokenzinnen dringen tot haar door: een wondin de borst, schermutseling van de ca-valerie, ziekenhuis, nu zwak, maar hijzal snel beter worden... maar de moe-der voelt hoe het gaat aflopen. Haarziel is verslagen, ze trekt wit weg, haarbenen begeven het. De dochter pro-

Christien Mudde

Componisten, oorlog en vrede

Come up from the Fields, FatherTekst Walt Whitman (1819-1892), Muziek Kurt Weill (1900-1950)

Walt Whitman

*15

beert de moeder te troosten, ‘hij zalgauw beter zijn’. Maar de moeder weetjuist door dat woordje ‘soon’, omdat zeniets heeft gehoord en hij ook nietthuis is gekomen (een brief deed er indie tijd weken tot zelfs maanden over),dat haar Pete dood is. Zij moet verderleven terwijl ze het liefst haar zoon zouvolgen in de dood. Er is ook wel ge-suggereerd dat Whitman bedoelde dathaar zoon niet zal terugkeren als zich-zelf, maar getekend door de oorlog.Whitman schrijft met zoveel compassiedat het lijkt alsof hij naast de moederstaat. Zijn eigen ervaringen alsbrievenschrijver van gewonde soldatenzal hem daarbij hebben geholpen.Dit gedicht van Whitman was een vande meest geciteerde gedichten in detijd na de Civil War. Het is geschrevenin de vrije vorm zonder rijm ofmetrum, die Whitman de beroemdedichter maakte die hij is geworden.

Come up from the fields, father, here’sa letter from our Pete,And come to the front door, mother –here’s a letter from thy dear son.Lo, it’s autumn,Lo, where the trees, deeper green, yellower and redder,Cool and sweeten Ohio’s villages, withleaves fluttering in the moderate wind,Where apples ripe in the orchardshang, and grapes on the trellis’d vines,(Smell you the smell of the grapes onthe vines?Smell you the buckwheat, where thebees were lately buzzing?)Above all, lo, the sky, so calm, sotransparent after the rain, and withwondrous clouds,Below too, all calm, all vital and beau-tiful – and the farm prospers well.Down in the fields all prospers well,But now from the fields come, father –come at the daughter’s call,And come to the entry, mother – to thefront door come, right away.Fast as she can she hurries – some-thing ominous – her steps trembling,She does not tarry to smooth her whitehair, nor adjust her cap.Open the envelope quickly,O this is not our son’s writing, yet hisname is sign’d,O a strange hand writes for our dearson – O stricken mother’s soul!All swims before her eyes – flesheswithe black – she catches the mainwords only,

Sentences broken, gunshot wound inthe breast, cavalry skirmish, taken tohospital,At present low, but will soon be better.Ah, now the single figure to me,Amid all teeming and wealthy Ohio,with all its cities and farms,Sickly white in the face and dull in thehead, very faint,By the jamb of a door leans.

Grieve not so dear mother, (the just-grown daughter speaks through hersobs,The little sisters huddle around,speechless and dismay’d)See, dearest mother, the letter saysPete will soon be better.Alas, poor boy, he will never be better,(nor maybe needs to be better, thatbrave and simple soul,)While they stand at home at the door,he is dead already,The only son is dead.But the mother needs to be better,She, with thin form, presently drest inblack,By day her meals untouch’d – then atnight fitfully sleeping, often waking,In the midnight waking, weeping, long-ing with one deep longing,O she might withdraw unnoticed, silentfrom life, escape and withdraw,To follow, to seek, to be with her deadson.

Kurt WeillKurt Weill, (1900-1950) publiceerdezijn muzikale bewerking van ditgedicht in Four Walt Whitman Songsin 1947. In de muziek volgt hij dewendingen in het verhaal: de kalme envreedzame natuur in Ohio, de rappevoetstappen van de moeder, de omi-neuze wending, de schrik en paniek,het verdriet, waarin de moederverzinkt. Het is op YouTube bijvoor-beeld te beluisteren in een uitvoeringdoor de bariton Matthew Jelf enpianiste Leane Singh-Levett.

Kurt werd geboren als derde van vierkinderen in een religieus Joods gezinin Dessau, (de toenmalige hoofdstadvan de staat Anhalt in het Oosten vanDuitsland). Zijn vader was componisten voorzanger in de synagoge. Dekleine Kurt trad op vijfjarige leeftijdmet eigen composities al op als pianist.Al vroeg kwam hij in het Hoftheatervan Dessau met theater in contact.

Theater zou zijn passie worden. Hijstudeerde aan de Hochschule für Musikin Berlijn, kreeg les van EngelbertHumperdinck (niet de Britse zanger,maar de Duitse componist, dirigent enmuziekpedagoog), was leerling vanonder andere Ferrucio Busoni en leerdein het theater zijn toekomstige vrouwLotte Lenya kennen, met wie hij eerstin 1926 en na een interim-scheiding in1937 voor een tweede maal in hethuwelijk trad. Zij had de ideale stemvoor het werk van Weill.

Eerst werkte hij samen met de Duitseexpressionistische toneelschrijverGeorg Kaiser (1876-1945). Met hemschreef hij onder andere werken alsDer Protagonist, Die Burgschaft enDer Silbersee, (1933). Dat laatste werkis nog een paar maal in Duitsland uit-gevoerd, maar viel al gauw ten offeraan de Nazi-censuur. Vanaf 1926ontstond de levenslange samenwerkingmet Berthold Brecht, waaruit veel ope-ra’s voortkwamen, zoals de bekendeDreigroschenoper (1928), Aufstieg undFall der Stadt Mahagony (1930) enDie sieben Todessünden (1933).

In 1933 na de machtsovername doorde nazi’s en de daaropvolgende massa-arrestaties besloot Weill naar Frankrijkte vluchten. Zijn werk was al bestem-peld als Entartete Kunst (het bevatteook jazz- en tango-elementen) en alzijn originele werken werden verbrand.Alleen Der Silbersee is na de oorlogteruggevonden. Na een bezoek aanAmerika in 1935 besloot hij daar teblijven. Ook Brecht had zich daargevestigd. Weill probeerde na het uit-breken van de Tweede Wereldoorlogeen politieke bijdrage te leveren. DeWalt Whitman Songs horen daarbij. In1950 stierf Weill onverwachts aan eenhartaanval.

