1 Het gezin vroeger en nu - Mireille Jacobs klassiek gezin tot...1 Het gezin vroeger en nu José van...

1 Het gezin vroeger en nuJosé van Dijk

1.1 Inleiding: Het gezin als samenlevingsvorm

‘Mijn allerliefste, lieve vader,Wel, het is net alsof ge al een jaar weg waart, toen ik acht wierd, en dat isnu evel al een jaar en nog twee maanden, toen mijn speelmakkertjes hiernog waren en vader nog eens om het hoekje kwam kijken, naar onze grap-jes, weet gij vader, toen onze Fij nog oublietjes bakte en wij die mooie pren-ten zagen en wij er nog een heet en warm oprolden en onze vader in demond staken en nu is het hier zo stil, zo stil, dat, als de lieve juffrouw War-in hier niet at, er weinig zou gepraat worden. Want vader, ik blijf nu ‘savonds op en dan neemt moeder mij bij haar, zodat ik heel treurig ben enik geloof dat maatje veel denkt aan de Weldoener, die ons alles gaf, vader.Nu dat doe ik ook zo veel als ik maar kan en aan u ook mijn allerliefste va-der en Fij zeit, nu onze mijneer uit is, is het niet zo levend hier, maar als iknu evenwel ‘s ochtends aan het kantoor klop, en geen antwoord krijg, danis het nog wel anders naar, dat beloof ik je! Als ik bij moeder ben, ben ikweer vrolijk. Maar vader, als ge nu thuiskomt wat zult ge dan vreemd op-kijken, vader. Onze witte kip heeft kleine kuikentjes, wel twaalf, o ze zijn zolief vader. Zij eten en drinken uit kleine bakjes, die zowel wat gelijken naarhet pannetje, dat grootmoeder mij gaf, weet je vader, met zulke holletjesen als ik die wil bekijken, dan lopen zij onder de vlerken van haar moederen daar slapen zij ook, vader.’(Betje Wolff, Geschrift eener bejaarde vrouw, 1804)

Dit gefingeerde brieffragment biedt ons een kijkje in een gezin anno 1749. On-danks de afstand in de tijd is er toch veel voor ons herkenbaar. Het meisje misthaar vader die voor zaken op reis is. Ze schrijft hem een brief om hem te zeg-gen dat ze verdrietig is en vertelt dan in een adem door het grote nieuws vande kuikens. Ondertussen hebben wij een beeld gekregen van een welgesteldefamilie met een zorgzame moeder en een drukbezette vader die wel belang-

19

stelling toont voor zijn dochter en zich ook door haar laat plagen.Naast een gezin bestaat er heden ten dage een aantal andere samenlevings-vormen, zoals een woongroep, een eenpersoonshuishouding, een studenten-flat, een bejaardengroepswoning en een gevangenis. Nog steeds geldt dat demeeste mensen op enig moment van hun leven enkele jaren in een gezinsvormhebben doorgebracht. Daarom zullen we allereerst aandacht besteden aan diebekendste samenlevingsvorm, het gezin. Voor een goed begrip van het actuelegezin is het nuttig om te kijken naar de ontwikkelingen in en rond dat gezinin de laatste drie, vier eeuwen, toen het gezin veruit de belangrijkste leefvormwas. Uit zo’n historische schets kunnen we leren hoe weerbarstig menselijkesamenlevingsvormen zijn, en tegelijkertijd hoeveel er soms in korte tijd in diesamenlevingsvormen kan veranderen. We kijken daarbij vooral naar gezinnenin West-Europa, met het accent op de situatie in Nederland.Doordat het gezin een zo vanzelfsprekende leefsituatie is, is het pas heel laatobject van historisch onderzoek geworden. Pas de veranderingen die in onzetijd in de positie van het gezin plaatsvonden, hebben historici ertoe gebrachtte gaan graven naar de wortels van het gezin. Philippe Ariès heeft met zijn boekL’Enfant et la vie familiale sous L’Ancien Régime in 1960 de opmaat gegeven voor debestudering van het gezin vanaf de 16de eeuw. Zijn uitspraken over de emo-tionele relaties tussen de gezinsleden hebben anderen aangezet tot nieuw on-derzoek om zijn conclusies te toetsen voor andere gebieden dan Frankrijk, ofom juist zijn stellingen te weerleggen.Hoewel iedereen wel ongeveer weet wat een gezin is, is het voor de verdere be-handeling van dit onderwerp goed eerst exact af te spreken wat we onder hetbegrip gezin verstaan.Het lemma gezin in de grote Van Dale geeft:1 vrouw en kinderen;2 de gezamenlijke huisgenoten met inbegrip van de man;3 de personen die bij iemand inwonen en hem ondergeschikt zijn.

Omdat geen van deze omschrijvingen beantwoordt aan onze algemene indrukvan wat een gezin is, gaan we te rade bij de socioloog Kooy (1985, p. 5). Hij om-schrijft het gezin als ‘de groep, bestaande uit het getrouwde paar en zijn nogafhankelijke kinderen.’ Aan het einde van de 20ste eeuw is er echter lang nietaltijd sprake van een huwelijksband als we van een gezin spreken. (Ook in vroe-ger eeuwen hadden man en vrouw niet in alle gevallen een huwelijk gesloten.)De historicus Jean-Louis Flandrin doet ons een vertrouwde omschrijving vanhet gezin aan de hand: ouders en kinderen. Hoewel dit de meest gangbare om-schrijving is, kleeft ook hieraan een bezwaar. Het hoeven niet altijd de biolo-gische ouders te zijn die samen met hun kind of kinderen in een huis wonen.In een tijdperk waarin ruim een kwart van alle huwelijken door echtscheiding

20

W E R K E N A A N L E E F V O R M E N , I D E N T I T E I T E N S O C I A L I S A T I E

beëindigd wordt, is het niet ongebruikelijk dat één van de partners in een ‘ge-zin’ geen familieband met de aanwezige kinderen heeft. De eenvoudigste om-schrijving van een gezin is dan uiteindelijk een huishouding van een of meervolwassenen met een of meer kinderen. Daarbij hoeft er geen familieband tebestaan tussen volwassenen en kind, noch hoeft er een affectieve band tussende huisgenoten aanwezig te zijn. De huishouding is wel aan één locatie ge-koppeld en de huisgenoten ondernemen gezamenlijke activiteiten die kunnenvariëren van samen eten tot samen op vakantie gaan. Het gezin is in deze om-schrijving een functionele, lokale leefeenheid.Het grote voordeel van de bestudering van de samenlevingsvorm gezin is ge-legen in het feit dat in het gezin persoonlijke, culturele en maatschappelijkefactoren samenkomen. Als zodanig is het gezin ook een prachtig multidiscip-linair studieterrein waar psychologen, sociologen, pedagogen, juristen, theo-logen en sociaal-economische historici elkaar ontmoeten.

1.2 Bronnen over het gezin

Sinds de invoering van de Burgerlijke Stand in 1812 is het niet zo moeilijk veelaan de weet te komen over gezinnen in Nederland. In het bevolkingsregisterligt al een groot aantal gegevens opgeslagen: welke personen behoren er tot dehuishouding, wat is hun leeftijd en geslacht, hebben ze een familieband, is ereen huwelijk gesloten. In het Sociaal en Cultureel Rapport kunnen we vervolgensde laatste ontwikkelingen binnen de huishoudens in Nederland opzoeken.Voor de periode voor 1812 is het veel moeilijker aan deze feitelijke gegevens tekomen. We zijn dan aangewezen op kerkelijke registers waarin doop- en hu-welijks- en overlijdensakten zijn opgenomen. Aan de hand daarvan is te re-construeren hoelang mensen leefden, op welke leeftijd ze een huwelijk aan-gingen, hoeveel kinderen ze kregen en hoeveel huwelijken ze sloten. (Van dejoodse inwoners van Nederland zijn aan de hand van bewaard gebleven trouw-en echtscheidingsakten, mohol- oftewel besnijdenisboekjes en grafzerken ver-gelijkbare gezinsreconstructies te maken.) De Franse historische school dienaar haar tijdschrift Annales wordt genoemd, heeft vanaf de jaren vijftig uit-gebreid deze demografische gegevens voor delen van Frankrijk bewerkt; haarwerkwijze is inmiddels op grote schaal elders nagevolgd en geperfectioneerdin een methode van gezinsreconstructie en reconstructie van gezinscyclus.Demografische gegevens vertellen ons echter nog niets over de leefwijzen vanmensen. Hoe gingen ze met elkaar om, welke ‘spelregels’ hanteerden ze? On-der welke condities mocht er getrouwd of gescheiden worden? Wat beoor-deelden ze als goed en kwaad? Hielden ze zich aan dergelijke morele regels?Welke rechten en verplichtingen hadden ouders en kinderen ten opzichte van

21

1 H E T G E Z I N V A N V R O E G E R E N N U

elkaar? Op al deze vragen over moraliteit kunnen we voor tijdgenoten snel eenantwoord geven aan de hand van wettelijke bepalingen en aan de hand van in-terviews waarin mensen naar hun eigen opvatting en oordeel over een en an-der wordt gevraagd. Dat laatste is niet meer mogelijk bij mensen uit vroegereeuwen. Voor kennis omtrent hun handelen en normen zijn we aangewezenop oude wetten en kerkelijke voorschriften. Donald Haks geeft in Huwelijk enGezin in Holland in de 17de en 18de eeuw een overzicht van toentertijd rond het ge-zin vigerende normen. We geven uit zijn boek vier voorbeelden:

‘In de baljuwschappen Delfland en Schieland werd tappers en herbergiersuitdrukkelijk verboden ‘quaat Regiment’ te houden door het onderdak ver-lenen ‘eenige Hoeren ofte lichtveerdige Vrouwen’.’ (p. 74)

‘Enkele wetten leggen ‘maegdeschenders’ op de vrouw te huwen, maarmeestal heerst het gebruik ‘dat die een jonghe dochter ontmaegt, haermoet trouwen, ofte voor de ontmaegding betering doen in geld’.’ (p. 88)

‘Een procureur verdedigde zijn cliënte met verve dat de ontering ‘haar inhet doen van een goed huwelijk na haar staat en conditie voorzeker groot-elijks moest obsteeren, wie dog zal een meisje ten huwelijk praetendeeren,welke... van haar eer, haar grootste schat op aarde beroofd (is)? immersnaauwelijks iemand!’.’ (p. 89)

‘Een advocaat schreef ter verdediging van een dienstbode dat het alge-meen bekend was ‘dat wegens de huur van Dienstboden noijt of immersseer seldsaam wert gemaakt een solemneel Contract, t zij in geschrifte offmondeling ten overstaan van twee off meer getuijgen, maar dat zodani-gen huuring en verhuuring meest altoos geschiet ter presentie alleen vande Contracterende partijen...’.’ (p. 169)

In wetten waren regels gecodificeerd die bij overtreding bestraft werden. Daar-naast hadden kerkgenootschappen hun eigen geschreven en ongeschreven re-gels; bij zeer ernstige overtreding volgde uiteindelijk royement. Het bekendstevoorbeeld daarvan is het uitspreken door de Portugese synagoge van de groteban (volledige uitsluiting uit de gemeenschap met verlies van alle rechten) te-gen de filosoof Baruch d’Espinoza. Veelzeggend zijn de emblemata en mo-raalboekjes waarin mensen aangespoord werden rechtschapen te zijn en ver-standig te handelen. Van Jacob Cats (1577-1660) is de volgende waarschuwinguit zijn Spiegel van den voorleden en tegenwoordigen tijt:

22


‘Rijdt voort, maer siet om

Hadt ick gansch onbesorght gedurigh aen-gereden,Soo hadt ick groot verlies op dese reys geleden;Want als ick in den ren by wijlen omme-sagh!,Vernam ick seker pack dat af-gevallen lagh.

