Trends en innovaties - Cevorabouwtest.cevora.net/...innovaties-in-de-bouwsector... · Als je nu met...

in de bouwsector

Trends en innovaties

CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVENYENNEF VEREYCKEN, EZRA DESSERS, GEERT VAN HOOTEGEM

onderzoeksrapport

l 3TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN

Inhoudstafel

Algemene inleiding ................................................................................................................................................................ 7

Methodologie ......................................................................................................................................................................... 8

1 Sectorprofiel ................................................................................................................................................................... 9

1 Tewerkstelling .................................................................................................................................................................................................. 11

2 Vraag en aanbod ............................................................................................................................................................................................ 19

3 Groei van de bouwsector ............................................................................................................................................................................. 20

4 Besluit ................................................................................................................................................................................................................ 21

2 Trends ........................................................................................................................................................................... 21

1 De externe omgeving .................................................................................................................................................................................... 22

1.1 Politieke en juridische trends ................................................................................................................................................................. 22

1.2 Economische trends ................................................................................................................................................................................ 23

1.3 Sociaal-culturele trends .......................................................................................................................................................................... 24

1.4 Technologische trends ............................................................................................................................................................................ 25

2 De interne organisatie van de bouwsector .............................................................................................................................................. 26

2.1 Despecifiekekenmerkenvandebouwsector ...................................................................................................................................... 26

2.2 Organisatiemodel gericht op transformatie ....................................................................................................................................... 27

2.3 Defaalkostenproblematiek .................................................................................................................................................................... 28

2.4 Cultuurenmentaliteitindebouwsector ............................................................................................................................................. 29

3 Besluit ................................................................................................................................................................................................................ 30

4 l CEVORA ONDERZOEK ISM. KU LEUVEN

3 Innovaties ..................................................................................................................................................................... 31

1 Algemenetrend :Vanaanbodgerichtnaarvraaggericht ...................................................................................................................... 31

1.1 Hetaanbod :vraaggerichtmodel ......................................................................................................................................................... 31

1.2 Devraag :omvattendenopmaat ........................................................................................................................................................ 32

2 Procesinnovatie :ketensamenwerking ...................................................................................................................................................... 33

2.1 Watisketensamenwerking ? .................................................................................................................................................................. 33

2.2 Kenmerkenvanketensamenwerking .................................................................................................................................................... 34

2.3 Demeerwaardevanketensamenwerking ........................................................................................................................................... 35

2.4 KetensamenwerkinginVlaanderen :bouwteams ............................................................................................................................... 36

2.5 Besluit ........................................................................................................................................................................................................ 37

3 Productinnovatie :standaardiseringenverduurzaming ....................................................................................................................... 37

3.1 Standaardisering en automatisering ................................................................................................................................................... 37

3.2 Verduurzaming :eennieuwparadigma .............................................................................................................................................. 39

3.3 Besluit ........................................................................................................................................................................................................ 46

4 Technologie :glijmiddelvoorproces-enproductinnovatie ................................................................................................................. 47

4.1 Technologieenprocesinnovatie :hetmanagenvandeinformatiestromen .................................................................................. 47

4.2 Technologieenproductinnovatie :nauwkeurigheidensnelheid ..................................................................................................... 49

4.3 Technologieenintegratie :eindelozemogelijkheden ? ....................................................................................................................... 49

5 Implicatiesvoorarbeidsmarkt,wettelijkkaderenonderwijs .............................................................................................................. 50

5.1 Dearbeidsmarkt ...................................................................................................................................................................................... 50

5.2 Hetwettelijkkader ................................................................................................................................................................................... 52

5.3 Onderwijsenvorming ............................................................................................................................................................................ 54

6 Besluit ................................................................................................................................................................................................................ 55

4 Praktijk ......................................................................................................................................................................... 56

1 Innoverenindebouwsector :detheorie.................................................................................................................................................. 56

1.1 Innovatiesopgedeeldnaarhunimpact ............................................................................................................................................... 56

1.2 Innovatiesopgedeeldnaarverspreiding ............................................................................................................................................. 57

1.3 Innovatieendebouwsector :eenslechthuwelijk ............................................................................................................................... 58

2 Innovatiesindepraktijk ................................................................................................................................................................................ 60

2.1 BouwInformatieModel(BIM) ............................................................................................................................................................... 60

2.2 Leanbouwen............................................................................................................................................................................................ 66

2.3 Vanstukproductieoverstandaardiseringnaarmasscustomization ............................................................................................. 73

2.4 VerbandtussenBIM,lean,standaardisatieenketensamenwerking ............................................................................................... 80

2.5 Praktijkvoorbeeld :Ibens......................................................................................................................................................................... 81

3 Implicatiesvoorwerknemersenjobkwaliteit .......................................................................................................................................... 82

3.1 Watzijnkwaliteitsvollejobs ? ................................................................................................................................................................. 82

3.2 Welkejobsbestaanermomenteelindesector ? ................................................................................................................................ 83

3.3 Casestudy :meerderepadentebewandelen ....................................................................................................................................... 84

3.4 Kleinezelfstandigensamensterker ? .................................................................................................................................................... 86

4 Besluit ................................................................................................................................................................................................................ 87

5 Een blik over de taalgrens ............................................................................................................................................................................ 87

Algemeen besluit ................................................................................................................................................................ 88

Aanbevelingen .................................................................................................................................................................... 90

Literatuur ............................................................................................................................................................................ 91

Algemene inleidingDitonderzoekheeftalsdoeldebediendenberoepenenhuncompetentienodenindeBelgischebouwsectorinkaarttebrengen.Denadrukligthierbijopdevaakingrijpendeveranderingenenevolutiesdievandaagenindenabijetoekomstdebouwsectortotinnovatienoodzaken.Kortom,defocusvanditonderzoekligtopinnoverenindebouwsectorendegevolgenhiervanvoordebediendenberoepen.WerichtenonshierbijhoofdzakelijkopdeVlaamsebouwbedrijvenmaarhebbenookaandachtvoordesituatieoverdetaalgrens.

Innovatielijktmomenteelalomtegenwoordig.Onderhetmotto‘stilstaanisachteruitgaan’lijktiedereenwelbezigmetinnovatievemanierenvanwerkenoforganiseren.Hetfragmenthieronderzetinnovatieineengeschiedkundige context.

Alsjenumetinnovatiebezigbent,kunjejeafvragenwaarmeejeoverongeveer3,5of10jaarbezigzultzijn.Innovatieiszoeenbegrip,datkenmerkendisvoordehuidigeperiodeindeeconomie.Alsjenietmetinnovatiebezigbent,hoorjeernietechtbij,zolijkthet.Innovatiegeeftkleuraandehuidigeperiodewaarinwijlevenenwerken.Eendergelijkeperiodekent–zoalselkeeconomischecyclus–eenoorsprong,eendoorgangsfaseeneenaftakeling.Hetbegintergens,hetsijpeltdoor,hetkrijgtallerleivertakkingen,hetwordteenhoofdstroom,hetkrijgteenbedding,erontstaateengolfstroom,hetkrijgttemakenmetweerstand,hetversterktzich,hetvaltuiteen,hetverzandt,hetijltnogwatnaenhetstrandt.Ondertussenontstaatereennieuwebeweging,dieeensoortgelijkeontwikkelingdoormaakt.Zoishetindeachterliggendedecenniasteedsgegaan(Oskam,2015).

Degeschiedenisvandebouwsectorkentheelwatdergelijketrends.Sindshetjaar2010zijnwedrukmetinnovatie.Inheteerstedecenniumvandezeeeuwginghetomduurzaamheideninde‘90ginghetoveralenvooralomdetoegenomeninvloedvanICT.Indejaren‘80haddenwehetallemaaloverhetbelangvankwaliteitszorg,indejaren‘70stondhetbegriplogistiekcentraal.Indejaren‘60ginghetvooralomdeopschalingvanproductenendienstennaareengroterpubliek.Daarmeekwamdewelvaartbinnenhetbereikvannieuwebevolkingsgroepen.

Dit onderzoek is als volgt opgebouwd :

in deel 1 belichten we de arbeidsmarkt indebouwsector :wiewordtertewerkgesteld,waargaaptereenklooftussen vraag en aanbod en welke evolutieszienweindetewerkstellingindebouw ?Deel 2kadertdezeevolutiesin de omgeving van de bouwsector. Er wordtzowelaandachtbesteedtaandeexterne omgeving als aan de interne organisatie van de bouwsector. In deel 3bekijkenwevervolgenswelkeproces-enproductmatigetrendseninnovaties we mogen verwachten. Wehebbendaarnaastookaandachtvoor de gevolgen die de innovaties hebbenoparbeidsmarkt,onderwijsen recht. Deel 4tenslottezoomtinopeenaantalspecifieketrends :BouwInformatieModellen(BIM),Leanbouwenenprefabricatiewordenuitgelichtophunsterktes,zwaktesenopportuniteitenvoordeBelgischebouwsector.Totslotonderzoekenwewelkegevolgendezeevolutieskunnenhebbenopdearbeidsomstandighedenentewerkstellingsmogelijkhedenindesector.

Indejaren‘50stonddeproductiviteitsbevorderingcentraal.IndienaoorlogseperiodewerdenproductiviteitscentraopgerichtalsuitvloeiselvandeMarshallhulp.Allegenoemdebegrippen,productiviteitsbevordering,schaalvergroting,logistiek,kwaliteitszorg,ICT,duurzaamheideninnovatiehebbennietsaanbelangingeboet.Iedereondernemerzalzichopaldiegebiedenmoetenoriënterenenvoorzijnbedrijftotverantwoordekeuzesmoetenkomen.Degenoemdeontwikkelingbestaatnietalleenuitfasen,maarookuitopeenvolgendeslagendieinmindereofmeerderematebeklijven(Oskam,2015).Onzehedendaagsegerichtheidopinnoverenkandusenigszinsgerelativeerdworden.Ditwilechternietzeggendatwehetbelang van innovatie moeten minimaliseren.DebouwiseenbelangrijkeeconomischesectorinVlaanderen,België,Europaenderestvandewereld.Ongeveereenkwartvan de toegevoegde waarde die in de Belgische economie wordt gecreëerd,vindterdirectofindirecthaaroorsprong.Meerzelfs,eenhefboomwerkingzorgtervoordatiedereeurogeproduceerdindebouw,gelijkstaataan2,16eurogeproduceerdinanderesectoren(Degoignies,2014).

Maar,dearbeidsproductiviteitofdetoegevoegdewaardeperwerkendepersoonligthistorischlaagindebouwsector(Abdel-Wahab,2011;Kwaak,2011;Yi,2014,VanSante,2016,Eurostat,2016).Integenstellingtotwatersomsgedachtofbeweerdwordt,geldtdezevaststellingookvoorVlaanderenenBelgië(Statbel,2016).Waardearbeidsproductiviteitindeindustrieofdealgemeneeconomiegeleidelijktoenamhetafgelopendecennium,bleefdezeconstantindebouwsector(Eurostat,2016).Onderzoektoontbovendienaandattechnologische,organisationeleinnovatiesnietofnauwelijksleidentoteengroeiindearbeidsproductiviteitindebouwsector(Abdel-Wahab,2011).Eenstijginginarbeidsproductiviteitzounochtansnietenkeldebouwsectortengoedekomen,hetzouooktotdrastischebesparingeninanderesectorenkunnenleiden.HornerenDuff(2001)rekendenvoordateenstijgingvan10%indearbeidsproductiviteitvandebouwinhetVerenigdKoninkrijkhetequivalentisvanbesparingenterwaardevan1.5miljardpond.

HetbelangvandebouwsectorvoordeBelgischeeconomiekennende,isbovenstaandevaststellingverontrustend.Innovatieindebouwsectorlijktgeenevidentietezijnenditweegtzwaaropdearbeidsproductiviteit.Vertrekkendevanuitdezevaststelling,voegenwenogeendoelstellingtoeaanditonderzoek :wewillennietenkelde innovaties in de bouwsector en hun gevolgen voor bedienden blootleggen,maarookdeachterliggendemechanismesbegrijpendiemakendatinnoverenindebouwsectorzomoeilijkis.

Methodologie

Omonderstaandebeweringenteondersteunen hebben we in eerste instantie gebruik gemaakt van een uitgebreide literatuurstudie. Onderzoeksrapporten,toekomstvisiesenwetenschappelijkonderzoekvanuitbeleid,belangenorganisatiesenonderzoeksinstellingenwerdenhierbijgeanalyseerdenvergeleken.Indeliteratuurlijstaanheteindevanditrapportvindtuhetvolledigeoverzichtvandedooronsgeraadpleegdebronnen.

In tweede instantie hebben we interviewsafgenomenmetsleutelfigurenuitdeBelgischebouwsector.Dezeinterviews werden afgenomen in deperiodenovember2015–april2016 en bestonden telkens uit semigestructureerdegesprekkenvanongeveereenuurwaarbijgepeildwerdnaardeideeën,ervaringenenverwachtingenvandezepersoonnaar(toekomstige) innovaties in de bouw. De volgendepersonenwerdeninditkadergeïnterviewd en willen we ook nogmaals bedanken :ChrisSlaets(CBLimburg),JohanVyncke(WTCB),GerritDegoignies(VCB),AdrieenButeneers(lectorPXL),CorVerbakel(lectorPXL),FrancisGeldof(Architect),ThomasVandenberghe(Besix),KevinDethier(Dethier),FrankEeckhout(Ecotiv),BartMeganck(Architect),StephanieMichiel(Durabrik),HermanBernaerts(IBENS),GuidoVereycken(BVBAWillem-Vereycken).Deinhoudvandezegesprekkenwasstriktvertrouwelijken er wordt nergens rechtstreeks naar dezepersonenverwezen.VoorverderevragenkanusteedsterechtbijdeauteursvanditrapportofbijCevora.

Wekunnenvooralsnognietindetoekomstkijken.Speculerenoverdetendensen die een sector de komende 20jaarzullentekenen,moetaltijdmetdenodigevoorzichtigheidbenaderdworden. De bouwsector is daarnaast ook eenlogschipvanuitzonderlijkeomvang;dé bouwsector bestaat niet maar is een samenraapselvantalvanactorenenorganisaties uit diverse economische (sub)sectoren.Sprekenoverinnovatiesinde bouwsector heeft steeds betrekking opeenofmeerderesegmentenvandezesector. Innovaties die de ganse sector treffen,zijneerderzeldzaam–maarnietonbestaandezullenwezien !

l 9TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : DE SECTOR

1 Sectorprofiel

Inleiding

InditeerstedeelwordtdearbeidsmarktindeBelgischebouwsectordoorgelichtmetspecifiekeaandachtvoorderolenevolutiesbinnendebediendenfuncties.Hetdoelvandithoofdstukistweezijdig.Enerzijdsiseengoedbegripvandeevolutiesopdearbeidsmarktvoorarbeidersenbediendenbelangrijkomdetendenseneninnovatiesuitdelaterehoofdstukkentebegrijpen.Dezeevolutieszullenongetwijfeldsamenhangen.AnderzijdslegteenanalysevandearbeidsmarktookmooidekansenenopportuniteitenblootvooreenorganisatiealsCevoradiezichspecifiekrichtophetbediendensegmentvandeBelgischebouwsector.Inonderstaandeparagrafenwordtopeenvolgendingegaanopdetewerkstelling,vraagenaanbod,knelpuntberoepen,faillissementen en verlies van banen door faillissementen in de Belgische bouwsector.

Indeactiviteitennomenclatuurnace-bel2008vanhetNationaalInstituutvoordeStatistiekvindenwedebouwsectorinsectieF‘Bouwnijverheid’.Dezesectorwordtomschrevenalsdebouwvangebouwenendeontwikkelingvanbouwprojecten(afdeling41),deweg-enwaterbouw(afdeling42),alsookdegespecialiseerdebouwwerkzaamheden,dieenkeleengedeeltevanhethelebouwprocesomvatten(afdeling43).Debouwnijverheidomvatdrieafdelingenenhierbinnennegensubsectoren.Doorheenditrapportzullenweconsequentgebruikmakenvandezecodes.Opdevolgendepaginavindtumeeruitlegoveronderstaandecodes.

41Bouwvangebouwen :ontwikkelingvanbouwprojecten

41.1 Ontwikkeling van bouwprojecten

41.2 Burgerlijke en utiliteitsbouw

42Weg-enwaterbouw

42.1 Bouw van wegen en spoorwegen

42.2 Bouw van civieltechnische werken ten behoeve van nutsbedrijven

42.9 Bouw van andere civieltechnische werken

43Gespecialiseerdebouwwerkzaamheden

43.1 Slopen en bouwrijp maken van terreinen

43.2 Elektrische installatie, loodgieterswerk en overige bouwinstallatie

43.3 Afwerking van gebouwen

43.9 Overige gespecialiseerde bouwactiviteiten

Inheteerstedeelvanditrapportwordteenschetsgetekendvandearbeidsmarktindebouwsectoranno2014.Eenaantalparameterswordthiervoorbestudeerd.Indeeersteplaatsrichtenweonzeaandachtopdetewerkstellingbinnendesector.Ineentweedeparagraafbekijkenwelkeevolutiesinvraagenaanbodonderscheidenkunnenworden.Ineenderdeparagraafverlatenwevervolgenshetmicroniveauenbekijkenwedebouwsectoropmesoniveau.Meerbepaaldgaanwenahoeveelondernemingenvandebouwkaartverdwenentengevolgevanfaillissementenhoeveelnieuweondernemingenwerdenopgericht.Indelaatsteparagraafvanditeerstedeelgaanwenahoeveelpersonenhunbaanverlorenhebbentengevolgevandezefaling.

Tabel 1 : Overzicht van de nacecodes 41, 42, 43 met voorbeelden van bouwbedrijven

CODE NAAM ACTIVITEITEN VOORBEELDEN

41 Bouw van gebouwen : ontwikkeling van bouwprojecten

Ontwikkeling van bouwprojecten

Bv. Algemene bouw en ontwikkeling van bouwprojecten

Matexi projects nv, Faceo Belgium sa, Holmat sa, …

Burgerlijke en utiliteitsbouw Bv. Algemene bouw van residentiële gebouwen, algemene bouw van kantoorgebouwen, algemene bouw van andere niet-residentiële gebouwen

Nv Besix sa, Thomas et Piron Home sa, Bam Contractors nv, …

42 Weg- en waterbouw

Bouw van wegen en spoorwegen

Bv. Bouw van autowegen en andere wegen, bouw van boven- en ondergrondse spoorwegen, bouw van bruggen en tunnels

DCA nv, Wegebo nv. Eurovia Belgium sa, nv Aannemingen van Wellen, …

Bouw van civieltechnische werken ten behoeve van nutsbedrijven

Bv. Bouw van water- en gasdistributienwetten, bouw van rioleringen, bouw van civieltechnische werken voor vloeistoffen, bouw van civieltechnische werken voor elektriciteit en telecommunicatie

Spie Belgium nv, nv Denys, Herbosch Kiere nv, …

Bouw van andere civieltechnische werken

Bv. Baggerwerken, waterbouw met uitzondering van baggerwerken, bouw van andere civieltechnische werken

Artes Depret nv, Hye nv, Van Heule Gebroeders nv, …

43 Gespecialiseerde bouwwerkzaamheden

Slopen en bouwrijp maken van terreinen

Bv. Slopen, bouwrijp maken van terreinen, proefboren en boren

Nv Aclagro, Aannemingsbedrijf Aertssen nv, Viabuildsud sa, …

Elektrische installatie, loodgieterswerk en overige bouwinstallatie

Bv. Elektronische installatiewerken aan gebouwen, loodgieterswerk, installatie van verwarming, klimaatregeling en ventilatie, isolatiewerkzaamheden, overige bouwinstallatie

Imtech Belgique sa, G4S Security nv, Welec nv, …

Afwerking van gebouwen Bv. Stukadoorswerken, schrijnwerk, plaatsen van vloer- en wandtegels, plaatsen van vloerbedekking en wandbekleding van hout en andere materialen, schilderen van gebouwen, glaszetten

Hertel Services nv, Altrad Balliauw Multiservices nv, Jansen Finishings nv, …

Overige gespecialiseerde bouwactiviteiten

Bv. Dakwerkzaamheden, waterdichtingswerken van muren, gevelreiniging, bouw van sierschouwen en open haarden, uitvoeren van metsel- en voegwerken, restaureren van bouwwerken, chapewerken

Dekkers nv, Albitum nv, Imperbel sa, …

1 Tewerkstelling

OmeenbeeldtekrijgenvandetewerkstellingindebouwsectorwordteenberoepgedaanopgegevensvandeRSZ1.Alvorensdezetebespreken,dienteenbelangrijkeopmerkingtewordengemaakt.Deaangebodencijfersgevenhetaantalarbeidsplaatsenperhoofdzetelvaneenbedrijf.Hetaantalarbeidsplaatsenperhoofdzetelisnietnoodzakelijkgelijkaanhetaantalwerknemers.Eénarbeidsplaatskanimmersdoormeerderepersonenwordeningevuld.Maaromgekeerdkanéénpersoonookmeerderejobshebben.Ookdeopdelingnaargewestvereistbijzondereaandacht.DeRSZanalyseszijngebaseerdopdehoofdzetelvaneenonderneming,watimpliceertdatallegegevensvaneenondernemingookwordensamengebrachtonderdiehoofdzetel.EenbedrijfkanbijvoorbeeldzijnhoofdzetelinBrusselhebben,maardemeerderheidvandevestigingeninVlaanderenhebben,endusookdemeerderheidvandewerknemersinVlaanderentewerkstellen.DezearbeidsplaatsenwordendanwelallemaalinBrusselgesitueerdopbasisvanhetondernemingsbestand.Deomgekeerdesituatiekanzichnatuurlijkookvoordoen.Eind2014teldedebouwsectorinBelgië201.558arbeidsplaatsen(tabel2).Directvaltopdatdebouwsectorinhoofdzaakeenmannensectoris :91,7%vandejobsbinnendesectorwordtdoormannenuitgeoefend(Figuur1).Watdestatutenbetreft,stellenwevastdathetaandeelbediendenindezecijferseerderbeperktis :slechtseenvijfde(20,5%)vanhetaantalarbeidsplaatsenindebouwsectorwordtingevulddoorbedienden(Figuur2).Dearbeidsfunctiesindesectorwordenvoor98,9%ingevulddoormannen,devrouwenindesectorvindenwehoofdzakelijkindebediendenfuncties(36,6%vrouwen).

Omdatditonderzoekzichtoespitstopdebediendenindebouwsector,richtenweonsindehiernagepresenteerdetabellenopdezegroep.Tenzijandersvermeld,zullendevolgendecijfersuitsluitendvantoepassingzijnopdebediendenindebouwsector.OokwanneerwevergelijkenmetdeganseBelgischeeconomie,zullendezecijfersenkelbetrekkinghebbenopdegansebediendenpopulatie.

Tabel 2 : Aantal arbeidsplaatsen in de bouwsector naar statuut en geslacht. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)

Geslacht Arbeider Bediende Eindtotaal

Man 158.454 26.327 18.4781

Vrouw 1.744 15.033 16.777

Eindtotaal 160.198 41.360 201.558

Figuur 1 : Verdeling van de arbeidsplaatsen tussen arbeiders en bedienden naar geslacht (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)

98,9 % 1,1 % 63,7 % 36,6 %

A R B E I D E R S B E D I E N D E N

1 DecijfersinditrapportverschillenvandecijfersdieCevoraindeeigensectorfotopresenteert.DitrapportpresenteertdecijfersvanallebedrijvendieonderdeNACE-codesvallendieduidenopeenactiviteitindebouwsector.DecijfersvandesectorfotovanCevorabeschrijvendebedrijvendieonderdeNACE-codesvallenmeteenactiviteitindebouwsectoréndieeenbijdrageleverenaanhetSectoraalFondsvanPC200(voor2015PC218).Bovendienpresenteertdesectorfotohetaantalbediendenwaarvooreenbijdragewerdgeleverdinplaatsvanarbeidsplaatsen.

Figuur 2 : Verdeling van de arbeidsplaatsen naar statuut. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)

1 6 0 . 1 9 8A R B E I D E R S

4 1 . 3 6 0B E D I E N D E N

79 %21 %

Infiguur3wordtvervolgenshetaantalarbeidsplaatsennaar(sub)sectorvantewerkstellingverdeeld.UitdefiguurblijktdatdesubsectorBurgerlijkeenutiliteitsbouw(nacecode41.2)29%vandebediendenfunctiesindebouwsectorvoorzijnrekeningneemt.DaarnaastisdesubsectorElektrischeinstallatie,loodgieterswerkenoverigebouwinstallatie(nacecode43.2)goedvoor24%vandebediendenfuncties.Samenzijnbeidesubsectorengoedvoorzo’n53%vandebediendenindebouwsector.Eenlaatstebelangrijke(sub)sectoropdebouwsector-arbeidsmarktisdievan‘Afwerkingvangebouwen(nacecode43.3).Wanneerweallesubsectoreninnacecode43optellen,bekomenweeenpercentagevan51%vandebediendendietewerkgesteldzijningespecialiseerdebouwwerkzaamheden.

Figuur 3 : Verdeling van de arbeidsplaatsen voor bedienden in de bouwsector naar subsector. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)

4 1 . 1

4 1 . 2

4 2 . 1

4 2 . 2

4 3 . 9

4 3 . 3

4 3 . 2

4 3 . 1

4 2 . 9

4 %5 %

CODE NAAM

41.1 Ontwikkeling van bouwprojecten

41.2 Burgerlijke en utiliteitsbouw

42.1 Bouw van wegen en spoorwegen

42.2Bouw van civieltechnische werken ten behoeve van nutsbedrijven

42.9Bouw van andere civieltechnische werken

43.1Slopen en bouwrijp maken van terreinen

43.2Elektrische installatie, loodgieterswerk en overige bouwinstallatie

43.3 Afwerking van gebouwen

43.9Overige gespecialiseerde bouwactiviteiten

Hieronderbekijkenwederelatieveverdelingvanbediendenénarbeidersoverdeverschillendesectoren.Hieruitkanwordenopgemaaktdathetaandeelbediendenpersectorgrossomodoschommelttussende15%à20%.Tweeuitzonderingenopdezevaststelling :dessubsectorenOntwikkelingvanbouwprojecten(nacecode 41.1) en Bouw van andere civieltechnische werken (nacecode 42.9) stellen gevoelig meer bedienden tewerk.Respectievelijk78%en44%vandetewerkstellingindezesubsectorenwordtingevulddoorbedienden.Hetslopenenbouwrijpmakenvanterreinen(nacecode43.1)enOverigegespecialiseerdebouwactiviteiten(nacecode43.9)zijndanweerdesubsectorenmetdehoogsteverhoudingarbeiders.