Kurt Weill

16

De ‘bellum iustum’ doctrineOver het algemeen deden de Griekenvoor de latere geslachten niet onderin de wil en de kunst om de schuldvoor een oorlog op de tegenpartij afte schuiven (Loenen, 1953: 97).Over de rechtvaardiging van de oor-log bij de Grieken, die zich daarblijkbaar niet al te druk over maak-ten, vertelt Garlan (1975): “The‘casus belli’ could only be one oflegitimate defence... Thus a largefield of possibilities was open to any-one wishing to camouflage an act ofaggression under honourable moti-ves... In Greece this process of layingthe blame upon the other side ap-pears to have been undertaken with aminimum of formality, essentially, byword of mouth”.

Voor de Romeinen daarentegen, ververwijderd van deze pragmatischementaliteit, was de oorlogsverklaringen de rechtvaardiging ervan eenideale gelegenheid om alle registersvan hun formalistische en legalisti-sche spitsvondigheid open te trekken.Kosters (1930) zegt hierover: “Deoorlog behoorde, naar de Romeinscherechtsleer, tot het jus gentium, hetrecht dat niet aan een enkel volkeigen was maar dat gemeen was aande geheele menschheid. Maar nietiedere strijd, niet ieder gevecht waseen oorlog die onder het jus gentiumviel en door de regelen van dat recht

beheerscht werd. Een bellum ex juregentium was er voor de Romeinenalleen als het een oorlog tusschen henen een ander volk gold, die na inacht-neming van alle voorgeschreven vor-men wordt aangegaan… Was aan alleformele vereischten voldaan, dan waser een bellum justum (justum acpium)… De maatstaf voor de recht-matigheid van den oorlog was duszuiver formeel. Of de door Romerechtvaardig verklaarde grieven eneischen in wezen gegrond en juistwaren, speelde geen rol”.

Uit een rede van Thiel (1927: 8) overhet oud Griekse oorlogsrecht is dui-delijk geworden dat de Grieken deopvatting koesterden dat oorlog denormale internationale – of lieverintercommunale – situatie was, eentoestand die slechts door een voor eenbepaalde, overeengekomen termijngeldend vredesverdrag kon wordenonderbroken. De Romeinen dachtenhier heel anders over. “De quintes-sens immers van het ius fetiale, hetRomeinsche oorlogsrecht, was juistde opvatting van den vredestoestandals den normalen”. Kortom voor deRomeinen was er vrede, tenzij er offi-cieel oorlog was verklaard; voor deGrieken was er oorlog, tenzij er offi-cieel vrede was gesloten. “Iustum est

bellum, quibus necessarium” (recht-vaardig is de oorlog voor hen voorwie hij noodzakelijk is) merkt Liviusop (IX-1-10). En volgens Cicero is ergeen enkele oorlog rechtvaardig ten-zij volgens de regels verklaard, meteen geldige reden of rechtvaardigeoorzaak (causa belli), en gevoerd omverloren goed (rebus repetitis) te her-overen (De Officiis I, II, 36). Maarslechts weinigen lieten zich door ditRomeinse formalisme in de luren leg-gen: de rechtvaardigheid van alle oor-logen viel altijd ten voordele vanRome uit. “De Romeinse geschiede-nis toont van meet af aan hoeveelhypocrisie er verbonden was met hetvinden van een casus belli die tot eenrechtvaardige oorlog kon leiden. FikMeijer heeft in een historische studieer de nadruk op gelegd hoe het con-cept van de rechtvaardige oorlog doorde Romeinen werd gebruikt om alhun veroveringen en gebiedsuitbrei-dingen te legitimeren… De groei vande kleine boerengemeenschap aan deTiber tot het drie continenten om-spannende imperium werd begeleiddoor ontelbare, steeds ‘rechtvaardige’oorlogen. Altijd was er wel een casusbelli bij de Romeinen of hun bondge-noten die tot nieuwe veroveringenaanleiding gaf” schrijft Achterhuis(2008: 491).

J.M.G. van der Dennen

Deel XI (en laatste)

De studie van de klassieke bronnenover oorlog en vrede

17

In een van Plato’s dialogen wordt devraag gesteld: wat is het criteriumvoor een rechtvaardige oorlog? Hetantwoord luidt: wanneer deze wordtaangebonden op grond van een on-rechtvaardige behandeling door detegenpartij. Meningsverschillen overwat dikaion is, leiden tot gewapendeconflicten en het besef verongelijkt tezijn. Een illustratie hiervoor leverende in de literatuur herhaaldelijk voor-komende beweringen van verschillen-de partijen, dat zij in hun rechten ge-krenkt zijn door de ander en daaromgerechtigd zijn een strijd te beginnen.Het gebruik van het begrip dikaionwas schering en inslag; geen partij,die zichzelf respecteerde, liet na opzijn recht te wijzen. Het motief “onzestrijd is rechtvaardig” werd eveneensgebruikt bij gelegenheid om oorlogs-stemming te wekken. Uit een laterebron weten wij dat het ook wel werdgehanteerd in redevoeringen tot tenstrijde trekkende soldaten om hunvechtlust extra aan te vuren(Lesbonax, Adh. I. 1).

Oorlog geldt als geoorloofd om eenduurzame vredestoestand te schep-pen. De Corinthiërs gebruiken ditargument als rechtvaardiging om deoorlog met Athene te beginnen (Thuc.I. 124). Plato en Aristoteles zeggendat een oorlog alleen dan gevoerdmag worden, wanneer men er vredemee beoogt; hij mag nooit het hoog-ste doel zijn. Aristoteles merkt boven-dien op, naar aanleiding van deineenstorting van het Spartaanse mili-taristische systeem: “Militaristischestaten plegen slechts staande te blij-ven zolang zij oorlog voeren. Zij ple-gen te gronde te gaan, zodra zij hunveroveringen hebben voleindigd”.

De rampzaligheid van oorlogen de wenselijkheid vanvredeHet principe “Si vis pacem, para bel-lum” is op verschillende manierengeparafraseerd, zoals bijv. “Qui desi-derat pacem, praeparat bellum”(Vegetius), en Livius’ (VI. 18. 7)“Ostendite modo bellum, pacemhabebitis”. Later werd dit adagiumvertaald als: “Alleen degenen die zichhet beste op oorlog voorbereiden zijnin staat in vrede te leven”. Het is hetbasisprincipe van de afschrikking totop de huidige dag. Het stond centraal

in de militaire handboeken van deGrieken en Romeinen.