Wel ghy, die zijt gewoon soo veerdigh aen te drijven,Spoedt niet als met bescheyt: het sal u mogen stijven;Hoe licht kan in der haest een quade slagh geschien!Dus, schoon men spoedigh reyst, noch dient men om te sie.’

Hoe belangrijk demografische data en gegevens over moraliteit ook zijn, hetinteressantst voor ons is echter hoe mensen over hun leven dachten, wat hunwensen en idealen waren en welke gevoelens ze voor andere mensen koester-den. We kunnen hun dat niet meer vragen. Het is lastig de mentaliteit vanvroeger tijd te achterhalen. We zijn dan aangewezen op wat mensen zelf opschrift hebben gesteld in brieven, dagboeken, memoires of autobiografieën, ofwat anderen over hen hebben opgeschreven. Directe bronnen voor empathi-sche gegevens zoals brieven en autobiografieën treffen we uiteraard alleen aanbij mensen die konden schrijven en die de moeite namen hun persoonlijke be-levenissen op schrift te stellen. Egodocumenten, zoals deze persoonlijke ge-schriften ook wel worden genoemd, treffen we daarom vooral aan bij mensenuit de gegoede stand. Een interessante uitzondering daarop zijn de memoiresvan Glikl Hamel (1645-1724). Zij had behalve godsdienstonderricht, rekenen,schrijven en lezen geen formeel onderwijs genoten. Door tegenslag in zakenverkeert ze na het overlijden van haar echtgenoot in kommervolle omstan-digheden. ‘s Nachts verdrijft ze in slapeloze nachten de melancholie door haarlevensverhaal voor haar kinderen op schrift te stellen:

‘Ongeveer een jaar eerder lag ik van mijn dochter Esther – moge zij le-ven – in het kraambed. Toen kregen wij voor onze zoon Nathan een aan-tal huwelijksvoorstellen: een met de vaderloze dochter van de notabeleparnassijn reb Elia Ballin en een andere met de dochter van de notabelereb Sjmoeel Oppenheimer in Wenen. Die tweede verbintenis was bijna be-klonken, maar het schijnt dat God bepaald heeft dat het niet door zougaan. Want wij (de ouders van bruid en bruidegom) zouden onze bruids-schatten naar de heilige gemeente Frankfurt sturen, naar mijn zwager envrome hooggeleerde rabbijn Itsik (Hamel). We hadden altijd een paar dui-zend aan edelstenen bij mijn genoemde zwager liggen en de notabele bo-vengenoemde reb Sjmoeel had zijn bruidsschat ook naar de gemeente

23


Frankfurt zullen sturen; en dat deed hij ook. Maar het was winter en hetwater stond hoog, zodat het geld wel veertien dagen langer onderwegbleef dan afgesproken.Intussen hebben de koppelaars aangedrongen want ze wilden de andereverbintenis met het hierbovengenoemde weesmeisje niet laten lopen.Toen dacht mijn man – zijn nagedachtenis zij ons ten zegen: ik heb nogsteeds geen brief gekregen van mijn broer reb Itsik uit de heilige gemeen-te Frankfurt dat hij het geld volgens de overeenkomst ontvangen heeft. Denotabele reb Sjmoeel Oppenheimer zal zeker tot andere gedachten geko-men zijn en als we het huwelijksvoorstel voor het weesmeisje ook laten lo-pen, dan zitten we tussen twee stoelen in de modder.Zo hebben we met mazzeltof besloten de verbintenis met het genoemde va-derloze meisje aan te gaan. De moeder van het vaderloze meisje heeft in dehuwelijkse voorwaarden vastgelegd dat zij 4000 daalders banco zou gevenen de hele uitzet en wij hebben mijn zoon Nathan 2400 daalders gegeven.Onder veel felicitaties is de verloving gesloten.’ (Hamel 1987, p. 161-162)

Hoewel het vooral de gegoeden geweest zijn die hun ervaringen, gevoelens enemoties op schrift gezet hebben, over ‘gewone’ mensen is gelukkig ook veel be-waard gebleven. Zo gingen in de 18de eeuw artsen gegevens noteren over hunpatiënten. Ook heemkundigen legden het leven van hun dorps- of stadgenotenvast. We moeten bij het lezen van hun verhalen ons wel goed realiseren dat zijdaarbij veelal een moraliserend oogmerk hadden. Ze schilderden het toenma-lige leven een tikje zwarter af om daarmee hun tijdgenoten aan te sporen te-rug te keren naar de goede levenswijze van weleer. Volkswijsheid ligt opgesla-gen in talloze spreekwoorden. Shorter (1975, p. 65) noteerde in Frankrijk on-der andere de volgende hatelijkheden:

‘Mort de femme et vie de cheval font l’homme riche’ (Bretagne)De dood van zijn vrouw en het leven van zijn paard maken de man rijk.

‘Deuil de femme morte dure jusqu’à la porte’ (Gascogne)De rouw over de overleden vrouw duurt tot aan de voordeur.

‘L’homme a deux beaux jours sur terre: lorsqu’il prend femme et lorsqu’ill’enterre’ (Anjou)Een man heeft twee mooie dagen op aarde: wanneer hij zijn vrouw trouwten wanneer hij haar begraaft.

Nog een indirecte bron van informatie over de denkwereld van mensen dieeeuwen geleden leefden, vinden we in rechtbankverslagen en inquisitieverho-

24


ren. Le Roy Ladurie heeft in zijn inmiddels befaamde Montaillou verslag gedaanvan het dagelijkse leven in een Occitaans bergdorp in de 13e eeuw. Iets minderbekend is het leven van een Italiaanse molenaar die vanwege zijn ketterseideeën jarenlang door de Inquisitie is verhoord. In De kaas en de wormen doet deItaliaanse historicus Carlo Ginzburg verslag van diens ideeënwereld.Min of meer betrouwbare empathische data treffen we aan in de dagboekenen memoires van de betrokkenen zelf, in verslagen van tijdgenoten, maar ookin belletrie en schilderijen. We dienen daarbij wel enige omzichtigheid te be-trachten, aangezien het literaire werk of de voorstelling toentertijd een ande-re betekenis kan hebben gehad dan wij er nu aan toekennen. Zo zijn allerleimoraliserende symbolen op schilderijen voor ons pas na kunsthistorische uit-leg te herkennen.

Wat betreft de morele en empathische data vallen ons in eerste instantie voor-al verschillen op tussen de 20e en de 17e eeuw. Er zijn voor de Nederlandse si-tuatie echter talloze voorbeelden van continuïteit of geleidelijke verschuivingte geven. Schoolmeester Cornelis Dirksz van Nyervaert sprak in 1603 in zijnleerboek Oprecht Onderwijs van de LetterKonst al zijn bezorgdheid uit over de gro-te toegeeflijkheid van ouders jegens hun kroost:

‘Veel vaders ende Moeders zyn soo mal met hare Kinderen/Hoort toe watse tegen de Schoolmeester gewagen:

Meester en bekijft mijn kint niet/ ‘t mocht hem hinderen‘t Is noch jongh en teer/ ‘t en magh geen woorden verdragen/‘t Heeft oock noch om te leeren veel jaren end’ dagen/Geeft mijn kindeken dog sijn willeken/ seggen sy expresse/Dat sy in een jaer niet en leeren dat leren sy in sesse.’

(Rang, 1990, p. 90)

1.3 De omvang van de huishoudens in de 17de, 18de en l9de eeuw

Wij willen nu iets uitvoeriger stilstaan bij de vraag of de demografische gege-vens – en daarmee ook de samenstelling van de huishoudens – in de afgelopendrie eeuwen in Nederland dramatisch zijn gewijzigd. De omvang van de huis-houdens wordt bepaald door drie factoren: het huwelijkspatroon (nuptuali-teit), fertiliteit en levensverwachting.Vroeger was het gebruikelijk dat mensen pas een huwelijk aangingen wanneerze de kost voor een gezin konden verdienen. Dat had tot gevolg dat de gemid-delde huwelijksleeftijd voor mannen rond het 28ste levensjaar lag. Recent his-torisch demografisch onderzoek heeft aangetoond dat man en vrouw in leef-

25


tijd niet erg veel uiteenliepen; de gemiddelde huwelijksleeftijd van de vrouwwas 25 jaar. Vanaf de 19de eeuw verschoof de huwelijksleeftijd voor beide part-ners bij hun eerste huwelijk geleidelijk naar beneden.De fertiliteit is direct gekoppeld aan de leeftijd van de vrouw. Zij heeft bij bo-vengenoemde nuptualiteit tot haar veertigste 15 vruchtbare jaren. Doordat zijhaar kinderen de borst gaf, had ze een natuurlijke ‘remming’ van haar vrucht-baarheid; gemiddeld kon zij onder deze omstandigheden maximaal elke tweejaar een kind baren, in totaal dus maximaal zeven kinderen. Haar miskramenverminderden dit aantal al. Van de levend geboren baby’s stierf een kwart totde helft binnen een jaar. (Aan het einde van de 20ste eeuw behoort de zuige-lingensterfte in Nederland en Zweden tot de laagste ter wereld, minder dan1%.) De sterfte onder jonge kinderen tot vijf jaar, die tot het einde van de 19deeeuw schrikbarend hoog was, drukte op zijn beurt het kindertal per huwelijkverder naar beneden. Kwam de vrouw in het kraambed te overlijden, dan slootde weduwnaar na verloop van tijd meestal een nieuw huwelijk waaruit weerkinderen werden geboren. Stiefgezinnen waren derhalve zeer gebruikelijk.De gemiddelde levensverwachting is in Nederland de afgelopen twee eeuwengestegen van 32 jaar naar 73 jaar voor mannen en 79 jaar voor vrouwen (Kooy,1985, p. 107). Wanneer al deze historisch-demografische patronen voor nup-tualiteit, fertiliteit en levensverwachting gecombineerd worden, dan komtdaaruit een huishouding tevoorschijn die gemiddeld 3 à 4 personen omvat.