Figuur 4 : Verdeling van de arbeidsplaatsen in de bouwsector naar subsector en statuut. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)

4 1 . 1 4 1 . 2 4 2 . 1 4 2 . 2 4 3 . 94 3 . 34 3 . 24 3 . 14 2 . 9

1 6 0 . 1 9 8 A R B E I D E R S

3 7 . 3 7 8 B E D I E N D E N

1.5852.880 2.880

12.178

1.3011.998

31.78536.038

23.296

40.113

CODE NAAM CODE NAAM

41.1Ontwikkeling van bouwprojecten

41.2Burgerlijke en utiliteitsbouw

42.1Bouw van wegen en spoorwegen

43.3Afwerking van gebouwen

Bouw van civieltechnische werken ten behoeve van nutsbedrijven 43.9

Eerdergavenwealaandatdebouwsectorinhoofdzaakeenmannensectoris.Onderstaandefiguur(figuur5)toontaandatditgegevenniethelemaalkloptwanneerweenkelhetbediendensegmentvandebouwsectorbekijken.Gemiddeldwordt41%vandebediendenfunctiesindebouwsectoruitgevoerddoorvrouwen.Hetlandelijkegemiddelde(arbeidersenbediendenopgeteld)ligtop39%,watbetekentdatdeverdelingindebouwsectorongeveerovereenkomtmetdelandelijkeverdeling.Hoewelergeenechteuitschieterstussenzitten,zijnerrelatiefgroteverschillentussendesubsectorenindebouwsector.IndesubsectorenOntwikkelingvanbouwprojecten(nacecode41.1),Slopenenbouwrijpmakenvanterreinen(nacecode43.1),afwerkingvangebouwen(nacecode43.3)enOverigegespecialiseerdebouwwerkzaamheden(43.9)ishetaantalmannenenvrouwenongeveergelijk.Debouwvananderecivieltechnischewerken(nacecode42.9)teltslechts29%vrouwen.

Figuur 5 : Verdeling van de arbeidsplaatsen van bedienden in de bouwsector naar subsector en geslacht. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)

4 1 . 1 4 1 . 2 4 2 . 1 4 2 . 2 4 3 . 94 3 . 34 3 . 24 3 . 14 2 . 9

M A N V R O U W

10.839

795 3.375

2.017916

385 556

1.442 445

CODE NAAM CODE NAAM

Figuur6geefteenverdelingweervandejobsindebouwsectornaargewest.DezelfdeverdelingvoorallebediendeninBelgiëgeldtalsreferentie.Hierzienwedatmeerdandehelftvanallejobs(63,9%)indebouwsectorwordtaangebodendoorVlaamsebedrijven.DitkomtongeveerovereenmetdeverdelingopBelgischniveau.HetBrusselsHoofdstedelijkGewest(BHG)staatinvoor11,8%voordebediendenfunctiesindebouwsectorentelthierdoorgevoeligminderarbeidsplaatseninvergelijkingmethaaraandeeljobsindetotaleeconomie(22,4%).Brusselvestigtheelwatdienstverlenendebedrijven,verwevenmetdefunctiealsBelgischeenEuropesehoofdstad.HetWaalsegewestteltprocentueelmeertewerkstellingindebouwsector(24,3%)danindetotaleBelgischeeconomie(16,5%).

Figuur 6 : Verdeling van het aantal arbeidsplaatsen voor bedienden naar gewest, bouwsector en alle sectoren. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)

B O U W S E C T O R A L L E S E C T O R E N

63,9 %

24,3 %

11,8 %

61,2 %

16,5 %

22,4 %

OokinvrijwelallesubsectorenscorenVlaamsebedrijvenhetsterkst(tabel3).Tochzienwebinnenentussendegewestengroteverschillen.ZoscoorthetBHGzeerhoogwatOntwikkelingvanbouwprojecten(nacecode41.1)betreft.Vlaanderensteltdanweermeerdan90%vandebediendeninBelgiëtewerkindesubsectorBouwvananderecivieltechnischewerken(nacecode42.9).Zoalsalwerdaangegeven,isdesubsectorvandeBurgerlijkeenUtiliteitsbouw(nacecode41.2)debelangrijkstesectorwattewerkstellingbetreft.

Figuur 7 : Aantal arbeidsplaatsen voor bedienden in de bouwsector naar subsector en gewest. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)

4 1 . 1 4 1 . 2 4 2 . 1 4 2 . 2 4 3 . 94 3 . 34 3 . 24 3 . 14 2 . 9

B H G V L A A M S G E W E S T W A A L S G E W E S T B E L G I Ë

348 (n)22 % 1.904 (n)

17,6 %

44 (n)1,5 %

177 (n)13,6 %

3 (n)0,2 %

37 (n)4,2 %

1391 (n)15,4 %

2.403 (n)26,6 %196 (n)

22,5 %192 (n)9,6 %

1.803 (n)90,2 %

639 (n)73,3%

5.253 (n)58,1%

4.180 (n)73,2%

2.091 (n)66,5%

159 (n)12,2 %

965 (n)74,2 %

1.585 (n)100 %

10.839 (n)100 %

2.880 (n)100 %

1.301 (n)100 %

1.998 (n)100 %

872 (n)100 %

9.047 (n)100 %

5.712 (n)100 %

3.144 (n)100 %

917 (n)31,8 %

1.919 (n)66,6 %

3.022 (n)27,9 %

5.913 (n)54,6 %

112 (n)7,1 %

1.125(n)71 %

326 (n)5,7 %

1.206 (n)21,1 %

172 (n)5,5 %

881(n)28 %

CODE NAAM CODE NAAM

Infiguur8wordthetaantalwerkgeversenarbeidsplaatsenindebouwsectorverdeeldnaardegrootteklassevanhetbedrijf.Wanneerwenaardegroottekijken,zienwedatdebouwsectorhoofdzakelijkkleineenmiddelgrotebouwondernemingentelttot50arbeidsplaatsen.36,2%vanalleondernemingensteltminderdan5bediendentewerken94,6%vandebedrijvensteltminderdan50bediendentewerk.Hetaantalarbeidsplaatsennaargrootteklassevertelteenanderverhaal :slechts9,9%vanhettotaalaantalbediendenwerktinbedrijvenkleinerdan5man(datwelgoedwasvoor36,2%vanallebouwbedrijven).Uitdeabsoluteaantallen(3.164t.o.v.3.684)voorditsegment,kunnenweafleidendathethierveelalbedrijvenbetreftdie1bediendeindiensthebben.70,9%vandebediendenwerktinbedrijvenmet10tot500arbeidsplaatsen.Hethoogsteaantalbediendenwerktinbedrijvenmet20tot49arbeidsplaatsen.

Figuur 8: Aantal werkgevers en arbeidsplaatsen voor bedienden naar grootteklasse in de bouwsector. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)

8 . 7 3 3A R B E I D S P L A A T S E N I N D E B O U W S E C T O R

3 7 . 3 7 8W E R K G E V E R S

1.785 1.155276 115 65 11 2

4.196 4.5125.527

2.675688

> 5 >10005 tot 9 10 tot 19 20 tot 49 50 tot 99 100 tot 199 200 tot 499 500 tot 999

BOUWSECTOR

Infiguur9zienwedezelfdegegevensvoordeganseBelgischeeconomie(enkelbedienden).HetisduidelijkdatBelgiënogsteedseenlandvankleineenmiddelgroteondernemingenis,enditzowelvoordebouwsectorals voor de totale economie. In de bouwsector is het aandeel kleine en middelgrote ondernemingen ongeveerhetzelfdealsindetotaleprivateeconomie.95,3%vanallebedrijveninBelgiëteltminderdan50arbeidsplaatseninvergelijkingmet94,6%indebouwsector.54,4%vandebedrijveninBelgiësteltminderdan5bediendentewerk,ditisgevoeligmeerdanvoordebouwsector(36,2%).Eengrootverschilzienweinhetaantalarbeidsplaatsenindegrootstebedrijven.Voordebouwsectorwordtslechts1,8%vanallebediendentewerkgestelddoorbedrijvengroterdan1.000arbeidsplaatsen,opBelgischniveauzijnditer8,1%.Hetbeeldvanhettypischekleinebouwbedrijfkloptduswelopzich,maarhetheeftmindertemakenmetdebouwsectordanwelmetdedemografievandebedrijveninBelgië.GemiddeldgenomeniseenbouwbedrijfzelfsietsgroterdanhetgemiddeldBelgischbedrijf.

Figuur 9 : Aantal werkgevers en arbeidsplaatsen voor bedienden naar grootteklasse in de Belgische economie. (2014), RSZ gecentraliseerde statistieken (Eigen bewerking)

4 1 9 . 3 9 8A R B E I D S P L A A T S E NI N D E B E L G I S C H E S E C T O R

5 4 . 2 1 7B E D R I J V E N

29.479

6.915 5.0851.442 640 365 102 63

10.126

39.634

48.150

77.280

47.11543.868

52.335

31.150 33.997

45.869

> 5 >10005 tot 9 10 tot 19 20 tot 49 50 tot 99 100 tot 199 200 tot 499 500 tot 999

TOTALE ECONOMIE

2 Knelpunten op de arbeidsmarkt van de bouwsector

Alsvraagenaanbodopdearbeidsmarktnietgoedmatchen,danontstaanervacaturesdienietofmoeilijkingevuldgeraken.Jaarlijksbekijkenderegionalepublieketewerkstellingsdiensten(VDAB,FOREM,ActirisenADG),voorwelkeberoepenerveelvacatureszijnwaarvoorwerkgeversmoeilijkkandidatenvinden.Datresulteertineenlijstvanknelpuntberoepen/fonctionscritiques.

DevolgendebouwberoepenkomenvoorindelijstvanknelpuntberoependieVDABin2016publiceerde :

• Conducteur bouw

• Werfleider

• Calculator bouw

• Technicus studiebureau bouw

• Ruwbouw Metselaar

• Daktimmerman

• Natuursteenbewerker

• Bouwarbeiders afwerking

• Dekvloerlegger

• Dakdekker schuine daken

• Dakdekkerplattedaken

• Binnenschrijnwerker

• Buitenschrijnwerker

• Monteur van interieurinrichtingen

• Werkplaatsschrijnwerker

• Glaswerker

Alsoorzaakwordenhierzowelkwantitatievealskwalitatieveredenenopgegeven2.Belangrijkisdatdemeerderheidvandezeberoepenbetrekkingheeftoptechnischebediendenfunctiesindebouwsector.

DesituatieinhetBrusselsHoofdstedelijkgewest3verschiltslechtsweinig.Delijstvanknelpuntberoepenindebouwsectorisgelijklopend :technicusbouw(allespecialiteiten),kostenramer-opmeter,conducteurvanbouwwerkenconducteurvanbouwwerken,technicuskoel-enverwarmingstechniekenentechnicusverwarming.Ookhierwordenzowelkwantitatievealskwalitatieveoorzakenaangehaaldenblijkenvooralbediendenfunctiesknelpuntberoepentezijn.

HetWaalsegewestmaaktgeengebruikvandetermknelpuntberoepen,maarkentwel‘fonctionscritiques’.Indezelijst4kanmendezelfdeberoepenopmerken :chefdechantier,chefd’équipedelaconstruction,conducteurdetravaux,dessinateurdelaconstruction,ingénieurenconstructionenmétreur-deviseur.Opnieuwbevatdezelijstheelwatbediendenfuncties.

2 kwantitatieftekort :eriseentekortaankandidatenvooreenbepaaldberoep; kwalitatieftekort :dekandidatenvoldoennietaandevereistenaangaandeopleiding,ervaring,talenkennis,specifiekekennisofbekwaamheden,houdingofper-

soonlijkheid;3 Zie :http ://www.actiris.be/marchemp/tabid/243/language/nl-BE/mctl/5/idTheme/3/Thematisch-overzicht.aspx4 Zie :https ://www.leforem.be/particuliers/fonctions-critiques.html

3 Groei van de bouwsector

Omdegroeivandesectortebegrijpen,bekijkenwehierdeevolutievanhetaantalfaillissementenindebouwsector. HieronderzienwedeevolutievanhetaantalfaillissementenvoorzoweldebouwsectoralsalleBelgischeondernemingentussen2000en2015.Hetisduidelijkzichtbaardatdebouwsectortot2009minderfaillissementenkendedanhetlandelijkegemiddelde.Na2009isditechterveranderdenzienwedatdebouwsectorsystematischmeerfaillissementenkentdanhetalgemeengemiddelde.Ditduidtopeenslechteeconomischeconjunctuurindesector.Hoeweleenduidelijkeneerwaartsetrendwaarneembaarisdelaatstejaren,ligthetaantalfaillissementennogsteedsruimbovenhetgemiddeldeindejaren2000.

Figuur 10 : Evolutie van het aantal faillissementen in de bouwsector en de totale economie. (2014), Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (Eigen bewerking)

T O T A L E E C O N O M I EB O U W S E C T O R

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Naastfaillissementenishetaantalnieuwgecreëerdebedrijvenookeengoedeindicatorvandegroeiindesector.Defiguurhierondergeeftdeevolutieweervanhetaantalondermingenoverdeperiode2008–2014.Omdebouwsectortekunnenvergelijkenmetdetotaleeconomie,namenwe2008alsreferentiejaar.Dealgemenetendensmaaktduidelijkdatdebouwsectorsystematischmindernieuweondernemingenteltdandetotaleeconomie.2009vormdevoorzoweldebouwsectoralsdeganseBelgischeeconomieeendieptepunt.Hiernavolgdeeenduidelijkherstel,zekervanaf2013,maarditherstelismindersterkaanwezigindebouwsector.DebouwsectorkentdusnietalleenmeerfaillissementeninvergelijkingmetdetotaleBelgischeeconomie,ookhetaantalnieuweondermingenligtjaarnajaarlagerdanhetlandelijkegemiddelde.Ditwijstopnieuwopeenmoeilijkeeconomischeconjunctuur.

Figuur 11 : Evolutie van het aantal nieuwe ondernemingen in de bouwsector en de hele Belgische economie. (2008 - 2014), Bron : Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (Eigen bewerking)

T O T A L E E C O N O M I EB O U W S E C T O R

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

4 Besluit

DeBelgischebouwsectorblijfthoofdzakelijkbevolktdoorarbeiders.Hetaandeelbediendenstijgtechtersnel :van13,6%in2000naar20,5%in2015.Dezestijginggaatbovendiengepaardmeteengestagedalingvanhetaantalarbeiders.Ditzienweookterugkomenindelijstenvanknelpuntberoepen :steedsmeerfunctiesvanbediendenrakenmoeilijkingevuld,terwijlditvroegervooralarbeidersfunctiesbetrof.Dezemismatchisechterhoofdzakelijkkwalitatiefvanaard :hetaanbodaanbouwbediendenistoereikend(9,2werkzoekendeperontvangenvacaturein2014).Hetknelpuntzithemdusvooralindescholingvandebouwbedienden.

Deaanwezigheidvanbediendenverschiltsterknaargelangsubsector.DesubsectorOntwikkelingvanbouwprojecten(nacecode41.1)steltveruithetgrootsteaantalbediendentewerk.DeverdelingnaargewestmaaktduidelijkdatdebediendenindebouwsectorhoofdzakelijkinhetVlaamsegewesttewerkgesteldzijn.Hoeweldebouwsectorinhaartotaliteitvooraleenmannenzaakis,geldtditmindervoordebediendenfunctieswaardegenderverdelinggelijktopdievandetotaleeconomie.DebouwsectorisdaarnaasteensectorvanKMO’s.Ditblijktechterookzovoordetotaleeconomie,watdebouwsectorgeenuitzonderingmaakt.

Treffendzijnhethogeaantalfaillissementenindebouwsector,datnajarenonderhetBelgischegemiddelde,nureeds6jaarbovendatgemiddeldeligt.Ditwijstopeenmoeilijkeeconomischeperiode.VooralBrusselseenWaalsebedrijvenleggendaardoormeerdeboekenneer.

VoorCevoraishetgegevendathetaantalbediendenindebouwsectorstijgtbelangrijk.Immers,eensteedsgroteregroepbediendenindeBelgischebouwsectorzalmogelijkopzoekgaannaardegelijke(bij)scholing.Daarnaastgevendecijfersaandatereenkwalitatievemismatchbestaattussenvraagenaanbodindearbeidsmarkt.Wezienooksteedsmeerbediendenfunctiesterugkomenindelijstenvanknelpuntberoepen.Ditbetekentdatereenactueeltekortisaanbepaaldebediendenfuncties.(Bij)scholingensensibiliseringvormenbelangrijkehefbomen.ZoalsdearbeidsmarktindeBelgischebouwsectorermomenteelvoorstaat,liggenerheelwatkansenvoorCevoraomeenactieveroltespelenindeafstemmingtussenvraagenaanbod.Welkevormdeopleidingsnodenaannemen,besprekenweinhetvolgendedeelvanditonderzoek.

2 Trends

Indelen2,3en4gevenweeenoverzichtvandeteverwachteninnovatiesindebouwsectorinBelgië.Hetopzetvanonderstaandeparagrafenisomeenbredeenzodiversmogelijkeschetstemakenvandezeevoluties.Westartenmeteenanalysevanderuimereomgevingvandebouwsectoreneenstandvanzakenindesectorzelf(deel2) :welkeevolutieszienweopeconomisch,sociaal-cultureel,politiekentechnologischvlakenhoeisdebouwmomenteelgeorganiseerd ?Leidinggevendhierbijisdevraagofdebouwaldannietvoorbereidisopdeveranderingendiezichafspeleninhaaromgeving.Hetantwoordopdezevraagblijktnegatief.Hiernabekijkenwewelkeinnovatiesdebouwsectorkanverwachtenalsreactieopdieinterneenexterneuitdagingen(deel3).Hierbijhebbenweaandachtvoorzowelproces-alsproductmatigeinnovaties.Indeel4wordtertenslotteingegaanopdepraktijkvanenkelevandezeinnovaties.Weconstaterendatdeverwevenheidtussenbouwsectorenruimeremaatschappijsteedsgroterwordtenditnieuwekansenenmogelijkhedenbiedt.

1 De externe omgeving

Eeneconomischesectorisaltijdingebedineenruimeremaatschappelijkecontext.Indezeeersteparagraafonderzoekenwewelkeomgevingselementenbelangrijkzijnvoordebouwsector.HetanalysekaderbestaatuithetPEST-model(Nunes&Peng,2007).PESTstaatvoorPolitieke,Economische,Sociaal-Culturele,enTechnologischetrends.DePEST-trendszijnontworpenomdeomgevingsfactorenvaneenbepaaldesectorinkaarttebrengen.Wepassendittoeopdebouwsector1.

1.1 Politieke en juridische trends

Deverschillendeoverhedentrekkenzichsteedsmeerterug.Hetbudgetkrimptendeoverheidzalproberendebureaucratietebeperkenenzoveelalsmogelijkaandemarktovertelaten.Weevoluerennaareenmarkt-tenzijprincipe(BouwendNederland,2012).DeeconomischeenfinanciëleintegratievandeEUzaldaarnaastverderdoorzetten.ErwordtmeerEuropeesaanbesteedendeEUzalmeerregelgevingvoorhaarrekeningnemen.OnderinvloedvandeEUzullendemarktenookverdergeliberaliseerdengeprivatiseerdworden(BouwendNederland,2012).

OpEuropeesmaarevengoedBelgisch,Vlaamsengemeentelijkniveauzalderegelgevingtoenemen,zekerwatleefomgevingenecologiebetreft.Overhedendwingenviaallerleiwetgevingooksteedsgroteretransparantie-eisenaf(BouwendNederland,2012).TypischvoordeBelgischecontextisdesterkeregionaliseringvandewetgeving.Ondernemingendieactiefzijnindeverschillendelandsdelen,zullenmetsteedsverderuiteenlopendewettelijkekadersmoetenrekeninghouden.Deenergienormenvoornieuwbouwzijnhiereenvoorbeeld van.

InBelgiëzullenersteedsgrotereregionaleverschillenontstaanwatontwikkeling,wettelijkkaderenbeleidsprioriteitenbetreft.Bouwbedrijvenzullensteedsmeertemakenkrijgenmetregionaleverschilleninbv.bouwvoorschriften. Geschillenwordeneerderenvakervoorderechtbankuitgevochten,ditleidttoteenjuridiseringvandesamenleving(BouwendNederland,2012).Dezetendensmaaktbovendiendatdedoorlooptijdenvoor(bouw)dossierszeerlangworden(Degoignies,2014).

1 VeelvanonderstaandebronnenzijnNederlandserapportenofpapers.Nederlandlooptdanooksterkvooropinhetwetenschappelijkonderbouwenenmonito-renvandebouwsector.Debevindingenenconclusiesdiehieronderbeschrevenworden,werdenechterstukvoorstukonderschrevendoorheendeinterviewsdieweafnamenbijtoonaangevendefigurenuitdeBelgischebouwsector.

l 23TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : TRENDS

Totslotisdepolitiekeendomeinvansnelveranderendespelersenwisselendebelangen(Degoignies,2014).Ditbemoeilijkthetvoerenvanlangetermijnpolitiek.

1.2 Economische trends

Deeconomischerecessievan2008heeftdeEuropese-enwereldeconomiezwaargetroffen.Debouwsectorvormdehiergeenuitzonderingop.Debouwisvanwegelangedoorlooptijdenlaatcyclisch,waardoorzijpasrelatieflaattemakenkreegmetderecessie(VanEerd,2011).Watweechtervaststellenisdatdebouwsectornog steeds niet haar volume en totale omvang van voor de crisis benadert.

Het“herstel”gaattergendtraagendebouwsectorscoortooknogaltijdslechterdanderestvandeeconomie[…].Ookopvlakvantewerkstellingisdebouweentriestigbuitenbeentje.Terwijldemeesteeconomischeexpertenverwachtendatdealgemenetewerkstellingindekomendemaandenenjarenzalstijgen,zietdebouwhetaantalarbeidersjobsinloondienstpijlsneldalen.(Bouwunie,bouwconjunctuur,3dekwartaal2015)

Dezewankeleeconomischesituatie,wordtookweerspiegeldineenhistorischelageafleveringvanbouwvergunningen(hoofdzakelijkvoornieuwbouwwoningen) :

Ondertussenzijndebouwvergunningencijferst.e.m.juni2015bekend.Hieruitblijktdatindeeerstejaarhelfthetlaagsteaantalvergunningenvoornieuweeengezinswoningenwerdafgeleverdvandezeeeuw(Bouwunie,bouwconjunctuur,3dekwartaal2015).

In2015dreigthetaantalvergundehuizenzijnlaagstepeilsinds2008tebereiken.Gemiddeldwerdenindeperiodevan2008tot2015jaarlijks15.183nieuwehuizenvergund.MaarvolgenseenprognosevandeVlaamseConfederatieBouw(VCB)zullenerin2015bijna1.700of11%minderhuizenwordenvergunddandevoorbijejaren(VCB,2016).

DeVCBduidtookopenkeleandereoorzakenvoordezelagecijfers :devereisteeigeninbrengvooreenhypothecairkredietisgevoeliggestegensinds2008.Zondersteunvanfamilieishetvoorveelgezinnenmoeilijkom een nieuwe woning te verwerven. De daling van het aantal nieuwbouwvergunningen kan deels ook worden verklaarddooreenverschuivingvannieuwbouwnaardeaankoopvanbestaandewoningen.VoorgansBelgiëdaaldehetaandeelvannieuwbouwindehypothecairekredietverleningvan20%in2008naar16%in2015(VCB,2016).

Inhoofdstuk1zagenwealdathetaantalfaillissementenindebouwsectorhogerligtdanhetgemiddeldevoordeganseBelgischeeconomie.Debudgettairekraptebijoverheden,zorgterbovendienvoordatersteedsminderopenbareaanbestedingenwordenuitgeschreven.Ditiseenzeeracuutprobleemindesectorvandewegenwerken.

Maardeeconomischecrisisheefttotgevolgdatsinds2011hetaantaloverheidsopdrachtendrastischafneemtentegelijkertijdisereentendensnaarschaalvergrotingvanaanbestedingsopdrachten,datblijktuitgegevensvanhetvakbladBouwkroniekdataanbestedingsinformatiepubliceert(Bouwunie,bouwconjunctuur,3dekwartaal2015).

Deeconomischeonzekerheidenlagevraagintensifiërendeconcurrentiewatleidttotkleineremargesenslinkenderendementen(Degoignies,2014).

Definancieringindebouwverandertenwordtcomplexer.Grotebouwprojectenwordennietmeer(alleen)dooroverhedengefinancierd.Erontstaanvormenvangemengdefinancieringmetgrotereinbrengvanprivatepartijen.ContractvormenverandereninderichtingvandePubliekPrivateSamenwerking(PPS).Ditleidttoteentoenemendecomplexiteit.Ookbankenstellenzichsteedsvoorzichtigerop.Ditbemoeilijktdefinancieringvan

grote,innovatieveprojectenmeteenonzekerereturnoninvestment.Voorparticulierenbetekentditdatze,ondankssteedshogerebouwkosten,steedsmoeilijkereenlanglopendeleningkunnenafsluiten(Degoignies,2013,2014,2015).Deeconomischeonzekerheidentoenemendaantalfaillissementen(ziehoofdstuk1)maakthetaannemelijkdatweevoluerennaareenbouwsectormeteengrotegroepkleinespelersenenkelegroteaannemers(BouwendNederland,2012).

Marktenontwikkelenzichzeeruiteenlopend.Erzullenmeerdeelmarktenontstaanenhetaantalspecialismenzaltoenemen.Dezedeelmarktenenspecialismenzullenelkhuneigeneconomischedynamiekontwikkelen.Zoheeftbv.dekantorenmarkthetmomenteellastig(Degoignies,jaarverslag2014).Daarnaastzullenookregionaleverschillentoenemen(BouwendNederland,2012).

Opmacro-economischgebiedkunnenwetoenemendeinternationaleconcurrentieopdebouwmarktvoorspellen(Degoignies,2014).InternationalespelersalsStrabag,Vinci,SgsofTechnipwegenooksteedsmeeropdeBelgischemarkt.DeEuropesevrijemarktvoordienstenenpersonenbeïnvloedtsterkdebinnenlandsearbeidsmarkt in de bouwsector. In februari 2016 slaakte het VCB nog een noodkreet over de Belgische tewerkstellingindebouwsector.Belgischewerknemersmoetenhetdaarbijsteedsmeerafleggentegen(goedkopere)buitenlandsearbeidskrachten(ConfederatieBouw,2016).Hierkomenwenogopterugindeel3vanditonderzoek.Dee-commerceisdanweereentrenddievooralderetailsectorbeïnvloedt.

