Iconografisch werkstukLichtsymboliek van de Saint-Denis

Naam studenten : Meike Gooijer & Verelien GeertsStudentnummer : 2181538 & 2188942Vak : Theorie der KunstenNaam docent : Tijn VaesInleverdatum : 13 – 11 – 2012Inhoud:

Inleiding p. 2

Abt Suger en de Lichtsymboliek p. 3 - 4

Boom van Jesse

- Pre-iconografische beschrijving p. 5 - 6

- Iconografische beschrijving p. 7

- Iconografische interpretatie p. 8

Het leven van de maagd Maria

- Pre-iconografische beschrijving p. 9 - 10

- Iconografische beschrijving p. 11

- Iconografische interpretatie p. 12 - 14

Bronnen p. 15

Kaft, afbeelding 1: St- Denis

Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942

Inleiding

De Saint-Denis (ca. 1144) is één van de eerste gotische abdijkerken. Een abdij is een klooster voor

mannen of vrouwen, waarin een abt of abdes de bestuurder is. Een abdij kan uit verschillende

gebouwen bestaan. Zowel het eigenlijke klooster als de bijbehorende gebouwen worden abdij

genoemd. De Saint-Denis is gewijd aan St. Dionysius van Parijs. De heilige Dionysius van Parijs

was de eerste bisschop van Parijs in de 3e eeuw. Hij werd door de heilige paus Fabianus (paus van

263 tot 250) naar het toenmalige Lutetia gezonden. Hij bouwde de eerste (houten) kerk op het

eiland waarop nu de Notre Dame ligt. Met zijn gezellen Eleutherius en Rusticus werd hij in het jaar

285 om het leven gebracht door de heidense bevolking. Eerst werden zij in een gloeiende oven

geworpen, maar bleven ongedeerd, vervolgens werden zij onthoofd (de drie jongelingen, Daniël).

De kerk was ook het Frans koninklijk mausoleum. De Franse koningen werden hier tot 1789

begraven.

De bouw van de Saint-Denis is begonnen in 1136 en de straalkapellen van Abt Suger zijn in 1144

ingewijd. Tijdens de Franse revolutie is de kerk zwaar beschadigd. Hierdoor is een groot deel van

de ramen gerestaureerd.

Abt Suger had een bedoeling met de Saint Denis. Suger wou invloed uitoefenen in het weergeven

van het bovennatuurlijke in de architectuur. Abt Suger deed dat door iets toe te voegen aan het

ambulatorium. Hij heeft de zware muren, die vroeger de straalkans scheidde van het ambulatorium,

doorbroken. Hierdoor kon het licht vanuit de ramen in de apsissen het ambulatorium in schijnen. Zo

kon hij met de symboliek van het goddelijke licht de architectuur waarmaken en op die manier werd

de architectuur symboliek.

Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942

Abt Suger en de lichtsymboliek

Abt Suger(1080-1151) was een Franse geestelijke van lage afkomst. Hij heeft zichzelf opgewerkt

tot rechterhand van koning Lodewijk VI(1088-1137).

Hij gaf koning Lodewijk VI adviezen en was zelfs

regent tijdens de afwezigheid van de koning tijdens de

tweede kruistocht(1145-1149). Suger had hierdoor

veel invloed aan het koninklijk hof.

Suger was niet alleen een Abt, hij was ook nog

architect en politicus. Hij had de kooromvang van de

St. Denis zelf ontworpen.

Afb 2: Suger liggend op een glas-in-loodraam

(detail Annunciatie)

Het christelijke geloof was heel erg belangrijk voor Suger, maar de Koninklijke regenten ook. Dat

was voor hem nog een reden om de St. Denis de mooiste kerk te maken. Hij had de geschriften van

Pseudo-Dionysius op zijn manier geïnterpreteerd. De geschriften waren voor Suger belangrijk,

omdat hij dacht dat St. Dionysius ze had geschreven, maar dat bleek niet te kloppen.

Pseudo-Dionysius ziet God als het hemelse ‘licht’ en Jezus als het aardse beeld van dat ‘licht’. Licht

werd dan ook het doel van Abt Suger en was een belangrijk element in de verbouwing van de St.

Denis. De focus van Suger lag op verticaliteit en een hemelse lichtinval. Hij zag glas-in-loodramen

als vervangers van edelstenen. Suger wilde hiermee een stukje hemel op aarde brengen en

misschien zelfs als stimulans voor de arme gelovigen.