Maar vrede en welvaart waren nietaltijd desiderata, zoals moge blijkenuit Juvenalis’ “Nunc patimur longaepacis male; saevior annis / Luxuriaincubuit victumque ulciscitur orbem”(Nu lijden we onder de uitwassen dieeen lange vredesperiode meebrengt,destructiever nog dan oorlog, etc.)(Satirae 6. 292). Maar over het alge-meen zagen de klassieke denkers oor-log als een groot onheil. “Over derampzaligheid van de oorlog is doorGrieken even welsprekend geklaagdals door alle andere mensengenera-ties; hij heet tranenrijk, smartelijk,hard, vernielend. Homerus vindt inzijn Ilias geen termen genoeg om hetvreselijke van het krijgsbedrijf uit tedrukken” (Loenen, 1953: 124).Homerus als bron kan echter aange-

haald worden door vrienden én vijan-den van de vrede. Ondanks het zeldenonderbroken wapengekletter inHomerus’ gedichten treft het ons, datin zijn werken de oorlog geen enkelwaarderend epitheton wordt waardiggekeurd. Uitbundige loftuitingen opde vrede treffen ons er evenmin, laatstaan dat wij pacifistische neigingenin het epos kunnen ontdekken. OokMary Midgley heeft op dezeHomerische ambivalentie gewezen:“Yet throughout the Iliad runs a mostambivalent attitude to war and vio-lence; although they are man’snoblest occupation, they are terrible,piteous, lamentable, miserable, acurse and a disaster to mortals. Andthis too has the ring of a perfectlysincere sentiment” (1978: 42).Overigens zijn er nauwelijks aanwij-zingen in de Griekse literatuur te vin-den voor de opvatting van de oorlogals frisch und fröhlich. Zelfs niet inde oorlogsgedichten van Tyrtaeus.“Niemand is toch zo dwaas om oor-log boven vrede te verkiezen, want invredestijd begraven kinderen hunouders, maar tijdens een oorlogouders hun kinderen” zegt Herodotus(I. 87) en bij Polybius (XII. 26) lezenwe ongeveer hetzelfde. VolgensAristoteles (Rhet. I.7.34) zou Periclesin zijn epitaphios naar aanleiding vande gesneuvelden gezegd hebben: “Isde jongelingschap uit de burgerge-meenschap weggenomen, dan is hetalsof de lente uit het jaar is weggeno-men”. Profetisch laat Thucydides (II.12) betreffende de aanvang van dePeloponnesische oorlog een woord-voerder zeggen: “Deze dag zal het

Vervolg op pagina 18

begin van grote rampspoeden voor deGrieken zijn”. Hij laat eveneensHermocrates van Syracuse zeggen:“Dat oorlog een groot kwaad is is zovanzelfsprekend dat ik er niet hoefover uit te wijden” (IV. 59). Euripidesbeschrijft enkele verschrikkingen vande krijg bij monde van enkele vanzijn toneelfiguren en waarschuwttegen strijd. In de Lysistrata vanAristophanes kunnen we het vredes-verlangen van de Atheense vrouwenbeluisteren (Loenen, 1953: 124-125).Dit is echter bepaald geen ideaal van‘universele’ vrede. “Der antikeFriedensgedanke bedeutet niemalseine societas nationum” (zoalsHasebroek het lapidair formuleerde).“Vrienden helpen, staatsvijanden enpersoonlijke vijanden schaden” moetvolgens Xenophon (Cyrop. I.6.11) hetdevies zijn van een goed heerser.Zulk een gedrag is zelfs dikaion(Mem. II.2.2), maakt deel uit van dearetè van een man (Mem. II.6.35). Inde lijn van deze stelregel ligt het eenvijand te bedriegen niet alleen geoor-loofd, maar ook volkomen gerecht-vaardigd te achten. Elders zegtXenophon dat men tegen een “polisadikos kai echthra” dingen kan doendie men anders niet doet, bijvoor-beeld in slavernij brengen, liegen,bedriegen, roven. En een mismoedigleger mag men in de oorlog alles opde mouw spelden: een mendaciumsalubre, door redenaars bij gelegen-heid grif toegepast (Mem. IV.2.15vlg). Een belangwekkende parallel uitveel later tijden levert ons Seneca, dietevens kritiek uitoefent op deze dub-bele moraal: “Wreedheden, die deenkeling verboden zijn, worden opgezag van senaats- en volksbesluitenuitgevoerd en opgedragen.Misdrijven, die… met de dood wor-den bestraft, prijzen wij hemelhoog,wanneer het mensen met veldheer-mantel zijn, die ze begaan” (Epist.95.29). Over de werkelijkheid van deoorlog in het leven van staten enmensen maakten velen zich geen illu-sies. Hesiodus (O. et D. 276) consta-teert, doelende op de onderlingegedragingen van mensen, dat in denatuur de grote dieren de kleine ver-slinden, dat de havik geen medelijdenkent met de nachtegaal. EnThucydides (I. 76) stelt dat niemandrecht stelt boven kracht of machtwanneer hij die bezit, om zich te

bevoordelen. Loenen (1953: 134)constateert “dat de toepassing van deethiek in de politiek – zo zij al voor-kwam – in het algemeen en voors-hands beperkt bleef tot de ban van deGriekse burgergemeenschappen”.

In de Naturalis historia van Pliniusde Oudere vinden we een van demeest welsprekende diatribes tegende waanzin van de oorlog. “… wat istoch de oorzaak, die een mens aaneen mens de hand doet slaan?.. Wat ishet toch voor een woede die U drijften welk furiën zetten U aan totwederzijds bloedvergieten?” (PapiriusFabianus). En waarom wordt die oor-log steeds weer begonnen? Hij is tocheen ramp voor beide partijen, werdsoms gezegd, meestal levert hij nietsop, en brengt hij armoede en degrootste ellende, ook voor de over-winnaar (Thuc. III. 82 vlg). Zijngevolgen zijn verschrikkelijk: levens-onzekerheid, armoede, economischeachteruitgang, toename van zeeroof,teruggang van het aantal geboorten,verlies van vrijheid en bezit of erger,onderwerping en slavernij, in gevalvan nederlaag.