1.4 Twee misvattingen rechtgezet

1.4.1 De familiehuishouding in de traditionele maatschappij

Een veelgehoorde stelling is dat in het Europa van vóór de formatie van hetkerngezin (ouders plus kinderen) de familiehuishouding het meest gangbaresamenlevingspatroon was. Deze huishouding had een productieve en repro-ductieve functie en bestond uit grootouders, kinderen, kleinkinderen en in-wonend personeel. Binnen dit driegeneratiegezin had de echtgenote een be-langrijke positie doordat zij in hoge mate zelfstandig de huishouding bestier-de en een substantiële bijdrage leverde aan het familiebedrijf, in veel gevallende boerderij. Vanwege deze dominante positie van de vrouw is het voorkomenvan een familiehuishouding aanvankelijk met veel verve in feministische lite-ratuur verdedigd. Men zag in het driegeneratiegezin zelfs een laatste over-blijfsel van een oorspronkelijk matriarchale samenleving. Bij de familiehuis-houding zijn echter enkele kanttekeningen te plaatsen.In de eerste plaats had het erfrecht directe gevolgen voor de samenstelling vande huishoudens. In die streken namelijk waar het ouderlijk bezit gelijkelijk

26


verdeeld werd onder de kinderen, betekende dit een verdeling van de grondplus het vee, en opsplitsing van een grotere agrarische eenheid in enkele klei-nere percelen die elk op zich net, of net niet, toereikend waren om man, vrouwen kinderen te voeden. Deze vorm van erfrecht was gangbaar in Engeland,Noord-Frankrijk en het westen en noorden van Nederland. In deze strekenwerd bovendien voor een markt geproduceerd, wat grotere flexibiliteit en mo-biliteit van de mensen vereiste met als gevolg een kleiner huishouden. (De his-toricus Flandrin heeft dezelfde koppeling tussen kleine omvang van de huis-houding en productie voor de markt in Japan aangetoond.) Voor Nederlandgold voor een substantieel deel van de bevolking dat handel en visserij een be-langrijke bron van inkomsten waren. Bij deze middelen van bestaan had eenhuishouding geen productieve functie.Elders in Europa kreeg de oudste zoon al het bezit. Zijn broers konden daar-door geen eigen bedrijf beginnen en bleven meestal op de ouderlijke boerderijwonen en werken. In de praktijk bracht dit met zich mee dat ze onvoldoendeinkomsten hadden om te kunnen huwen. Zussen die trouwden, trokken nahun huwelijk in bij hun echtgenoot en werkten vervolgens op zijn bedrijf. On-gehuwde zusters bleven – evenals hun ongetrouwde broers – op de ouderlijkeboerderij, die dus aan ouders, het jonge echtpaar en hun kinderen, en de on-gehuwde broers en zussen van de man onderdak moest geven. Het zal duide-lijk zijn dat alleen een groot boerenbedrijf zoveel monden kon voeden.Toch treffen we in die gebieden waar het erfrecht niet leidde tot een opsplit-sing van het ouderlijk bezit, slechts zelden een driegeneratiegezin aan. De ver-klaring daarvoor moeten we in de lage gemiddelde levensverwachting zoeken.Een eenvoudige rekensom leert dan dat in de familiehuishouding de ouders,op het moment dat hun oudste zoon huwt, bejaard zijn en binnen enkele ja-ren overlijden; dat de oudste zoon een beperkt aantal ongehuwde broers enzussen zal hebben en dat hij zelf geen grote kinderschaar zal krijgen. De om-vang van de familiehuishouding zal derhalve gemiddeld niet groter geweestzijn dan ongeveer tien mensen. Voor inwonend personeel was weinig reden,want de ongetrouwde broers en zussen leverden al de benodigde arbeids-kracht. Hoewel we ons dus van de grootte van de familiehuishouding niet alte veel moeten voorstellen, bleef het ideaal of de norm wel onverkort vankracht, namelijk dat bij leven alle familieleden – met uitzondering van hu-wende jongere broers en gehuwde zussen – in de huishouding van de ouderszouden blijven wonen.Uit reconstructies van gezinscycli is af te leiden dat mensen veelal op enig mo-ment van hun leven korte tijd in een familiehuishouding hebben geleefd.

27


1.4.2 Het kleine kerngezin aan het einde van de 19de eeuw

Een tweede wijdverbreide misvatting is dat het kerngezin in de loop van de19de eeuw kleiner is geworden. Uitgaande van een grote familiehuishoudingis dat een voor de hand liggende veronderstelling. Bij de opkomende indus-trialisatie en het daaraan gekoppelde proces van individualisering lag een zelf-standige vestiging, en dus een vertrek van personen uit de familiehuishou-ding, voor de hand. We hebben al gezien dat het driegeneratiegezin weliswaareen ideaal vertegenwoordigde, maar in de praktijk zelden werd gerealiseerd.Voor grote delen van Nederland heeft die familiehuishouding nooit bestaan,en kon dus het aantal leden van de huishouding niet verder afnemen.

Het ‘traditionele’ gezin omstreeks 1900 Bron: Spaarnestad Fotoarchief, Haarlem

Na 1860 trad er een lichte verbetering in de levensstandaard op waardoor dehuwelijksleeftijd omlaagging en daarmee tegelijkertijd de huwelijksvrucht-baarheid omhoog. Verbetering van de voedselsituatie leidde bovendien tot eendaling van de zuigelingensterfte. In de jaren negentig van de vorige eeuw koner mede dankzij de verbeterde economische situatie meer aandacht aan dezorg voor zuigelingen besteed worden. Consultatiebureaus werden ingesteld

28


en er werd voorlichting gegeven over de verzorging van baby’s. Gekoppeld aande toegenomen hygiëne (schoon water, ophalen van fecaliën) leidde dit allestot een verdergaande, spectaculaire daling van de sterfte onder zuigelingen.Het resultaat van al deze processen was een toename van het aantal gezinsle-den. Het grote gezin met ouders en 8 à 10 kinderen kwam veel voor. De beeld-vorming dat vrijwel alle gezinnen groot waren in de periode 1890-1950 is ech-ter aantoonbaar onjuist. De gemiddelde omvang van de huishouding bedroegin 1879 3,88 personen, steeg tot 3,98 in 1899 en daalde vervolgens naar 3,88 in1920 en 3,07 in 1971. (Kooy, 1985, p. 72)Onder invloed van de Nieuw Malthusiaanse Bond was, zeker bij niet-confes-sionelen en hoger opgeleiden, aan het begin van de 20ste eeuw een bewustebeperking van het kindertal in gang gezet. Vanaf de jaren zestig van deze eeuwis een kindertal van 2 à 3 algemeen gebruikelijk geworden, terwijl de huwe-lijksleeftijd verder gedaald is.

1.5 Gezinsfuncties en gezinstypen

De historicus Bertels onderscheidt een viertal gezinstypen en wel het boeren-type, het aristocratische type, het arbeiderstype en het burgerlijke type. Hoe-wel dit een grove indeling is, is ze als classificatie zeer bruikbaar. Het boeren-type kwam voor in agrarische gemeenschappen waar de huishouding naasteen reproductieve tevens een productieve functie heeft. De gezinsleden teza-men maken de bedrijfsvoering van de boerderij mogelijk. Het aristocratischegezinstype had vooral de functie het bezit door te geven aan de kinderen endeze zo op te voeden en te vormen dat zij een leidinggevende rol in de maat-schappij konden spelen. Toen het belang van de adel voor de krijgsdienst enhet bestuur afnam, werd deze functie grotendeels overgenomen door burger-lijke (bourgeois) gezinnen, voor de Nederlandse situatie te vangen onder de be-naming koopmans- en regentengezinnen. Met de opkomst van de textielin-dustrie in Brabant en Twente kregen kleine boeren een tweevoudige produc-tieve taak. Naast hun boerenbedrijf verrichtten ze thuis werkzaamheden voorde naburige textielfabriek; ze sponnen en weefden. Deze arbeid werd doorman, vrouw en kinderen verricht; hun huishouding had dus nog steeds een re-productieve en een productieve functie. Zodra boerenarbeiders naar de stadtrokken om daar uitsluitend werkzaam te zijn in de industrie, werden ze in-dustriearbeiders met een eigen type huishouding. Het schamele loon maaktedat man en vrouw beiden moesten werken om een voldoende gezinsinkomente vergaren. Aangezien ze niet gezamenlijk een bedrijf voerden was hun huis-houding geen productie-eenheid, maar nog wel een economische eenheid.Door de uitbreiding van de industrie en de daarmee samenhangende neer-