Suger schreef in De administratione: “Dus, als uit mijn vreugde in het Huis van God, heeft de

lieflijkheid van de meerkleurige edelstenen mij uit de buurt van externe zorgen geroepen, en

zinvolle meditaties hebben mij laten denken over het overbrengen van datgene wat materiaal is aan

dat wat niet materiaal is...”1

Suger schreef dat hij juist door de schoonheid van de edelstenen beter op zichzelf kon reflecteren en

hierdoor het materiële naar het immateriële kon omzetten. Deze ideeën over het ‘Licht’ zijn de basis

voor zijn glas-in-loodramen. Hij combineerde Bijbelse taferelen met de schoonheid van edelstenen,

hij maakte er glas-in-loodramen van. Zo vielen de zonnestralen de kerk binnen, gekleurd door het

glas-in-lood, in prachtige kleuren en waren de taferelen voor de ongeletterde mensen begrijpbaar.

1 http://traumwerk.stanford.edu/philolog/2006/01/abbe_sugers_theory_of_light_lu.html

Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942

Suger liet zichzelf ook afbeelden in de kerk, niet alleen in de glas-in-loodramen, maar ook op het

portaal. Hij ligt bijna altijd aan de voeten van Christus. In de Boom van Jesse zit Suger geknield aan

de kant van de voeten van Jesse, die het begin van de stamboom van Christus is.

Afb 3: Suger aan de voeten van Christus (detail van het Laatste Oordeel)

Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942

Boom van Jesse

De pre-iconografische beschrijving

Het raam van de Boom van Jesse zit rechts in de middelste apsis van

de straalkranskappellen, zoals op de afbeelding aangegeven2. Het

glas-in-loodraam bestaat uit zeven middenpanelen en aan weerszijden

nog eens zeven panelen.

Het glas-in-loodraam bestaat uit zeven middenpanelen en aan weerszijden ook nog zeven panelen.

In het midden zijn vooral personen afgebeeld. Alle figuren in het midden zijn frontaal afgebeeld op

de onderste liggende figuur na. De figuren aan de zijkanten zijn met hun hoofden allemaal gericht

naar het middenpaneel, en trois-quart afgebeeld. Hun lichamen

zijn juist en face weergegeven. En hun voeten en profil. Bijna

alle figuren aan de zijkanten zijn staand afgebeeld. Alleen de

bovenste twee en helemaal onderaan de rechter man zijn

geknield afgebeeld, de linker onderaan zit. Verder zijn alle

mannen aan de zijkanten met blote voeten afgebeeld.

Op paneel één van het glas-in-loodraam ligt een bebaarde man

in een blauw, rood gewaad te slapen. Vanuit zijn zij komt een

stam omhoog. Er hangt een kaarsje schuin boven zijn hoofd en

boven zijn blote voeten hangt een groen gordijn. Links van

hem zit een bebaarde man met lang haar in een groen, geel

gewaad te schrijven. Hij heeft een groene nimbus om zijn

hoofd. Achter hem zie je een hoofd met een gele nimbus die

een handje uitsteekt naar de man. Aan de rechterkant van de

liggende man, zit een bebaarde man met kort haar in een

groen, blauw gewaad geknield met een soort tableau in zijn

handen. Boven zijn hoofd staat een tekst.

Op paneel twee zit een bebaarde man in een groen, purper

gewaad met een kroon op zijn hoofd tussen de takken.

Afb 4: De boom van Jesse

Hij heeft schoenen aan. Onder zijn voeten zit een gouden kronkel. Hij is omringd door bladachtige 2 http://www.medart.pitt.edu/image/France/St-denis/windows/Jesse/SDenis-JesseW-Frame.html

7

Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942

figuren. Links van hem staat een man met kort haar en een spitsbaardje in een groen, blauw gewaad

en een banderol in zijn handen. Aan de rechterkant staat een man met kort haar en een baardje in

een blauw, geel gewaad met een banderol in zijn handen en een handje boven zijn hoofd.

Op paneel drie zit weer een bebaarde man in een goud, groen en een beetje purper gewaad met een

hoedje op zijn hoofd tussen de takken. Hij heeft schoenen aan. Ook hij is omringd door bladachtige

vormen. Links van hem staat een bebaarde man in een blauw, wit gewaad met een banderol over

zijn schouder. Aan de rechterkant staat een man met een baard en wat langer haar in een groen, wit

gewaad met een banderol in zijn handen. Ook hij heeft een handje boven zijn hoofd.