Hesiodus verwerpt geweld (O. et D.202 vlg; 275 vlg). Oorspronkelijkheerste de vrede, de oorlog trad paslater op. De dichter prijst de vredes-toestand op een wijze die latere litera-ten tot voorbeeld zou strekken. In deNieuwe Comedie (Philemon, Pyrrh.Fr. 71) verwerpt een toneelfiguur allezegeningen die de denkers prijzen: hijvindt in de vrede zijn enig goed,omdat hij dan alleen zijn land onge-stoord kan bewerken. Van de lyrische

dichters roemt Bacchylides de vrede(fr. 1 en 13). Pindarus wijst de oorlogaf: “Alleen voor hem, die de oorlogniet uit eigen ervaring kent, is hijheerlijk, maar wie hem heeft meege-maakt, is in zijn binnenste vol vrees,wanneer hij nadert” (fr. 109; vergelijkook de Latijnse versie “Dulce belluminexpertis”). Ook Polybius roemt devrede als een door ieder erkendezegen (IV.74.3). Hij laat het niet bijdeze algemene uitspraak, maar somtde voordelen van de vredestoestandop (XII. 26). Polybius wil deze echterniet tot elke prijs handhaven. Volgenshem kan het voorkomen dat de vrededoor oorlog moet worden gekocht,o.a. wanneer eer en recht op het spelstaan (IV. 31).

Tijdens de Peloponnesische Oorloggaf vooral Aristophanes uiting aan hetvredesverlangen. Pacifisme was hemechter vreemd. Steeds roemt hij deoude weerkracht van zijn volk: dap-perheid wordt door hem als iets datvanzelf spreekt beschouwd. Vredewordt door ieder erkend als ariston,zegt de Syracusaan Hermocrates bijThucydides (IV. 62). Een loftuitingop de vrede lezen wij ook bijXenophon (Mem. IV. 4. 16); hij is eenmega agathon. Ook Plato’s hoogstewens is eirènè. Hij aanvaardt de oor-log alleen maar als middel tot hetbereiken van een vredestoestand.Aristoteles spreekt een zelfde taal alsPlato inzake de oorlog als middel omvrede te bewerkstelligen of om dezete behouden. Voor de Stoïcijnen moetde gedachte aan oorlog uitgeslotenzijn; eeuwige vrede is in deze ge-dachtegang het postulaat (Zeno, Stoic.

18

Vervolg van pagina 17

dat oorlog als onvermijdelijk wordtbeschouwd. Hesiodus (O. et D. 14vlg) zegt dat de boze Eris, de godinvan de twist en tweedracht, die deoorlog kweekt, door geen stervelingwordt bemind. De mensen ‘eren’haar, echter door een onvermijdelijk-heid naar de raadslag der goden.Volgens Plato komt oorlog als vanzelfvoort uit de civilisatie der mensen(Republiek, 373 d vlg), en dan vooraluit de bevolkingstoename die totmeer Lebensraum dwingt. In zijnWetten (625 vlg) wordt strijd alsonvermijdelijk voorgesteld; van natu-re ontstaat en bestaat deze tussen landen land, dorp en dorp, familie enfamilie, enkeling en enkeling en inieder tegen zichzelf. “Tussen de staten is altijd, openlijk of latent, oor-logstoestand en vrede is slechts eennaam” zegt hij in hetzelfde verband.Een treffende illustratie voor de waar-heid van deze sombere woordenlevert ons in veel later tijd Philo (DeCont. 12. p 411 vlg) die zegt: “Alleswat in oorlogstijd gebeurt, doet menook in vredestoestand; men plundert,rooft, maakt tot slaaf, verovert ookverdere buit, vernielt, pleegt geweld,verkracht, moordt, en laat, wanneermen er de macht toe heeft, terecht-stellen”. Bij Thucydides (III. 82)lezen we een korte opmerking overde opvoedende waarde van de oorlog:de oorlog, de met geweld dwingendeleermeester, leert de mens aanpassingaan nieuwe omstandigheden, doordathij hem de gerieflijkheden van hetgewone, dagelijkse leven ontneemt.Bij Tacitus (Historiae) behoort vredeniet tot de natuurlijke orde der din-gen. De Griekse filosoof Herakleitos(of Heraclitus) stelde dat “polemos

Fr. 262-263 v.A.). “Pax optimarerum” (Vrede is het beste van alles)zegt Silius Italicus (Punica XI, 592),en in Vergilius’ Aeneis (11, 362) lezenwe “Nulla salus bello” (Geen heil iser van de oorlog te verwachten).Dit alles neemt niet weg dat debefaamde Janustempel die de legen-darische Romeinse koning NumaPompilius omstreeks 710 v.C. hadlaten bouwen aan de voet van hetArgiletum, volgens Livius slechtstwee keer gesloten was geweest, tenteken van vrede: eenmaal na deEerste Oorlog met Carthago, en een-maal na de zeeslag bij Actium toenKeizer Augustus vrede bracht “terland en ter zee”, waarvan Livius zelfgetuige had mogen zijn. De oorlogwerd blijkbaar ook wel eens als eenziekte beschouwd (zie Gorgias bijPolyb. XII. 2. 6-8). Oorlog is een vande storingen, door de mens veroor-zaakt, in de kosmische harmonie.Een van de pogingen tot interne (endikwijls lokale) vrede, althans beteu-geling en verzachting van het oor-logsgeweld, in de klassieke Grieksewereld vormden de amphictyonieën(en de Pax Romana in het Romeinseimperium). Ook de periodiekeOlympische Spelen genereerdenbeloften van vrede die, in de woordenvan Stearns (2014: 31) “though tem-porary or limited had real impact.Offenders risked attack from themajority of the states acting asallies”. Een zeldzame poging totbeperking en ritualisering van hetoorlogsgeweld (tussen de stedenChalcis en Eretria) wordt doorHuizinga in zijn Homo Ludens (1949:96) beschreven. Maar er zijn ook uit-spraken overgeleverd waaruit blijkt

pantoon pater esti” wat betekent datoorlog (of meer in het algemeen con-flict) de vader is van alle dingen.