1.3 Sociaal-culturele trends

Deverdergaandeindividualiseringvanonzesamenlevingheeftookgevolgenvoordebouwsector.Indeeersteplaatsveranderendeeisenvandeconsument,deverwachtingennementoeendenadrukkomtteliggenoptransparantie,efficiëntie,welzijnencomfort.Ookdeeisenvandewerknemerveranderen.Ditvraagtomeenanderebenaderingvandearbeidsrelatie,arbeidsverhoudingenensocialezekerheid.Traditioneelwordtdebouwnietgeassocieerdmetkwalitatievejobs(Seinen,2000).Ditheeftverschillenderedenenzoalsgezondheid,veiligheidoftegefragmenteerdwerk.Ineenkrimpendearbeidsmarkt,wordtdekwaliteitvandearbeidsteedsbelangrijkeromwerknemersaanhetbedrijftebinden(Grapendaal,2011).Dework-lifebalansiseenbelangrijkthemavoorwerknemersenzijwensensteedsmeerautonomieindevormvanzelfwerkzaamheid(BouwendNederland,2012).Daarnaastzullenwerknemersindebouwsteedsmeerbegaanzijnmetdegezondheids-enveiligheidsimplicatiesvanhetwerkdatzeverrichten.

Demografischzijnereveneensrelevanteverschuivingen.DeBelgischebevolkingzalin2050aangroeientot11miljoenmensenvolgenshetFederaalPlanbureau.Omgerekendnaarhuishoudens,verwachtdeVCBvoorVlaanderenzo’n500.000extrahuishoudensdiestukvoorstukeenwoningnodighebben(Degoigniesjaarverslag,2014).Nietenkeldetotaleomvangvandebevolkingzalveranderen,ookdesamenstellingevolueert.Vergrijzing,vergroeningengezinsverdunningdwingenonsnatedenkenoverdewoonvormenvandetoekomst.Hettoenemendbelangvandestadalswoon-,werk-enleefomgevingiseenlaatstebelangrijkeverschuivingopditpunt.Debevolkingsgroeimoetvooralopgevangenwordendoorslimmere,veiligereenaangenameresteden.HetisdeintentievandeVlaamseoverheidtegen2050totlokalemultifunctionelehubstekomenmeteenverwevenheidaanfuncties.IneenverstedelijktgebiedalsVlaanderen,betekentditdatercompactergewoondenslimmergebouwdmoetworden(Degoignies,2015;TU.Bouw,2015).

Detoenemendeaandachtvoorklimaatenmilieuiseenpuntdatweeveneenscategoriserenondersociaal-cultureletrends(BouwendNederland,2012).Onzehuidigeleefwijzelegteenonevenrediggrootbeslagopschaarserwordendegrondstoffen,water,ruimteenenergie.Dezelevenswijzegaatgepaardmetbelastingvandeleefomgeving :CO2enandereafvalgassenindelucht,vervuilingvanoppervlakte-engrondwaterencontaminatievandebodemdoorhetstortenvanafval.Eengrootdeelvandeze

milieubelastingwordtveroorzaaktdoordebouw.Hetrealiserenvaneentoekomstgebaseerdopduurzaammateriaal-enenergiegebruikindebouwisdaaromvangrootbelangvoordetoekomstigegeneraties.Doorklimaatveranderingzaldefrequentievanextremeweersomstandighedentoenemen.Ditheeftimplicatiesvoorheelwatdomeinendierechtstreeksgelinktzijnaandebouwsector :woningen,ruimtelijkeordening,mobiliteit,waterhuishouding,infrastructuur,….Denkhierbijaantoenemendekansopschadeofdefectendoorextremeweersomstandigheden.Debouwsectorspeelteencrucialerolindevoorbereidingenhetaanpassenaandezeveranderingen.Bovendienheeftduurzaamheidinsteedsgroteremateinvloedopdebedrijfsvoeringvanondernemingen.Aanbestedingenkunnenhaastnietmeergewonnenwordenzonderduidelijkduurzaamheidsperspectief(TU.bouw,2015).

1.4 Technologische trends

Technologischeontwikkelingenhebbeneensteedsgrotereimpactophetbedrijvenlandschap.Veelsectorenkregen al te maken met game changersdiedankzijnieuwetechnologieëndestrijdaangaanmetdegevestigdeorde–denkhierbijaandeUber’senAirbnb’svandezewereld.Indezesnelveranderendewereldblijftdebouwsectorwatachter(VanSante,2016).

Technologischeveranderingenzullensteedsmeerinvloedhebbenophetwerkenendenkenindebouwsector.Eenverdergaandestandaardiseringiseeneerstebelangrijketrendoptechnologischvlak.Prefabricatieenstandaardiseringzullenwaarschijnlijkdoorzetten,maardaarnaastwordterbinnenditstandaardwerksteedsmeeropmaatgewerkt.Delinktussenontwerpenproductiezalhierbijnogveelsterkerworden.Huidigevoorbeeldenvanbedrijvendieexperimenterenmetprefabricagezijnveelvuldig :Alcomel,Ibens,MachielsBuildingsSolutionsnv.,Bostoen,VanDeKreeke….ICTentechnologieontwikkelenzichinijltempo.Op15jaarevolueerdenwevanvastetelefoonsnaarsmartphonesentablets.DevraagishoeenhoesneldeICTverderontwikkelt.Dezeontwikkelingenzorgenervoordatdebouwsnellerenverderautomatiseert.DebouwcampusteDiepenbeekwerdbijvoorbeeldvolledigopgemetendoordrones.Ditlevertnietenkeleenveelaccuraterbeeldvandesituatieop,hetversnelthetbouwprocesaanzienlijkenkantoteendrastischereductieinkostenleiden.Just-in-timeleveringenopdewerf(viadrones( ?))zijneenandervoorbeeldvaneendoortechnologiemogelijkgemaakteinnovatie.GPS-sturing,3D-printen,geothermieenwarmtenetten,smarthouses,smartmobility,…erzijntalvanvoorbeeldentenoemenwaartechnologierechtstreeksdebouwpraktijkbeïnvloedt.Ditheeftnietenkelgevolgenvoorhetbouwproces,maarookverregaandegevolgenvoordetewerkstellingindesector.Wekomenhierlaternogopterug. Quabouwmaterialenkunnenweeveneensveranderingenverwachten.Erkomtsteedsmeerkeuzeaanmaterialen,techniekenencomponenten.Duurzaamheid,technologieensamenwerkingzijndedriedrijvendekrachtenachterinnovatieinbouwmaterialen(BouwendNederland,2020).Innovatieve,duurzameéneconomischrendabelematerialenzoalsBlueblocks2zullensteedsmeerindebouwmarktopduiken.Zijhalenvooralvoordeeluithunspecifiekekenmerken.Dankzijeensamenwerkingtussenbouwbedrijvenenonderzoekscentraontstaanertalvannieuwemogelijkheden.HetinternationaleSolliance-netwerkbijvoorbeeld,eensamenwerkingtussenuniversiteitenenbedrijven,staatinvoordeontwikkeling,toetsingenproductievanprintbareendunne-filmzonnecellen3.Hetsluitenvandematerialenkringloop–bv.deverwerkingvangranulaten–iszekereenspeerpuntinhetVlaamsbeleidwaaropzichtallozeprojectenzoalsRenoseeCenRecybetenten.Urbanminingenhetcradletocradle-principe4zijnhierbijleidinggevend.Buildchemiseenvoorbeeldvaneenintersectoralesamenwerkinggerichtopinnovatievetechniekenenmaterialen5. Door samen te werken over de grenzenvandesectorheen,kankruisbestuivingtotinteressantenieuweinzichtenleiden.

2 Voormeerinfo,zie :www.blueblocks.be3 Voormeerinfo,zie :www.solliance.eu4 Voormeerinfo,zie :www.ovam.be/cradle-cradle-c2c5 Voormeerinfo,zie :www.vcb.be/pub-buildchem

2 De interne organisatie van de bouwsector

Deomgevingvandebouwsectormaghierbovengeschetstzijn,inonderstaandeparagrafenbekijkenwedesectoreigenkenmerkenvandebouw.Watmaaktdebouwuniekenhoeiszijgeorganiseerd ?Hierkomenenkeleduidelijkezwaktesnaarvoren.

2.1 De specifieke kenmerken van de bouwsector

Eenechtedefinitievandebouwsectorvaltmoeilijktevinden.InKok(2010)wordtgestelddatdebouwsectorgedefinieerdkanwordeninenge-eninbredezin.Metdebouwsectorinengezinwordtgedoeldopbouwondernemingendiezichrichtenopdewoningbouw,utiliteitsbouwofgrondevenalswegenwaterbouw.Dit wordt ook wel de uitvoerende bouw genoemd.

Deuitvoerendebouwisnauwverbondenmetdeprojectontwikkelingenexterneonderaanneming(waarinooko.a.schilders,afbouw-eninstallatiebedrijveneenrolspelen).Debouwsectorinengezin,inclusiefprojectontwikkelingenexterneonderaanneming,wordtsamendebouwinbredezingenoemd.Ookanderesectoren,waarondertoeleveranciersendienstverlenendebedrijven(architecten,ingenieursetc.)spelenintoenemendemateeenbelangrijkerolindetotstandbrengingvanbouwproductenmaarvallenofficieelbuitendebouwsector(Kok,2010).

BallardenHowell(1998b)enKoskela(1992)betogendatconstructieeenspecifiekevormvanproductieis.BallardenHowellstellendatconstructiehetontwerpenenassemblerenisvanobjectendieopeenvasteplaatsstaan.Debouwsectorisinveleopzichtentevergelijkenmetindustriëlesectorenvanproductie.Koskela(1992)omschrijftdrieonderscheidendekarakteristiekentussenconstructieenproductie :

- Deuniciteitvanhetproduct :Deuniciteitvanhetproducthoudtindattelkenseenuniekproductgemaaktwordtennietsteedsopnieuwdezelfdeoutput(massa)geproduceerdwordt.Dezeuniciteitvanhetproductindeconstructiekomtdoordesteedsveranderendewensenvandeklant,dooranderelocatiesenomgevingenendoorveranderendeopvattingenvanontwerpersoverdebesteontwerpen(Warszawski,1990).Hierdoorisdeproductieookaltijdverbondenaanhetontwerp(Koskela,2000).

- Hetproducerenoplocatie :Daarnaastvindtconstructiealtijdplaatsoplocatie.Delocatievanhetbouwprojectheeftlokalehulpbronnenenbeperkingen(bijvoorbeelddegrondkwaliteitenweer-enwindinvloeden)dieniettebeïnvloedenzijn.Deinfrastructuurvanhetproductieprocesmoetopdelocatieafgestemdenopgezetwordenenhetprocesverplaatstzichlangshetproductinplaatsvanhetproductlangshetproces(Koskela,2000).

- DeaanwezigheidvaneentijdelijkeMultiorganisatie.Ditwilzeggendatvooréénprojectverschillendebedrijvenenwerkteamsmetiedereigenwerkwijzenendienietnoodzakelijkeerdersamenhebbengewerkt,wordengedwongensamentewerkenenhunwerkzaamhedenopelkaaraftestemmenomgezamenlijkéénproductafteleveren(Koskela,2000).

Dezedrieelementenbepalenhetproductieprocesindebouwsector.Hetzijndusbepalendeelementendieeenduidelijkeinvloedhebbenophetorganisatiemodelindebouw.

2.2 Organisatiemodel gericht op transformatie

De(traditionele)productieindebouwsectorisgeorganiseerdvolgenseentransformatiemodel.Ditmodel,gebaseerdophetTayloriaanseenFordistischeprincipevanarbeidsdeling,zietproductiealseentransformatievaninputnaaroutput.Hetuitgangspuntissimpel :detotaletransformatiekanenkelplaatsvindendoordetransformatievaniederdeelvanhetproces.Hetoptimaliserenvandeproductiegebeurtvervolgensaandehandvaneendubbelprincipe :hetgeheleproductieproceswordtontleedinkleineredelenenvervolgensinapartetaken.Hetreducerenvandekostvaniederetaak,komtaldusneeropeenreductievandetotaleproductiekost(Koskela,2000;Noordhuis,2015).

Ditmodelgeldtzowelvoordeorganisatiebinnenbedrijvenalsvoordeorganisatietussenbedrijven.Infiguur12isdeconfiguratievandebouwketenweergegevenvooreenbepaaldproject(Vrijhoef,1998).Indefiguurbegintdeinvullingvanhetbouwprocesdoordeopdrachtgever,vanuithetdenkeninwenseneneisenvandeeindgebruiker(opbasiswaarvaneenbehoeftewordtgeformuleerd).Vervolgensgaatdeopdrachtgevervoordeengineeringfasezijnpartnerzoeken(o.a.deontwerpendearchitect)enwordtvervolgensdehoofdaannemergeselecteerd.Daarnaselecteertdehoofdaannemeropzijnbeurtzijnonderaannemersdievervolgensweerhunleveranciersselecteren.Deselectievanopdrachtnemers(o.a.engineers,aannemers,leveranciers)doordeopdrachtgever,gebeurtvaakopbasisvan‘bestekentekeningen’.Hierbijmoetenpartijenexactaanbiedenwatdeopdrachtgeverinbestekheeftomschreven.Doordezewerkwijzewordterveelalproductiecapaciteitingekochtwaardoorhetinnoverendvermogenvandeopdrachtnemersommeetedenkenoverdemogelijkhedenomdebouwopgaveteoptimaliserennietofnauwelijkswordtgebruikt(Noordhuis2015).

Figuur 12 : Gebruikelijke configuratie van de bouwketen (Noordhuis, 2015)

Materiaalstroom

Informatiestroom

Indirecte leveranciers

Vervaardigenonderdelen

Fabricage elementen

Leverenproductie-materialen

Leveren operationele

capaciteitUitvoering

Inkoop en werkvoor-bereiding

Ontwerp Tender Formulering

Oplevering Gebruiker

Onder-aannemers

Hoofd-aannemer

Engineering Opdrachtgever Eindgebruiker

Ditmodelheefteenaantalconsequenties(Koskela,2000).Indeeersteplaatsrusthetzwaaropsteedsverdergaandearbeidsdelingenspecialisatieinsteedskleineredeeltaken.Iederedeeltaakmoetzoefficiëntmogelijkuitgevoerdworden.Ditheeftalsgevolg,tentweede,datuitsluitendgekekenwordtnaarinterneproductiegerelateerdezakenenerweinigaandachtgeschonkenwordtaaneenoverzichtoverhetganseproces.Denadrukligtopkostenbesparingperdeeltaak.Ditzorgtervoor,tenderde,daterweinigaandachtgegeven wordt aan de waardegeneratie van de ganse keten.

Hettransformatiemodelwerktgoedineengestandaardiseerdeomgevingmethogematevancontroleenbeheersingvandeomstandigheden.Deklassiekefabriekshalishiereengoedvoorbeeldvan.Onderzoektoontechteraandatditmodel,dataldecennialangdedominantevormvanorganisatieisindebouwsector,leidttottoegenomenfaalkosten,productieverliesenlangeredoorlooptijden(Koskela,2000).

Ditheeftallestemakenmetdespecifiekekenmerkenvandebouwsector.Deuniciteitvandeproducten,hetproducerenoplocatieendeaanwezigheidvaneentijdelijkeMultiorganisatiezorgennamelijkvooreensterketoenamevandeonzekerheid,complexiteit,interdependentieenveranderlijkheideneengebrekaantransparantie,waardegeneratieenkwaliteitinhetproductieproces.Deimpactvandezekenmerkenwordtallangetijdonderkend(Koskela,2000;Ozorhon,2010).Devermeldekenmerkenvandebouwsectorzorgenervoordatdecontraproductievepraktijken,meernogdaninanderesectorenzichtbaaraanwezigenstorendzijn.Bovendienbelemmerenzehetbereikenvaneenefficiëntedoorstroomenwaardegeneratie :destromenzijnmeercomplexenvariabelenhetgenererenvanwaardewordtgehinderd(Koskela,1992;Koskela&Vrijhoef,2000).

Doorgedreventaakspecialisatievolgenshettransformatiemodelisbovendiennefastvoorinnovatieindesector.Veelproblemenwordenimmersnietgezienofgenegeerd,veelproblemendoenzichvoorineenanderefasevandewerkenwaardoorhetookbuitenhetbereikvandemeesteactorenblijftendebeperkteengefragmenteerdecontroleopdesupplychainzorgtervoordatniemandzichechtverantwoordelijkvoelt.Ditgebrekaanoverzichtoverhetgeheleproces,maaktdatinnovatiemoeilijkteimplementerenenteontwikkelenvalt(Koskela,2000).

Dezedisfunctioneleorganisatievanhetbouwprocesleidttotfaalkosten.Faalkostenbestaanuitallekostendiegemaaktwordenomzakenteherstellenindienernietvolgensspecificatieisgeproduceerdofallekostendiegemaaktmoetenwordenomzakendienietaandeklantverwachtingenvoldoenaantepassen(Feigenbaum,1983inNoordhuis,2015).Dezekostenwerdendecennialanggecompenseerddooreenstrevennaareentoenameinhetproductievolumegecombineerdmeteengunstigeeconomischesituatie(TU.Bouw,2015).Doorhetproductievolumeteverhogen(lees :meertebouwen,eengrotereomzettedraaienenhetbedrijftelatengroeien),gecombineerdmetlangeperiodesvaneconomischegroei,blevendewinstenstelselmatiggroterdandefaalkosten.Dehuidigeeconomielaatditnietlangertoe.Indeonderstaandeparagraafgaanwedieperinopdeoorzakenvandezefaalkosten.

2.3 De faalkostenproblematiek

Nederlandsonderzoekleertonsdatfaalkosten10tot11%vandeomzetindebouwvertegenwoordigen(USPMarketingConsultancy,2008).HoewelergeenexactecijfersoverdehoogtevandefaalkostenindeBelgischebouwsectorbestaan,benadrukkenzoweldeliteratuuralsdegeïnterviewdendatdezeookinBelgiësignificantzijn(Degoignies,2014,2015).Defaalkostenoverstijgenzelfsvaakdewinstmarges,aldusdeexperts.Ditzoueeneersteverklaringkunnenzijnvoorhethogeaantalfaillissementenindebouwsectordiewevaststeldeninwerkpakket1.Hetloontdemoeiteomdieperintegaanopdezekosten.InNoordhuis(2015)vindenweeenuitgebreideanalysevandezeproblematiek.Drieoorzakenliggenaandebasis.

- Scheidingtussenontwerpenuitvoering.Zoalsinfiguur12aangetoond,wordthetbouwprocesopgedeeldinaparte,functioneletaken.Ontwerperstekenendeplannenuitterwijldeuitvoerdersdezeplannenrealiseren.Tussendezebeideelementenvandebouwketenbestaatgeenverderverband.Onderzoektoontechternetaandathetverbeterpotentieelindeinitiatief-endeontwerpfasehetgrootstisendekostenomeventueleaanpassingendoortevoerenhetlaagst.Indezefaseskaneengrootdeelvandemogelijkefaalkostenvoorkomenworden.Doorbeideactiviteitenstrikttescheidenenhiërarchischteorganiseren,nemendefaalkostentoe(Noordhuis,2015).

- Lagestandaardisatiegraad.Standaardisatiewordtinveelindustrieëngebruiktombeter,snellerengoedkoperteproduceren.Ditkanzowelbetrekkinghebbenophetproductalsophetproces.Doordeomstandighedentecontroleren,wordenerminderfoutengemaaktwaardoordekostendalen.Debouwsectoriseenbedrijfstakdiedoormiddelvanprojectgewijzevoortbrenging,uniekeproductenopklantspecificatielevert(Noordhuis2015).Dematevanstandaardisatie(zowelvanhetproductalshetproces)indebouwsectorisduslaag.Decomplexiteitishoogendeleereffectenlaag.Ditleidttotfaalkosten.

- Inkopenopdelaagsteprijs.Aanbestedenopbasisvandelaagsteprijsiseenveelgebruiktepraktijkenzelfsverplichtvooropenbareprojecten.Degedachtehierachterisdatalleenorganisatiesdieefficiënteneffectiefwerkeninstaatzijneencompetitiefbodtedoenentegelijkertijdrendementtemaken(Noordhuis,2015).Onderzoek(Kashiwagi,2000)toontechteraandatinkopenopbasisvandelaagsteprijsnietaltijdtotdebesteprijs/prestatieleidt.Deconcurrentietussenaannemersishevigwaardoordeprijsberekendgaatwordenopdeminimumvereistenenaannemersopzoekgaannaarfoutenindeaanbestedingsstukkenwaarvoornadienextraaangerekendkanworden.Kortom,hetaanbestedenoplaagsteprijsstimuleertzekerniettezoekennaaroplossingendievoordeopdrachtgeverdebesteprijs/prestatieopleveren.Hierdoorkaneenlageprijsuiteindelijkresultereninhoge(exploitatie)kosteneneenteleurstellendekwaliteit(faalkost).Deconclusielijktdanooklegitiemdathetinkopenopbasisvandelaagsteprijs(faal)kostenindehandwerken(Noordhuis,2015).

Faalkostenzijneenreëelprobleemindebouwsector.Deoorzakenhangensamenmetdespecifiekekenmerkenvandebouwsector(lagestandaardisatiegraad),demaniervanorganiserenvandebouwketen(scheidingontwerp-uitvoering)endemaniervanaanbesteding(laagsteprijs).

2.4 Cultuur en mentaliteit in de bouwsector

Eenlaatsteelementdatvaakaangehaaldwordtbijdevraagwaaromerinnovatienodigisindebouwsector,isdecultuurenmentaliteitindezesector.Hetorganisatiemodeldathierbovenbeschrevenwerd,leidtduidelijktoteenaantalfouten,zoalsdefaalkosten.Dezezakenwordenookonderschrevendoordemeesteactorenindebouwsector(Noordhuis,2015).Veranderenblijftevenwelmoeilijk,enhierzijneenaantalredenenvoor.Teneerstewordtiederelementindeketenuitsluitendbeloondvoordeeigengeleverdeprestatie.Ditgeeftweinigincentiveomdeganseorganisatieketenaantepassen.Daarnaastzijnveelverantwoordelijkhedenonduidelijkenisersprakevandoorschuifgedrag.Eventueletekortkomingen(endedaarmeesamenhangendekostenenmogelijkekwaliteitsproblemen)dienietdirectbijdeeigentaakopvattingvandebetrokkenorganisatiebehoren,wordenzoveelmogelijkdoorgeschovennaaranderepartijenindeketen(Noordhuis,2015).Doortelkensmetanderepartnersindeketengeconfronteerdteworden,tenderde,iserweinigsprakevanlerendvermogen.Investerenininnovatie,tenvierde,duwtdevastekostennaaromhoog,watrisico’sinhoudtopeenharde concurrentiemarkt als de bouwsector.

Ondernemingenindebouwsectorvoereneenhardeconcurrentiestrijd.Zevormenstukvoorstukaanbiedersvanproductiecapaciteit,diegefocustzijnophetreducerenvandeeigenkosten.Hiervoorrekenenzehoofdzakelijkopgewoonteenherhaling.Depubliekeaanbestedingopdelaagsteprijswerkenditsterkindehand.Nieuwetechniekenofmaterialenzorgenvoorrisico’sendoorbrekenderoutinewataanvankelijkkanleidentotmeerkosten.Ineendergelijkecontextishetmoeilijkinnoveren.

Uiteeninterviewkwamnogeenanderelementnaarvoren.Indebouwsectorisdegebruikscycluszeerlang :gebouwenmoetengemakkelijk50jaarmeegaanenzowelaannemeralsarchitectzijn10jaaraansprakelijkvoorontwerpenuitvoering.Nieuwematerialenentechniekenmogendanveelbelovendzijn,testenovereentijdspannevan10jaarofmeerzijnquasionmogelijk.Dieonzekerheid,samenmetvaakhogeinvesteringskosten,veroorzaakteenzekerescepsisrondinnovatie.Bewezentechniekenenmaterialenhalenhetopdiemaniervaakvanhuninnovatievetegenpolen.

Deopdrachtgeverspeelthiereveneenseendoorslaggevenderol.InBelgiëzienwedatveelparticulierenopzekerspelenenopterenvoorklassiekemethodenenmaterialen.Maarooksocialekenmerkenalsleeftijd,socialeklasseenopleidingvandeopdrachtgeverspelenvaakeenrolindekeuzevandegebruiktetechniekenenmaterialen.Jongeremensenzullenbv.alsnelleropterenvoorduurzame(enduurdere)installatieswetendedatdezeinvesteringenzichzelfterugverdienen.Oudereopdrachtgevershebbendezereflexvaakminder.

3 Besluit

Inparagrafen1en2hebbenwedebouwsectorinhaarruimereomgevinggeplaatst.Hieruitkomtnaarvorendatdesectoreenroltespelenheeftindeeconomische,sociaal-culturele,politiekeentechnologischeevolutiesdiezichafspeleninderuimereomgeving.Debouwkrijgteensteedsgroteremaatschappelijkeroltoebedeeld.Kortom,debouwvermaatschappelijkt(Degoignies,2015).Netindezeverwevenheidtussenbouwensamenlevingliggeninteressantekansenvoordebouwsector.Toegevoegdewaardesitueertzichnietlangeruitsluitendindeproductiemaarneteerderindewijzewaaropgeproduceerdwordt,deklantgerichtheid,desnelheidvanbouwen,dematerialenwaarmeegebouwdwordtofdegebruiktetechnologieën.Deze‘nieuwe’toegevoegdewaardemaaktdatdeprijsslechtséénvandebepalendefactorenwordt,naasttalvananderefactoren.Ditopentperspectievenvooranderemanierenvanorganiseren,produceren,kortom,voorinnovatieindebouwsector.Echter,deorganisatievandeBelgischebouwsectorwerktinnovatiemomenteeltegendooreeneenzijdigefocusophetbehalenvandelaagsteprijs.

Paragraaf2schetstedesectorspecifiekekenmerkenendedominantevormvanorganisatieenproductie.Hethuidigetransformatiemodelmaaktdataannemersindebouwnogteveelaanbiedersvanproductiecapaciteitzijnmeteeneenzijdigefocusopkostenreductie.Eendergelijkestructuurencultuurstaanhaaksopdehedendaagsenoodaaneenmaatschappelijkrelevantebouwsector.Diediscrepantiemaaktvooraldenoodtotinnovatieduidelijk.