29


gang van het aantal boerenbedrijven, is het boerengezinstype geëvolueerd toteen arbeidersgezinstype.In Nederland is pas na 1890 de industriële ontwikkeling goed op gang geko-men, terwijl in Engeland, Duitsland en Frankrijk al aan het begin van de 19deeeuw de eerste fase daarvan was voltooid. Toch voltrok zich in geheel West-Eu-ropa onder invloed van het verlichtingsdenken een verandering in de menta-liteit van de gezinsleden die we als ‘modern’ kunnen omschrijven. Naast eendeling in vier gezinstypen is daardoor in de tijd ook een tweedeling in tradi-tioneel en modern te onderscheiden die correspondeert met een gelijknami-ge tweedeling in de maatschappij; de cesuur lag rond 1800. In de traditionelemaatschappij was endogamie regel; familie- en buurtbanden bonden, naasthet belijden van dezelfde godsdienst, de mensen samen. In de moderne maat-schappij werd endogamie vervangen door exogamie; deze maatschappij wasveel individualistischer, en gebaseerd op zakelijke relaties en een rationele or-ganisatie. De socioloog Tonnies heeft voor deze twee typen maatschappijen determen ‘Gemeinschaft’ en ‘Gesellschaft’ gebruikt.In de traditionele, pre-industriële, agrarische maatschappij huwden mensenin de eerste plaats op economische gronden. Het huwelijk was, in de woordenvan socioloog Vierkandt, een ‘Situationsehe’. De huishouding had een duide-lijk productieve functie. Man en vrouw hadden binnen het huwelijk seksueleomgang en verwekten kinderen. Ze hadden bovendien in de huishouding eenopvoedende taak (zie paragraaf 1.6). De genoemde economische, seksuele, pro-creatieve en opvoedende functies keerden ook terug in het moderne gezin,maar met een accentverschuiving. Het moderne gezin had nog wel een eco-nomische functie, maar het was geen productie-eenheid meer. Seksualiteitwerd niet langer uitsluitend binnen het huwelijk bedreven, terwijl tegelijker-tijd het gezin een belangrijke koesterende functie erbij had gekregen (zie pa-ragraaf 1.7). Christopher Lasch noemt het gezin zelfs een Haven in a heartlessworld. Het opvoedingspatroon was verschoven van patriarchaal naar egalitair.Er is een correlationeel verband tussen de moderne mens en zijn gezin, en demoderne maatschappij. De overgang naar een moderne maatschappij heeftzich echter geleidelijk in twee, drie generaties voltrokken. Tijdgenoten hebbenzelf de overgang van traditioneel naar modern niet als abrupt ervaren. De in-deling traditioneel-modern is daarom een dichotomie die achteraf op de ge-schiedenis is geplakt.

Opende dit hoofdstuk met een idealistische, romantische schets van het gezinin het midden van de 18de eeuw, hieronder volgt een ironische beschrijvingvan het gezin twee eeuwen later:

30


‘Ik moet opletten,’ dacht hij, ‘ik moet scherp toezien.’ Van het eerste ogen-blik, dat zijn vader begon te eten, bleef hij naar hem kijken. ‘Hij kauwt zon-der geluid,’ dacht hij, ‘maar de mond gaat er telkens bij open.’ Hij bekeekde nek en voelde woede in zich opstijgen. ‘Zeven wratten,’ zei hij bij zich-zelf, ‘waarom heeft hij die nooit laten wegnemen? Waarom althans niet diedingen weg?’Zijn moeder schonk thee in. Bij het drinken slurpte ze zacht. Zijn vaderbracht het kopje maar halverwege de mond tegemoet: hij stak het hoofdvooruit, spitste de lippen en dronk luid. ‘Heb je wel naar de kachel geke-ken, meisje?’ vroeg hij. ‘Ja,’ antwoordde Frits’ moeder, ‘hij praat al.’Zijn vader kleedde zich, toen ze klaar waren, in de achterkamer verder aanen ging na een diepe zucht in een stoel bij de kachel zitten, met een boekin de hand. Frits bekeek hem bij het zitten gaan. ‘Waarom die enormezucht?’ dacht hij, ‘waarom voor blaasbalg spelen?’ Hij keek naar het hoofdmet het zwarte, hier en daar vaal gekleurde haar, dat achterover was ge-kamd, de dikke lippen van de mond, die vermoeid glimlachte en de brui-ne handen met korte, dikke vingers, die langzaam, na voorzichtig tasten,de bladzijden omsloegen. Zelf zat hij op de divan, dicht bij het raam. Zichiets bukkend, zette hij de radio aan en zocht de stations af. ‘Een sonate vanBach,’ mompelde hij, legde de handen verstrengeld in de nek, leunde ach-terover en luisterde. Zijn vader rookte een pijp en blies langzaam, in dun-ne straaltjes, de blauwe rook uit.’(G.K. van het Reve, De avonden, 1947, p. 8)

Binnen iedere maatschappij moet aan bepaalde fundamentele taken wordenvoldaan. Die taken kunnen worden waargenomen door een of meer groepenof instituties. Sociologen beschouwen zulke taken ook wel als functies vangroepen of instituties. In feite leveren functies een prachtig heuristisch mid-del op, dat gebruikt kan worden bij de bestudering van iedere samenleving:waar vindt in deze maatschappij bijvoorbeeld de economische, seksuele, pro-creatieve, opvoedende en verzorgende taak plaats? We hebben in het voor-gaande gezien dat deze functies tot voor kort voor een groot gedeelte door hetgezin werden vervuld. In de laatste vier paragrafen van dit hoofdstuk zullenwe uitvoerig stilstaan bij de opvoedende, verzorgende en koesterende functiesvan het gezin in de traditionele en moderne maatschappij.

31


1.6 Opvoeding in het gezin in de traditionele maatschappij

Het boek van Philippe Ariès L’Enfant et la vie familiale sous l’Ancien Régime heeftonder andere zoveel opzien gebaard, omdat daarin naar voren kwam hoe wei-nig oog zelfs ouders voor het kinderlijke van hun kinderen hadden. Kinderenwerden behandeld als kleine volwassenen en ze waren daardoor ook oogge-tuigen van het leven der volwassenen. Als een zoon een jaar of twaalf was,werd hij bij iemand anders in de leer gedaan, of naar een kostschool gestuurd.Dochters hadden al op jeugdige leeftijd een zware rol in de huishouding of opde boerderij. Shorter heeft dit beeld van een troosteloze jeugd nog eens ver-sterkt met zijn boek De wording van het moderne gezin. Kon de lezer bij Ariès nogdenken dat ouders handelden uit goedbedoelde onwetendheid, uit Shortersboek krijgt hij de indruk dat kwaadwilligheid en boze opzet belangrijke drijf-veren waren van ouders en verzorgers.Shorter staaft zijn verhaal met vele voorbeelden en cijfers waaruit op zijnminst enkele gruwzame feiten tevoorschijn komen. Het leven was zwaar voorvolwassenen; ze moesten hard en lang werken om het hoofd boven water tekunnen houden. Door hun moeilijke economische omstandigheden haddenze weinig voedsel voor hun kinderen; meestal was dat bovendien zwaar ver-teerbaar voedsel waar baby’s darmstoornissen van kregen. Doordat een babyingebakerd was, kon hij zijn armpjes of beentjes niet bewegen. Dit zal eenspontaan contact tussen ouders en kind in de weg hebben gestaan. Van aan-dacht of empathie was nauwelijks sprake; kinderen werden aan hun lot over-gelaten. Ze waren meer een last dan een lust voor ouders.Vanuit die achtergrond is gemakkelijk te verklaren waarom veel moeders zichzo snel mogelijk van hun kind wilden ontdoen en ertoe overgingen hun baby’ste vondeling te leggen. Werd een vrouw echter daarop betrapt, dan stond haareen strenge straf te wachten. Desondanks was in Frankrijk het aantal vonde-lingen zo groot dat er een maatschappelijke oplossing voor het te vondelingleggen werd gecreëerd. Het gebruik ontstond dat kloosters een tourniquet(draaideur) hadden waarmee het kind anoniem het klooster ingeschoven konworden. De moeder kon zo gemakkelijk en semi-legaal afstand doen van haarkind en er tegelijkertijd van verzekerd zijn dat de nonnen voor het kind zou-den zorgen. Aangezien deze nonnen op hun beurt baby’s weer onderbrachtenbij zogende moeders in de nabije omgeving van het klooster, was er zelfs eenkleine kans dat de moeder – als ze zich daarvoor aanmeldde – tegen een ge-ringe vergoeding van het klooster haar eigen kind kon gaan zogen! (In de abor-tusdiscussie in Nederland heeft een CDA-politicus deze draaideur-methode nogals serieus alternatief voor legalisering van abortus naar voren gebracht.)De meest wrede manier om zich van kinderen te ontdoen, was ze te vermoor-den. Dankzij de vele processtukken die hierover bestaan, weten we dat deze

32


methode werd toegepast en, als ze ontdekt werd, met de dood werd bestraft.Niet alleen deze sanctie zal preventief gewerkt hebben, ook de morele veroor-deling van de kerken zal bewerkstelligd hebben dat kindermoord – ook in detraditionele maatschappij – een zeldzaamheid was die vrijwel uitsluitendvoorkwam bij onwettige kinderen. De ongehuwde moeder had in zo’n gevalhaar zwangerschap voor de buitenwereld verborgen gehouden en probeerdezich op het laatste moment van last en ‘schande’ te ontdoen.Een andere wijze van omgaan met baby’s – die in onze ogen liefdeloosis – kwam voor het eerst in zwang bij adellijke Franse dames. Zij weigerden hunkind zelf de borst te geven en zochten daarvoor een min. Ze hadden voor hunhandelen twee redenen: in de eerste plaats hadden ze allerlei sociale ver-plichtingen, die ze niet konden nakomen als ze zelf hun baby moesten zogen;in de tweede plaats gold er een taboe op geslachtsgemeenschap van zogendevrouwen. (Waarschijnlijk hadden hun echtgenoten precies dezelfde twee re-denen om druk op hun echtgenote uit te oefenen en de baby bij een min on-dergebracht.) Was het aanvankelijk voor de adellijke dames niet zo moeilijk inhun directe omgeving een vrouw te vinden die de baby voor hen wilde zogen,naarmate steeds meer vrouwen een min inhuurden, moest die min steeds ver-der van huis worden gezocht. Zo ontstond er in de 18de eeuw in Frankrijk een‘minnenstelsel’ waarbij baby’s uit Parijs tot in Zuid-Frankrijk werden onder-gebracht. In Engeland, Duitsland, Nederland en de Scandinavische landen washet gebruik om een min in te huren niet wijdverbreid. (In Nederlands-Indiëwas het echter bij de koloniale dames tot ver in de 20ste eeuw de gewoonte eenbaboe als min en verzorgster voor de kinderen in huis te nemen.) Hoe groterde geografische afstand tussen moeder en kind, hoe moeilijker het voor de ou-ders was om nog toezicht op de verzorging van het kind te houden. Langza-merhand werd het zelfs gebruikelijk dat een kind niet alleen tot het einde vande zoogperiode, maar zelfs tot het einde van het vierde of vijfde levensjaar vanhuis bleef. Pas wanneer het kind een jaar of vijf was – en dus levensvatbaar wasgebleken – keerde het weer naar zijn biologische ouders terug. In de tussentijdwas er via de dorpspastoor wel enig schriftelijk contact tussen min en ouders.De min maakte daarbij natuurlijk gebruik van haar machtspositie en pro-beerde zoveel mogelijk aan het kind te verdienen. Shorter heeft de volgende il-lustratieve brief opgediept:

‘Geachte mevrouw,Ik schrijf u hierbij om u te berichten over uw schattig kleintje en mede omu te vragen hoe het met u gaat. Met het kleintje gaat het uitstekend. Hijheeft onlangs een tikkeltje Engelse ziekte (!) gehad, maar ik heb een be-devaart met hem gemaakt, die mij drie frank kostte, en nu gaat het veelbeter met hem. Het is werkelijk verbazend hoe hij op uw man lijkt. Mag ik

33


u vragen mij een paar laarsjes te sturen, want hij zal nu wel gauw gaan lo-pen. Het zal binnenkort ook wel nodig zijn hem in de kleren te steken. Detandjes zijn zo moeilijk doorgekomen dat ik in al zijn eten suiker heb moe-ten doen. Zou het u schikken mij een beetje suiker en wat zeep te sturen?Met de beste groeten aan uw echtgenoot,Uw min,...’(Shorter, 1975, p. 188)

De uithuisplaatsing van baby’s en jonge kinderen ging gepaard met weinigemoties van de kant van de biologische ouders. Ze oefenden ook weinig con-trole uit op de verzorging van hun jonge kinderen. Bij de ontvangende min vie-len evenmin veel sporen van warme gevoelens voor de baby’s te ontdekken. Zijzal als regel haar eigen kind eerst verzorgd hebben, en daarna pas de kleineParijzenaar. Overleed het kind, dan zocht de min onmiddellijk een andere klei-ne, omdat het zogen haar voornaamste bron van inkomsten was.We hebben in paragraaf 1.3 gezien dat de zuigelingen- en kindersterfte tot aanhet einde van de l9de eeuw erg hoog was. Ariès ziet daarin de oorzaak van hetontbreken van ouderliefde. Ouders dekken zich als het ware op voorhand emo-tioneel in tegen het verlies van een kind door zich er niet aan te hechten. Dieouderliefde zou volgens Ariès pas op gang komen nadat het kind levensvatbaarwas gebleken. Veelzeggend in dit verband is de uitspraak van de filosoof Mon-taigne: ‘J’ai perdu deux ou trois enfants en nourrice, non sans regrets, mais sansfascherie.’ (‘Ik heb twee of drie kinderen verloren, toen ze nog zuigeling waren,niet zonder spijt, maar zonder boosheid.’) Het mag de man dan gespeten heb-ben dat zijn kinderen waren overleden, het precieze aantal is hem ontgaan.Shorter en E. Badinter draaien Ariès redenering om: niet de hoge kindersterfteheeft de liefdeloosheid van de ouders veroorzaakt, maar door de emotionele enfysieke verwaarlozing door de ouders stierven er zoveel kinderen.Op de ‘zwarte’ feiten die vooral Shorter geeft over de omgang met en opvoe-ding van jonge kinderen, is wel een en ander af te dingen. In de eerste plaatszijn er tegenvoorbeelden te geven van liefdevolle zorg van ouders voor hun kin-deren. Linda Pollock geeft daarvan in Forgotten Children. Parent-Child Relationsfrom 1500 to 1900 talloze specimina. In de bijdrage van Ter Bogt en Meeus in ditboek komen de vroegmoderne opvattingen over puberteit en adolescentie aande orde.Ouderlijke empathie spreekt niet alleen uit die liefdevolle zorg, maar ook uitdroefheid van ouders bij de dood van hun kind(eren). Gesublimeerd verdrietspreekt uit Joost van den Vondels dodenklacht ‘Kinderlijk’ bij het overlijdenvan zijn zoontje Constantijn in 1632.

34


‘Kinderlijk

Constantijntje, ‘t zalig kijndje,Cherubijntje van omhoogD’ijdelheden hier benedenUitlacht met een lodderoog.

‘Moeder,’ zeit hij, ‘waarom schreit gijWaarom greit gij op mijn lijk?Boven leef ik, boven zweef ik,Engeltje van ‘t hemelrijk.

En ik blink er, en ik drink er‘t Geen de schinker alles goedsSchenkt de zielen die daar krielen,Dertel van veel overvloeds.

Leer dan reizen met gepeizenNaar paleizen uit het slikDezer werreld, die zo dwerrelt:Eeuwig gaat voor ogenblik’.’(Vondel, 1632)

Ook al kwam kindersterfte op grote schaal voor, het was zeker niet voor ie-dereen iets vanzelfsprekends. Een Hoornse koopman die een aantal kinderenhad verloren, liet ook de jong gestorven baby’s op het familieportret afbeelden.De gegeven tegenvoorbeelden nuanceren weliswaar Shorters sombere schetsvan opvoeding en verzorging in de traditionele maatschappij, maar het blijvenlosse tegenwerpingen die atypisch zouden kunnen zijn en die bovendien allete maken hebben met welgestelden die zich een goede en liefdevolle verzor-ging van hun kinderen konden veroorloven.Op het punt van het minnenstelsel in Frankrijk heeft Clerckx aangetoond datde beschrijving van Shorter en Badinter onjuist is. Een geciteerde tabel waar-uit af te lezen was dat 95% van de baby’s naar een min werd gebracht, bleek teberusten op een mondelinge uitspraak van een toenmalige politiecommissa-ris die schatte dat een dertigste van de zogende moeders hun diensten als minaanbood! Clerckx waarschuwt er terecht voor onze normen over ouderliefdeterug te projecteren in de tijd en daarmee ouderlijke omgang van toen te ver-oordelen. Het ouderlijk handelen moet gezien worden in het licht van de eco-nomische en financiële omstandigheden toentertijd en van de medische ken-nis van dat ogenblik. De (onbedoelde) effecten van gedrag zeggen weinig over

35


de intenties van ouders, en de omgang van vaders en moeders met hun kin-deren zegt nog niet alles over hun gevoelens.Peeters heeft in zijn dissertatie Kind en jeugdige in het begin van de Moderne Tijd1500-1650 de onderzoeksresultaten van Ariès van kanttekeningen voorzien. Hijlaat zien dat de aandacht voor kinderen weliswaar vooral van moralistische enniet van pedagogische aard is, maar dat opvoeders desondanks wel degelijkoog hebben voor het feit dat kinderen dingen nog niet kunnen. Zijn onderzoekbevestigt wel dat er weinig belang werd gehecht aan de kindertijd en aan deinvloed van vroeg-kinderlijke ervaringen voor het latere leven.Naast het zwarte beeld verschijnt dan een grijs beeld over de opvoeding vanjonge kinderen in de traditionele maatschappij. Beide beelden komen voortuit twee verschillende historische visies (Haks, 1988). De orthodoxevisie – waartoe onder andere Ariès en Shorter behoren – benadrukt de discon-tinuïteit in het historische gebeuren. Er wordt binnen deze historische stro-ming vooral gebruikgemaakt van normstellende bronnen (rechtbankversla-gen, kerkelijke tuchtprotocollen) die het typische documenteren. De revisio-nistische visie – met onder andere Peeters, Macfarlane en Pollock – maakt daar-entegen meer gebruik van persoonlijke bronnen die het gedrag beschrijven. Inhet laatste geval krijgen het atypische en incidentele meer aandacht, en wordtde continuïteit in het gevoelsleven van personen belicht. Stearns en Stearns (ge-citeerd bij Haks, 1988) wijzen erop dat veranderingen op het gebied van col-lectieve emotionele waarden en normen veel groter zijn dan de variaties in (in-dividuele) emotionele ervaring van de ene maatschappij of periode tot de vol-gende. Gedragsnormen kunnen daardoor grote veranderingen ondergaan,zonder dat tegelijkertijd individuele emoties sterk zijn veranderd.

1.7 Opvoeding in het gezin in de moderne maatschappij

De historici verschillen weliswaar van mening over de intensiteit van de ou-derliefde vóór 1800, maar ze zijn zeer eenstemmig over de spontaniteit in deopvoeding en de liefdevolle verzorging van kinderen door hun ouders vanafde 19de eeuw. Op zijn minst moet geconstateerd worden dat er bij de overgangvan de traditionele naar de moderne maatschappij namelijk een ingrijpendeverschuiving in de emotionele huishouding van mensen heeft plaatsgevon-den, waardoor ouders en opvoeders hun gevoelens gingen uiten. (Bij deze for-mulering doen we recht aan ouders van voor 1800; we zeggen slechts dat zijhun gevoelens niet wereldkundig hebben gemaakt.)Er zijn enkele ‘oorzaken’ te geven voor deze omslag in emoties. In de eersteplaats is er de doorwerking van het verlichtingsdenken. Met de rede zou demens greep kunnen krijgen op de natuur en deze aan zich kunnen onderwer-

36


pen. Ook de menselijke samenleving zou rationeel bestuurd kunnen worden.Rationaliteit en techniek zouden leiden tot menselijke en maatschappelijkevooruitgang. In het verlengde van dit verlichtingsdenken voltrok zich, ten twee-de, een secularisatieproces waardoor belangrijke sectoren van het maatschap-pelijke leven niet langer ondergeschikt waren aan kerken en geloven. Dat bete-kende onder andere dat godsdienstigheid een privé-aangelegenheid werd. (Ont-kerkelijking op grote schaal is in Nederland pas na de Tweede Wereldoorlog opgang gekomen.) Een derde oorzaak was gelegen in economische veranderingen.West-Europa ging ten gevolge van de industrialisatie nog sterker dan voorheenvoor een markt produceren. Dat vereiste een flexibelere inzet van mensen; zijmoesten zich als individuen opstellen en zich losmaken uit lokale, traditione-le verbanden. Als tegenwicht tegen de rationalisering in de openbare sfeer heeftzich vervolgens een emotionalisering in de particuliere sfeer voltrokken.Ouders uitten hun emoties meer en ze gingen ook spontaner met hun kinde-ren om. Ze stelden het belang van hun kroost boven alles. Onder invloed van deVerlichting gingen ouders uit gegoede kringen er zelfs toe over medische en op-voedkundige literatuur te raadplegen. Groot is de invloed geweest van Jean-Jac-ques Rousseaus pleidooi voor een aan het kind aangepaste en natuurlijke op-voeding in zijn boek Émile ou de l’ éducation. Men ging het kind als kind zien enbehandelen; de kindertijd kreeg zijn eigen waarde. De volgende stap was dathet kind van de volwassen wereld werd afgeschermd. Het ‘onschuldige’ kinddoet zijn intree. Moraliserende jeugdliteratuur droeg bij tot een verpreutsingvan de kindertijd en een uitstel van de volwassenheid (Dasberg, 1975).Het gezin was het centrum geworden van het emotionele leven; dat gold zo-wel voor echtelieden als voor kinderen. Ouders probeerden een ‘warm nest’ tecreëren waarin ze hun kinderen konden opvoeden. Door het belang van hethuiselijk leven te benadrukken, poogden ouders tegelijkertijd hun kinderenzoveel mogelijk af te schermen tegen invloeden van buiten. Het gezinslevenveroverde zijn autonomie op het traditionele gemeenschapsleven. De genoeg-lijkheid van de ‘huislijkheid’ van een burgerlijk Nederlands gezin in de 19deeeuw is onder andere geportretteerd door Hildebrand in zijn Camera obscura,geschreven in 1839.