ConclusieDe klassieke geschiedschrijvers aan-vaardden oorlog als onvermijdelijk,hoewel soms betreurenswaardig; alsbehorend tot de natuurlijke orde derdingen. De historici van de vroegchristelijke periode vormen hieropnauwelijks een uitzondering.“The ancients were unable to treatwar as a subject in itself” concludeertGarlan (1975). Grosso modo kunnenwe deze uitspraak onderschrijven. Alsde verklaringen van de geschied-schrijvers soms vaag, simplistisch,arbitrair, of zelfs frivool mogen lij-ken, bedenke men dat de studie vanoorlog en zijn oorzaken hoogstenseen marginaal thema was in het klas-sieke denken, geen centraal probleem.Een ietwat paradoxale situatie omdatoorlog een nadrukkelijk aanwezigerealiteit was in zowel het Griekse alsRomeinse leven, een centrale focusvoor emoties, ethische waarden ensociale regels (Momigliano, 1966).Maar deze leemte wordt meer dangecompenseerd door het meer filoso-fisch georiënteerde denken waarin wekiemen herkennen van vrijwel allelater tot bloei gekomen probleemstel-lingen en theorieën over oorlog enoorlogsoorzaken. Voor de soldaatgold (en geldt nog steeds) de volgen-de beroemde uitspraak van Horatius:“Dulce et decorum est pro patriamori” (hoewel daar onmiddellijk aantoegevoegd dient te worden: “Dulcebellum inexpertis”). Er is niet bijzon-der veel nieuws onder de zon. Maar niet iedere soldaat vond het eeneer om op het “veld van eer” te sneu-velen, getuige de volgende laconiekedichtregels van de dichter-soldaatArchilochos van Paros, die we al eer-der zijn tegengekomen, en die hetpragmatische principe “beter blodeJan dan dode Jan” treffend illustreren(in de vertaling van Eddy De Laet):

Met mijn schild loopt nu een of andere Saïer te pronken. Bij eenbosje liet ik mijn uitstekend schildongaarne achter.Ikzelf ben de dood ontlopen. Weg metdat schild!Een ander zal ik me wel aanschaffen,en beslist geen slechter.

19*

Het is een jaarlijkse traditie gewor-den dat we ’s avonds 10 november actiefdeelnemen aan de elfnovemberlezing inIeper. Dit jaar zou een collega van mijnvrouw, historicus Koen Aerts, ons meene-men op een boeiende ontdekkingstochtlangs historische beelden, kunst enmuziek die inspireren ‘om vandaag onzedemocratie in al zijn meerstemmigheideen vredevolle richting te geven’. Destrengere covid-19 maatregelen lieten hetniet toe en de programmatie is nu voor-zien voor 2021, zelfde dag, zelfde uur. TheLast Post klonk eenstemmig, indringend dedag nadien.

In tegenstelling tot België, Frankrijk,Canada, is 11 november geen nationalefeestdag in Nederland. De Nederlandsebetrokkenheid tijdens de Eerste Wereld-oorlog kende een gans andere realiteitdoor haar neutrale opstelling. Ik verwijlbij onze noorderburen wanneer we diedag voor het eerst op de nieuwe Gentsefietsbrug over de Schelde rijden. Hetgeeft een Indian Summer-gevoel, zo vijfmeter boven het water in de stralendezon te kijken richting Westerschelde. Debrug die Stropkaai en Bellevuepark, Genten Ledeberg, verbindt, is genoemd naarLouisa d’Havé. Oorlogsheldin (1894-1966), vermeldt het straatnaambord. Zijwas een Gentse handelsreizigster die tij-dens de oorlog als ‘agent 40B’ geheimeinformatie via Nederland aan deBelgische Militaire Inlichtingendienstbezorgde. In januari 1915 smokkelde zeeen stoffen mondmasker naar Vlissingen.Het was een prototype dat de Duitsersin grote hoeveelheden in de textielfabriekvan haar vader, ‘agent 45’, lieten fabrice-ren. Het bleek in combinatie met eenwaterdicht zakje een gasmasker te zijn,ter bescherming van de Duitse soldatentijdens de eerste gasaanval, ten noordenvan Ieper, op 22 april dat jaar. DankzijLouisa was de Belgische legerleiding opde hoogte, helaas zonder zelf voldoendetoegerust te zijn met gasmaskers om deaanval af te slaan en slachtoffers te ver-mijden. Door de te late omweg via

Folkestone naar Veurne, want een mond-neusmasker waar kon dat goed voorzijn…

De meeste mensen op de Louisad’Havé-brug dragen geen mondneusmas-ker, alhoewel er nu nog genoeg (te koop)zijn. Dat is niet verplicht in dit gebied vande stad en er is voldoende afstand tebehouden. Breed lachend lijken ze eerderde nieuwe regels van plezier te volgen diede verstrengde coronamaatregelen in delifestylemagazines begeleiden: ‘neem eenlichtbad, leer je te vervelen, ga wandelenen fietsen zonder doel’. De Louisad’Havéroute begint en eindigt op diezelf-de brug.

Bij de terugkeer kijken we uit in deandere richting van de brug naar het cen-trum van de stad waar nauwelijks mensente bespeuren zijn. Ik denk aan onze nieu-we eerste minister, die als enige vertegen-woordiger in Ieper om 11 uur het recht-streeks uitgezonden woord nam om dezinloze oorlog met meer dan twintig mil-joen doden, waarvan 600.000 opBelgische bodem, in herinnering aan teklagen. Sinds 1 oktober weten we datonze eindelijk nieuwe regering het Non-Proliferatieverdrag (NPV) als de hoek-steen van het mondiale nucleaire non-proliferatieregime beschouwt. ‘België zaleen proactieve rol spelen in de NPV-Toetsingsconferentie in 2021 en samenmet de Europese NAVO-bondgenotennagaan hoe het multilaterale non-proli-feratiekader te versterken en hoe hetVN-Verdrag op het Verbod op NucleaireWapens een nieuwe impuls kan geven aanmultilaterale nucleaire ontwapening’, lezenwe in de regeringsverklaring partimdefensie. Het kan lichtjes optimistischstemmen. Op 24 oktober ratificeerdeHonduras het VN-kernwapenverbod enbracht het aantal ratificaties op de nodige50 voor de inwerkingtreding van het ver-drag. Het Internationale Comité van hetRode Kruis alsook ICAN spraken vaneen historische dag. Ik wil het proberengeloven. Het akkoord van 17 juli 2017zou nu moeten in werking treden op 22

januari 2021. Kernwapens zullen illegaalworden onder internationaal recht. Tweedagen na de inauguratie van de nieuweAmerikaanse president Joe Biden.Benieuwd of hij iets zal zeggen over datVN-kernwapenverbod. De Croo en Ruttefeliciteerden Biden op 7 november enbenadrukten de samenwerking via twitter.De Croo vermeldde zelfs expliciet dat deVerenigde Staten kunnen rekenen opBelgië als een constructieve speler enlangdurige bondgenoot, ‘die de consensusbevordert en zich inzet voor de vrede’.Beide premiers willen Biden zo vlugmogelijk ontmoeten en uitnodigen. Datze de vliegbasissen Volkel en KleineBrogel gaan bezoeken en ons transparantmeedelen hoeveel kernwapens er liggen,kunnen en moeten we afdwingen en ophun agenda plaatsen. In plaats van gastlan-den in ‘nuclear sharing’ kunnen we daneffectief gastlanden voor een (kern)-wapenvrije wereld worden.