Innovatieindebouwsectorwordtaangestuurddooreendubbeleevolutie :enerzijdsdemaatschappelijkeuitdagingenwaarindebouwsectoreenroltespelenheeftenanderzijdsdeeconomischetoestanddiehethuidigeorganisatiemodelophaargrenzendoetstoten.Detransitiediedebouwsectorzalondergaankanhetbestomschrevenwordenalsdeevolutievaneengefragmenteerdeproductiemarktnaareenprocesmatige,geïntegreerdedienstenmarktinfunctievanmaatschappelijkemeerwaarde(Bastenet.al.,2008).Wevondenbredesteunvoordezestellingdoorheendeinterviewsenderuimeretekstanalyses.Dietransitiemaakthetonderwerpuitvandevolgendehoofdstukken.

l 31TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : INNOVATIES

3 Innovaties

Indeel3wordtdeveranderingindebouwsectorkernachtigweergegeven.Deel4verdieptdezetransitievervolgensuitdoorintezoomenopenkeleconcreteinnovaties.

1 Algemene trend : Van aanbodgericht naar vraaggericht

Debouwsectorvormttraditioneeleenmarktgerichtopaanbod.Aannemersfocussenopheteigenproductieprocesenminderopdevraag.Debouwmarktisgefragmenteerdintallozekleineaannemersdieminofmeerhetzelfde–productiecapaciteit–aanbieden.Aannemers,determzegthetzelfal,nemenwerkaanzoalshethenwordtaangebodendoorbouwheerenarchitect.Zebiedengeendienstenopmaataanenerisweinigaandachtvoordetoegevoegdewaardevanhundiensten.Demarktishoofdzakelijkaanbodgedreven :bijiederebouworder,kandeopdrachtgeverkiezentussenverschillendeaannemersvanongeveerdezelfdeactiviteitenwaarbijdeprijshetbelangrijkstecriteriumvormt.Defocusligtbovendienopheteigenproductieprocesennietophetzogoedmogelijkbeantwoordenaaneenspecifiekeklantvraag.Onderinvloedvanmaatschappelijkeevolutieseneenwankeleeconomischesituatie(ziedeel2),verschuiftdeaandachtnaardeproductievanmaatschappelijkedienstenopmaatinfunctievantoegevoegdewaarde.Deaannemerwordtaanbieder–ennietlangeraannemer–vanbepaaldedienstenopmaatmetspecifiekemeerwaarde.Wanneerdemarktverschuiftrichtingvraag,betekentditdatzowelaanbodalsvraaggrondigveranderen(BouwendNederland,2012).

1.1 Het aanbod : vraaggericht model

Wijbouwerszienhetbouwenopditmomentvooralalseenproductieproces :stenenstapelenenhouttimmeren.Datgaatveranderen,nietalleenvoormij,maarvoordesectoralsgeheel.Debouwzalzichmoetengaanontwikkelenvaneenproducerendetoteendienstverlenendesector.Wijzijnhetdiedevraagvanonzeklantzogoedmogelijkmoetenbeantwoorden,nietalleendoortebouwenmaarookdooralleswatdaaromheenzittebieden.Deklantvandetoekomstwordtveeleisender,isbeteropdehoogteenwilveelmeerverwendworden.Hetisaandesectoromonsdatdienstverleningsmodelmodeleigentemaken(BouwendNederland,2012).

In een vraaggerichte markt is de rol van de aannemer in de bouwsector anders dan in een aanbodgerichte markt.Indeeersteplaatsstaathetcontactmetdeklantcentraal(ennietlangerdeeigenproductie).Derelatietussenopdrachtgeverenopdrachtnemerisconstructiefenuitdagend.Hetdoelisproductenteproducerendievoldoenaandeveranderendebehoeftesvangebruikers.Deaannemer,tentweede,wordtdeleidendefiguurindeketendieoplossinggestuurdhandelt.Ditwilzeggendatdebouwondernemersinzettenopdeinnovatievekrachtvandetoeleveranciersenketenpartnersomtotklantgerichteoplossingentekomen.Debouwaannemers,tenderde,verminderendelastenvooropdrachtgeverengebruikerdoorhetaanbiedenvantotaalconceptenwaarbijrekeninggehoudenwordtmetdeaanschaf,gebruik,onderhoudentransformatievandebouwwerken(BouwendNederland,2012).Aannemersrichtenhunaandacht,tenvierde,nietlangeruitsluitendophuneigenprestatie,maarwerkenactiefsamenmetdeoverigeketenpartnersinfunctievanhetgrotereplaatje(Verbaan,2008).

Hetrapport‘Debouwin2020’onderscheidtdrietypesbouwaannemersindebouwketenvandetoekomst :detotaalaanbieders,despecialistenendecapaciteitsaanbieders.Alledriekennenzehunrolindeketen.Totaalaanbiedersbiedentotaaloplossingenaanmetgrotetoegevoegdewaardeinaansluitingopwatdemarktvraagt.Specialistenconcentrerenzichopeenwelbepaaldedeeltaakenstellenhundienstenhieropaf.Capaciteitsaanbiederszijneerdergrotebedrijvendiezichpuurspecialiserenindeproductievanbouwwerken.Hoeweldefocusbijdezetypesandersligt,blijftdeafstemmingopdeklantvraagcentraalstaan.

DesectorvindtdifferentiatieinverschillendeProductMarktCombinaties(PMC’s).Ditwilzeggendatdiensten/productenafgestemdwordenopspecifiekevragenuitdemarkt.Kennis,leereffectenenkwaliteitkunnenzotoenemenenbedrijvenkunnenopdiemaniermeertoegevoegdewaardeaanbiedenaandeopdrachtgever/eindgebruiker.Eenvoorbeeldisfacilitymanagementofhetonderhoudenenbeherenvangebouwen.Dergelijkedienstenwerdenvroegermaarzeldenaangebodenomdatzegescheidenzijnvanhetstrikteproduceren.Momenteelzijnerbedrijven,zoalsVanhoutFacilities,diezichhieroptoeleggen.Deconcurrentiezalmeerinhettekenstaanvantoegevoegdewaardeinkwaliteitenkenniseerderdanuitsluitendprijsgedreven.Debouwaannemerbiedtmaatschappelijkedienstenopmaataan.

1.2 De vraag : omvattend en op maat

Zoalsinhoofdstuk1alaanbodkwamverandertookdevraagnaarbouwproducten.Eindgebruikersenopdrachtgeverszijnveeleisendgewordenenwillendienstenopmaatvanhunwensenenbehoeften.Standaardantwoordenwordennietlangervoldoendegeachtenmoetenaangevuldwordenmetmaatwerk.Eendirecte relatie tussen aannemer en klant is essentieel om vraag en aanbod te kunnen afstemmen. De vraag wordtdaarnaastookveelomvattenderenbeperktzichnietlangertotdeconstructiezelf.Erwordtgezochtnaarruimtelijkeoplossingenmeteenduidelijkelangetermijnvisie.Elementenalsruimtelijkeinplanting,beheer,onderhoudenlevenseindemoetenalvanbijdeontwerpfasemeegerekendworden.Ditvereisteenchange of scalevandeaannemers.Deklantwileenheldereblikophetbouwgebeurenenisprijs-kwaliteitsbewust.Transparantwerkeneneenduidelijkekostenramingwordendaaromsteedsbelangrijker.Ditvertaaltzichookineenveranderendefinanciering :defocusverschuiftvandeinitiëleinvesteringnaardelevenscyclusfinancieringvaneenproject(Basten,et.Al.,2008).

Enkeleconcretevoorbeeldenverduidelijkendezeevolutie :

- Waseenklantvoorheenheelergbetrokkenbijdekeuzesindetechnischeuitvoering,danzienwedeontwikkelingdatklantensteedsverdergaandopzoekzijnnaareenoplossingwaarbijzijoverhetgeheelwillenwordenontzorgd.Projectenwaaropbasisvanfunctioneleeisendebestellingwordtgedaanenwaarbijdetechnischeuitvoeringwordtovergelatenaandebouwketenkomenintoenemendematevoor.

- Maakteeenklantvoorheenhetonderscheidtussenhetbouw-eninstallatiedeelvaneenproject,dangeldtnudatdeklantditbijvoorkeurneerlegtbijeenpartijdieditintegraalvoorhemoplost.

- Maaktedeklantvoorheeneenduidelijkekniptussenontwerp,bouwenonderhoud,dangeldtnudathijopzoekisnaareenoplossingdieovermeerderejarendekostenvoorontwerp,bouw,beheerenonderhoudlaaghoudt.Insommigedeelsectorenvandebouwgeldtdatzijhiervoorlangjarigecontractenuitvraagt(BouwendNederland,2015).

Deafstemmingtussendezevernieuwdevraagenaanbodgebeurtviageïntegreerdecontractendieinverschillendevormenkunnenvoorkomen.DBFMOcontractenstaanvoorDesign,Build,Finance,MaintainenOperate.BijvoorbeeldeenprojectvooreensnelwegkandoordeoverheidalsopdrachtgeveruitbesteedwordenviaeenDBFM-contract.Ditwilzeggendatdemarktpartijalsopdrachtnemerhetgeheletrajectvanontwerpen,bouwen,financierenenonderhoudenopzichneemt.Dithoudtindatnietmeerdeoverheiddeontwerpenmaakt,debouwvandesnelwegaanbesteedtenhetonderhoudfinanciert,maardatdemarktpartijhetgeheletrajectonderzijnverantwoordelijkheidheeft.Deaanbieder(marktpartij)participeerthiermeerisicodragendinhetproject.Hetgaatomeenlanglopendcontracttussenoverheidenbedrijfsleven.Voordeelisdaterminderafstemmingsproblemen–zoalsfaalkosten,minderwaardigematerialenofkwaliteit–zijnomdatalhetwerkdooréénpartij(ofeenconglomeraat)wordtverzorgd.DBFMOiseenvormvanprivaat-publiekesamenwerking1(PPS)(DeVree,2013).

1 PPSiseensamenwerkingsvormwaarbijeenpubliekeinstantie(meestaleenoverheid)eencontractaangaatmeteenprivateorganisatieinfunctievanhetaanbie-denvaneenpubliekedienstofdeontwikkelingvanpubliekeinfrastructuurenwaarbijderisico’seninspanningengedeeldworden(Tang,2009).

Hetgaatnietmeeromhetuitvoerenvandoordeopdrachtgevergedetailleerdetakendoordiverseopdrachtnemers,maaromhetontwerpenenz.,inclusiefrisico’senlanglopendonderhoud,vanhetgehele“systeem”.Dieformuleisvooralvoordeligvoordegroteengeïntegreerdeprojecten.VakerkomenbeperktevormenvanDBFMOvoor,zoalsDesign en Build,waarbijdebouwaannemervoorzietineengeïntegreerdeontwerpenuitvoeringvandewerken(Degoignies,2014).PubliekPrivateSamenwerkingisduseenvormvangeïntegreerdcontractwaarbijmeestaleenofanderevormvanDBFMOgeïntegreerdwordt.UiteenenquêtediedeVlaamseArchitectenorganisatie(NAV)hieldonderhaarleden,bleekdat45%sinds2010meteenofanderevormvangeïntegreerdcontractgewerktheeft(Nav,2014).

Deopgavevandetransitieindebouwsectorlaatzichsamenvattenalseeninhoudelijke,procesmatigeenproductmatigeuitdaging.Inhoudelijkzaldebouwdeomslagmoetenmakenvaneenpassieveleveranciervanproductennaareenproactieveleveranciervanmaatschappelijkrelevantediensten.Procesmatigbetekentditeenfundamenteleherzieningenherordeningvandeorganisatievanzowelbouwproces(vanontwerptotuitvoering)alsinstrumenten(samenwerkingsvormen,contracten,regelgeving,financiering).Productmatigmoeteropzoekgegaanwordennaarnieuweproductenmethogetoegevoegdewaarde(Basten,et.Al.,2008).Dezelaatste twee evoluties komen aan bod in de volgende hoofdstukken.

2 Procesinnovatie : ketensamenwerking

Debovengeschetsteevolutievaneenaanbodgedrevennaareenvraaggestuurdemarktvereistingrijpendeaanpassingenaandemaniervanorganiserenbinnenentussenorganisatiesindegansebouwketen.Hetbouwproceswordtimmersintoenemendematecomplex,devereisten(bv.energieprestaties)stijgen,meeractorenwordenbetrokken,dekeuzeuitmaterialenencomponentenwordtuitgebreider,voorraadplanningwordtsteedsbelangrijkerendeklantwensteenvlottecommunicatieenéénaanspreekpunt.Detoonaangevendeprocesinnovatiealsantwoordopdezeuitdagingenheetketensamenwerking.

Voordeonderstaandebeschrijving,leunenwesterkophetpasgepubliceerdeproefschriftvanM.Noordhuis.‘Dewaardevanketensamenwerking’(Noordhuis,2015)brengtheelwatliteratuurrondketensamenwerkingsamen en heeft er alles van weg om een standaardwerk te worden in het vakgebied.

2.1 Wat is ketensamenwerking ?

Omzet-enmargedrukhebbendeafgelopenjarenindebouwsectorgeleidtotinitiatievenvoornieuwesamenwerkingsvormenindeketen.Dezeinitiatievenhebbenaantoonbaargeleidtotbeteremargesenkortereprojectdoorlooptijdeninvergelijkingmethuidigevormen(BouwendNederland,2015;Noordhuis,2015).Detoegevoegdewaardeisdusreëel.Ketensamenwerkingisechterveelmeerdanlouteresamenwerkingtussenbouwbedrijven.

De bouwketen is een netwerk van organisaties die waarde voor de eindgebruiker realiseren in de vorm van productenendiensten,verbondendooreenfeedforwardflowvanmaterialenendiensten,eenfeedbackwordflowvanfinanciëneneenbi-directionelestroomvaninformatie(Noordhuis,2015).Hetbetreftdusallebouwactorendiewerkenrondeenbepaaldprojectensameninstaanvoorstromenmateriaal,financiëneninformatie.Debouwketenheeftsteedsbestaanmaarnauwelijkssamengewerkt.Ditleiddetotdebovenbeschrevenfaalkosten.Hetantwoordhieropvormtketensamenwerking.

Ketensamenwerkingishetsystematisch,strategischcoördinerenvantraditionelebedrijfsfunctiesbinnenbedrijvenentussenbedrijvenbinnendeketenmetalsdoelomdelangetermijnprestatievanzoweldeindividueleorganisatiealsookdeketenalsgeheelteverbeteren(Noordhuis,2015).KetensamenwerkingiseentypischeNederlandstaligebenaming.InhetEngelsspreektmenvansystem engineering.

Samenwerkingindeketenkanzowelverticaalalshorizontaalzijn.Verticalesamenwerkingbetekentdatopdrachtgevers,gebruikers,uitvoerdersenleverancierssamenwerken.Horizontalesamenwerkingiseensamenwerkingtussenconcurrerendeorganisaties.Ketensamenwerkingopverticaalniveauishetmeestvernieuwendeendaarsitueertzichdegrootstetoegevoegdewaarde.

Ketensamenwerkingkanopverschillendemaniereningerichtworden.Ketensamenwerkingbinnenorganisatieshoudtzichbezigmethetgelijkrichtenvanbelangenenactiviteitenvanverschillendefuncties(afdelingen)binneneenzelfdeorganisatie.Denkaandesamenwerkingtussenmarketing&salesenprojectontwikkelingofnieuwbouw,beheerenonderhoud.Debasisgedachteisdathetoptimaleresultaatpasbehaaldwordt,alsdeverschillendeafdelingengecoördineerdmetelkaarsamenwerken.Ketensamenwerkingtussenorganisatiesheeftalskenmerkdatdeverschillendeentiteitengeenafdelingenofbusinessunitszijn,maarautonome,zelfstandigeorganisaties.Ditbetekentdatzelfstandigebedrijvensamenwerkenomhetresultaatvanalleorganisatiessamenteoptimaliseren(Noordhuis,2015).

Vooraldezetweedevormvanketensamenwerkingisinnovatiefindebouwketen.Erisimmersgeenoverkoepelendeigenaarschap.Daardoorisergeenpartnerdiedesamenwerkingafdwingt.Samenwerkengebeurtopbasisvanintrinsiekemotivatie.Dezesituatie,waarbijhetindividueleorganisatiebelanggekoppeldwordtaanhetbelangvandeketen,kanenkelalserduurzamewin-winsituatiesontstaan.Doordoorgedreveninformatiedeling,coördinatieengezamenlijkebesluitvormingsprocessen,kunnendeprestatiesverbeterenwaardoordeverschillendeorganisatiesverdergaanprofessionalisereninhunsamenwerkingenopdiemanierdeprestatiesverderoptimaliseren.

2.2 Kenmerken van ketensamenwerking

Noordhuis(2015)waarschuwterinzijnonderzoekvoordatketensamenwerkingniettevergelijkenvaltmetvormenvantraditioneelsamenwerkendieweleensvoorkwamen/komenindebouwsector.Voorveelbouwondernemerslijktketensamenwerking‘bedrieglijksimpel’ennietzoveelaftewijkenvandewijzewaaropaljarenwordtsamengewerkt(endus“oudewijninnieuwezakken”).Veleondernemerszullenaangevenaljarenlangsamentewerkenmethunpartnersindeketen.Ookhetverbeterenvandeprestatiesisietswatintraditionelesamenwerkingsvormenbelangrijkis.Integenstellingtothettraditionelesamenwerkingsmodelwordtbijketensamenwerkinggehamerdophetaangaanvaneenlangdurigesamenwerkingtussenopdrachtgeverenbouweromdaardoorgebruiktekunnenmakenvandeleercurve.Omditonderscheidscherptestellen,onderscheidthijeenzestalkenmerkenvanketensamenwerking.

Heteerstekenmerkisdelangetermijnsamenwerking.Omdergelijkesamenwerkingtelatenslagen,dienthetaangaanvan‘langetermijnsamenwerking’indestrategievandeindividueelbetrokkenorganisatiesverankerdtezijn.Hierdoorwordendergelijkesamenwerkingsverbanden‘strategisch’ennietlangereenprojectgebondenactiviteit.Eenanderbelangrijkaspectisdatdeindividuelebedrijfsdoelstellingeninlijnliggenmetdedoelstellingvandeganseketen.Zoontstaanerwin-winsituatiestussenhetindividuelebedrijfendeganseketen(Noordhuis,2015).

Eentweedekenmerkishetdelenvaninformatie.Informatieheeftbetrekkingopmeerdereaspecten.Partijendelenverschillendesoorteninformatiediehetmogelijkmaaktomhettotaleprocestekunnenvolgen,partijendelenbetrouwbareinformatie,departnerskrijgendevoorhunrelevanteinformatieenditbovendientijdigenmoderneICToplossingenwordeningezetominformatiedelenteondersteunen.

Tenderdewordenallebouwpartnersvaninhetbeginbetrokken.Hetgaatenerzijdsomhetbetrekkenvanverschillendepartijendieeenwezenlijkeimpacthebbenopdetijd,geldenkwalitatieveprestatiestijdenshetproject.Gezamenlijkoverleggenoverhetontwerpenuitvoeringvoorkomtlaterefaalkosten.Anderzijdsgaat

hetomhetcreërenvanbetrokkenheidvanmensenopdediversefunctionelelagenenhetcreërenvaneenteamgevoeltussendebetrokkenpartijen.

Tenvierdevereistketensamenwerkingeengezamenlijkmonitorsysteem.Tweevormenbestaanhierin :effectmonitoringisnodigvoorcontrolerenenevaluerenopeinddoelen,procesmonitoringvolgtdeverschillendefaseninderealisatievanhetproductofdienst.

Tenvijfdeisketensamenwerkinggerichtophetcontinuverbeterenvanproductenenprocesseninfunctievaneenbetereprestatieopdedimensiestijd,geldenkwaliteit.Deverbeteraanpakdiehiervoorgebruiktwordtislean management2.Leanrichtzichhierbijophetvindenenverminderenvanverspillingenwaardoordekwaliteitverbetertendeproductietijdendekostenafnemen.HiervoorwordtvaakdeDeming(PDCA)3 cirkel gebruikt (Noordhuis,2015).

Tenzesdeisersprakevaneengezamenlijkincentivesysteem.Debedoelinghiervanisdatrisico’s,opbrengstenenwinstentussenpartnersindeketengedeeldworden.Ditzorgtervoordatermeerinhetbelangvandeketengehandeldwordtenhetzouhetsluitstukvormenvoorgeslaagdeketensamenwerking.Noordhuis(2015)geeftaandateropditpuntnogveelvorderingentemakenvallen.

Dezevormvanduurzameenverregaandesamenwerkingverschiltgrondigvandeprincipesvanhettransformatiemodel.Indatlaatstemodelontbrakimmerseenoverzichtoverhetganseprocesenwerderenkelnagedachtoverdeoptimalisatievandeeltaken.Bovendienwerdernauwelijksgedachtintermenvanmeerwaarde.Overdezeconcretemeerwaardevanketensamenwerkinggaatdevolgendeparagraaf.

2.3 De meerwaarde van ketensamenwerking

Demeerwaardevanketensamenwerkingligtineenoptimalisatievanzoweldetijd,geldalskwaliteitvaneenproject.

Bijketensamenwerkingwordt–integenstelligtottraditionelesamenwerkingsverbanden–gewerktinmultidisciplinaireteamsdieineenzovroegmogelijkstadiumsamenaanhetoptimaliserenvandebouwopgavewerken(Noordhuis,2015).Hierdoorwordentijdsoverschrijdingen,budgetoverschrijdingenenkwaliteitsproblemenineenzovroegmogelijkefaseonderkendennogvoordatzichgroteproblemenvoordoen,tegenzolaagmogelijkekostenopgelost.

Bouwprojectenkennenmomenteelhogefaalkostendoordateronvoldoendegeïnvesteerdwordtincontrole-enpreventiekosten.Ketensamenwerkinginvesteerthiernetwelin,bv.dooruitwisselingvaninformatie,opleidingen training.

Ketensamenwerkingenhaarnauweverwevenheidmetlean managementisgerichtopcontinueverbetering.Ditleidttotdienstenenproductendiesteedsbeter,snellerengoedkoperzijn.Ketensamenwerkingmaaktgebruikvansocialeinnovatie.Hieronderverstaanweeenvernieuwingvandewijzewaarophetwerkinondernemingenisgeorganiseerd,enwelopeenzodanigewijzedatzowelarbeidsproductiviteitalskwaliteitvandearbeidvooruitgaan.Veeldraaitomeenverhoogdebetrokkenheidvandewerknemersenorganisatieswatleidttotverbeterdeprestaties(Noordhuis,2015).

Bijketensamenwerkinggaathetomlangdurigproject-ongebondensamenwerken.Hierdoorwordthetmogelijkleereffectenoverprojectenheentelatenwerken.Deprestatieverbeteringendoordetoepassingvande

2 Leanmanagementiseenmanagementfilosofiedieeropgerichtisommaximalewaardevoordeklantterealiserenmetzominmogelijkverspillingen(bron)3 PDCA :Plan,Do,Check,Act.

leercurve,wordenveroorzaaktdoordatontwerpfoutenwordenontdektengecorrigeerd,deproductiewijzewordtverbeterdzodaterminderarbeidenmaterialennodigzijnendepartijen(teams)steedsbeteropelkaaringespeeldraken(Noordhuis2015).

Doordehardeconcurrentieindebouwsectorbestaaterheelwatwantrouwentussenpartijen.Hetgemisaanvertrouwenleidttoteenjuridiseringvandesector.Ketensamenwerkingleidtnettoteenverhoogdvertrouwentussendebetrokkenpartijen.Ditbetekentdatalspartijenelkaarlerenkennenenbeteropelkaaringespeeldraken,derisico’sindesamenwerkingafnemen,hetvertrouweninelkaartoeneemt,partijenproblemenonderlingeerderuitsprekenenzelfoplossenwaardoorjuridischekostenenafstemmingsverliezendalen.

2.4 Ketensamenwerking in Vlaanderen : bouwteams

InBelgiëenVlaanderenisersprakevanwerkenviabouwteams(Degoignies,2014).Eenbouwteamiseenprojectgebondensamenwerkingsverbandtusseneenopdrachtgever,architectenaannemerdie,ingecoördineerdverband,samenwerkenaanhetontwerp,deengineeringvanhetontwerpendebouw.Hetdoelvanhetbouwteamisomgezamenlijktoteenuitvoeringsgerichtontwerptekomendatdangerealiseerdkanworden.Desamenwerkingkomtaanhetbeginvanhetontwerpprocestotstandenvoordeaanbesteding.Ookhierzienwedusdatdeplanningsfaseenormaanbelanginwintengarantmoetstaanvooreenvlotteuitvoering.

Hetbouwteamheeftinprincipeeenlooptijdvoordeduurvanslechtséénbepaaldbouwproces.Hetbouwteamkangedurendehetproceswordenuitgebreidmetadviseurs,zoalseenconstructeur.Deuitbreidingopdetraditioneledriehoekopdrachtgever–aannemer–architectkanhierbijenkelaangemoedigdworden :hetbouwprocesomvatimmersveelmeerstakeholderszoalsgemeente,buurtbewonersofwetenschapers.EnkeleprojecteninVlaanderendiealwerdenuitgevoerdinbouwteamzijnhetJanPalfijnziekenhuisenhetrijksarchiefteGent,hetScholenvanMorgenprojectofhetmilitairhospitaalinNeder-Over-Heembeek.

Debouwteamformulewordttoegepastvoorkleinengroteprojectenendoorzowelgrotealskleinereondernemingen.Netzoalsketensamenwerkingsteunteenbouwteamopeengemeenschappelijkvertrouwenengerichtheidophetdoel.Ditdoelwordtvastgelegdineenprogrammavaneisen(PvE)enerwordtgekekenhoeditgezamenlijkbereiktkanworden.Belangrijkhierbijisderolvandeprojectcoördinator :ditkanzoweldeopdrachtgever,aannemeralsarchitect.Decoördinatorishetaanspreekpuntenhetiszijnofhaartaakomhetteamaantesturenenknopendoortehakken.