‘De heer Kegge kwam thuis en vertelde zoveel nieuws, dat het blijkbaarwas dat hij naar de sociëteit was geweest. Er kwam wijn binnen voor dedames, en er werd grog gemaakt voor de heren. De heer Kegge voegdezich bij de piano. Saartje kwam weder beneden en vertelde dat de oudemevrouw lust had om naar bed te gaan. Ik hield mij daarop met haar be-zig door tezamen de platen te bezien ener prachtuitgaaf van Lafontaine.Zij wist zo goed welke fabel door iedere plaat werd voorgesteld, en sprakhet Frans zo wel uit, dat ik duidelijk bemerkte dat dit eenvoudig burger-

37


dochtertje, dat geen bont mocht dragen, een zeer goede opvoeding hadgehad, en misschien ruim zo goed geprofiteerd had, als ik van de schonebrunette en haar tweejarig pensionaat verwachten durfde.Er werd nog een hele poos muziek gemaakt, en mevrouw Kegge sluimer-de met haar hondjes in. Zij werd niet wakker voordat de charmante heerVan der Hoogen weder op haar was toegelopen, zijn hoofd op de borsthad laten vallen, en betuigde dat hij, heer Van der Hoogen, de eer had haardienaar te wezen.’(Hildebrand, Camera obscura, p. 192)

Het gezinspatroon en de omgangsvormen van de burgerij zijn het ideaalbeeldvoor alle gezinnen geworden. Gezinnen moeten dat ideaal naleven, ook als degrondslag ervan, de liefde van de echtgenoten, al lang verdwenen was. Tolstoilaat in zijn boek Anna Karenina uit 1875-1877 zien hoe de echtgenoot zijn vrouwdwingt voor de buitenwereld de schijn van hun huwelijk op te houden nadatzij hem bekend heeft een minnaar te hebben.

‘Bij ons laatste onderhoud heb ik u mijn voornemen medegedeeld u vanmijn besluit aangaande het onderwerp van ons gesprek op de hoogte testellen. Nadat ik alles rijpelijk heb overwogen, schrijf ik u nu om deze be-lofte in te lossen. Mijn besluit is genomen: hoe uw handelwijze ook ge-weest moge zijn, ik houd mij niet voor gerechtigd die banden te verbre-ken, waarmede een hogere macht ons verbonden heeft. De band van hetgezin kan niet door een gril, door willekeur, zelfs niet door een vergrijp vaneen der echtgenoten te niet worden gedaan, en ons leven zal ook in detoekomst hetzelfde moeten zijn als vroeger. Dit is voor u, zowel als voor mijen onze zoon noodzakelijk. Ik ben er van overtuigd, dat u berouw gehadhebt en nog hebt over datgene, wat de aanleiding vormt tot deze brief, endat u mij zult bijstaan om de oorzaak van onze verwijdering met wortel entak uit te roeien en het gebeurde te vergeten. Mocht dit niet zo zijn, danzult u ongetwijfeld begrijpen wat u en uw zoon wacht. Ik hoop in een per-soonlijk onderhoud dit alles uitvoeriger met u te kunnen bespreken. Daarhet zomerseizoen ten einde loopt, zou ik u willen verzoeken zo spoedigmogelijk naar Petersburg terug te keren, in elk geval niet later dan dinsdaga.s. Alle voor uw verhuizing noodzakelijke maatregelen zullen door mijworden getroffen. Ik verzoek u wel in overweging te nemen, dat ik aan deinwilliging van mijn verzoek bijzondere waarde hecht.A. KareninP.S. Bijgaand een som gelds, die u wellicht voor uw uitgaven nodig zulthebben.’ (Tolstoi, Anna Karenina, p. 330-331)

38


Het model van het burgerlijk gezin, waarover de heer Karenin ook voor die tijder wel zeer formalistische opvattingen op nahield, werd ook aan de lagere mi-lieus voorgehouden. Aan het einde van de 19e eeuw trad er bovendien een pro-fessionalisering van de opvoeding op: onderwijzers, artsen, maatschappelijkwerkers en kinderrechters stonden ouders bij de opvoeding ter zijde. Wanneerouders er met behulp van deze deskundigen niet in slaagden het burgerlijk ge-zinspatroon in hun gezin over te nemen, kon er zelfs met harde hand wordeningegrepen. In het uiterste geval volgde uithuisplaatsing van de kinderen ofontzetting uit de ouderlijke macht. Deze professionele dwang bij het verkrij-gen van een burgerlijk gezinsleven is ook wel ‘beschavingsoffensief’ genoemd;vooral arbeidersgezinnen zijn in de periode 1890-1940 onderworpen geweestaan normalisering en disciplinering (Foucault, Donzelot, De Regt). Meestalwerd echter het burgerlijk gezinsideaal verinnerlijkt. In de woorden van de so-cioloog Norbert Elias: ‘Fremdzwang’ werd vervangen door ‘Selbstzwang’.Aan het begin van de 20ste eeuw is de meerderheid van de gezinnen in Ne-derland modern. Zij vertonen de volgende kenmerken:

‘1 Het moderne gezin laat weinig invloed van buren en verwanten toe: hetvormt een afgesloten eenheid die zelf haar contacten met de buiten-wereld bepaalt.

2 Het moderne gezin is niet op een rationeel-productieve, maar op eenemotioneel-seksuele partnerrelatie gefundeerd die zo nodig ontbondenkan worden.

3 Het moderne gezin houdt bewust het aantal kinderen beperkt en geefthen warmte en bescherming: zij worden niet geëxploiteerd maar ge-koesterd.

4 Economisch is het moderne gezin geen productie-eenheid maar eenconsumptie- en verzorgingseenheid, berustend op een taakverdelingwaarbij meestal de man buiten de directe gezinssfeer een productie-functie vervult.

5 Het moderne gezin biedt de individuele gezinsleden enige afzonde-ringsmogelijkheden, een eigen privacy ook binnen het gezin zelf.

6 In het moderne gezin worden emoties bewust gecultiveerd.’(Van Setten, 1987, p. 9)

1.8 Omgang tussen echtelieden in de moderne maatschappij

In paragraaf 1.5 hebben we het traditionele huwelijk omschreven als een uiteconomische motieven gesloten Situationsehe. Man en vrouw kwamen uit de-zelfde sociale laag en uit dezelfde streek. Over het algemeen was er sprake van

39


een instrumentele, onverschillige relatie tussen man en vrouw; het vaste rol-patroon versterkte dit nog eens. De man was het hoofd van het gezin en be-stierde op autoritaire wijze de huishouding. Ontbinding van het huwelijk wasalleen mogelijk na overspel of kwaadwillige verlating. Bij rooms-katholiekenwas alleen scheiding van tafel en bed mogelijk.Dat er op deze autoritaire, instrumentele relatie in de traditionele maat-schappij ook uitzonderingen waren, hoeft eigenlijk geen betoog. Frans Halsschilderde in de 17de eeuw een dubbelportret van een verliefde bruid en brui-degom. Afgezien van de kleding zou het een portret kunnen zijn geweest vanverloofden uit de moderne maatschappij.Na 1800 toonden verloofden en echtelieden hun affectie en empathie. Ze kwa-men niet per se uit dezelfde streek of uit hetzelfde milieu. De spontaniteit tus-sen verliefden kon worden afgemeten aan een spectaculaire stijging van hetaantal buitenechtelijke zwangerschappen. Overigens werd bij zwangerschapmeestal een huwelijk gesloten, want het aantal onwettige geboorten nam weltoe, maar slechts in beperkte mate.De emotionalisering van het gezinsleven, zoals dat naar voren kwam in dezorg voor de jonge kinderen en de empathische omgang van echtelieden, cul-mineerde in een cultus van huiselijkheid. Gezinsleden gingen zich steedsmeer op elkaar, en minder op de buurtbewoners oriënteren. Het gezinslevenkeerde zich naar binnen; het gezin werd een afgesloten entiteit: een haven ineen harteloze wereld.Omdat we steeds tegenvoorbeelden gegeven hebben voor de ‘zwarte’ afschil-dering van de traditionele maatschappij, volgt hier tot slot een passage waar-uit blijkt dat in de moderne maatschappij niet elke verbintenis liefdevol enempathisch was, al laat Van Deyssel de echtelieden aan het slot van zijn romanEen liefde uit 1887 wel naar elkaar toegroeien.