We nemen onze fiets en rijden vanopde brug terug naar huis. In het avond-nieuws vernemen we dat Belgen zondermondneusmasker op koopjesjacht gingenin Zeeland waar alle winkels nog openwaren. Ik denk aan de grenzen metdodendraad. Ik denk aan Louisa d’Havédie na de dood van haar vader in 1916naar Zeeland vluchtte omdat de argwaanvan de Duitsers te groot werd. Zij keerdepas terug 11 november, na 11 uur. Ikdroom van Nederland en België diesamen solidair afstand doen van de kern-wapens in Volkel en Kleine Brogel, denucleaire capaciteit van nieuwe gevechts-vliegtuigen weigeren en het VN-verdragover kernwapenverbod ratificeren.

Spreken we af volgend jaar 11 no-vember? Of de avond ervoor op een elf-novemberlezing ‘om onze beide democra-tieën in al hun meerstemmigheid die vre-devolle richting te geven’.

Marc Cosyns (1954) is een Belgische arts en

hoogleraar. Aan de Universiteit Gent doceert

hij medische ethiek, deontologie en palliatieve

zorg in de vakgroep huisartsgeneeskunde.

Column

11 November

Marc Cosyns

20

21

sterfgevallen, opzeggingen en mensendie niet traceerbaar uit beeld verdwij-nen, is er sprake van een structureleinkomstendaling. Voor de begroting2021 betekent dit dat we bijna € 9.000,- zullen interen op ons ver-mogen. Dat kunnen we één jaar op-vangen vanwege onze ruime reserves,maar als deze trend doorzet, komenwe in een sterfhuis, aldus penning-meester Bert Sweerts. De boodschapis dus dat er dit jaar echt iets moetgebeuren. De vergadering begrijpt daten gaat akkoord met een verhogingvan de contributie voor de standaard-leden naar minimaal € 120,-. Dat kan€ 4.200,- opleveren. Werving vanveertig nieuwe leden betekent nogeens € 4.800,- extra inkomsten. In datgeval zouden we eind 2021 quittekunnen spelen. Zo eenvoudig kan hetzijn.

Maar hoe werf ik een nieuw lid? ‘Alsik mijn (klein)kinderen probeer ietsover kernwapens duidelijk te maken,dan is dat lastig’, wordt opgemerkt.Voor jonge artsen, voor jongeren inhet algemeen, zijn kernwapens ietsuit een voorbije tijd, gesteld dat zij eral iets van weten, merken anderen op.

Steun verwerven‘Steun en bekendheid verwerven gaatsamen met goede communicatie’,onderstreept Kees Geelen. ‘Hoe wilje naar buiten treden? Ik hoor dat deingang bij de politiek goed is maar bijcollega’s minder.’ Als we vooralinzetten op mobilisatie van studenten

Een treinreis, een autorit ofeen aantal fietskilometers.Daarna een kop koffie in deAmershof. Begroeten vanbekenden, kennis maken metnieuwe gezichten. Dan kon devergadering beginnen. Hoeanders gaat dit op 7 novem-ber.

Je moet je vanuit huis over de digitalesnelweg aanmelden met een link.Hans van Iterson laat je toe als ‘deel-nemer’, je ziet gezichten verschijnen,twee, drie, uiteindelijk twintig. Came-ra aan: je ziet jezelf; microfoon uit,tenzij je iets wilt zeggen: dan steek jeeen digitaal handje op en wacht tot jehet woord krijgt. Het gaat niet meteenallemaal vlekkeloos, maar de deelne-mers zijn van goede wil.

Netwerk uitgebreidVoorzitter Peter Buijs schetst nog-maals – binnen dit kader beknopt –hoe NVMP-Artsen voor vrede voor,door en na het congres op 26 novem-ber 2019 in het Vredespaleis in eenstroomversnelling is geraakt: contac-ten met politieke partijen, met Bui-tenlandse Zaken, met maatschappe-lijke organisaties in het Balieberaad,met de Europese partners binnenIPPNW, met Clingendael, met Russenen Amerikanen in een denktank, metICAN, met studenten niet te vergeten.NVMP- Artsen voor vrede blijkt eengewaardeerde gesprekspartner te zijnnaar wie geluisterd wordt. PietVoskuil geeft, met instemming vananderen, veel van de credits daarvooraan de volhardende en onvermoeibareinzet van Peter zelf.

Inkomsten gedaaldDie toegenomen zichtbaarheid en in-vloed vertaalt zich vooralsnog niet ineen grotere aanhang en een stevigerfinancieel fundament. Het financieelnegatieve resultaat over 2020 is nogte overzien, maar omdat de geringenieuwe aanwas niet opweegt tegen de

en jonge artsen, zal dat de eerste jarenfinancieel weliswaar nauwelijks ietsopleveren, maar in de mate waarin jedaarin slaagt, zullen kapitaalkrachti-ger mensen zoals de eigen leden be-reid zijn tot grotere financiële steun.Daarnaast valt te denken aan gerichteactie in de medische wereld, onder-steund door een puik aanbevelings-comité. ‘Als jullie aan de slag gaanmet het thema communicatie-finan-ciering mag je mij altijd benaderenom mee te denken,’ laat Kees Geelenweten. Ook wordt voorgesteld onzeachterban te vragen een bekendevriend(in) te maken van NVMP-Artsen voor vrede. Zo iemand ont-vangt dan gratis een jaar lang onzenieuwsflitsen en onze Nieuwsbrief.Daardoor kunnen meer mensen onsleren kennen. Na een jaar vraagt devereniging aan degene die vriend isgeworden of hij of zij vriend wil blijven, hetzij door een donatie tedoen of door begunstiger te wordenvoor een nader te bepalen bedrag.Voorbeelden van teksten waarmeeanderen benaderd kunnen worden,zouden zeer welkom zijn.