Eenbouwteamisinfeitenietveelmeerdaneenpogingominhetgefragmenteerdebouwlandschap,actorenopnieuwsamentebrengenalvorensaaneenprojectbegonnenwordt.Mentrachtdaarbijhetdirecteeigenondernemingsbelangteoverstijgen,destijgendejuridiseringenigszinsinteperkeneneenmeergroepsgerichtelogicaopderailstekrijgen.Menprobeertdaarbijdezelfdevoordelentebehalenalsbijketensamenwerking.Zwakkepuntenwerdenalaangehaald :deplanningsfasewordtlangerenduurder,erisnoodaaneencoördinatoroftrekkervanhetteamenmenisafhankelijkvandegoodwillvandedeelnemers.Aanbestedingenopdelaagsteprijszijnnefastvoordezeformuleomdatzeondernemingenconcurrentieeltegenelkaaropzet.Ookquajuridischeaansprakelijkheidstaatdezeformulenognietoppuntmaarditbesprekenweineenlatereparagraaf.

IneenenquêteuitgevoerddoordeBouwunie,bleekdatslechts23%vandeondernemingenooitsamenwerkteindebouwsector.Alsredenwaarommennognooiteerderinbouwteamheeftgewerkt,geeftdeovergrotemeerderheidaandatdeopdrachtgeverdievraagofwensniethad.14%vanderespondentenwijtditaanteweinigvertrouwenindebouwpartners(Scheppens,2014).Omdebouwteamformuleteverspreiden,werdhetproject‘werkeninbouwteam,eeninnovatiefbouwproces’opgestartmetsteunvanhetIWTenin

samenwerkingmetdeberoepsfederatiesBouwunie,deVCB,deNAVendebrancheorganisatievanadvies-eningenieursbureausORI.Hetprojectzalbouwprofessionals,dieactiefzijnineenbouwteam,ondersteunen,maartegelijkookdedrempelvreesverlagendooropzoektegaannaarhetantwoordopbelangrijkevragenenmogelijkehinderpalen.Uitinterviewsbleekdaternogheelwatsensibiliseringkangebeuren :slechtsweinigopdrachtgeversofaannemerskennenhetconceptenzijnvoordelen.

HoewelbouwteamseeneerstestaprichtingketensamenwerkingvormeneninBelgiëzekereenstapvooruitzijn,ishetbouwteam,hoofdzakelijkdoorhaarprojectgebondenkarakter,nogververwijderdvanhetideaalvanketensamenwerking.

2.5 Besluit

Interviewsenliteratuurwijzenallemaalinderichtingvanketensamenwerkingalsprocesinnovatievandetoekomst.Dezesamenwerkingpastbijeensectordieevolueertvaneenaanbodgestuurdenaareenvraaggestuurdemarkt.Bovendienvormtsamenwerkingeengepastantwoordopdekrimpendemargesdoordathetfaalkostendoetdalenenoptimalisatieinhoudtquaprijs,kwaliteitentijd.

InVlaanderenzitketensamenwerkingnogindeopstartfase(ondermeerinLimburglopenerexperimentenendebouwteamformulemaaktopgang),inNederlandzijneralverscheidene‘ketens’actief.BJWWonenbijvoorbeeldiseenbedrijfwaarinWeboB.V.,VandeKreekeB.V.enKamphuisManagementB.V.samenwerkeningelijkbelang.Hunspecialisatieligtinhet(ver)bouwenvanwoningen.

Ketensamenwerkingbetekentsamenwerkenalsgelijkwaardigepartnersendetraditioneleondergeschikteaannemer/onderaannemerrelatiesloslaten.Hetverticalemodelwordteenkwartslaggedraaid(BouwendNederland,2012).Desamenwerkinggaatveelverderdanhetreducerenvandefaalkosten,dekernvraagmoetzijnhoedepartnersgezamenlijkhundienstverleningaandeklantenkunnenverbeteren.

3 Productinnovatie : standaardisering en verduurzaming

Productinnovatieisnaastprocesinnovatiedetweedegroteaswaarlangsdetrendseninnovatiesindebouwsectorzichbewegen.Indezeparagraafonderscheidenwetweebelangrijketrends,namelijkstandaardisatieenverduurzaming.

Eentoenemendestandaardisatievanhetproductaanbodisvooraltewijtenaandelagestandaardisatiegraadvoorheen.Standaardiserendruktdekostenenvormtalduseenantwoordopdekrimpendemarges.Verduurzamingiseenmaatschappijbredetendens.Indebouwsectortoontverduurzamingzichineentoegenomenaandachtvoordelevenscyclusvanprojectenwaarbijhetrendementvandegebruiktetechniekenenmaterialenhoogmoetzijn.Opdiemanierwordendeschaarsegrondstoffenzoefficiëntmogelijkaangewendenkrijgtdeklantdebestmogelijkeprijs-kwaliteitsgarantie.

3.1 Standaardisering en automatisering

Debouwiseensectordiedoormiddelvanprojectgewijzevoortbrenging,uniekeproductenopklantspecificatiemaakt(Noordhuis,2015).Iederprojectindebouwisminofmeeruniek.Destandaardisatie/automatiseringindebouwisdanooktraditioneelzeerlaag.Ditleidttottoegenomencomplexiteitenonzekerheid,watopzijnbeurt leidt tot hogere kosten.

Erkaneenonderscheidgemaaktwordentusseneenstandaardisatievanhetproductenhetproces.Indithoofdstukhebbenwehethoofdzakelijkoverproductstandaardisatie.

De economische logica achter standaardisatie

Standaardisatieisinandereindustrieënsteedseengrootsuccesgeweestenvormdedemotorvanproductieverhogingenprijsdaling.Delogicahierachterishelder :hoehogerhetvolumeenhoelagerdevariëteitvandeproductie,destelagerdekostenperunitliggen.Doorautomatiseringenrobotisering–indepraktijkuitgevoerdviaprefabricatie–kunnendekostenentijdpergeproduceerdeunitnaarbenedenendekwaliteitnaaromhoog.Hogevariëteit(lees :maatwerk)enproductieopklantspecificatie(lees :geenstandaardisatie)leidttotlagerevolumesendaardoortothogereunitkosten(Noordhuis,2015).Deketenisafhankelijkvandevoorspelbaarheidvandevraag :isdevraaggoedvoorspelbaar,danis‘makenopvoorraad’aanteraden.Opdiemanierkandeproductieoptimaalgeplandworden,isdestandaardisatiehoogendoorautomatiseringkantegenlagekostengeproduceerdwordenenwordtdewachttijdvoordeafnemergeminimaliseerd.Dezevoorspelbaarheidiserechternietindebouwsector :bouwprojectenzijnimmerssteedsandersenafhankelijkvandewensenvanopdrachtgever/eindgebruiker.

Hetisneteenvandeproductinnovatiesindebouwsectoromopzoektegaannaarproductstandaardisatiestromen.Hetvormteenantwoordopdekrimpendemargesindesectormaarevengoedopeenverhoogdevraagnaarkwaliteitenduurzaamheid.Immers,ingecontroleerdeomstandighedengeproduceerdematerialen,levereneenhogerekwaliteitop(Noordhuis,2015).

Productstandaardisatie in de bouwsector

Debouwsectorgaatopzoeknaarvormenvanproductstandaardisatie.Ditisvooralvoelbaarindesubsectornieuwbouw(Noordhuis,2015).Hierondersommenweeenaantalvoorbeeldenop.

Ikea-woningenwordenfabrieksmatigineengeconditioneerdeomgevingmodulairgeproduceerd.Vochtenweersomstandighedenspelenaldusgeenrol.Doorlangdurigsamentewerkenbijdeproductievanverschillendeonderdelen,wordendemedewerkershiersteedsbeterin.Hetaantalfoutenneemtafendeefficiëntievandeproductieneemttoe.Ikealevertvervolgenskantenklarehuizenopbestellingaf.InEngelandenNederlandwerdenaldergelijkehuizengebouwd.HetmeestbekendevoorbeeldisdeBoKlok-ikea-woning4 inEngeland.InBelgiëwerdennoggeendergelijkehuizengebouwd.

Conceptueel-ofsysteembouwenhanteerteenauto-model :voorafgedefinieerdeoplossingenvoorspecifiekedoelgroepenofsituaties(concepten),dieruimtebiedenvoormaatwerkdoortewerkenmetaantepassenmodules.Hetkanvergelekenwordenmethetkiezenvaneenauto;diewordtooknietgebouwdopklantspecificatiemaardooreenfabrikantdieeenseriemodellenheeft,geschiktvoorspecifiekedoelgroepen.Nietdevraag,maarhetaanbodissturend(Noordhuis,2015).Hetontwerpenvandezeconceptenvergtsamenwerkingtussenaannemer,architect,ontwerperentoeleveranciers.Deleereffectenindeproductiezijnhoogwatdegrotemodulesbetreft,maareerderlaagwathetgereedproductbetreft–gezienhetaantalgelijksoortigemaartochverschillendeeindproducten5.DebekendeVlaamsesleutel-op-de-deurwoningen,mitszeruimtebiedenaanenigmaatwerk,zijnhiereenvoorbeeldvan.

LegoliseringiseenconceptuitgedachtdoorDeRidder(2011)enrichtzichnaastnieuwbouwookspecifiekoprenovatiewerken.VolgensDeRidderiseenradicalekostprijsverlagingnoodzakelijkomdetoekomstigeonderhouds-enrenovatiewerkenhaalbaartemaken.Legoliseringprobeerthiereenantwoordopteformulerendoormiddelvanstandaardisatie.DeRidder(2011)wildestandaardisatiespecifiekrichtenopdestructuren.Doordecombinatiemogelijkhedenvandiekleinsteonderdelen(delegoblokjes),zouhetmogelijkzijnzowelmaatwerkalsmassaproductenteleveren.Ditmodelcombineerteenhoogproductievolumemetlageunitprijzeneneenmaximalekeuzevrijheid.

4 Voormeerinfo,zie :www.boklok.com/about-the-BoKlok-concept/5 Voormeerinfo,zie :www.conceptueelbouwen.nl/

Watduidelijknaarvorenkwamuitdeinterviewsishetrenovatievraagstuk.Belgiëkamptmeteenrelatiefoudgebouwenpatrimonium(Degoignies,2014,2015).Willenweditmoderniserenenaanpassenaandehuidigeenergie-enmaterialennormen,danvraagtditeenflinkeinspanningdekomendejaren.Vooraldekostprijsspeelthierbijeenrol;renovatieis,nogmeerdannieuwbouw,eensubsectorwaardestandaardisatiegraadzeerlaagligtengewerktmoetwordenmetoplossingenopmaat.Hetintroducerenvanstandaardisatieinderenovatiesector,zoueenbelangrijkeimpulskunnenvormenvooreenmodernenduurzaamgebouwenpark.

Processtandaardisatie in de bouwsector

Ookalsergeensprakekanzijnvanproductstandaardisatieindebouw(bijvoorbeelddoorsteedswisselendewensenvandeopdrachtgevers),danishetnogsteedsmogelijkomdedoorlooptijdteverkorten,dekostenteverlagenendekwaliteitteverbeterendoorhetbouwproceszelftestandaardiseren(Noordhuis,2015).Iederprojectindebouwkentongeveerdezelfdestappen6.Hetregelmatigherhalenvangelijksoortigeprocesstappenleentzichuitstekendomdeleercurvetegebruiken.Ditondervoorwaardedatdebetrokkenorganisatieslangdurigindezelfdesamenstellingsamenwerkenenerweinigverstoringisinhetproductieproces(Noordhuis,2015).Processtandaardisatieleidtdusopnieuwtotverhoogdetoegevoegdewaardevoordeeindgebruiker/opdrachtgeverindevormvansneller,beterengoedkoper.

Standaardisatie en ketensamenwerking

Beidevormenvanstandaardisatie(productenproces)passenuitstekendinketensamenwerking.Standaardisatieleuntimmerssterkopdepositieveleereffectendieoptredenbijlangdurigesamenwerkingendit is net waar ketensamenwerking naar streeft.

Dehogematevanmaatwerkenvariëteitdiedesectorzoeigenis,leidtteveeltotextrakostenencomplexiteit.Indetoekomstzalersteedsmeeringezetwordenopstandaardisatie,automatisatieenprefabconstructiesvangrotedelenvanhetproject.Detoegevoegdewaardevandezewerkwijzeindevormvantijd,geldenkwaliteitispotentieelenorm.Maatwerkenklantspecifiekeeisenzullenechternietverdwijnen.Hetisdanookzoekennaarvormenvanstandaardisatiedievoldoenderuimtelatenvoorindividuelepreferenties.Ketensamenwerkingbeantwoordtaandezeeisendoornaastproductstandaardisatievooralookintezettenopprocesstandaardisatie.

3.2 Verduurzaming : een nieuw paradigma

Duurzaamheidindebouwsectorstaatvoorverminderingvanhetenergieverbruik,efficiënteromgaanmetmaterialen en het verhogen van de gebruikskwaliteit en toekomstwaarde van de gebouwde omgeving (BouwendNederland,2008).Materiëleduurzaamheidisdaarbijnietvoldoende,denadrukmoetliggenophetlevenscyclusrendementvanconstructies.Duurzaamheidinengezinheeftbetrekkingopdemilieu-impactvaneenbepaaldproject.Duurzaamheidinbredezinheeftdaarnaastoogvoorderuimtelijke,socialeeneconomischeimpactvanprojectenenditbinnendevolledigelevenscyclusvandeconstructie.Bouwenaanduurzaamheid,ofhetnuinengeofuitgebreidezinis,kannietzondersamenwerkingmetdebouwsector.

Duurzaamheidisdelaatstejarenconcreetgeworden,zekerookindebouwsector.Duurzaambouwenisgetransformeerdvan‘lastigeregelgeving’totéénvandebelangrijkstebouwthema’swaarinvoorbouw-eninfrabedrijvenindetoekomstgrotemarktkansenliggen.Demaatschappelijkedrukomverduurzamingleidttoteengroot(potentieel)economischbelang.Zoalshierbovenalaangehaaldwerd,kampenBelgiëenVlaanderenmeteenoudgebouwpatrimonium.Deduurzamerenovatievandezegebouweniseeneconomischeopportuniteit.Oplangeretermijnzitgroeivooralininstallatietechnischeverbeteringenvanbestaandegebouwen.Hetnietvoldoenaanaangescherptewet-enregelgevingofhetnietkunnenadviserenoverduurzaamheidleidttotverliesvanopdrachten.

6 WekunnenhiervoorverwijzennaardetwaalfgeneriekestappeninhetbouwprocesvanMaas(1997).

Omduurzaamheidinzichtelijktemakenindebouwsectorwordtgebruikgemaaktvanlevenscyclusanalysesen life cycle costing.Ditiseenmethodeomdetotalemilieubelastingtebepalenvaneenproductofprojectgedurendedehelelevenscyclus,watwilzeggen :winningvandebenodigdegrondstoffen,productie,transport,gebruikenafvalverwerking(Ortiz,2007).Indezeoptiekverandertookhetfinanciëlekadervaneenproject.Vialife cycle costingwordenfinanciëleafwegingengedurendedelevenscyclusinzichtelijkgemaakt(Ortiz,2007).Hiertoewordeninvesteringskosten,beheers-enonderhoudskostenensloopkostenonderlingvergelijkbaargemaakt.Eendergelijkegerichtheidophet‘totaleplaatje’kanverschillendevormenaannemen.Hetheeftechterverregaandegevolgenvoordebeslissingendiedeopdrachtgevermaaktiniederstadiumvanhetbouwproces.Viadergelijkemodellenwordthetmogelijkomdeconcretemeerwaardevanbepaaldeingrependuidelijktemakenenhelptaldusinhetinzichtelijkmakenvanprijs-kwaliteitsverhoudingen.

EenvoorbeeldvaneendergelijkmodelofassessmenttoolishetBREEAM-certificaat.BREEAMstaatvoorBuildingResearchEstablishmentEnvironmentalAssessmentMethod.Hetiseenmethodeomdeduurzaamheidvanbouwprojectenteevaluerenentequoterenviainzichtelijkecijfersenmodellen.BREEAMhoudtrekeningmetnegenfactorenomdetotalemilieu-impactvangebouwentemeten :energie,welzijnencomfort,transport,water,afval,vervuiling,management,landgebruikenmaterialen.HetcertificaatwerdontwikkelddoorhetgerenommeerdeBritseBREvoordekantorenmarktinGroot-Brittannië.Intussenisdezemethodeuitgebreidzodatzeookbruikbaarisvoorziekenhuizen,retail,industrie,scholen,huizen,….BREEAMgaatbewustverderdandewettelijkenormenenregelsenzorgtopdiemaniervooreenopwaartsedrukopdeduurzaamheidsnormen.Hetcertificaatkangebruiktwordenomdemeerwaardevanbepaaldegebouwenkwalitatiefenkwantitatieftebewijzen(Ingenium,2015)7.

Ineenomgevingwaarerintoenemendemategeconcurreerdwordtinfunctievanschaarseruimte,grondstoffenentalent,kandebouw,alsinrichtervanderuimte,eenbelangrijkerolspeleninhetverzoenenvandiversebelangenenbehoeftes(Verbaansector,2006).Debouwsectorkanzichontpoppentotaanbiedervanduurzameruimtelijkeoplossingen.DeVCBtoontditaaninhaarjaarverslag2015doorderolvandebouwsectortebesprekeninhetkadervandetransversalebeleidsnotaVlaanderen20508.Hieruitkomtnaarvorendatdebouweenbelangrijkeroltespelenheeftindedriepijlerseninachtvandenegenbouwstenenvandenota.Dekansenvoordebouwsectorommaatschappelijkemeerwaardeteproducerenzijndusgroot.Talvandezekansenhebbentemakenmetduurzaamheid.Webesprekenhieronderdeevolutiesophetgebiedvanruimtelijkeordening,wonen,energie,materialenenlogistiek.

Merkhieropdatomtotdergelijkeintegraleoplossingentekomen,samenwerkingopnieuwessentieelis.Viasamenwerkingkunnendebestepraktijkengeselecteerdwordenmetaandachtvoorenergie-enmaterialengebruikmaareveneensvoorgebruiksgemak,comforteneenflexibeleinvullingvanfuncties.Voorwaardeisdateralvanindeontwerpfasevanuitgegaanwordtdathetprojectmoetpasseninhetlandschapendatprocesenproductenduurzaammoetenzijn(Basten,et.Al.2008).

Ruimtelijke ordening : de stad als multifunctioneel centrum

DeopenruimteinVlaanderenverstedelijktaaneenhoogtempo,dagelijksverdwijnt6havoornieuwebouwwerken,vooralvoornieuwewoningbouw.InreactiehieroprichtVlaanderenzichopdeontwikkelingvandestedelijkeleefomgeving.Detraditionelelintbebouwingofverspreidebebouwingwordtzoveelmogelijkontraden.Destadmoeteenopnieuwhetknooppuntvaninfrastructuurenfunctiesvormen :destedelijkeenkleinstedelijkekernenendelandelijkeregio’smetsterkekernenwordenverderuitgebouwdmetverwevenheidvanfuncties :wonen,werkenenbasisvoorzieningen.DitisdeintentievandeVlaamseoverheid(Vlaanderen2050,2015).Deuitdagingenzijngroot.Destadiseensamenspelvansociale,economischeenecologischefactoren,diemetelkaarinbalansdienentezijn.Erzijnveeluitdagingenvoordemodernestad :stedelijkklimaat,(on)veiligheid,migratie,integratieenmobiliteit(TU).Bouw,2015).

7 MeerinfooverBREEAM :www.breeam.com8 Zie :www.vlaanderen.be/sites/svr/afbeeldingennieuwtjes/algemeen/bijlagen/conceptnota-transversale-beleidsnota-2050.pdf

Deconsequentievaneenruimtelijkeordeninggerichtopstadskernen,iseennoodzakelijkeevolutievanwoningenrichtingdichtere,compacterewoonvormenengebouwen.Denkhierbijaanflats,torens,hoogbouwmaarookaaneendrastischereductievandewoonoppervlakteperindividu(Degoignies,2014).DezevisiewordtookuitgedragendoorhetdepartementRuimtelijkeOrdening.HieronderciterenweJokeSchauvliege(Verledens,2016) :

Doorhetruimtelijkrendementoptekrikken,meerdoenopeenbeperkteruimte.Datwilondermeerzeggendatwesomshogermoetendurventebouwen.Kleinerook.DeVlamingisdaarniethappigop,datwetenwe.Maarhetzalnietanderskunnen.Eenandereoplossingisfunctiescombineren.Alswebijvoorbeeldeennieuwesporthalvooreenschoolbouwen,danmoetenwemeteenookbekijkenhoedebuurtergebruikvankanmaken.Leegstaandepandenenverlatenterreinenbiedenooknogveelpotentieel.Somsookvoortijdelijkeinvullingen.Waaromzoujeeenbraakliggendterreinindestadniettijdelijkkunneninrichtenalseenspeelpleintje ?(JokeSchauvliege,inTrends,25.02.2016)

DedalingindegroteenhetaantalverkavelingeninVlaanderenkangezienwordenalseenindicatievanditnieuwebeleid(Ysebeart,2016)

In2014werden1.855vergunningenvoorverkavelingenuitgereikt.Datishetlaagsteaantalsindshetbeginvandetelling,in1962.Dieaanvragensloegenop5.031kavels,ookdatgetallagnooitzolaag.Nietalleenhetaantalverkavelingsaanvragenneemtaf,dekavelswordenookkleiner.Hungemiddeldegrootteistussen2002en2007met17procentafgenomen,van614naar508vierkantemeter(Ysebaert,2016).

Deschommelingeninhetaantalaanvragenzijneenweerspiegelingvandeaanpassingeninwetgevingenvandeopeenvolgendeeconomischecrisissen.Devergrijzingendekleineregezinnenwordenalsverklaringvoordeveranderdebouwbehoeftengenoemd,naastdeduurderegrond.

Eennadrukopbinnenstedelijkwonenheefteveneenseenaantalgevolgen.Indeeersteplaatsverhevigtdeconcurrentietussendiversesociale,economischeencultureleclaimsopdebeperkteruimte.Ditverhoogtdecomplexiteit.Sommigetekstenwijzeneropdathierkansentotcitybrandingliggen.Implicietwordterdusvanuitgegaandatstedennietalleverlangensenwensenkunnenverenigen(Basten,et.Al.,2008).Temiddenvanditkrachtenveld,tentweede,zalsamenwerkingopstedenbouwkundiggebiedmetallestakeholdersnodigzijnomhetnodigedraagvlaktebereiken.Debouwsectorvormthierbijeenbelangrijkepartner.Projectenwaarbijdezesamenwerkingontbrakofmankliep(zoalshetOosterweeldossier),lopenkansopsterketegenkantinguitverschillendehoeken.Tenderdezalermeeringezetmoetenwordenopdeontwikkelingvanwijken,buurtenenpleineninfunctievansocialecohesie.

Dekennisvanzakenaanwezigindebouwsectorheefteenbelangrijkeroltespelenindeontwikkelingvaneenhoogwaardigeenduurzameleefomgeving.Modernestadsprojectencombinerenwoningbouwmettalvananderewerk-,retail-ensocialefunctiesenintegrerendietoteenhoogwaardigeleefomgevingwaarhetaangenaamwonenis.Hiersitueertzichdetoegevoegdewaardediedebouwsectorkanleveren.

Deenergie-efficiëntevanhetBelgischegebouwenpatrimoniumkannogheelwatverbeteren.Overhedenhebbenhierduidelijkenormenenregelgevingnaarvorengeschoven(Degoignies,2014,2015).Voornieuwbouw geldtdattegen2050degebouwenenergieneutraalmoetenzijn.Sinds2014moetiederenieuwbouwookineenelementvanenergieopwekkingvoorzien.Hetopslaanvandezehernieuwbareenergievormthierbijeenserieuzeuitdaging.Deverderedalingvanhetenergiepeilvanwoningengebeurtstapsgewijsrichting2050.UiteenonderzoekvanhetVlaamsEnergieagentschapblijktalvastdatdeVlamingbeterbouwtdandegeldendenormen.HetK-enE-peilvanonzewoningenisdoordebandgenomenbeterdanwatdewetgevingoplegt.Energiezuinigbouwenvindtechternognietopgroteschaalingang.Hetaantallageenergiewoningenzitineen

gunstigeevolutie.Daarwaarin2006nogmaar4,5%vanhetVlaamsenieuwbouwarsenaalaandevoorwaardenvaneenlageenergiewoningvoldeed(E≤60),wasdatin2010al35%.DatblijktalleszinsuitcijfersvanhetkabinetvanministerVandenBossche.Depassiefhuizenmakeneenzelfdeevolutiedoor,maardanminderuitgesproken.Opditmomentteltonslandongeveer1.000passievegebouwen.NagenoegdehelftdaarvanstaatinVlaanderen.BrusselenWalloniëverdelendeoverigewoningenonderelkaar.Vanaf2015zalBrusseleensterkesprongvoorwaartsmakenaangezienpassiefbouwdandenormwordtinhethoofdstedelijkgewest.

Watderenovatievanwoningenbetreft,heeftdeVlaamseoverheidhetRenovatiepact2050afgesloten.Deconsensusdieontstaanis,stelteennormvanE609vastvoorbestaandegebouwentegen2050.Zoalsalhierbovenvermeld,schuilterhiereenenormeuitdagingomdekostprijsvanverbouwingenbetaalbaartehouden.Wekunnenhiereenonderscheidmakentussenzogenaamdequickwinsmeteenlagekostprijsengrooteffectenmaatregelenmethogekostprijsenkleineffect.VolgenshetVCB(Degoignies,2014)komenwestilaanophetmomentwaaropdequickwinsgegarandeerdzijn.Uitdeinterviewsbleekdatomverdereenbetaalbarevoortgangtemaken,ervooralgekekenwordtnaargeprefabriceerdeoplossingen.Hetvolledigstrippenvangebouweniseveneenseenveelgeopperdepiste.

Debetaalbaarheidvanecologischerenovatiesvormteenbelangrijkaandachtspunt.Uithetrapport‘WoneninVlaanderenanno2013’(Winterset.al,2013)blijktdatdebetaalbaarheidvandeVlaamsewoningensignificantisachteruitgegaan.Voorallehuishoudenssamenzijndezetussen2005en2013toegenomenmet4%bovenopdeinflatie.Destijgingdoetzichvoorbinnenelkedeelmarktenissterksignificant.In2013bereikendetotalewoonuitgavenvaneigenaarsmethypotheekeengemiddeldniveauvan932euro,eenstijgingmet6%.Desteedsstrengereenergienormenzetteneenverdereopwaartsedrukopdewoning-enrenovatieprijzen.Aannemersmeteenspecialisatieinnieuwbouwklagenoverdeasymmetrietussendeoverheidssteunvoorrenoverenenerzijdsennieuwbouwanderzijds.HetverlaagdeBtw-tariefvan6%voorrenovatiesgecombineerdmettalvananderemogelijkhedentotsubsidies,maaktdathetmomenteelaantrekkelijkerisomterenoverendanomzelftebouwen.(Verledens,2016).Decijfersbevestigenditmeteenstijgingvanhetaantalrenovatieseneendieptepuntinhetaantalnieuwbouwwoningen.