Op paneel vier zie je een donkere man met een kroon en een baard in een purper met groen gewaad

zitten tussen de takken. Hij heeft schoenen aan en is omringd door bladachtige vormen. Links van

hem staat een bebaarde man in een groen met blauw gewaad met een banderol in zijn handen. Aan

de rechterkant staat ook een bebaarde man met een blauw met groen gewaad en een banderol in zijn

handen.

Op paneel vijf zit een vrouw in een purper met groen

gewaad met blauw tussen de takken. Op haar hoofd heeft

ze een soort doek en een kroon en zij heeft schoenen aan.

Ook zij is omringd door bladachtige vormen. Aan de

linkerkant staat een getinte man met baard met een blauw

met groen en geel gewaad. Hij heeft een banderol in zijn

handen. Aan de rechterkant staat een baardloze man met

een groen met blauw gewaad en een witte broek. Hij

heeft een banderol over zijn schouder hangen. Boven zijn

hoofd zit een handje. Afb5: Maria (detail Boom van Jesse)

Op paneel zes zit een bebaarde man met een blauwe nimbus om zijn hoofd tussen de takken. Hij

heeft een rood met groen gewaad aan en is omringd door zeven witte duiven. Onderaan links en

rechts van de blote voeten van de man is een bladachtige vorm. Links van hem zit een geknielde

man in een groen met wit gewaad en rechts een man, geknield, in een blauw met bruin gewaad.

Op paneel zeven zijn er fragmenten van de zeven witte duiven.

De rand om de personen heen bevat vlechtwerk en bladachtige figuren.

Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942

De iconografische beschrijving

De man op paneel één is Jesse omdat vanuit zijn zij een boom groeit

met de koningen, Maria en Christus erop. De drie koningen boven

Jesse zijn afstammelingen van Jesse en allemaal koningen van Juda,

waarschijnlijk is David een van de koningen. Daarboven is Maria

afgebeeld en helemaal in de top Jezus Christus. De koningen, Maria

en Christus zijn allemaal afgebeeld in een gewaad waar purper of

goud in zit. Purper en goud zijn heel kostbaar en werden daarom vaak

voor het goddelijke gebruikt.

De man links van Jesse is Mattheüs, hij is aan het schrijven en je ziet

een engel achter hem. De andere mannen die afgebeeld staan aan

weerszijden van de koningen, Maria en Christus zijn profeten,

herkenbaar aan hun banderol. Afb 6: Suger (Boom van Jesse)

Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942

De iconografische interpretatie

Het thema ‘De boom van Jesse’ wordt hier afgebeeld. Het thema komt vanaf de elfde eeuw voor.

Het verhaal begint bij de profetie van Jesaja (II: I – 3), een citaat:

“1 Maar uit de stronk van Isaï schiet een telg op,

een scheut van zijn wortels komt tot bloei.

2 De geest van de HEER zal op hem rusten:

een geest van wijsheid en inzicht,

een geest van kracht en verstandig beleid,

een geest van kennis en ontzag voor de HEER.

3 Hij ademt ontzag voor de HEER;

zijn oordeel stoelt niet op uiterlijke schijn,

noch grondt hij zijn vonnis op geruchten.”3

Deze profetie wordt gezien als voorspelling van de komst van de Messias. Om dit te ondersteunen

wordt Jesse door Mattheüs en Lucas benoemd als stamvader van Jezus.

De profeet Samuël kreeg van God te horen dat hij de opvolger van Koning Saul zou vinden onder

de zonen van Jesse. Samuël nodigde Jesse uit om zijn zonen voor te stellen, maar geen van de zeven

zonen was de uitverkorene. Jesse zei dat niet al zijn zonen waren, dat de jongste nog in de weide

bezig was. Toen David werd gehaald werd hij onmiddellijk door Samuël gezalfd als de nieuwe

koning van Israël.

David was de eerste in de reeks, hij was de eerste koning van Juda en vele afstammelingen van hem

zouden het nog worden. Uiteindelijk uit een hele reeks afstammelingen van Jesse kwam of Maria of

Christus voort. De verhalen verschillen hierin, dit komt vooral door de verschillende interpretaties

van de profetie. Ze zien Christus eerder als een bloem en daarom wordt Maria eerder als de twijg of

telg gezien.

3 www.biblija.net

Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942

Het leven van de maagd MariaDe pre-iconografische beschrijvingHet raam van het leven van de maagd Maria zit links in de

middelste apsis van de straalkranskappellen, zoals op de

afbeelding aangegeven4.