Hoopvolle tekenenEr vielen diverse hoopvolle ontwik-kelingen te signaleren: - Allereerst natuurlijk de toetredingtot het bestuur van Jeffrie Quarsie (29jaar, afgeronde studies internationalebetrekkingen en medicijnen) en DirkHoogenkamp (bezig met het laatste

Bert Sweerts

Impressie van een AlgemeneVergadering in tijden van lockdown

Vervolg op pagina 22

22

De periode breekt aan waaropmen terugkijkt op het afgelo-pen jaar. Het was een jaarzoals velen het niet haddenverwacht. Wie had gedacht datwe nog eens een pandemiezouden meemaken? Zelf had ikniet bedacht dat ik ondanksdat nog demonstraties zou bij-wonen in binnen- en buiten-land.

Telkens was ik een passant in kernwa-penkwesties. Toen ik tussen mijnoma’s spullen een envelop vond methet overheidsadvies om onder tafels ofachter een muurtje te schuilen als eenatoombom valt. Toen Peter Buijs en IraHelfand in 2016 kwamen spreken opeen algemene vergadering van mijnstudievereniging IFMSA. Op zaterdagwas altijd een groot feest, ik keek hele-maal niet uit naar het zondagprogram-ma. Maar ik werd wel gegrepen doorhun verhaal: dit is een erfenis waar jul-lie niet om gevraagd hebben, maar ermoet wel wat gebeuren.

Ik bezocht een ledenvergadering vande NVMP-AVV en probeerde eencommissie kernontwapening op te rich-ten binnen IFMSA, wat me helaas nietlukte voordat ik voor een uitwisseling

naar Brighton vertrok. Terug inNederland sleepte ik vrienden meenaar het Humanity House, waar ikleden en medewerkers van PAX ont-moette, en naar het congres in hetVredespaleis vorig jaar. Daar trok ik destoute schoenen aan en liep ik opNobelprijswinnares Beatrice Fihn afvoor een foto. Er volgde een fijn ge-sprek en we werden uitgenodigd omnaar Parijs te komen in het Valentijns-weekend voor het ICAN Paris Forum:how to influence people and ban thebomb. De eerste spreekster daar was dehibakusha Setsuko Thurlow. Ook zijmaakte indruk op me met haar woor-den: ‘Als je weet wat dit betekent, hoekan je dan niet actief worden?’

Vanaf dat moment was ik geen passantmeer. Doordat mijn hostel vol zat metoosterburen - ik heb meer Duits danFrans gesproken in Parijs - werd ik uit-genodigd deel te nemen aan een de-monstratie in Büchel. Ik werd uitgeno-digd door de NVMP-AVV om na tepraten over het congres en ik werd uit-genodigd bij PAX om na te denkenover eindelijk weer eens een landelijkeactie tegen kernwapens. Ze haddenmensen uit heel Nederland bij elkaargebracht, eerst op hun kantoor, laterdigitaal.

Het weekje protesteren in Büchel, hetDuitse Volkel, kwam als eerste. Hetwas een mooi programma met wakesvoor de poort, een mars, workshops en

Studenten actief in 2020!

Dirk Hoogenkamp, geneeskunde- student en bestuurslid NVMP/AVV

ICAN Paris Forum

jaar van zijn studie medicijnen). Hetcongres op 26 november 2019 heeftbeiden over de streep getrokken ombinnen NVMP-Artsen voor vredeactief te worden in de strijd tegen dekernwapens. Opiniestukken in regio-nale en landelijke kranten, deelnameaan demonstraties in Büchel enVolkel, de start van een Instagram-account ‘Artsen voor vrede’ zijn daar-van de eerste resultaten. Door deCoronacrisis is er van fysieke bijeen-komsten, bijvoorbeeld rond de intro-ductieweken, weinig terecht geko-men. Beiden worden hartelijkwelkom geheten.

- De toetreding van Greenpeace tothet Balieberaad.

- De come back van oud-voorzitterWil Verheggen, nu als degene diezich vooral met PR en publiciteit, zalbezighouden. Er verschenen al denodige opiniestukken van zijn hand inhet Brabants Dagblad. ‘Maar dit iseen veel lastiger onderwerp danCovid-19 of het klimaatprobleem,’zegt hij. Hij zou daarom graag eengroepje vormen binnen de NVMP-Artsen voor vrede om (gezamenlijk)opiniestukken te schrijven.

- Teken van hoop is natuurlijk devijftigste ratificatie van het kern-wapenverdrag TPNW, waardoor datop 22 januari 2021 kracht van wetkrijgt. En met de verkiezing van JoeBiden (op zich al een teken van hoop)komt er nu ook meer zicht op een nofirst use-verklaring, daarna gevolgddoor de-alerting en de-targetting alsmiddelen om de acute gevaren vankernwapens te beteugelen.

- De club van overwegend oudere,witte mannen met enkele vrouwenheeft nu ook een gekleurd gezicht,wat vreugdevol stemt.

- En tenslotte: ‘Deze digitale ver-gadering vond ik bijzonder goed ver-lopen,’ (Piet Voskuil) ‘dank voor detechnische ondersteuning’.

Vervolg van pagina 21

*

23

werk dat de illusie wekte dat je eenkernraket geketend hield.

De contacten die in Büchel warengelegd, leidden tot een fietstocht vanDuitsland naar Volkel. Daar kwamenwe aan op de internationale dag voorde totale afschaffing van nucleaire wa-pens. Stijf van de spanning gaf ik eenspeech. En dat midden in coronatijd.Maar we deden iets wat ik heel belang-rijk vind: we waren daar, we kwamenop voor ons standpunt. We warenzichtbaar. Ik denk dat mijn generatieklaar is met internetactivisme, metduimpjes omhoog op Facebook. Het Non-proliferatieverdrag bestaat 50

jaar, en nog zijn er duizenden en dui-zenden kernwapens. Ons geduld raaktop, onze tijd ook. Toch merk ik dat hetmoeilijk is om nieuwe, geïnteresseerdegeneeskundestudenten betrokken tehouden. Kernwapens zijn natuurlijkniet het enige probleem van onze gene-ratie. We zitten ook met klimaatopwar-ming, het coronavirus, hoge studie-druk. Maar we zijn ze niet voor altijdkwijt denk ik. Kijk maar naar mij, ikhad ook een aanloop nodig.