‘Jozef was eens op een goeyen morgen voor den spiegel gaan staan, wasgaan denken, dat hij in de dertig was, dat hij gisteravond toevallig van zijnmeid was afgekomen, daar hij toch al beu van was, dat hij zich nu voorlo-pig met zijn huishoudster behelpen zou, maar volstrekt wou gaan trouwen.Hij wilde een rustig leven hebben en een vriendelijke goede geile wettigevrouw. Hij wilde wel trouwen en getrouwd zijn en een goeye huisvaderworden, maar zijn vrouw moest een persoonlijkheid wezen, die hem ruim-schoots vergoedde, wat hij verloor. (...) Toen Jozef eenmaal besloten hadMathilde het hof te maken, was hij zich gaan afvragen, of hij van haar alniet vroeger al gehouden had. Hij dacht nu van ja; zonder ‘t zelf te weten,had hij haar liefgehad. Hij nam zich dan voor die liefde zooveel mogelijkaan te wakkeren in zijn eigen binnenste, en daarna aan de Stuwen Mathil-des hand te vragen. Maar toen hij er zoo over peinsde, of die liefde voor

40


haar al voor dien dag bestaan had in zijn hart en van-já dacht om dat hijzich herinnerde, hoe-of hij zich altijd tot dat huis van de Stuwens aange-trokken had gevoeld, trof het hem opeens als iets heel zonderlings, dat hijnooit in Mathildes gezelschap, al zat of stond hij vlak bij haar, al raakte zijnschouder haar schouder, zijn been haar japon, zijn arm haar rug, zijn handhaar hand, dat hij nooit, al zaten ze urenlang met mekaar aan de een ofandere bezigheid bij de kachel of ‘s winters of ‘s zomers voor het openraam, als buiten de zon gloeide, dat hij zich nooit geil had voelen worden.Hij had zelfs nooit uitvoerig de hoedanigheden van Mathildes lichaamoverwogen, nooit in haar gewaardeerd, wat hij en zijn vrienden, als ze overvrouwen spraken, altijd in de eerste plaats bedoelden. Hij vond dit ergvreemd, maar was overtuigd, dat de geilheid na zijn voornemen van hof-makerij, nu ook wel komen zou.’(Van Deyssel, Een liefde, p. 57-59)

1.9 Op weg naar een nieuwe moederrol

Tot ver in de 20ste eeuw was er sprake van een uniforme levensloop die in gro-te lijnen vooraf vastlag: volwassenen huwden en kregen (vanzelfsprekend) kin-deren. De man was het hoofd van het gezin en verdiende de kost. In het bur-gerlijk gezinsideaal was een speciale plaats voor de moeder ingeruimd. Zij ver-zorgde man en kinderen, regelde het huishouden en zorgde ervoor dat hetthuis gezellig was. Zolang arbeiders te weinig verdienden om hun gezin te on-derhouden was dit voor arbeidersvrouwen een onbereikbaar ideaal. Een vande belangrijkste eisen van de arbeidersbeweging was de lonen op zo’n peil tekrijgen dat getrouwde vrouwen niet meer het gezinsinkomen hoefden aan tevullen. Toen dat in de jaren twintig was gerealiseerd, bleef de invulling vanhet moederschap decennia lang dezelfde. De vrouw werd in haar rol als moe-der bijgestaan door een groeiend aantal professionele instellingen. Het ver-schijnsel van ‘proto-professionalisering’ trad op, dat wil zeggen dat de moederging denken in termen van professionals.Ook binnen het moderne gezin voegden individuen zich naar de traditionelelevensloop, met een seksespecifieke rol voor beide ouders. De eerste keer datvrouwen uit het moderne gezin op grotere schaal aan het leven buitenshuisgingen deelnemen, was in de Eerste Wereldoorlog toen Britse vrouwen de ar-beidsplaatsen van de mannen die naar het front waren, moesten opvullen.Rond de eeuwwisseling hadden suffragettes met hun eis van kiesrecht voorvrouwen de basis gelegd voor de eerste emancipatiegolf.Vanaf de jaren dertig van deze eeuw was het heel normaal dat meisjes na hunschoolopleiding gingen werken, maar het bleef even normaal dat ze stopten

41


met werken als ze gingen trouwen. Pas in de jaren zestig bleef een gehuwdevrouw werken; ze stopte zodra er kinderen kwamen. Na de introductie van depil in het begin van de jaren zestig daalde het kindertal tot gemiddeld tweeper gezin. De gemiddelde leeftijd waarop een Nederlandse vrouw haar eerstekind krijgt is gestegen naar 28 jaar. Sinds het afgelopen decennium is er hetverschijnsel van herintredende vrouwen, dat betekent dat vrouwen die enkelejaren voor hun jonge kinderen hebben gezorgd, weer proberen aan de slag tekomen op de arbeidsmarkt. De arbeidsparticipatie van vrouwen in de leeftijdvan 15-64 jaar is in Nederland in de periode 1973-1989 gestegen van 29,2% tot52%, van mannen is de arbeidsparticipatie in dezelfde periode gedaald van85,6% naar 81,1% (SCP, 1992).Vanaf de jaren tachtig zijn het vooral de vrouwen met een hogere opleidingdie, als ze besluiten kinderen te nemen, tevens besluiten fulltime te blijvenwerken, omdat parttime werk schadelijk is voor hun carrière. Voor alle vrou-wen die een baan hebben, geldt dat ze dubbel belast zijn met werk en huis-houden. Deze dubbele belasting zal het lot worden van alle vrouwen, omdatin 1990 de wettelijke maatregel is ingesteld dat jonge vrouwen boven de 18 jaarvoor hun eigen inkomen moeten zorgen. Als hun partner werkloos wordt, isop hen sollicitatieplicht van toepassing, tenzij ze de zorg voor een kind jongerdan 12 jaar hebben. Deze maatregel zal steeds meer vrouwen dwingen eenplaats op de arbeidsmarkt te zoeken. (Of ze daarin ook zullen slagen is sterkafhankelijk van de economische conjunctuur.) De bedoeling die achter dezemaatregel schuilgaat, is dat het voor vrouwen vanzelfsprekend moet zijn datze na hun opleiding gaan werken en blijven werken. Wanneer dat goed totmeisjes is doorgedrongen, zullen ze hopelijk een zo hoog mogelijke opleidingvolgen die bovendien is afgestemd op de arbeidsmarkt. De groeiende nadrukop rechten en verminderde nadruk op plichten van werkende moeders is eenindicatie voor vermindering van ongelijkheid tussen de seksen op gebied vanarbeidsverdeling (Moree, 1992).De taakopvatting die vrouwen over het moederschap hebben, onderging eenbelangrijke evolutie. Knijn en Verheijen (1988, p. 40) geven deze ontwikkelingtreffend aan met de zin: ‘De moeder is niet meer wie zij was. Van een moedervan 12 kinderen is zij veranderd in de moeder van Brigitte en Joris om ten slot-te in dit decennium uit te groeien tot Gwenn die ook nog kinderen heeft.’ Deopvatting over het moederschap is dus verschoven van opoffering, via opvoe-ding, naar zelfontplooiing.

42


1975 1980 1985

Vrouwen 32,3 33,1 34,0

werkend 20 uur 17,5 19,6 25,2

niet-werkend (excl. vrijwilligerswerk) 34,1 35,1 35,3

Mannen 7,7 9,0 9,9

werkend 20 uur 6,4 8,0 9,5

niet-werkend (excl. vrijwilligerswerk) 11,0 11,2 10,1

Tabel 1.1 Tijdsbesteding van mannen en vrouwen aan huishoudelijk werk in uren per

week. TBO, 1975, 1980 en 1985 (geciteerd bij Duindam 1991)

Met de verschuiving van de moederrol groeide tegelijkertijd de wens van vrou-wen dat hun partner meer taken in huis op zich zou nemen. Uit de cijfers intabel 1 blijkt dat mannen gemiddeld meer tijd aan huishoudelijk werk en ver-zorging zijn gaan besteden. Toch spenderen vrouwen nog altijd driemaal zo-veel tijd daaraan. Overigens besteden vaders en moeders hun uren voorname-lijk aan hun ouderrol (opvoeding en verzorging) die ze belangrijker zijn gaanvinden dan het huishoudelijke werk, dat dankzij huishoudelijke apparatuurook sneller verricht kan worden dan vroeger.Het zijn vooral de jonge vaders met een parttime baan die werk maken vanhun vaderrol. Van de stellen die hun traditionele taakverdeling radicaal ver-anderen, blijkt toch de overgrote meerderheid na enkele jaren terug te vallenin het oude patroon, meestal om financiële redenen. Bij alle taakverschuivin-gen houdt de vrouw in vrijwel alle gevallen de regie en eindverantwoordelijk-heid over het huishouden. Duindam (1991) wijst een drietal factoren aan dieverandering van het traditionele rolpatroon tegenhouden: de sociale contro-le, de geïnternaliseerde normen en waarden, en de persoonlijkheidsstructuur.Op dit moment – in de jaren negentig – zijn de individualistische opvattingenover het moederschap dominant. Naast zelfstandigheid streven moeders ookeen exclusieve relatie met hun kind na. Opvallend is dat de traditionele moe-ders tevredener zijn over hun positie dan de individualistische moeders. Delaatsten klagen vooral over een gebrek aan vrije tijd. Hun ontevredenheidhoudt vooral verband met de discrepantie die ze ervaren tussen hun opvat-tingen over het moederschap en de dagelijkse praktijk.

43


1.10 Nieuwe verzorgingsarrangementen

Ondanks de weerbarstigheid van de moederrol is er de afgelopen drie decen-nia heel veel in en om gezinnen veranderd. De mensen in Nederland hebbenzich liberalere denkbeelden aangemeten; ze staan minder afwijzend ten op-zichte van afwijkende leefpatronen en samenlevingsvormen. Tegelijkertijdvond er een deromantisering van het huwelijk plaats. Nog maar 14% van de be-volking is van mening dat gehuwden over het algemeen gelukkiger zijn danniet-gehuwden. 77% van de Nederlanders denkt dat het huwelijk op den duureen sleur wordt, maar 89% is tevens van oordeel dat huwelijkspartners, naar-mate ze langer met elkaar getrouwd zijn, elkaar meer gaan waarderen (SCP,1992, tabel 11.27)Voordat er in de praktijk iets aan vastgeroeste patronen kan veranderen, moe-ten mensen daarover eerst andere denkbeelden krijgen. Op het gebied van rol-verdeling zijn de opinies aan het verschuiven, bij ouders en nog sterker bij jon-geren. Recent onderzoek leverde de data op die zijn weergegeven in tabel 1.2.