Van onderaf beginnend zien we in de middelste rij panelen als

eerste drie personen in een cirkel. De linkse figuur heeft een

blauw gewaad aan met rode vleugels en een nimbus. De rechtse

figuur heeft purperen kledij aan met een witte doek op het hoofd en een nimbus. Onderin de ligt een

figuur half buiten de cirkel met een bruine

monnikspij. Links van de middencirkel staan twee

figuren onder een afdakje. De linkse figuur heeft

groen met rode kledij aan met een blauwe nimbus.

De rechtse persoon heeft een purper met blauw

gewaad aan en een gouden nimbus. Rechts van de

middencirkel staat een man en een figuur met

vleugels onder een dakje.

Het tweede paneel van de middelste rij heeft

meerdere personen. Onderaan ligt een figuur met

een blauw gewaad en een groene doek om het

hoofd. Daarboven ligt een kleine baby. Rechts van

deze twee staat een persoon met een wit met blauw

gewaad aan afgebeeld. Daarboven staan nog vijf

andere figuren met geel met rode kledij aan en ze

hebben allemaal vleugels. Aan de linkerkant staan

twee figuren met blauwe met groene kledij. Rechts

bovenin hangt een klein figuur met groene kledij

en onderin staat een schaap. Deze staan in een

halve cirkel.

Afb 7: Raam van het leven van de maagd Maria.

4 http://www.medart.pitt.edu/image/France/St-denis/windows/Infancy/Sdenwind-Inf.html

Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942

Aan de rechterkant staan in totaal vijf figuren onder een afdakje. Links onderin zit een figuur

geknield met blauw en groene kledij. Hierachter staan twee figuren met donkere kledij. Hiernaast

staat een persoon met groene kledij met een baby in de handen.

Het vierde paneel van de middelste rij laat twee personen zien. Één persoon zit op een ezel en de

andere persoon loopt met een buidelzak aan een stok. De persoon op de ezel heeft een groen

gewaad aan en de persoon ervoor heeft een rode mantel om. Op de achtergrond is een kleine toren

te zien. Aan beide zijden zijn personen te zien met zwaarden in de hand die op de grond liggende

mensen aanvallen. Dit is aan beide kanten afgebeeld in een halve cirkel.

Het vijfde paneel laat in de middelste rij een voorstelling van drie personen in een cirkel zien. Één

van deze personen zit op een troon een heeft en goud met rood gewaad aan. Aan beide kanten staat

één persoon. De linker persoon heeft een groen gewaad aan en de rechter heeft een rood gewaad

aan. In het linker paneel staat een vrouw met een groene jurk aan en een blauwe mantel in een poort

met twee blauwe gordijnen. Deze vrouw heeft een groene nimbus om haar hoofd. In het rechter

paneel staat een man in dezelfde poort met ook blauwe gordijnen. Hij heeft een groen pak aan met

een blauwe mantel.

Het zesde en laatste paneel staat vol met personen. Één van de personen ligt onderaan over de

gehele breedte. Hij heeft een blauw kleed aan en een gouden nimbus om zijn hoofd. Op de

achtergrond staan nog zeven andere personen met elk hun eigen kleur nimbus. Aan beide kanten

van het paneel zit een knielend figuur met vleugels.

Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942

De Iconografische beschrijving

1a Visitatie

1 Annunciatie

1b Jozef en de Engel

2a Aankondiging naar de Herders

2 Geboorte van Jezus

2b Presentatie bij de tempel

3a Droom van de drie koningen

3 De drie koningen

3b Aanbidding van Jezus door de drie Koningen

4a Bloedbad van de onschuldigen

4 Vlucht naar Egypte

4b Bloedbad van de onschuldigen

5a Maria

5 Jezus in the Tempel

5b Jozef

6a Knielende Engel

6 Dood van Maria Afb 8: Schema van het raam van de maagd Maria

6b Knielende Engel

Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942

De iconologische interpretatie

1a Visitatie

In de kunst is een Maria-Visitatie een Bijbelse voorstelling van het

bezoek van de Heilige Maagd aan Elisabet, zoals verhaald bij Lucas

(Lucas 1).