Bovendien had Setsuko Thurlowgelijk: als je eenmaal weet wat eenkernwapen doet, hoe kan je dan nietactief worden?

iedere avond muziek of theater. Erwaren opvallend veel geneeskundestu-denten. IPPNW is in Duitsland ookveel nauwer verbonden met de bewe-ging tegen klimaatopwarming en tegenkernenergie, dat speelt daar mogelijkeen rol bij. Bovendien zijn de studen-ten georganiseerd in groepen per uni-versiteitsstad en opereren ze vrij auto-noom. Zo ontstaan ‘bottom-up’ veelcreatieve ideeën.

In augustus werd op diverse plekken inNederland ‘75 jaar Hiroshima enNagasaki’ herdacht. Ik heb meegehol-pen met de actie in Amsterdam, samenmet PAX en Catholic workers, eenwoongemeenschap in de Bijlmer. Ophet Beursplein hadden we een tentoon-stelling, konden mensen kraanvogelsvouwen en op de foto met een kunst-

Protest in Volkel

Protest in Büchel

Protest in Büchel

*

24

Een jaar of 4-5 geleden was ikin het kader van een bijeen-komst van Mayors for Peacete gast in de Democratie-fabriek van de StichtingVredeseducatie gevestigd inhet Utrechtse Fort Lunetten.Ik was niet alleen onder deindruk van het fort maar ookvan de daar gevestigde edu-catieve voorstelling van deDemocratiefabriek. Scholenkwamen er langs om te ont-dekken, na te denken, watdemocratie, vrede en veilig-heid voor je betekent. Hetwas dan ook een schok in2018 onderstaand nieuws-bericht te lezen.

Brand op het Fort van deDemocratieWoensdagavond 20 juni woedde ereen korte, hevige brand in het Fortvan de Democratie. Er waren op datmoment geen mensen in het pand. Debrand is ontstaan in de flankkazemat,maar de rook heeft via de gang ookde voormalige atoomschuilkelderbereikt, waar de interactieve tentoon-stelling staat opgesteld. De Utrechtsebrandweer stelde donderdagmorgeneen onderzoek in en gaf kortsluiting,mogelijk als gevolg van condens, alsoorzaak van de brand aan. De rook enroetschade is enorm. De medewerkersen het bestuur van de StichtingVredeseducatie zijn aangeslagen doorde brand, maar zijn ook blij dat zichgeen persoonlijke ongelukken hebbenvoorgedaan. Alle groepsbezoeken zijnvoor de komende maanden geannu-leerd. Scholen en instellingen dievoor een educatieve excursie hebbengereserveerd zijn op de hoogte ge-bracht. In sommige gevallen kan eenalternatief worden geboden, door hetplaatsen van de democratiefabriek.

Hoe verder?Ik was bang dat we wellicht nooitmeer wat van de Democratiefabriekzouden horen. Maar onder de bezie-lende leiding van Jan Durk Tuinier enzijn medewerkers, draaide in septem-ber van dat jaar de tentoonstelling

van de Democratiefabriek alweer opvolle toeren.De tentoonstelling kwamook steeds meer in trek in het MBOin het kader van burgerschap. Enkeleduizenden studenten namen deel aanhet programma. Soms was de ten-toonstelling onderdeel van een projectin het kader van de gemeenteraads-verkiezingen, met een debat en eenworkshop voor studenten en docentenover radicalisering.Deelnemers uit twee doelgroepen(kinderen 10-14 jaar en jongeren 15-20 jaar) onderzoeken dilemma’s diemet democratie te maken hebben.In een democratie hebben mensenverschillende meningen, belangen enlevensovertuigingen. Dat levert eenbruisende maatschappij op, maar ookveel conflicten.

In een democratie mag bijna alles,behalve geweld gebruiken om je zinte krijgen. Er worden afspraken enwetten gemaakt om vreedzaam samente leven. Dat lijkt allemaal vanzelf-sprekend maar dat is het niet. Democratie is mensenwerk en kan

ontdekt en geoefend worden in deDemocratiefabriek. Een fabriek waar-in kinderen en jongeren democratiekunnen onderzoeken en oefenen metmachines, apparaten en gereedschap-pen. Bezoekers worden uitgedaagdom hun kennis van de democratie tevergroten en hun meningen te vor-men. De tentoonstelling gaat overgrote thema’s als conflicten, macht endemocratie maar gaandeweg ontdek-ken de bezoekers dat de tentoonstel-ling over hen zelf gaat. Over huneigen idealen, hoop, waarden, hou-ding en gedrag.

Nieuwe reizende tentoon-stelling V-LAB ExpressDe Stichting Vredeseducatie starttebegin 2020 met de reizende tentoon-stelling V-LAB Express. Kinderen enjongeren onderzoeken Vrede, Vrijheiden Veiligheid in het rijdende LAB.Drie belangrijke resultaten van eendemocratische samenleving, die nietuit de lucht komen vallen, maar doormensen worden gemaakt. We voegendaar de V van Verzet aan toe, wantinzet voor vrijheid betekent ook ver-zet tegen onvrijheid en onrecht.Jongeren kunnen ontdekken wat dezedrie thema’s in hun leven betekenenen hoe zij er zelf aan kunnen werken.

In de V-LAB Express worden kinde-ren en jongeren uitgedaagd zelf maat-schappelijke thema’s te onderzoekenen leren zij hoe ze zich kunnen inzet-ten voor een vreedzame wereld. Zoalseen vis in het water, zo beleven demeeste mensen vrede, vrijheid endemocratie. Vanzelfsprekend, maarals je even verder kijkt, zie je dat datniet zo is. Mensen maken samenvrede en vrijheid.

Ga beslist eens kijken voor ideeën enmeer inspiratie op de website vanStichting Vredeseducatiehttps://www.vredeseducatie.nl/

*

Vredeseducatie, wat is dat?Hans van Iterson vrede

vrijheidveiligheid