Jongeren Ouders

1 Sterk tegen traditionele rolverdeling 11 5

2 Tegen traditionele rolverdeling 31 24

3 Voor noch tegen traditionele rolverdeling 33 35

4 Voor traditionele rolverdeling 21 28

5 Sterk voor traditionele rolverdeling 4 8

Totaal 100 100

n 2.058 1.792

Tabel 1.2 Score van jongeren en hun ouders op de rolverdelingsschaal, in percentages

(ontleend aan Spruijt, 1993, p. 72)

Meisjes zijn sterker tegen een traditionele rolverdeling gekant dan jongens.Dat ligt ook voor de hand omdat een traditionele meisjesrol niet strookt metde voor hen attractievere, individualistische rol. Bij jongens is het typerend datslechts een kleine groep voor een traditionele rolverdeling is, maar dat ze ervoor hun eigen toekomst toch blijven uitgaan van een fulltime baan en weinigzorgtaken thuis.In het ‘standaard’ moderne gezin (gehuwde, biologische ouders met kinderen)zijn niet alleen opvattingen aan het verschuiven, maar zijn ook de opvoedingvan de kinderen en de omgang tussen ouders en kinderen veranderd. Over het

44


algemeen beginnen mensen jong aan kinderen. Er is echter een groeiendegroep vrouwen die laat, vanaf hun 29ste, aan kinderen begint. Wanneer de kin-deren nog klein zijn, wordt al een gedeelte van de opvoedingstaak uitbesteed.Vrijwel alle kinderen gaan naar een peuterzaal, en steeds meer kinderen be-zoeken een kinderdagverblijf in de jaren voordat ze naar de basisschool gaan.Buitenschoolse opvang, overbrugging van de namiddag die noodzakelijk isvoor werkende ouders, is in opmars. De relatie tussen ouders en kinderen ismeer ontspannen dan vroeger. Zo hoeft bijvoorbeeld de vrije tijd niet meer sa-men te worden doorgebracht; contacten tussen ouders en kinderen zijn losser,minder verplichtend van aard. Van een generatieconflict is geen sprake meer.Omdat de levensverwachting is gestegen en jongeren rond hun twintigste hethuis verlaten, mogen ouders er op rekenen dat ze nog ongeveer 25 jaar metzijn tweeën hebben.Naast het voornoemde standaardgezin (dat natuurlijk al lang geen standaardmeer is) is er een scala aan verzorgingsarrangementen ontstaan. Een variantop het standaardgezin is het lesbisch moederschap waarbij de biologischemoeder en haar vriendin gezamenlijk voor opvoeding en verzorging van hetkind zorgen. Vrijwel identiek aan het standaardgezin is de huishouding vansamenwonende, biologische ouders en hun kinderen. Wanneer de partners uitelkaar gaan, blijven de kinderen bij een van de ouders wonen. Meestal vormtde moeder met haar kinderen dan een eenoudergezin (78%), in 8% van de echt-scheidingszaken in 1987 (Veenhoven, 1991) kreeg de vader de primaire verant-woordelijkheid. In het gunstigste geval maken de ex-partners goede afsprakenover de verzorging en opvoeding van de kinderen en komen ze tot co-ouder-schap (13%).Uit een eenoudergezin kan weer een stiefgezin ontstaan als een ouder eennieuwe relatie aangaat. Dit is de meest voorkomende gang van zaken na echt-scheiding. Bom-moeders (= bewust ongehuwde moeders) hebben van meet afaan besloten in hun eentje voor een kind te zorgen, zonder dat een partner ofiemand anders medeverantwoordelijkheid draagt voor het kind. Ook zij vallenonder de eenoudergezinnen. Een veeloudergezin doet zich alleen voor in eenwoongroep met drie of meer volwassenen en enkele kinderen. Voor de ouder(s)is dit een aantrekkelijke manier om andere volwassenen te betrekken bij dezorg voor en verzorging van hun kinderen. Uit tabel 1.3 is onder andere af telezen dat het aantal huishoudens van echtparen met kinderen in een tijdsbe-stek van 25 jaar fors is afgenomen.

45


1960 1985

Alleenstaanden 12,0 27,5

Eenoudergezinnen 4,6 5,8

Echtparen met kinderen 50,1 38,1

Echtparen zonder kinderen 20,0 21,3

Samenwonenden met kinderen — 0,8

Samenwonenden zonder kinderen — 4,9

Gezinnen met anderen 10,2 1,2

Overigen 3,1 1,2

Totaal 100 100

n 3,1 miljoen 5,6 miljoen

Tabel 1.3 Samenstelling huishoudens in 1960 en 1985 in procenten. Documentatie over

huishoudens, NGR, 1988 (ontleend aan Spruijt, 1991, p. 5)

De belangrijkste redenen voor het ontstaan van nieuwe verzorgingsarrange-menten is dat vrouwen, maar ook mannen, hun leven anders willen inrichtendan hun ouders, een andere relatie met hun partner nastreven, en hun kin-deren anders willen opvoeden. Het leefpatroon dat jonge mensen nastreven,is geen traditioneel patroon, maar een keuzepatroon. Ze beslissen zelf tot opgrote hoogte hoe hun leven eruit gaat zien. Wanneer dat leven met iemand an-ders gedeeld wordt, moeten er afspraken gemaakt worden. Over het algemeenheeft de intieme relatie tussen partners het karakter gekregen van een onder-handelingsrelatie. Wanneer er kinderen zijn, moet er met meer dan twee men-sen rekening worden gehouden, zodat compromissen moeilijker worden.De beslissing om kinderen te nemen, ervaren volwassenen als de belangrijkstekeuze in hun leven. Omdat ouders hun kinderen zo bewust hebben gewild,zijn de verwachtingen over die kinderen hooggespannen. Ze moeten vooralleuk en lief zijn. Er ligt dus van meet af aan druk op de kinderen om aan datideaal te voldoen. Tegelijkertijd eisen ouders van zichzelf dat ze betrokken zijnbij het wel en wee van hun kinderen en plezier beleven aan de omgang methun kinderen. Bolt en Knijn (1991) spreken het vermoeden uit dat dit sensi-tieve ouderschap een vorm van compensatie is voor het verlies van de stevigepositie en duidelijke taken van het gezin.Bij het aangaan van een relatie hebben mannen doorgaans meer hulpbron-nen, zoals opleiding, kennis, inkomen, status en arbeid, tot hun beschikkingdan vrouwen. Deze asymmetrie in de relatie stuit bij de wens om te verande-ren krachtig op de ‘macht der vanzelfsprekendheid’. Vrouwen pogen omzich-

46


tig hun situatie te veranderen; mannen kunnen een wens tot verandering ne-geren of ze kunnen proberen hun echtgenote of vriendin te overtuigen van deonredelijkheid van haar verlangen en de redelijkheid van hun eigen gezichts-punt. Naast de relationele belemmeringen spelen bovendien intrapsychischebelemmeringen (breken met de geconditioneerdheid tot verzorgende vrouw)en maatschappelijke structuren vrouwen parten bij hun streven naar veran-dering van hun situatie (Komter, 1985).Jonge ouders hebben individualistische motieven bij hun beslissing kinderente nemen. Voor vrouwen is dat veelal de wens een affectieve relatie met eenkind op te bouwen, bij mannen is gezelligheid in huis een belangrijke reden.Vaders gaan vervolgens met hun kinderen op stap, terwijl moeders meer deverzorging op zich nemen en dingen regelen. Vanwege hun grotere betrok-kenheid bij hun kinderen voelen moeders zich eerder onzeker en hebben zemeer last van schuldgevoelens over hun mogelijke tekortkomingen dan vaders(Bolt en Knijn, 1991).

1.11 Op weg naar het postmoderne gezin

In eerste instantie lijken de eigentijdse ontwikkelingen in de richting van toe-nemende individualisering in strijd met de actuele nadruk op empathie en de-len van emoties in gezinsverband. Brinkgreve en De Regt (1990) wijzen erop datjuist de emotionele relaties tussen de gezinsleden de bestaansgrond van hetgezin zijn. Wanneer individuen niet meer tevreden zijn over die relaties, zul-len zij derhalve de beslissing nemen die relaties te beëindigen.We kunnen ervan uitgaan dat het proces van individualisering en emotiona-lisering ook de komende jaren zal voortduren. Dat betekent dat samenle-vingsrelaties, wanneer ze niet aan de hoge standaard van emotionaliteit vol-doen, ontbonden zullen worden. Het aantal (echt)scheidingen zal daardoorvermoedelijk toenemen. Zowel de kinderen als de ouders uit die huishoudenszullen – na een instabiele periode – weer een nieuw evenwicht vinden, vaak ineen nieuw stiefgezin.Jongeren die in de jaren tachtig en negentig zijn opgegroeid met het besef datseksespecifieke rolpatronen achterhaald zijn, zullen op hun beurt er gemak-kelijker van uitgaan dat zij huishoudelijke taken in een relatie moeten verde-len. (Duindam gaat elders in dit boek uitvoerig in op gezin en rolpatronen.) Zo-wel de sociale controle op taakverdeling, als intrapsychische en relationele be-lemmeringen om tot een nieuwe taakverdeling te komen, behoren daarmeetot het verleden. Betekent dat automatisch dat in het postmoderne gezin deverzorging van kinderen eerlijk over de partners is verdeeld? Dat hoeft niet.Voordat er een evenwichtige taakverdeling tussen ouders gerealiseerd kan

47


worden, moet eerst de combinatie van een baan met de verzorging van kinde-ren mogelijk zijn, en dat hangt onder andere af van een herverdeling van hetwerk buitenshuis en uitbreiding van kinderopvang en ouderverlof. Gezien devergrijzing van de bevolking zal de overheid op korte termijn ‘gedwongen’ wor-den dergelijke maatregelen te treffen om daarmee een toename van het aan-tal jonge kinderen te verzekeren.

We zijn dus op weg naar een postmodern gezin dat een emotioneel en daar-door instabiel karakter heeft. Binnen dat gezin zijn de verzorgende en opvoe-dende taken in hoge mate gelijk verdeeld over de partners. Jongeren genietenveel vrijheden in dat gezin en blijven dus thuis wonen zolang het hun bevalt.

48


1 Het gezin vroeger en nu - Mireille Jacobs klassiek gezin tot...1 Het gezin vroeger en nu José van...

Documents

Transcript of 1 Het gezin vroeger en nu - Mireille Jacobs klassiek gezin tot...1 Het gezin vroeger en nu José van...