1 Annunciatie

De aankondiging van een engel aan de maagd Maria dat zij de zoon

van God zou baren hierbij is bijzonder dat er geen derde persoon in

het verhaal voorkomt en er daadwerkelijk een derde persoon aan de

onderkant van het paneel te zien is. Volgens bronnen zou dit Suger

zelf zijn die zich op meerdere ramen heeft afgebeeld. Afb 9: Annunciatie met Suger

1b Jozef en de Engel

De afkomst van Jezus Christus was als volgt. Toen zijn moeder Maria al was uitgehuwelijkt aan

Jozef maar nog niet bij hem woonde, bleek ze zwanger te zijn door de heilige Geest. Haar man

Jozef, die een rechtschapen mens was, wilde haar niet in opspraak brengen en dacht erover haar in

het geheim te verstoten. Toen hij dit overwoog, verscheen hem in een droom een engel van de Heer.

De engel zei: 'Jozef, zoon van David, wees niet bang je vrouw Maria bij je te nemen, want het kind

dat ze draagt is verwekt door de heilige Geest. Ze zal een zoon baren. Geef hem de naam Jezus,

want hij zal zijn volk bevrijden van hun zonden.' (Mat. 1:18-21). Jozef doet wat hem door de engel

is opgedragen. Hij neemt Maria bij zich als zijn vrouw, en als de geboorte heeft plaatsgevonden

geeft hij het kind de naam Jezus.

2a Aankondiging naar de Herders

De aankondiging van de geboorte van Jezus aan de herders door een

engel.

2 Geboorte van Jezus

De geboorte van Jezus. De nieuwe koning van de Joden in Nazareth.

2b Presentatie bij de tempel

Veertig dagen na Kerstmis. Bij de Presentatie van Christus in de

Tempel herdenken de orthodoxen en rooms-katholieken dat Maria, de

moeder van Jezus, naar de tempel ging voor het verplichte offer na de

geboorte van haar zoon. In het oude Israël was het gebruik dat moeders

zich in de tempel zuiverden, veertig dagen na de geboorte van hun kind.

Ze offerden bij deze gelegenheid een lam en twee duiven. Afb 10: Geboorte van Jezus

Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942

Panelen 3 en 4

De wijzen worden in de Bijbel weinig vermeld: slechts in het Evangelie volgens Mattheüs wordt

van hun aanbidding verteld. Hun precieze herkomst, hun namen, zelfs hun aantal worden niet

vermeld.

Wel wordt verteld dat de wijzen vanuit het oosten naar Jeruzalem kwamen omdat ze een ster

hadden gezien. Uit de verschijning van de ster hadden zij opgemaakt dat de langverwachte, ware

"Koning der Joden" zojuist was geboren. Dit kwam de toenmalige koning der Joden, Herodes I, ter

oren. Herodes was zeer bevreesd voor troonpretendenten, hij liet zelfs zijn eigen zonen Alexander

en Aristobulus (7 v. Chr.) en Antipater (4 v. Chr.) executeren uit vrees dat ze hem van de troon

zouden stoten. De geboorte van een andere koning was dan ook slecht nieuws voor hem. Hij

ontbood de Schriftgeleerden en priesters aan zijn hof om te weten te komen waar de Messias

geboren zou worden. Volgens de profetie was dat in Bethlehem. Daarna ontbood hij de Wijzen en

gaf hen de opdracht om de pasgeboren Messias in Bethlehem te gaan opzoeken. Hij speldde de

Wijzen op de mouw dat hij wilde weten waar het kind was, zodat hij hem zelf ook hulde kon gaan

bewijzen, maar in werkelijkheid wilde hij een rivaal uit de weg ruimen.

De wijzen zagen, terwijl ze in Jeruzalem waren, de opvallende ster weer aan het firmament. De ster

ging hen voor en bleef staan boven de plaats waar het kind verbleef. Op die manier vonden de

wijzen Maria en de pasgeboren Jezus. Ze vielen op hun knieën en boden het kind goud, wierook en

mirre aan.

God waarschuwde in een droom de wijzen ten slotte niet naar Herodes terug te gaan. Ze keerden

daarom langs een andere route naar hun land terug. Toen Herodes ontdekte dat hij bedrogen was liet

hij alle jongetjes in Bethlehem tot de leeftijd van twee jaar vermoorden om er zeker van te zijn dat

de pasgeboren voorspelde koning der Joden, Jezus, er bij zou zijn. Jozef was echter door God

gewaarschuwd en had tijdig met Maria en Jezus de vlucht genomen naar Egypte.

De kindermoord van Bethlehem wordt op 28 december herdacht als de dag van de onnozele

kinderen.