Dewoningbouwen–renovatievandetoekomstzalookmeerrekeninghoudenmetlevenslangwonen.Ditwilzeggendateengebouwgeschiktmoetzijnvoormeerderegeneratiesendathetaanpasbaarisaandelevensfasevandebewoners.Expertenzienhiereenbelangrijkerolweggelegdvoordomoticaenmultifunctionele,aanpasbareruimtes.Vastmansetal.(2014)steldeneerderalvastdathettyperenovatiewerkvarieertmetdeleeftijd.Werkenaanbuiten-enbinnenmuren,funderingen,uitbouwenplaatsenvantrappenzijnveelalgroteverbouwingswerkendievaakbijdeverwervingvandewoningwordenuitgevoerdenminderoplatereleeftijden.Tochblijkenookdekleinerewerken(badkamer,keuken,elektriciteit,vloer)relatiefminderuitgevoerd te worden door oudere eigenaars. Maar voor de energie investeringen is het aandeel mensen dat renoveertopoudereleeftijdwelrelatiefhoog.

Ookvormenvancollectiefwonenzullenindetoekomstaanbelangwinnen.Inter-enintragenerationeelsamenwonen,biedtantwoordenoptalvanzorg-,milieu-,ensocialeuitdagingen.Debouwsectorkanzichhieropstellenalsaanbiedervanexpertiseenknowhowenprojectenopmaatuitwerkeninnauwesamenwerkingmetdeopdrachtgever.Echter,uiteenonderzoekvanIpsosinopdrachtvanKBCbijjongvolwassenentussen26en35jaarblijktdatdezegroeprelatiefweigerachtigstaattegenovernieuwewoonconcepten.Nieuwewoonconceptenzoalseenkangoeroewoningofco-housingzijnteprogressiefvoorveleoudersenjongvolwassenen.Volgensdejongerenzalhetkangoeroeconceptdoordevergrijzingwelaanbelangwinnen.Maarvandaagzijnnochoudersnochjongvolwassenenerklaarvoor.Jongvolwassenenwillenhetprincipevanco-housingweloverwegenmaarzienergeentoekomstinwanneererkinderenkomen.

9 HetE-peilwordtindeBelgiëgebruiktenindeVlaamseregelgevingoverenergieprestatieenbinnenklimaatnorm(EPB)toegepastomhetenergieverbruikvanwoningofkantooraantegeven.HoelagerhetE-peil,hoeenergiezuinigerhetgebouw.E60iseengemiddeldescore.VooreenvolledigoverzichtendeconcreteberekeningvanhetE-peil,zie :www.energiesparen.be/epb/

Oudersstaanweigerachtigtegenoverhetconceptomwillevandeprivacy.Huizenruilzienbeidegroepenwelalseenwin-winsituatie.Concreetbetekenthuizenruildatdekindereninhetouderlijkehuistrekkeneninruileenappartementkopenvoordeouders(Vanhove,2013).

De renovatie-uitdaging

InheteerstedeelvanditonderzoekgavenwealaandatrenovatieeengroteuitdagingvormtgezienhetoudegebouwenpatrimoniuminBelgië.Willenwenaareenduurzamergebouwenparkstreven,danvolstaathetnietomenkeldenieuwbouwteverduurzamen.Vooralookdebestaandewoningenengebouwenmoetengerenoveerdworden.Indezeparagraafbekijkenwedezeuitdagingvannaderbijenzullenweaantonendatstandaardisatieenprefabricagehiereenleidenderolinkanspelen.

UiteenstudievanMcKinseyblijktdat40%vandetotaleenergieconsumptievandeEuropeseUniekantoegeschrevenwordenaanhetgebouwenpatrimoniumvandeUnie(Staniaszak,2014).Renovatievormteenhot topic,zekerookopEuropeesniveau.IndeBuildingsModernisationStrategy :roadmap2050 (2014) worden devoordelenvanrenovatiebelichtvanuitzoweleconomische,socialealsmilieugerelateerdeinvalshoek.EengrootschaligerenovatievanhetEuropesegebouwenpatrimoniumkaneeneconomischegroeimotorvormendoordecreatievanjobs,toteenstijgendevraagnaarbouwmaterialenendetoepassingvaninnovatievetechniekenleidenendemogelijkheidtotindustrialisatievanhetbouwprocesfaciliteren.Sociaalzijnergrotegezondheidswinstenteboeken.DeWereldgezondheidsorganisatie(WHO)berekendedatinEuropa10tot50%vandegebouweneenslechtbinnenklimaatkennenwatkanleidentotallergieënofastma(inStaniaszak,2014).Belangrijksteproblemenzijnvocht,geluidenverlichting.Energiearmoedeiseenanderprobleemwaaroprenovatieeenantwoordkanbieden.Watmilieuenomgevingbetreffen,speeltrenovatieeenrolindedalingvandeCO2-uitstootendetoepassingvanduurzamematerialen.HetBuilding Performance Institute Europe (BPIE) berekendedatrenovatietoteenCO2-reductievan8tot59%in2050kanleideninvergelijkingmet2010(BPIE,2014).

Hetdoelvanrenovatieisaldusdubbel :deenergieconsumptieverbeterendoorhuizenenergie-efficiëntertemakenenerzijds,enhetcreërenvaneenkwalitatiefbinnenklimaatmetaandachtvoorvocht,geluidenverlichtinganderzijds.Mitseengrootschaligeenvooralkosten-efficiënteaanpak,kaneenrenovatiegolfookeenkrachtigestimulansvoordeeconomievormen(BPIE,2014).

DeuitgebreideEuropeseregelgevingmaaktduidelijkdatrenovatiehoogopdeagendastaat.Veelvandezerichtlijnenwerdenondertussenalomgezetinnationaleofregionalewetgeving.ZovormdehetThe Energy PerformanceofBuildingsDirective(2010)debasisvoordeVlaamsedoelstellingomtegen2021enkelnogBEN-woningentebouwen.VooreenvolledigoverzichtverwijzenwegraagdoornaarhetRenovationStrategiesofSelected EU Countries-rapport(Staniaszak,2014).In2012werddeEnergyEfficiencyDirectivegoedgekeurd.DezerichtlijnverplichtlidstatenomBuildingRenovationStrategiesteontwikkelen(Staniaszak,2014).VoorBelgiëwerddezeverplichtingregionaalopgesplitst.Vlaanderenpubliceerdein2014alhaarderdeVlaamseActieplanEnergie-efficiëntie10.ConcreetvoorhetrenoverenvanhetgebouwenpatrimoniumwerdhetEnergierenovatieprogramma 202011goedgekeurd.Ditprogrammaisopgebouwdrondeendrietalconcretedoelstellingendiegerealiseerddienentewordentegen2020 :alleVlaamsedakenisoleren,overalisolerendebeglazingvoorzienenhetverwijderenenvervangenvanverouderdeverwarmingsketels.In2014werdbovendienbudgetvrijgemaaktvoor het Renovatiepact12.HetRenovatiepactmoetleidentothetopzetten,verbindenenstimulerenvanpartnerorganisatieswaarbijmiddelen,informatie,activiteitenencompetentieswordengedeeldtenbehoevevanderealisatievandegemeenschappelijkedoelstelling,nl.eenhogererenovatiegraadenduurzamerenovatiewerken.

10 Zie :www.vlaanderen.be/economie/energiesparen/beleid/Energie-efficientierichtlijn/DerdeVlaams_actieplan_energie-efficientie.pdf11 Zie :www.energiesparen.be/202012 Zie :www.energiesparen.be/renovatiepact

InBelgiëwordtiederjaarongeveer1%vanhetgebouwenpatrimoniumgerenoveerd(Mlecnik,2010).DeVCBberekendedatomtegen2050eenvolledigenergiezuiniggebouwenpatrimoniumterealiseren,40%vandeVlaamsewoningeneenlichterenovatiebehoeven,20%eenzwarerenovatievereisenen20%sloopwaardigis.Inabsoluteaantallenzouditneerkomenopeenrenovatievanongeveer75.000woningenperjaarinVlaanderen.Alsweblijvenrenovereninhethuidigetempo,zal44%vandewoningeninVlaanderennietgerenoveerdzijntegen2050.Omdeambitieuzedoelstellingvan90%reductievanderesidentieleCO2-uitstoottebehalentegen2050,moetenerjaarlijks30.000extrawoningengerenoveerdworden(Degoignies,2015).Onderzoek(Mlecnik,2010)inopdrachtvanhetFederaalWetenschapsbeleidtoondeaandatertweebelangrijkerenovatieassenbestaaninBelgië :deNoord-ZuidasendeStadvs.Buitenwijk-as.Degebouweninhetzuidenvanditlandendegebouwengeconcentreerdinstedelijkekernenhebbendemeestebehoefteaanrenovatie.Andersgezegd :depotentielemilieu-engezondheidswinstenvanrenovatiezijnhetgrootstindezetweegroepen.Huurhuizenvormeneenderdekwetsbarengroep.

Ophetterreinresulteertdetoegenomenaandachtvoorenergiezuinigrenoverenzichhoofdzakelijkinsensibiliseringscampagnesenfinanciëlemechanismesomrenovatietepromotenbijhetgrotepubliek.BekendsthierbijismisschiendeverlaagdeBTW-regelingvan6%voorrenovatiewerken13.Daarnaastzijnertalvanpremies.Uithetrapport‘WoneninVlaanderenanno2013’(Winters,2013)blijktdatbijnadehelftvanderenoverendeeigenaarsgebruikmaaktvaneenofmeerderesubsidiesbijhetrenoveren.Hetmeestgebruiktzijndesubsidiesvoorenergiebesparendeinvesteringen.Vandebelastingverminderingheeft26%gebruikgemaakt,vandepremievandenetbeheerders22%.VandeVlaamsepremievoordakisolatieheeft17%genoten.Dezepremiewerdpasingevoerdin2009enisin2012samengevoegdmetdepremievandenetbeheerders.DeVlaamserenovatiepremiewerdgebruiktdooreenopzeveneigenaarsdierenovatiewerkenuitvoerden(15%)14.Hetzijnechtervooraldehogereinkomensdecielendiegebruikmakenvandezesubsidiekanalen.

Ookaandeaanbodzijdelopenechterverschillendeinitiatievengerichtophetverzamelenvanexpertiseenhet uitwisselen van bestpractices.Wesommenerhieronderenkelenop.HetLowEnergyHousingRetrofit-project (Lehr)15vormdeeensamenwerkingsverbandtussenhetWTCB,deUCLenhetpassiefhuisforum.LehrhadtotdoeleeninventaristemakenvanhetBelgischewoningpatrimonium,debeweegredenenvoorinnovatietedoorgrondenenenkeleinteressantepraktijkentebelichtenuitvoorbeeldprojecten.BrusselsRetrofitXL16iseenexpertiseplatformdateropgerichtiswetenschappelijkonderzoekrondrenovatieinhetBrusselsHoofdstedelijkgewesttefaciliterenentepromoten.InVlaanderentoontvooralLimburgzicheenvoortrekkerinhetrenovatieproces.Hetproject‘LimburgRenoveert’verbindteenresemprojecten,initiatievenenfinanciëlemiddelen.Werfgoed,E.co.rensenMutatie+zijndrieproeftuinenmetelkhuneigenfocus.E.co.rensbijvoorbeeldstreeftnaarderealisatievanBEN-woningenviaBIM,leanenketensamenwerking.Specifiekvoorditprojectisdedoelstellingdatderenovatiemoetkunnenplaatsvindenterwijldeinwonerswoonachtigblijveninhetgebouw.ZowelMutatie+alsE.co.rensrichtenzichopsociale(huur)woningen.

Energie

Veelevolutiesnaarminderenergiegebruikimplicereneenstijgendelektriciteitsverbruik.Warmtepompendieelektriciteitgebruikenomaard-ofomgevingswarmtenaareenhogertemperatuurniveautebrengenvoorruimteverwarmingbijvoorbeeld,zijninheelwatEuropeselandenaaneensterkeopmarsbezig.Inlage-energiewoningenvindtmenvaakelektrischewarmtebronnenomaanderesulterendewarmtevraagtevoldoenendebijkomendeeisenaanventilatie,koeling,airconditioning,enzovoortimplicereneentoenemendelektriciteitsverbruik.

13 Hieraanzijnechtersinds2016enkelevoorwaardenaanverbonden.Voormeerinfo,zie :www.vlaanderen.be/nl/bouwen-wonen-en-energie/bouwen-en-verbou-wen/btw-tarief-van-6-bij-renovatie-van-woningen

14 Vooreenvolledigoverzichtvandebestaandeenergiepremies,zie :www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/premies-en-leningen-voor-energiebesparing-in-vlaanderen-2016-1-exemplaar-1

15 Zie :www.lehr.be16 Zie :www.brusselsretrofitxl.be/

DetransmissienetbeheerderEliahoudtinhaarprognosesrekeningmeteengemiddeldejaarlijksestijgingvandeelektriciteitsvraagvan2%voorditdecennium(Deconinck,2015).Deelektriciteitsopwekkinguithernieuwbarebronnenzoalswindofzonzijnbovendienzeervariabelenamperstuurbaar.Anderehernieuwbareenergiebronnenzoalsbiogasofbiomassazijnweliswaarredelijkvoorspelbaarmaarnogsteedsweinigstuurbaar.Inhetkadervandeduurzaamheidhebbendergelijkebronnenprioriteitgekregenvoordeelektriciteitsopwekking,maarditleidtertoedataanaanbodszijdesteedsmindercorrelatieistussendeopwekkingvanelektriciteitendeelektriciteitsvraag(Deconinck,2015).

Omdezeelektrischeproblementekunnenopvangenmoethetelektriciteitsnetaangepastworden.Ineersteinstantiemoetmoetendesysteemoperatoreneenbeeldkrijgenvaninspanningenenstromeninhetnet,doorte meten of te monitoren. In tweede instantie moeten sensoren aangebracht worden voor het monitoren vanactuatorendiederegel-enstuuractieskunnenuitvoeren.Ditintelligentermakenimpliceertookhettoevoegenvaninformatie-encommunicatietechnologieomdezegegevensteverzamelen,teverwerkenenomdecommando’snaardeactuatorenuittesturen.Hetinstallerenvanslimmeenergiemetersvormthierbijeenspeerpunt.InVlaanderenliepeneralenkeleproefprojectenmetslimmemeters17.VolgenshetEuropesetechnologieplatformSmartgrids18,wordteenintelligentenergienetofsmartgridgedefinieerdals :

Anelectricitynetworkthatcanintelligentlyintegratetheactionsofallusersconnectedtoit–generators,consumersandthosethatdoboth–inordertoefficientlydeliversustainable,economicandsecureelectricitysupplies(inDeconinck,2015).

Schattingengevenaandathetomvormenvandetransmissie-endistributienetteninEuropatotsmart grids investeringenvereisenvooreenbedragvan700miljardeurotussen2010en2030.Detechnischeuitdagingenzijnenorm :hetelektriciteitsnetiséénvandegrootste,doormensenhandengebouwdesystementerwereld.Ditmoettotaalhertekendwordenzonderdatdeleveringvanelektrischeenergietijdensdiehervormingmagwegvallen(Deconinck,2015).Indezetransformatiespeeltdebouwopnieuweenhoofdrol.

Materialen

Debouwstreeftnaareensteedshogeremateriaalduurzaamheid.Ditheeftzowelbetrekkingopdegebruiktematerialenmaarevengoedophaarlevensduur.Bedrijvenzettenvolopinopdeinnovatieenontwikkelingvan nieuwe materialen19.Debouwsectorkijkthiervooroverhaareigengrenzenensteltzichopalspartnerinonderzoekenontwikkeling.Doordekruisbestuivingtussenwetenschapenbouwsectorontstaannieuwe,duurzamematerialenmeteenduidelijkaantoonbaremeerwaarde20.

Naastdeontwikkelingvannieuwematerialen,vormthetverwerkenvanoudematerialenengrondstoffeneenanderbelangrijkvraagstuk.BelgiëenVlaanderenzijnéénvandekoplopersinhetsluitenvandematerialenkringloopendeontwikkelingvaneencirculaireeconomie.DebouwsectorheeftdaarbijdedoestellingenvanEuropa2020algehaald :70%vanhetbouwafvalindesectorwordtgerecycleerd(Cuvelier,2015).

Demonitoringenhetlangetermijnonderhoudvangebouweneninstallatiesiseenderdeevolutiewaarheelwatkansenliggen.Waarervroegernauwelijksaandachtaandezeaspectengeschonkenwerd,liggenhiermomenteelenormekansenvoorbouwaannemersinhetaanbiedenvannieuwedienstengerichtopdezemonitoring,onderhoudenbeheervangebouwen.Deaanvankelijkekostenliggenhierbijhoger,maardezematerialenverdienenzichterugdoorverminderedeonderhoudskosteneneenlangerelevensduur.

17 Voormeerinfo,zie :www.vreg.be/nl/slimme-nettenmeters18 Voormeerinfo,zie :www.smartgrids.eu/19 Ininterviewswerdhiervooralverwezennaarnieuwetoepassingenopbasisvankunststof.20 Bv.HetprojectBuildChemishiereengoedvoorbeeldvan.Voormeerinfo,zie :www.vcb.be/pub-buildchem

Logistiek

Debouwsectorissterkverbondenmetmobiliteitsvraagstukken.Delogistiekbijeenbouwprojectisvaakenormenveelfaalkostenhoudenrechtstreeksverbandmetlaattijdigeoffoutieveleveringen.Hettransportvanbouwgoederenheeftdaarnaastookeengroteimpactopdeomgeving.Hetmobiliteitsvraagstukindebouwsectorkomtneerophetefficiëntmanagenvandeverschillendebouwstromen.Eeninnovatievoordetoekomsthierbijis‘deonzichtbarewerf’ :dooreengoedewerforganisatiemoethetmogelijkzijnomprojectenzotestructurendatzeeenminimaleimpactopdeomgevinghebben.

Momenteelwordtergewerktaaneennetwerkvandistributie-enconsolidatiecentra(D&CC’s)21.Hetisdebedoelingdedistributievanbouwmaterialenindergelijkemultimodaleknooppuntenteclusteren.

Mobiliteit

Ookquamobiliteitisertalvanveranderingenteverwachten.TransportenvervoerzijneenserieuzebronvanCO2-uitstoot.Ditzalgevolgenhebbennietalleenvoordegebruikersvanhettransportnet–bijvoorbeelddekilometerheffingvoorvrachtvervoer,maarookvoorhettransportnetzelf(Golvingetal.,2016).Technologieopenthierveelmogelijkheden.Viananotechnologiewordteralnualvooruitganggeboektinhetsterker,flexibelenduurzamermakenvanmaterialenvoorwegenbouw.Zichzelfherstellendematerialenzoudeneengroteimpactoponderhoudenbeheerhebben(Gouldingetal.)2016).Datlaatstezouooksteedsmeerdoor robots of drones uitgevoerd kunnen worden. De autosnelweg van de toekomst werd al gerealiseerd in Nederland22.Dezewegstelt,ondermeer,elektrischewagensinstaatopteladendoorersimpelwegoverterijden(inductieladen).Technologischeverbondenheidvaninfrastructuurenweggebruikersviahetinternet in een soort van Internet of Things(IoT)zullenonsinstaatstellenomonzetransportinfrastructuurveelefficiënterenmilieuvriendelijkertegebruikenviabigdataanalyses.Denkhierbijaanzelfrijdendeauto’s,vormenvanwagen-tot-wagenofwagen-tot-weginfrastructuurcommunicatieofslimmeengecoördineerdeverkeersregelaars(Gouldingetal.,2016).Daarnaastverandertonzevisieoptransportonderinvloedvansteedsverdergaandeverstedelijking.Detransportsystemenvandetoekomstzullenfocussenopmulti-modaleoplossingen,metmoeitelozeovergangtussenverschillendevormenvantransport.Slimmeticketsystemen,dynamischeenreal-timevervoersplannersenhandigenbetrouwbaarauto-enfietsdelenkunnenbijdragenaandeevolutie.Deuitbouwvaneendergelijkmultimodaalnetwerkvanvervoersmogelijkhedenstaattrouwensalinhethuidigeregeerakkoord(2014)(Micheletal.,2014).

3.3 Besluit

Nietenkelhetbouwprocesverandertdrastisch,ookhetproductvandebouwevolueert.Duurzaamheidenlevenscyclusanalyseveranderenfundamenteeldemanierwaaropdebouwsectorprojectenaanpakt.InTransitieAgendaBouw(2008)wordtergepleitvooreennieuwsocio-technischparadigmaindebouwsector :Onderinvloedvandetechnischeensocialewetenschappenkandebouwsteedsbeterenperformanterantwoordenformulerenopsteedsdiverserwordendevragenenbehoeftesvanuitdemaatschappijenditmetoogopdetoekomst.Hierbijmoetzoweltechnischewaarde,gebruikswaardealsbelevingswaardegeïntegreerdwordenindetotalelevenscyclusvaneenproject.

Productinnovatiehangtonlosmakelijksamenmethetaanbiedenvanmeerwaardevoorklantenmaatschappij.Nietlangeruitsluitenddeprijsmaarprijs-kwaliteitsverhoudinggaatdoorwegenbijopdrachtgevers.Vormenvanstandaardisatieenprefabricatiehebbenhetvoordeeldatzesnellerenbeterzijnenvaakookgoedkoper.Duurzamematerialenmeteenlangelevensduurbiedendeklantminderonderhouds-enreparatiekosten.

21 Bv.HetprojectDistribouwtrachteendergelijknetwerkoptezettenlangsdeVlaamsewaterwegen.Voormeerinfo,ziewww.vim.be/projecten/distribouw22 Voormeerinfo,zie :www.kennislink.nl/publicaties/snelweg-van-de-toekomst

Viatechniekenalslevenscyclusanalysekunnenweperformantdelevenskostenvaneenprojectinzichtelijkpresenterenaandeklant.Deeconomischemeerwaardeisgrootvoorbedrijvendieduurzaamproducerenenditviagerichtemarketingookduidelijkkunnenmakenaanpotentieleklanten.

Hetonderscheidtusseninnovatiesindesfeervanproductiedanwelprocesisdeelsartificieel.Infeitehangendezenauwsamen.Ketensamenwerkingisneteenmodeldatstandaardisatiealsuitgangspuntneemt.Maarookverduurzamingisonlosmakelijkverbondenmeteenhechteketensamenwerking :duurzameruimtelijkeoplossingenkunnenenkelontstaanviaintensiefoverlegtussenallestakeholders.Zowelwatwonen,stadsontwikkeling,materialenalslogistiekbetreft,enkelviaintensiefenvroegtijdigoverlegtussendebetrokkenpartnerskunnendemeestduurzameoplossingenaangereiktworden.Eensamenwerkingtussenvaaktientallenpartnerswasvroegerhaastonmogelijk.Diemogelijkheidhebbenwenuweldankzijdetechnologie.Datishetonderwerpvanhetvolgendehoofdstuk.

4 Technologie : glijmiddel voor proces- en productinnovatie

Debebouwdeomgevingbepaaltinbelangrijkemateonsgevoelvanwelzijn.IneenwereldvantoenemendeautomatiseringneemthetgebruikvanroboticaenICTookindebouwtoe.Dezeevolutiesleidentoteenvirtueleinfrastructuurdieverschillendepartijenenprocessenmetelkaarverbindt,enbovenaleenenormehoeveelheiddataeninformatieproduceert.Ditzaldemaniervanbouwen,debouwplaatsendaaraangekoppeldeprocesseningrijpendgaanveranderen(TU.Bouw,2015).

Debouwsectorhinktechterachteropwatdeimplementatievannieuwetechnologieënbetreft(VanSante,2016).Zosteegdearbeidsproductiviteitindebouwsectornauwelijkshetafgelopendecenniumendaardoorwerddesectorrelatiefsteedsduurderinvergelijkingmetsectorenwaarwelveeltechnologiewerdgeïmplementeerd.Technologiezorgtinbijvoorbeelddeindustrievoorprocesinnovatieswaardoorproductenefficiënterensnellerendaardoorsteedsgoedkopergemaaktworden.Indebouwgebeurtditminder.Wanneerdekostenvanhetbouwenstijgen(bv.doorstrengereduurzaamheidsnormen)enhetproductieprocesweinigefficiënterwordt,stijgtdeabsoluteprijsvoorbouwconsumenten(VanSante,2016).Nieuwe,branchevreemdebedrijven–gamechangers–kunnenprofiterenvandezekansen.

ICTzaleensteedsbelangrijkererolgaanspelenindebouwsector.De‘virtueleinfrastructuur’vanbouwprojectenwordtsteedsverfijnderenbiedtsteedsmeermogelijkheden(lees :meerwaarde).Technologievormtdefacilitatorvantallozevandehierbovenvermelddeinnovaties.HetbesprekenvanderolvanICTentechnologieineenaparthoofdstukmagdanoverzichtelijkzijn,hetisookwatongelukkig;haarinvloedvindjeimmersiniedereinnovatiediehieralbesprokenwerd.

4.1 Technologie en procesinnovatie : het managen van de informatiestromen

De digitalisering van de bouw staat nog in de kinderschoenen. Met technologische innovaties en het beschikbaarkomenvansteedsmeerinformatie,zalophetgebiedvanhetbouwproces,ketensamenwerkingen–integratienogveelwinstteboekenzijn.Maarookaandevraagzijdeopenttechnologienieuwemogelijkheden.Samenwerkingtussenuiteenlopendepartnersvereistcontinuecommunicatieenoverlegtussendezepartners.Bovendienmoetenverschillendebedrijfssystemenopelkaarafgestemdwordenzodatze‘dezelfdetaal’spreken.Degrotetechnologischedoorbraakdieeenverdereprocesintegratiemogelijkmaaktishetbouwinformatiemodel of BIM.

Een BIM23bestaatuitsoftwarein3Dwaarinalledatakunnenwordenvastgelegddienuttigennodigzijnvoordeverschillendebouwpartners :voordeopdrachtgeverdeprojectdefinitie,eisenenteleverenprestaties,voorhetontwerpteameencompleetvirtueelmodelvanhetproject,voordecontrolerendeinstantiesdetoetsingaanderegelgeving,voordeuitvoerendepartijendeelementendienodigzijnvoorinkoopenrealisatieenvoordegebruikerdeelementendienuttigzijnvoordelatereexploitatieenvooreenduurzaamonderhoud.