5 Jezus in de Tempel

Kort voor Pesach, het Joodse paasfeest, reisde Jezus naar Jeruzalem. Daar trof hij op het

tempelplein de handelaars in runderen, schapen en duiven aan, en de geldwisselaars die daar altijd

zaten. Hij maakte een zweep van touw en joeg ze allemaal de tempel uit, met hun schapen en

runderen. Hij smeet het geld van de wisselaars op de grond, gooide hun tafels omver en riep tegen

de duivenverkopers: ‘Weg ermee! Jullie maken een markt van het huis van mijn Vader!’ Zijn

leerlingen dachten aan wat er geschreven staat: ‘De hartstocht voor uw huis zal mij verteren.’ Maar

Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942

de Joden vroegen: ‘Met welk teken kunt u bewijzen dat u dit mag doen?’ Jezus antwoordde hun:

‘Breek deze tempel maar af, en ik zal hem in drie dagen weer opbouwen.’ ‘Zesenveertig jaar heeft

de bouw van deze tempel geduurd,’ zeiden de Joden, ‘en u wilt hem in drie dagen weer opbouwen?’

Maar hij sprak over de tempel van zijn lichaam. Na zijn opstanding uit de dood herinnerden zijn

leerlingen zich dat hij dit gezegd had, en zij geloofden de Schrift en alles wat Jezus gezegd had.

6 Dood van Maria

Volgens de (rooms-katholieke) overlevering moet Maria ergens tussen 36 en 50 n. Chr. zijn

overleden in Jeruzalem of Ephese. Hierbij zouden alle apostelen aanwezig zijn geweest, behalve

Thomas. Toen deze arriveerde was Maria's lichaam al begraven en om haar toch eer te bewijzen

bezocht Thomas in zijn eentje haar graf. Thomas zou toen de tenhemelopneming van Maria hebben

gezien. Daarbij zou hij van Maria haar gordel hebben gekregen. De overige apostelen geloofden dit

niet totdat hij hen de gordel toonde en het lege graf.

Meike Gooijer 2181538 en Verelien Geerts 2188942

Bronnen:- Hugh Honour & John Fleming. Algemene Kunstgeschiedenis, Amsterdam 15e druk 2011.

- James Hall. Hall’s Iconografisch Handboek, Leiden zevende druk 2011.

- Reader’s digest. Alle Bijbelse Personen, Amsterdam 1996.

- Jan van Laarhoven. De Beeldtaal van de Christelijke Kunst, Amsterdam vijfde druk 1992.

- Émile ‘Mâle. Religious Art in France of the Thirteenth Century. (GoogleBooks)

- Geredigeerd door Paula Libe Gerson. Abbot Suger and Saint-Denis: A Symposium (JStor)

- Abbot Suger- on the Abbey church of st Denis and it’s art treasures.(JStor)

- John James. Multiple Contracting in the Saint-Denis Chevet (JStor)

- Michael W. Cothren. The Infancy of Christ Window from the Abbey of St.-Denis: A

Reconsideration of It’s Design and Iconography (JStor)

- Helen J. Dow. The Rose-Window (JStor)

- http://www.medart.pitt.edu/image/France/St-denis/windows/Jesse/SDenis-JesseW-

Frame.html

- www.biblija.net

- http://www.heiligen.net/heiligen/11/04/11-04-01--1050-jesse-bethlehem.php?

TERMS=+jesse

- http://www.medart.pitt.edu/image/france/st-denis/windows/TwelfthcWindows.html

- http://www.heiligen.net/heiligen/09/04/09-04-01--1300-mozes.php

- http://www.bibleworldhistory.com/Table4.htm

- http://www.fordham.edu/halsall/source/sugar.html

- http://www.saint-denis.culture.fr/en/2_4_suger.htm

- http://www.fordham.edu/halsall/source/sugar.html

- http://www.newadvent.org/cathen/14326a.htm

- http://www.newadvent.org/cathen/04721a.htm

- http://www.goverdina.nl/kerst9.html

- http://www.willibrordbijbel.nl/?p=page&i=66942,66951

- http://nl.wikipedia.org/wiki/Wijzen_uit_het_oosten

- http://www.feestenalmanak.nl/feest/presentatie-van-christus-in-de-tempel/

- http://www.statenvertaling.net/tags/visitatie.html

- http://www.encyclo.nl/begrip/Annunciatie

- http://www.online-bijbel.nl/

- andyjur.files.wordpress.com/2012/02/boom-van-jesse.odt