WesommenhieronderenkelevoordelenvanBIMop.Voortoekomstigeonderhoudswerkzaamheden,verbouwingenoffunctionelewijzigingenleverthetBIMimmersvollediggeüpdateteas-builtinformatieop.EenBIMbevordertdesamenwerkingtussenverschillendedisciplineszoalsarchitectuur,stabiliteitentechnieken.DaardoorkanBIMeenboostgevenaandeuitwisselingvanideeënentotcreatieveeninnovatieveoplossingenleiden.In3Dkandecoördinatieoverhetgehelegebouwwordenuitgevoerdenkanmenpraktischopelkmoment een clash detection24uitvoerenterwijlin2Ddecontroleopclashesmeestalbeperktblijfttoteenbeperktaantaldwarsdoorsneden.Opdiemanierwordenfoutenuithetontwerpgehaalddieanderspasineentelaatstadiumzoudenzijnopgemerkt.Ditdruktdekostprijsvanhetgebouwengeeftmeerzekerheidnaarplanningenbudget.Doordatallepartijensamenwerkeninéénmodelwordtbovendienvoorkomendatdeverschillendepartijenmetverschillendeinformatiewerken.Ookditvoorkomtfouten.DankzijeenBIMkaneengestandaardiseerdeinformatieoverdrachtplaatsvinden.Intraditioneleprocessenwordtvaakopallerleiverschillende‘eilandjes’informatieopgeslagen.Ditdoetdefoutenlastopnieuwtoenemen(Degoignies,2014).TotslotbiedteenBIMenhet3Dmodelookeengrotemeerwaardeaandeklant :hetprojectwordtimmersdirectzichtbaar.Heteffectvanaanpassingenwordteveneensonmiddellijkzichtbaarenditverhoogtdebetrokkenheidvanzoweluitvoerders,opdrachtgeversalseindgebruikers.Dezetransparantiewordtveelalalseenbelangrijketroefgezien.BIMrichtzichvooralopgrotereprojectenmaarookkleinereprojectenzijngebaatbijhelderevormenvancommunicatieenoverleg.Ditleidttoteenbetereverstandhouding,minderfaalkostenen een snellere werking.

OokonderexpertenheerstereenunaniemeconsensusoverBIMalsbouwmodelvandetoekomstenookhetbeleidzetBIMsteedshogeropdeagenda.ZowelWalloniëmethetMarshallplan4.025 als in Vlaanderen met Visie 205026 wordt BIM centraal gesteld in de digitalisering van de sector.

Aandevraagzijdemaakttechnologieeenbetereafstemmingmogelijktussenvraagenaanbodindevormvanonlinemarktplatforms.Geenhotelkanmeerzonderbooking.comenopdetaximarktslaatUbereenflinkeslag.Technologischeverbondenheidmaaktdeontwikkelingvandigitalemarktplatformsmogelijk.Dieplatformswerkenvooralgoedinsterkgefragmenteerdemarktenwaarvraagenaanbodelkaarmoeilijkvinden.Indebouwgeldtditvooralvoordeonderhouds-enrenovatiemarktvanparticulieren.VooralinNederlandzienwedergelijkeonlineforaontstaan :werkspot,marktplaats,casiusofkluswebsitezijnstukvoorstukforadiezichopeenbepaaldebouwactiviteittoeleggen.Opdezeforakunnenparticulierenhunklusopdrachtenplaatsenenvakmannenkunnenhieropreageren.InNederlandwerdin2015naarschattingvoorbijna€800miljoenaanopdrachtenviainternetverhandeld(VanSante,2016).Viaalgoritmes,gebaseerdopdeanalysevandebeschikbaredata,kunnendergelijkemarktplatformsdeconsumentsteedsbeterincontactbrengenmeteenvoordeklusgekwalificeerdevakman.

23 ErbestaanverschillendesoortenBIM.HetWTCBheeftdetaakopzichgenomenomeenuniformenormopteleggenaanhetgebruikvanBIMbinnenBelgië.OokvanuitEuropaishiersprakeover.

24 Omdatveelpartijenallemaal(vaaktegelijkertijd)eenonderdeelvanhetcompletegebouwmodeluitwerken,kanhetzijndatverschillendepartijenonafhankelijkvanelkaareenoplossingontwikkelendienietpastmetdeander.Hetklassiekevoorbeeldiseengroteinstallatieleidingdieopdezelfdeplekmoetkomenalseenconstructiefelement.Doorhetsamenvoegenvandelosse3Dmodellenvandeconstructeureninstallateurkansnelenheldergezienwordenofer‘clashes’zijn.Inhetalgemeenwordtditalshétgrotevoordeelvanwerkenmet3Dgezien.Ditnoemtmet‘clashdetectie’of‘collisiondetection’.

25 Voormeerinfo,zie :planmarshall.wallonie.be26 Voormeerinfo,zie :www.vlaanderen.be/sites/svr/afbeeldingennieuwtjes/algemeen/bijlagen/conceptnota-transversale-beleidsnota-2050.pdf

Deopkomstvanonlinemarktplatformsheefteeninvloedopdemarktstructuur.Doorreviewsvanandereklantenkrijgenconsumenteneenvoudigeenbeeldvandekwaliteitvandegeleverdediensten.Deplatformsmakendeprijzenooktransparant.Opeensimpelemanierkrijgenconsumentenmeerdereaanbiedingenenkunnenzijdeprijsgemakkelijkvergelijken.InBelgiëstaandezeplatformsnoginhunkinderschoenen :Livios27 enIkzoekeenvakman28vormeneeneersteaanzet,hetNederlandseCasiuswordtookdoorheelwatVlamingengebruikt.

4.2 Technologie en productinnovatie : nauwkeurigheid en snelheid

ToepassingenvanICTentechnologiefaciliterentallozetechniekenennieuweproductenmethogetoegevoegdewaarde.Drones,GPS,3D-printen,Track&Trace,slimmeenergiemeters…erzijntallozevoorbeeldentegevenvanproductinnovatiesdiemogelijkgemaaktwerdendoordetoepassingvaneentechnologie.Hetisveelalnetpuntomdevoorhandenzijndetechnologiezoaantepassen,datzefunctioneertin een bouwcontext.

Technologiespeelteenessentiëlerolindestandaardisatieenautomatiseringvandebouwketen.Prefabricageleuntsterkoprobotiseringenautomatisatievanbepaaldehandelingenenzalnaarallewaarschijnlijkeensteedsbelangrijkererolgaanspelen.

4.3 Technologie en integratie : eindeloze mogelijkheden ?

Deintegratievanverschillendeinformatiesystemenenreal-time data communicatie biedt misschien nog wel hetgrootstepotentieel.Steedsmeerinstallatiesenproductenproducerendatadiegebruiktzoudenkunnenworden.Viadiedatazouvooruitganggeboektkunnenwordeninhetefficiënteraanwendenvantechnieken,afstellenvanverschillendetoestellenofactiesenhetinzichtelijkermakenvancomplexeomstandigheden(bijvoorbeelddevolledigeklimaatregelingvaneenkantoorgebouwefficiënteninzichtelijkprogrammeren).Smartcities,smartmobility,smartgridsonderhoudenbeheer,deonzichtbarewerfmaarevengoeddeklimaatregelinginkleineofgrotegebouwen,stukvoorstukliggenhiermogelijkhedenvoorhetaanbiedenvannieuwedienstenenproductendooreensteedsverdereintegratievandediversedatastromen.Ditzijndemogelijkhedenvanbigdataanalyses.

Hierligtverbeterpotentieelvoorzowelproductalsproces.Viaeendoorgedrevenintegratievandatakanhetprocesimmerstotdesecondegeplandenafgestemdworden.Logistiekgezien,maaktditjust-in-time levering mogelijk.Prefabricageofstandaardisatieprocessenzijneveneensgebaatbijeenzorgvuldigafstemmenvanalleverschillendestappeninhetproces.Opvlakvanproductenvalterdanweervooruitgangteboekeninhetafstellenvaninstallatiesofonderhouds-enbeheersplannen.Wanneeraldiedataopeenoverzichtelijkemanierwordenweergegeven,wordthetmogelijkomsneller,beterengoedkoperingrepenteplannen.Deverwachtingisdatrichting2025gebouweneninstallatiesopgroteschaalmetelkaarverbondenzullenzijnineensoortvanInternet of Things (IoT). De combinatie van connectiviteit met meer rekenkracht en sensortechnologie resulteert in installaties in gebouwen die gigantische hoeveelheden data genereren. Naast nieuwe functionaliteiten voor gebruikerslevertdezedataeenschataaninformatieopvoorefficiënteronderhoudvangebouwen.Hierdoorwordtvoorspellendonderhoudmogelijk,ditwilzeggendatergeenonderhoudgebeurtopbasisvanhetaantaldraaiurenofopbasisvaneenbudgetmaardaterenkelonderdelenvervangenwordenalsuitmetingenblijktdathetdaadwerkelijkaanvervangingtoeis.Bigdataishierbijessentieel(VanSante,2016).

27 Voormeerinfo,zie :forum.livios.be/nl28 Voormeerinfo,ziewww.ikzoekeenvakman.be/nl/

OokdeinterneorganisatievaneenbedrijfkangebaatzijnbijeenverdereintegratievanhaarICT-tools,denkhierbijaanERP-systemen29.Ditgeldtvooralvoormiddelgroteengroterebedrijven.MetbehulpvanERPkanmendedoorstroomenhetbeheervaninformatieverbeteren,snellerreagerenopbasisvanjuistegegevens,deinformatiecontrolerenenefficiënterwerkendoordatoverbodigehandelingengeëlimineerdworden.

EenBIMisinfeiteeengeïntegreerdinformatieplatformopprojectniveau.Dergelijkeknooppuntenvandatazijneveneensdenkbaarophuisenstadsniveau.Smarthouses,smartmobilityofsmartcitieszoudenleidentoteenongezieneoptimalisatieenafstemmingtussendebebouwdeomgevingenerzijdsendebewonersengebruikersanderzijds.Erisechternogveelonderzoeknodignaardetoepassingsmogelijkhedenvandezenieuwetechnologieënindegebouwdeomgeving.

Nieuwetechnologieleidentotnieuwewinnaarsenverliezersinhetbouwproces(VanSante,2016).Indebeginfasevaneeninnovatieprofiterenkoplopersofnieuwbranchevreemdetoetreders.Doorsuccesvolleimplementatievannieuwetechnologie,behalenzijeenconcurrentievoordeel.Consumentenkunnendanweerprofiterenvannieuwedienstenofdalendeprijzen.Veeltechnologiemaakthetbouwprocesimmerssnellerenefficiënter.Prijsdalingenzettenvervolgensverderalsookandere(bouw)bedrijvenvolgen.Dalendeverkoopprijzenkunnenhetbouwvolumedoentoenemen.Ditkomtdegansesectortengoede.Watdewerknemersbetreft,zullensommigefunctiesverdwijnen(bv.eenmetselrobotkansnellerwerkendaneenmetselaar),anderesterkveranderen(bv.derolvandetekenaarineenBIM-model)enandere,nieuwefunctieszulleneveneensnodigzijn(bv.adviesfunctiesvoorimplementatieeninstallatievannieuwetechnologie).Technologischevooruitgangvergtvaakanderecompetentiesbijwerknemers,maardaarvoormeerineenvolgendeparagraaf.

5 Implicaties voor arbeidsmarkt, wettelijk kader en onderwijs

Inditlaatstehoofdstukvandeel3besprekenwedegevolgenvanbovenstaandeevolutiesvoordearbeidsmarkt,hetwettelijkkaderenhetonderwijsindebouwsector.

5.1 De arbeidsmarkt

Dearbeidsmarktindebouwsectorkwamalaanbodinheteerstedeelvanditonderzoek.Hetloontechterdemoeiteomhieropterugtekomenmethetoogoptoekomstigeevolutiesenhungevolgenvoordehierbovenvermelddeinnovaties.Webesprekenhierbijenkelerodelijnendienaarvorenkwamenuitdeinterviewsendeliteratuur.

DooreentekortaanpersoneelengrotevraagnadeTweedeWereldoorlogwarenallehandenwelkomindebouwsectorenontstondenergespecialiseerdebouwvakkerszoalsmetselaar,elektricien,timmerman,etc.(Seinen,2000).Ditwordtookwelfragmenteringvandearbeidgenoemd.Dezefragmenteringzietmenvandaagdedagnogsteedsterug,envergrootnogdoortoedoenvanverdergaandespecialisatie.Fragmenteringvandeberoepenheeftertoegeleiddathetwerkalsuitgeholdwordtervarenenvormtdaarmeedefunderingvoorhetslechteimagovandebouwsectoralswerkgever.Daarnaastisereensterkesplitsingtussendenkenendoen.Omdatdebouweentraditioneleinsteekheeft,bestaandebedrijvenactiefindebouwnijverheiduitveelverschillendehiërarchischelagen.Debouwindustrieisdeafgelopen60jarenorganisatorischrelatiefweinigveranderdtenopzichtevandeomgevingwaardebouwondernemingeninopereren.Dezeisechterveelcomplexergeworden(Seinen,2000).

29 HetbegripERPstaatvoorenterpriseresourceplanning,waarmeeinderegeleencomputerprogrammaofwelsoftwarewordtbedoeld.Ditsoortcomputerpro-gramma’swordtvoornamelijkbinnenorganisatiesgebruiktterondersteuningvanalleprocessenbinnenhetbedrijf.

Echter,hettypewerknemerindebouwsectorzalwaarschijnlijkveranderen.Demeningenoverderichtingvandezeveranderinglopenechteruiteen.Eriseenzekereconsensusovereengroterwordendegroepwerknemersdiezichzullenbezighoudenmethetinrichten,coördinerenenmanagenvanhetbouwproces.Ditzullengoedbetaalde,hoogopgeleidebediendenworden.Naastdeze‘managersvanhetbouwproces’zalereengrotegroepuitvoerendpersoneelstaan.Deevolutiehierbinnenkantweekantenop.DetoestroomvangoedkopeenlaagopgeleidearbeidskrachtenuitOost-Europakanleidentoteengrotegroeplaagbetaald,uitvoerendpersoneel.Ditisdeeerstemogelijkheid.Hetvoorhandenzijnvangenoegengoedkopewerkkrachtenvoorkomtdegelijkevormingendeontwikkelingvanmulti-inzetbarewerkkrachten.Eendergelijkeevolutiezoueenremopdeinnovatievormen.Deaanwezigheidvanvoldoendeengoedkopewerkkrachtencompenseertimmersvoordeinefficiënteorganisatievandebouwketen.Prefabricage,standaardisatieoftallozetechnologischetoepassingenrenderenpasoplangeretermijnenconcurrereninhunopstartfasemoeilijkmetgoedkopearbeid.Ditiseenreelgevaarentotopvandaagzijnerweinigindicatiesdiedezehypothesetegenspreken.Ditzouleidentoteendualearbeidsmarktindebouwsector.

Goedkopearbeidskrachtenzijnveelallaagopgeleidenvervangbaar.Alsdetoestroomvangoedkopearbeidskrachtenvertraagt,neemthetbelangvangoedopgeleiduitvoerendpersoneeltoe.Doorgedreventaakspecialisatieisineendergelijkecontexteveneensteduur.Hetwordtdusbelangrijkomteinvestereninbreedinzetbaar,goedopgeleiduitvoerendpersoneel.Ditisdetweedemogelijkheid.Detendensnaarmultidisciplinairenbreedinzetbaarpersoneelisalvoelbaarindetoplaagvanveelalbedienden,hetisdevraagofdezeevolutieookvantoepassingzalzijnophetuitvoerendpersoneel(BouwendNederland,2012).

Dooreenverdereintegratievanhetbouwprocesveranderenookdebenodigdecompetentiesvandewerknemersindebouwsector.Samenwerkingenoverlegvereisensocialevaardigheden.Technischecompetentieszullennietlangervolstaanomvolwaardigtekunnenmeedraaienindebouwvandetoekomst.Functiesalsrelatiebeheer,projectcoördinatorofcommunicatiezullenbijsteedsmeerbedrijveneenvasteplaatskrijgen.Maar,technologischevooruitgangvereistookanderetechnischecompetentiesbijwerknemers.Allefunctiesdiepotentieeldoorrobotsofmachineskunnenuitgevoerdworden,staanopdehelling.Landmeterskunnenvervangenwordendoordrones,metselaars,ververs,ofuitplakkerszullenhetnaverloopvantijdafleggentegenefficiëntererobotsenzelfrijdendetruckskunnenchauffeursvervangen.Indeplaatswordenernieuwefunctiesgecreëerdopbasisvananderetechnischecompetenties :onderhoudenbeheerzullensteedsbelangrijkerworden.Daardoorzijnvakerhogergeschooldetechnischewerknemersnodig,métsocialecompetenties.Debouwvandetoekomstzalmeernogdanvandaagdraaienophoogopgeleidebedienden(VanSante,2016).

Eenanderpuntzijndeveranderendearbeidsrelaties.Webesprakenhierbovenaldenoodaansocialeinnovatie :dewerknemerverlangtautonomieenwilzichbetrokkenvoelenophetgroteregeheel.Eengoedework-lifebalanswordtalsbelangrijkervaren(BouwendNederland,2012).Daarnaastwillenwerknemerszichblijvenontwikkelen.Doordesnelleveranderingenintechnieken,materialenenorganisatievormen,zalbijscholingookeeninherentonderdeelvandeloopbaanindebouwsectorvormen.Levenslanglerenwordtzekereenthemaindebouwsector.Dieevolutiezaldestebelangrijkerwordennaarmatedebouwsectorbreedinzetbaar,hoogopgeleidpersoneelgaattewerkstellen.Hogeropgeleidpersoneelzalookhogereeisenstellenaandewerkgevermetbetrekkingtotflexibiliteitoffunctieprofielen.Tenlaatstezalerookmeeraandachtmoetengaannaargezondheidenveiligheid.Ditzijntweeklassiekeproblemenindebouw.Zekerineenverouderendepopulatiedoortoenemendevergrijzing,ishetbelangrijkom(ervaren)personeelzogoedmogelijkteomkaderen.

Eenmodernpersoneelsbeleidtenslotte,zalnodigzijnomdejuistemensentekunnenaantrekkenenblijvendte kunnen uitdagen.

Buitenlandse concurrentie

Zoalsweinhoofdstuk1alzagen,neemthetaantalarbeidersindebouwsectorgestaagaf.DezedalingtreftechterhoofdzakelijkdeBelgischebouwarbeiders.Meerdan17.000arbeidsplaatsengingenverlorentussenheteindevan2011enheteindevan2014.Indriejaartijdging9,7%vandearbeidsbanenverloren.Opmerkelijk,wantindezelfdeperiodenamdeactiviteitvanbouwbedrijventoemet1,8%.Bouwactiviteitgenereertaldusminderbanendanvroeger,oftochbanenvoorBelgischearbeiders.IndezetijdspannewasereensterketoenamevanhetaantalarbeidersdatuithetbuitenlandnaarBelgischebouwplaatsenwordtgedetacheerd.In2010warenheternog118.800,in2014warenheteral314.924.Uitgedruktinvoltijdseequivalentenzijndetijdelijkgedetacheerdewerknemersgoedvooreenwerkvolumevanongeveer33.000banen(ConfederatieBouw,2016).

BuitenlandsearbeiderswordengeregistreerdindeLimosadatabank.Hetloontdemoeiteomkortevenuitteleggenwaaromdezebuitenlandsearbeidskrachtenzoveelaantrekkelijkerzijn.GedetacheerdearbeiderszijngelijkaanBelgischearbeiderswatbetrefthetrespecterenvanhetminimumloon,demaximalearbeidsduurendeveiligheidsnormen.Echter,omdathetsocialezekerheidsstelselvanhetthuislandvantoepassingis,kaneenondernemingmetgedetacheerdearbeiders20tot35%goedkoperzijndaneenconcurrentdiemetlokalearbeiderswerkt(ConfederatieBouw,2016).Hetbetreftimmersvaakwerknemersafkomstiguitlandenwaardesocialelastenlagerliggen.GecombineerdmeteenBelgischebouwcultuurdiesterkuitgaatvandelaagsteprijs,resulteertditineenenormconcurrentievoordeelvoorbedrijvendiewerkenmetbuitenlandsegedetacheerdewerknemers.VolgenscijfersvandeConfederatieBouwzagals81%vandebouwbedrijveneenopdrachtverlorengaanaaneenbuitenlandsbedrijfofbedrijfmetbuitenlandsearbeiders.Deconfederatiewaarschuwtervoordatzondermaatregelen,nogeens26.000jobsverlorenkunnengaantegen2019.Deswitchnaarbreedinzetbare,goedopgeleidearbeiderslijktalvastnognietingezet.Geziendealgemenedalinginhetaantalarbeidsplaatsenvoorarbeidersindebouwsector,vormthetzekereenuitdagingomdewerkgelegenheidvoorBelgische arbeiders te behouden en te versterken.

5.2 Het wettelijk kader

Naarmatedebouwsectorsteedsmeerverwevenraaktmetanderemaatschappelijkedomeinen,neemthetbelangendeinvloedvanhetwettelijkkadertoe.Zoalsinhoofdstuk1werdaangehaald,bestaanersteedsmeerclaimsopeenbeperkteruimteengebruiktdeoverheidhaarwetgevendvermogenomnormenenmaatschappelijkedoelstellingenteverwezenlijken.Hetwettelijkkaderwaarbinnendebouwsectorfunctioneert,kanzoweleenstimulerendealsremmendewerkinghebbenopinnovatie.Voorbeeldenvaneenstimulerendwettelijkkaderzienweindecontextvanenergieprestatiesenmaterialen(her)gebruik.Hierwerdendelaatstejarenbelangrijkestappengezetinhetwettelijkverankerenvanduurzaamheidsnormen.

De omgevingsvergunning30 is hier een eerste voorbeeld van. Die vergunning vervangt en verenigt de klassieke stedenbouwkundige-enmilieuvergunning.Dezeintegratiemaaktduidelijkdatdemilieu-impactgeenlosstaandefactorbetreft,maareeninherentelementvaniederproject.Bovendienzoueeneengemaakteprocedurededoorlooptijdvoorhetverkrijgenvaneenvergunning,moetenverkorten.BelgiëenafortioriVlaandereniswereldwijdkoploperwatbetreftrecyclageenhergebruikvan(bouw)materialen.Metdeinvoeringvaneenextern,neutraaltraceerbaarheidsysteem(2014),hetsloopattest(2014)eneenverplichtsloopopvolgingsplan(2015)werdenbelangrijkestappengezetinhetsluitenvandematerialenkringloop.Ditsysteemmoetervoorzorgendatalbijhetbeginvaneenprojectrekeninggehoudenwordtmetdesloopenontmantelingvanhetgebouw.Daarnaastkaneenbetereslooptothoogstaandersloopafvalleiden,watdekansenop(hoogwaardig)hergebruikdoettoenemen(Degoignies,2015).

30 Voormeerinfo,zie :http ://www.lne.be/themas/vergunningen/omgevingsvergunning

EenderdevoorbeeldisdeenergieprestatieregelgevingofEPB31.DienormenbepalendeenergieprestatiesvannieuwbouwwoningeninVlaanderen.Tegen2021moetiederenieuwbouwbijna-energieneutraal(BEN)zijnenminstensgedeeltelijkzelfenergieopwekken.Doordatdenormenstelselmatigwordenverstrengd,krijgtdebouwsectordekansomzichhieropvoortebereiden.HetVCBwaarschuwtechterdatdezogenaamdequickwins(ziehoofdstuk5)stilaanbereiktzijnenverderestappendeeconomischerendabiliteitdreigenaantetasten.

Eeninteressantenieuwedenkpisteishetideevan‘verhandelbarebouwrechten’(Verledens,2016).Ditsysteemmaakthetmogelijkslechtgelegenbouwgrondeninhetlandelijkgebied,teruilenvoorbouwmogelijkhedenindestads-ofdorpskernen.Opdiemanierzouhetmeewerkenaanruimtelijkeverdichting.Eenhindernishierbijisdatervaakweinigteruilengrondenzijninstedenengemeenten.Hetonderwerp‘verhandelbarebouwrechten’staatechteringeschreveninhetregeerakkoord,eentechnischecommissiebuigtzichoverdezaak.

Voorbeeldenwaarbijhetwettelijkkaderinnovatiesremtofontmoedigtzijneveneensveel.Dekritiekluidtdatderegelgevingbuitensporigcomplex,tegenstrijdig,gefragmenteerdentijdrovendis.DeverschillendebestuursniveausinBelgiëcomplicerendesituatieverder.EenvoorbeelddatdeVCBvaakaanhaaltdatevengoederkendwordtdoorarchitectenenaannemerszijndegemeentelijkeverordeningenenhunremmendeffectopstadsverdichting.Stedenengemeentenwillenviadezeverordeningendeappartementisering tegengaaneneengezinsvriendelijkklimaatcreëren.Eenvoorbeeldhiervanisdewoningtypetoets32. De VCB is voorstandervaneengrondigescreeningvandebestaandestedenbouwkundigeverordeningenopdatzijnaardetoekomstgeenbelemmeringenzoudenvormenomtoteenbetaalbarestadverdichtingtekomen.Daarnaastmoetzedenodige(artistieke)vrijhedentoestaanzodatdebouw-envastgoedsectoropeenflexibelemanierkaninspelenoplokalewoonbehoeften,gezinssituatiesenkoopkrachtverhoudingen(Degoignies,2015).EenanderprobleemvandeVCBzijndeweinigflexibeleruimtelijkestructuurplanneninVlaanderen(Degoignies,2014).

HetwettelijkkadervoorPPSofketensamenwerkingisevenminaangepast.Vooralderolendeverantwoordelijkheidvandearchitectstaathierbijonderdruk.Dewetopbeschermingvandearchitectvan20februari1939bepaalteenstriktescheidingtussenarchitectenaannemer33.Dezetraditioneleopsplitsingtussenhetberoepvanarchitect(ontwerp)enaannemer(uitvoerder)isstilaanachterhaaldviavormenvanketensamenwerking,DBFMO-contractenenPPS.Hoewelergeensprakeisvaneensimpelevervangingvandeaannemerdoordearchitectenandersomisereensterkeresamenwerkingtussenbeideberoepenmerkbaar.Dezesamenwerkingwordtechteralseenbedreigingervarenbijsommigearchitectendieopdiemanierhunonafhankelijkheidzienverkleinen.Deminofmeergeïntegreerdepartnershipformulestussenarchitectenenaannemersinhetkadervandesignandbuild-projectenwerpendevraagopvandenalevingvandeonverenigbaarheidtussendietweeberoepenopgelegddoordewetvan1939,maarookvandeonafhankelijkheidvandearchitectinalgemenezin.Totdusverwerdergeenconcreetenduidelijkantwoordopdievraaggeformuleerd.Momenteelopereertdearchitectopdatvlakineensoortniemandsland(Vergauwe,2012;VCB,2010).Dezeproblematiekkwaminiederinterviewnaarvoren.Aannemersdietotaalpakkettenaanbiedenzoalsbv.Ibensnemenindepraktijkdevolledigeverantwoordelijkheidvoorontwerpenuitvoering.Juridischblijftdearchitectechteraansprakelijk.AndereonduidelijkhedeninverbandmetPPSenDBFM-contracten,wordenopgesomdinhetrapportRechtskadervoorpublieke-privatesamenwerking(VCB,2010).AlgemeenkangesteldwordendaterDBFM-contractenenPPS-contractenmetheelwatjuridischeonzekerhedenkampen.

31 Voluit :EnergiePrestatieenBinnenklimaat32 EenvoorbeeldvaneenwoningtoetsvindenweinGent : :detoetsthanteerteenpuntensysteemomhetbehoudvaneengezinswoningenopteleggenofhieraan

eenvoorkeurtegeven.Opbasisvanditpuntensysteemkunnenappartementenvoornamelijknoglangsinvals-,ring-,enanderegrotewegen,ineenbuurtwaarreedsmeerflatgebouwenstaanenwaarmeerdandriebouwlagentoegelatenzijnenoppercelenwaarondergrondsparkerenmogelijkis.

33 Vooraldeordevanarchitectenblijftdezescheidingverdedigen.Anderearchitectenervarendezewetalshinderlijkenzijnzelieverkwijtdanrijk.Tegenstandersvandescheidingbewerendatdewetvan1939nietmeervandezetijdisendearchitectbelastmetteveeladministratieveencoördinerendetaken.Demodernearchitectmoetzichkunnenfocussenophetontwerpenencreërenvanruimtelijkeoplossingen,ennietopdetallozeverantwoordelijkhedenentakendieresulte-renuitdezestriktescheiding.

Dewetgevingkanookontbreken.Ditishetgevalwatobjectievenormenenlabelsbetreft.Inteveelgevalleniser een wildgroei aan labels en normen waardoor aannemers en klanten door het bos de bomen niet langer zien.Deoverheidzouhiersnellerkunneningrijpenenuniformenormenopleggen.EenvoorbeeldhiervanisdeNederlandseNEN(NormalisatieEnNormering).Dezeorganisatieonderzoektofnormalisatiemogelijkisensteltinsamenspraakmetallestakeholdersbreedgedragennormenop.Devraagtotnormeringkankomenvanaannemersofvanuitdeoverheidgeformuleerdworden.Eendergelijkeorganisatiestroomlijntdenormenendientalsopstaptoteencoherentwettelijkkader.InVlaanderenenBelgiëontbreekteendergelijkeorganisatie,alzouhetWTCBhierzekereenrolinkunnenspelen.Dergelijkeeengemaakteenuniformenormenvergrotendetransparantieenkunnenduidelijkaantonenwatdemeerwaardevanbepaaldekeuzesis.Fragmenteringofversnipperingvannormengaatdittegen.

5.3 Onderwijs en vorming

Momenteelrekruteertdebouwsectoruittallozegeledingenvanonsonderwijssysteem :BSO-bouw,TSO-profielenalselektriciteit,bachelorbouwkundeofindustrieelingenieurenuniversitaireburgerlijkeingenieurs.Onderwijsenvormingzullensteedsbelangrijkerwordenindebouwsector.Hierzijnverschillenderedenenvoor.Inwerkpakket1werdaangetoonddatereenzekerekwalitatievemismatchbestaattussenvraagenaanbodindearbeidsmarktvoorbediendenindebouwsector.Decomplexiteitvanzowelbouwprocesals–productenneemtdaarnaastalsmaartoe.Hetpersoneelindebouwsectorwordtdivers,hoogopgeleidenzalzichblijvendmoetenbijscholenonderinvloedvantechnologischevernieuwing.Innovatieenonderwijszijntraditioneelhechtverweven;fundamenteelentoegepast(wetenschappelijk)onderzoekvormendemotorvantalvaninnovaties.Decurriculavanvandaag,tenslotte,bepaleninsterkematehetuitzichtvandebouwsectorvanmorgen.Werfprojectleidingofakoestiekgenietenvandaagbijvoorbeeldveelmeeraandachtdanvroegerindebasisopleiding.OokBIMisstandaardvakindebacheloropleidingenbouwkunde :denieuwegeneratiebouwbediendenwordtdusopgeleidindezenieuwecontextgecreëerddoorBIM.

Echter,debedrijvenlopenminderhoogopmetdeVlaamsebouwopleidingen.DeopleidingenBIMbijvoorbeeld,focusseneenzijdigophetgebruikvanBIM-toolsenlerendestudentennietsoverdatabeheerenmanagement.Ditwordtalseengrootgemiservaren.Daarnaastwordteropgewezendatveelhogescholenenuniversiteitennietoverdetechnischeexpertisebeschikkenomnieuweevolutiesofvernieuwingenindebouwsectorteonderwijzen.Demogelijkhedenvandronesofroboticabijvoorbeeld,wordennauwelijksonderwezen.DegroteBelgischebouwbedrijvenzijn,inhunzoektochtnaartalent,bereidomhiersamentewerkenmetdeonderwijsinstellingenenhunexpertiseterbeschikkingtestellen.

Eenandernadeelvaninnovatieviadebasisopleidingisdelangeimplementatieduur.Ditwordtaangehaalddoordocentenuitdebouwkundigeopleidingenzelf :detheorieisaltijd10à20jaarvooropdepraktijk.Hiermeebedoelenzedatnetafgestudeerdenpasnaenkelejareneenpositieverworvenhebbenvanwaaruitzedegeleerdeinzichtenkunnentoepassen.

Naarmatemetsteedsmeerjuridische,economische,socialeentechnischeaspectenmoetrekeninggehoudenworden,wordthetbouwprocessteedscomplexer.Voorbasisopleidingen,zoalsbv.deopleidingindustrieelingenieurofdebachelorbouwkunde,wordthetsteedsmoeilijkeromzowelalgemenealsspecifieke,enfundamentelezowelalstoegepastekennisteverenigeninhetcurriculum.Detoenemendeverwevenheidvanaldezesoortenkennisbemoeilijktdezeintegratienogverder.Bijscholingennavormingkunnenhieropeenantwoordvormen.OpleidingenaangebodendoorCevoramaarevengoeddoorhetVCB,kunnenbediendenvandenodigespecifiekecompetentiesvoorzien.Doorgevestigdeactoren–bedrijvenenonderzoeksinstellingen–tebetrekkenbijbijscholingenenvormingen,kaninnovatiebovendiensnellergeïmplementeerdworden.

DaarnaastwordterookgekekennaarvormenvanwerkpleklerennaarDuitsmodel.Desterktevanditmodelisdeafwisselingtheorie-praktijk.Werkpleklerenishetaanlerenvanarbeids-enberoepsgerichtecompetentiesopdewerkvloer,ineenarbeidssituatiedieeenleeromgevingis.Hetwerkpleklereniszodoendeeenvormvanopleidingsstageinhetbouwbedrijf.OndermeerdeVDABLimburgheeftmomenteeleenprojectlopenomwerkpleklerenindebouwtepromoten34.

Hetonderwijsverhaalindebouwsectoriseropnieuwéénvansamenwerking.Detoenemendecomplexiteitmaaktdatallesomvattendeopleidingennietlangermogelijkenwenselijkzijn.Viasamenwerkingtussentheorieenpraktijk,geïnstitutionaliseerdonderwijsenvrijwilligebijscholingkunnendegevraagdemultidisciplinaire,hoogopgeleideenbreedinzetbarewerknemerswordenopgeleid.

6 Besluit

Delen2en3hebbendetrendseninnovatiesindebouwsectorgeschetst.Vertrekkendevanuiteenanalysevandebestaandesituatievandebouwsectoreneenopsommingvandeuitdagingeninhaaromgeving,hebbenwedevernieuwingenindesfeervanprocesenproductieverkend.

Debouwsectorevolueertrichtingeenvraaggestuurdemarkt.Nietlangeruitsluitenddeprijs,maartoegevoegdewaardewordtdegraadmetervooreconomischsucces.Dezetoegevoegdewaardekanopverschillendemanierengerealiseerdworden.Sneller,beter,groener,derodedraadiseentoenemendeafstemmingvanprocesenproductopmaatvandeopdrachtgever/eindgebruiker.DigitaliseringenICTvormendegrotefacilitatorvoordezeevoluties.Hetmanagenvandedatastromenenintegrerenvandeverschillendeinstallatiesineengebouwvormteenopportuniteitenuitdagingnaardetoekomsttoe.Debouwsectorzalruimtelijkeoplossingenopmaataanbieden.Zoweldeliteratuuralsdebetrokkenexpertsgevenditaan.

Indeel4spitsenweonstoeopdeverspreiding,sterktes,zwaktesenopportuniteitenvanBIM,leanbouwenenprefabricatieenbekijkenwewelkegevolgendezetrendshebbenvoordearbeidsomstandigheden.

34 Voormeerinfo,zie :www.vdab.be/partners/tendering/werkplekleren_bouw_limburg

4 Praktijk

Indeel4gaanwedieperinopdeinvloed,verspreiding,sterktesenzwaktesvanhetBouwInformatieModel(BIM),leanenstandaardisatieenhungevolgenvoordewerknemersindeBelgischebouwsector.Wegaanerhierbijvanuitdatnietallebedrijvenindezelfdemateinnoveren,datersprakeisvanvoorlopersenachterblijversendatdievariatietemakenheeftmetbepaaldekenmerkenofoverwegingen.Wesplitsenditdeelverderopintweedelen.Indeeerstesectievanditdeelgevenweeenkortoverzichtvandeliteratuurrond(deverspreidingvan)innovatiestoegepastopdebouwsector.IndetweedesectiebekijkenwevannabijdedooronsgeselecteerdeinnovatiesenhunverspreidingindeBelgischecontext.

Voorditdeelmakenweopnieuwgebruikvaneenliteratuurstudieaangevuldmetkwalitatieveinterviews.Ditmaalspitsenweonstoeopdeconcretemogelijkheidsvoorwaarden,implementatieengevolgenvandedriegeselecteerdetrends :BIM,lean,enstandaardisatie.Pertrendhebbenwegetrachteenantwoordteformulerenoponderstaandevragen :

• WatzijndepioniersbedrijveninBelgië ?

• Welkevormenkaneeninnovatieineenbedrijfaannemen ?

• Watzijndekansenenbeperkingenvandetrend ?Waarlopenbedrijventegenaan ?

• Watzijnargumentenvooranderebedrijvenomdetrendteimplementeren ?

• Hoehebbendeveranderingenplaatsgevonden ?Watwasdeaanleiding ?Watwasnodigomdestaptezetten ?

• Hoewerdendewerknemersbetrokkenbijdeinnovatie ?Hoehebbenzijgeleerdmetdeveranderingomtegaan,omdeveranderingtegebruiken… ?

• Welkefunctieszijnveranderd ?Enhoe ?

• Inhoeverredenkendebedrijvendatdetrendzichbreedgaatdoorzetten ?

1 Innoveren in de bouwsector : de theorie

Innovatieiseenzeerruimenpopulairbegrip.Wereikenenkelehandvatenaanomhetbegrip‘innovatie’betertebegrijpen.Wemakeneenonderscheidtussenenerzijdsdeimpactvaneeninnovatieenanderzijdsdeverspreidingvaninnovatie.

1.1 Innovaties opgedeeld naar hun impact

Eeninnovatieiseenidee,handelingofobjectdatalsnieuwaanzienwordtdoormens,organisatieofmaatschappij(Rogers,2003).Innovatiesvindjeinallevormenenmaten.Opbasisvandegroottevanveranderingenhunverwachteimpactophetbrederesysteemwaarinzevantoepassingzijnonderscheidenwevijftypesinnovatie(Slaughter,1998) :

- Incrementele innovatieiseenkleineveranderinggebaseerdoppraktischekennisenervaring,zoalsdeintroductie van een nieuw soort stofmasker.

- Een modulaire innovatieheefteenrelatiefgroteimpactopeenspecifiekeschakelindebouwketenmaarweinigimplicatiesvoordegansebouwketen.Eenvoorbeeldhiervanisdeomgevingsvergunning,dieeengroteimpactheeftophetjuridischewerkdatvoorafgaataaneenproject,maarweinigimplicatiesvoordeganse bouwketen.

- Eenarchitecturale innovatieheefteenrelatiefbeperkteimpactopeenspecifiekeschakelindebouwketen,maarveelimplicatiesvoordegansebouwketen,zoalsdeintroductievanBIM.Hetgebruikvan

l 57TRENDS EN INNOVATIES IN DE BOUWSECTOR VAN MORGEN : PRAKTIJKVOORBEELDEN

3Dmodellenisweliswaarnietnieuw.Zobestaat3D-cadallanger.Maarhetgezamenlijkgebruikvanéénintegraal,gecentraliseerdmodelvoorallebetrokkenstakeholdersbeïnvloedtdevolledigeorganisatievaneen werf.

- Eensysteem innovatievereisteenintegratievanverschillendeaparteinnovatiesdieeenmaalsamengevoegddegansebouwketenbeïnvloedenenverbeteren.Eenvoorbeeldhiervanisdeprefabricagevanhuizeninfabriekshallen.

- Eenradicale innovatieiseengrotedoorbraakdieeencompleetnieuwemaniervandenkenveroorzaakt.Een voorbeeld hiervan is ketensamenwerking.

Detypologiemaakthetmogelijkominnovatiesinteschalenenterangschikken.Inparagraaf3passenwedetypologieverdertoeopdedriegeselecteerdeinnovaties.

1.2 Innovaties opgedeeld naar verspreiding

Eeninnovatiewordtnietautomatischdenieuwenorm.Heelwatinnovatiessterveneenstilledoodofwordennauwelijksopgepikt.Hetloontdemoeiteomkortevenstiltestaanbijdemogelijkheidsvoorwaardenvooreensuccesvolleinnovatie(Rogers,2003).

Eerstenvooralhangtveelafvandeinnovatiezelf.Watzijnderelatievevoordelenvandeinnovatieenhoeisdecompatibiliteitmethetbestaande ?Isdeinnovatiedaarnaastcomplexofeerdergemakkelijkenwatisdemoeilijkheidomzeaanteleren ?BIMbijvoorbeeldbiedttalvanvoordelen,maarismoeilijkenduskostelijkomaanteleren.Daarnaastisdemanierwaaropergecommuniceerdwordtoverdeinnovatiebelangrijk.Demassamediazijngoedinhetverspreidenvaninformatieoverdeinnovatie,maarpersoonlijkecontactenzijnbepalendvoordeattitudetegenoverdieinnovatie.GroteevenementenalsBatibouwspeleneenbelangrijkeinformatieverol,maarhetzijnvooraldepersoonlijkeervaringenvancollega’sofvriendendiedemeningovereenbepaaldetrendvormen.Tijdiseenvolgendebelangrijkefactor :nietiedereenzalevensneleeninnovatieoppikken.Misschienweldebelangrijkstefactorishetsociaalsysteemwaarbinneneeninnovatieplaatsvindt.Deverspreidingvaneeninnovatieisafhankelijkvandeverbondenheid,denormenenovertuigingenendestructuurvanhetsociaalsysteemwaarinzevervatzit(Rogers,2003).Ditsociaalsysteemindebouwsectorwordtineenvolgenddeelbesproken.

Innovatie kan daarnaast gecentraliseerd of gedecentraliseerd gebeuren. In sectoren met slechts enkele grotespelersgebeurtinnovatiehoofdzakelijkgecentraliseerd,topdownenviapassieveontvangers.Hetmanagementisaldusdedrijvendekrachtachterdeinnovatie.Insectorenmetweiniggecentraliseerdbestuur,gebeurtinnovatiehoofdzakelijkgedecentraliseerd.Ditwilzeggendatinnovatiesontstaanvanopeenoperationeelniveau,probleemgestuurdenbottumup(Rogers,2003).Dithangtsterksamenmetdemanierwaaropeensectorgeorganiseerdis.

Omdeverspreidingvaninnovatiesinzichtelijkweertegeven,ontwikkeldeRogers(2003)eeninnovatiecurve(figuur13).Deblauwelijntoontdeopeenvolgendegroepenaandieeeninnovatieovernemen,degelelijntoonthetmarktaandeelvaneenbepaaldeinnovatie.

Figuur 13 : De verspreiding van innovaties. (Bron : Rogers, 2003).

AchterblijversLatemeerderheid

Vroege meerderheid

Eerste gebruikers

Aandeel van de bevolking dat een bepaalde innovatie overneemt

Marktaandeel van een bepaalde innovatie

Innovators

Rogers(2003)onderscheidtvijffasesbijdeverspreidingvaneeninnovatie.Ineersteinstantiewordteeninnovatie overgenomen door innovatoren en de eerste gebruikers. De grote massa ontdekt de innovatie viaeenvroegeeneenlatemeerderheid.Degroepdieeeninnovatiepasalslaatsteoverneemt,wordtdeachterblijversgenoemd.

Samenvattendstellenwedatinnovatiesafhankelijkzijnvandecontextwaarbinnenzeontwikkeldworden.Indeliteratuurisersprakevaninnovatiesystemen(Lundvall,1992;Aouad,2010).Innovatieishierbijeenevoluerend,niet-lineaireninteractiefprocesdatintensievecommunicatieensamenwerkingvereisttussenverscheideneactoren.Indevolgendeparagraafpassenwedittoeopdebouwsector.

1.3 Innovatie en de bouwsector : een slecht huwelijk

Debouwsectoriseenspecifieksociaalsysteem.Deliteratuurenookexpertengevenaandatdebouwsectormoeilijkinnoveertenditligthoofdzakelijkaandespecifiekeorganisatiestructuurbinnendesector.Ditheeftverstrekkendegevolgenvoordemanierwaaropinnovatieszichverspreiden.

Indeeersteplaatsisdebouwsectoringrotemateverticaalenhorizontaalgefragmenteerd.Verticaalbekekenisdebouwketenzeerlangmetveelverschillendeschakelsenmeteenstriktescheidingtussenaannemer(uitvoering)enarchitect(ontwerp)alsexponentvanhethokjesdenkenindesector.Maarookhorizontaaliserenormeversnipperingmettallozekleineaanbiedersdieminofmeerdezelfdedienstenaanbieden.Diefragmentatieleidttoteenversnipperdebesluitvormingwaardoorslechtsweinigstakeholdersechtveeltezeggenhebbenindebouwketeneneenprobleemvanbrokenagencyontstaat :Dooreentegroteversnipperingindetaakpakketten,kunneninnovatiesdiemeerderepartnersindebouwketenbeïnvloedenmoeilijkgeïntroduceerdworden.Invloedrijkeveranderingenkunnenvaakenkeldoormiddelvansamenwerking

ingangvindenindesector.Daarnaastisderelationelestabiliteitindebouwsectorlaag.Iederprojectiseentijdelijksamenwerkingsverbandtussenmeerderebouwbedrijven.Duurzamecontactenzijneerderzeldzaam.Desamenwerkingkomtbovendientotstanddoorconcurrentieinfunctievandelaagsteprijsenditbevordertdeonderlingerelatiesevenmin.DitisspecifiekinVlaanderenenBelgiëeenprobleemaangezieneenopenbareaanbestedingdoorgaansgebeurtopbasisvandelaagsteprijs.Defluctuatieindevraagmaaktbovendiendatinvesterenininnovatiesteedsrisicovolis.Innovatiesstuitentenslotteookopeenzekereaversiedoordelangeaansprakelijkheidendehogeinvesteringskostenindebouwsector(Aouad,2010;Scheffer,2010).

Eendergelijkeomgevingbemoeilijktdeverspreidingvaninnovaties.Debouwsectorissterkgedecentraliseerd.Incrementeleofmodulaireinnovaties,vaakoplossingenvoorconcreteuitdagingenopprojectniveau,zijntalrijk,maarsysteem-ofradicalevernieuwingenzijneerderuitzonderlijk.Deliteratuurspreektindiecontextvan‘verborgeninnovaties’.Hiermeewordtbedoelddatweiniginnovatiesindebouwsectoropgemerktworden,nietomdatzenietvernieuwendzijn,welomdatzeenkelspecifiekopeenbepaaldesituatievantoepassingzijn(Kestenbaum,2007).

Hetgrootstegevolghiervanisdatdeverspreidingvaninnovatieindebouwsectorzeertraaggaat.Tochzijnereenaantalmanierenwaaropinnovatiebevorderdkanworden.Wetgevingofsubsidieringiseeneerstemogelijkheidominnovatietestimuleren.Eenvoorbeeldhiervanisdesubsidieringvanzonnepanelen,dubbelebeglazingofdakisolatie.Ditoverheidsingrijpenformuleerteenantwoordophetbrokenagencyprobleemaangezienhetaannemersaanzetombepaaldezakenteimplementerenofaantebieden.Echter,wetgevingkanernietvoorzorgendatbepaaldetechniekenjuistwordentoegepast.Strategischesectoraleofcollectieveactiestussenbedrijvenzijneentweedemogelijkheidominnovatieteintroducerenindebouwsector.Ketensamenwerkingbijvoorbeeldbevordertinnovatiedoorlangdurigesamenwerkingsverbandenaantegaanendefragmentatietegentegaan.Eenderdemogelijkheidishetbeïnvloedenvandeklantvraag.Eenbeterbesefenkennisvanenergiezuinigetechniekenbijklanten,moedigtaannemersaanomdietechniekenookzelftelerenentoetepassen(Scheffer,2010).Indepraktijkbeogenveleoverheidspremieszoalsdepremiesvoorisolatieeenveranderingindeklantvraag.Eenvierdeelementisderolvanonderwijsenbijscholing :dooreenaccuraataanbodaancursussenaantebieden,wordtnietenkeldekennisvergrootmaarwordthetsociaalsysteemindebouwsectorversterktwaardoornieuweinnovatiesmakkelijkerverspreidkunnenworden.TotslothebbenorganisatiesalshetWTCBeenbelangrijkefunctieinhetverkennenentestenvannieuwetechniekenenmaterialen,eninhetgaranderenvanhunkwaliteitenduurzaamheid.

HetbelangvaneenstimulerendsociaalsysteemenhaarmogelijkhedenwordtgeïllustreerddoordegebeurtenissenindeprovincieLimburg.DehuidigecontextenomstandighedeninLimburgvormeneenstimulansvoorinnovatie.InLimburgzijnveelgroteaannemersactief.Dieaannemerskennenelkaarvrijgoedeneriseenintensievesamenwerking.DeCBLimburgtrekthierbovendiensterkaandeinnovatiekarenonderdenoemer TransformatieBouwLimburgorganiseerthetCBLimburginsamenwerkingmetdebouwondernemingennegenwerkgroepenrondinnovatiethema’sindebouw.DemiddelenvoordeprojectwerdenterbeschikkinggesteldviahetStrategischActieplanvoorLimburginhetKwadraat(SALK),eenLimburgsinnovatiefonds.Ditalleszorgtvooreenvruchtbaarklimaatvoorinnovatie.

DeVCBontwikkeldehierondereenmodeldatdeinnovatiedynamiekindebouwweergeeft,toegepastopdestrengerwordendeenergievereisten(E-peil).Indefiguurzienwatdatersteedssprakeisvaneenaantalvoorlopers.IncasubetekentditdatbepaaldebedrijveneenbeterE-peilrealiserendanwettelijkverplicht.Dergelijkebedrijvenzorgenervoordatproductendiebeterdoendandenorm,ingangvindenindebouwsector.Producentenwordenopdiemaniergestimuleerdomhunaanbodteverruimenenvernieuwen.Derestvandebouwsector(devolgers)volgeninhetzogvanveranderendeproductenentechnieken(Degoignies,2014).Destrengerwordendewettelijkenormenvormenwaarschijnlijkdebelangrijkstebeweegredenvoordemeerderheidvandebedrijvenindesectoromteinnoveren,maaronderstaandefiguurillustreertmooiheteffectdatvoorloperskunnenhebbenopdegansesector.

Figuur 14 : Innovatiedynamiek in de bouw toegepast op strengere wordende energienormen. (Bron : Degoignies, 2014).

Voorlopers

Volgers

202020102006

Maximaal E-peilProducenten

2 Innovaties in de praktijk

Indithoofdstukfocussenweonsopdedriegeselecteerdeinnovatiesenwerkenwedezeverderuit.Wehebbendaarnaastookaandachtvoorhetverbandtussendezedrietrendsenhuneffectenvoordebouwbedienden.

2.1 Bouw Informatie Model (BIM)

Wat is BIM ?

Bijhetoverdragenvaninformatieovereengebouwenhetbouwprocesvandeenenaardeanderepartijontstaanvaakproblemen.Faalkosten,kwaliteitsverliesentijdsoverschrijdingenzijnhetgevolg.OmbetermetinformatietekunnenomgaaniseeninformatiemodelontwikkelddatdoorgaatonderdenaamBIM,watstaatvoorhetBouwInformatieModel(FokkePost,2013).

Erisallangetijdgezochtnaarmogelijkhedenominformatieteintegreren,zodaterzominmogelijkinformatieverlorengaatofconflictenontstaan.Ditwilzeggendatalleinformatiemetbetrekkingtoteenprojectopeenordelijkemanier,centraalwordtverzameldenopeengemakkelijkemanierverdeeldenaangepastkanwordenonder/doordeverschillendepartners.DoordelaatsteICT-ontwikkelingenishetmogelijkdatindebouwgeïntegreerdemodellenkunnenwordengebruikt.Inbouwinformatiemodellenkunnenallepartnerstegelijkwerkenaandeinformatiedienodigisomeengebouwtebouwenentekunnenbeheren(FokkePost,2013).DitwordtdoorBuildingSMART(2012)alsvolgtomschreven :BuildingInformationModelingiseenprocesvoorhetgenererenenbenuttenvanbouwinformatievoorontwerp,bouwenexploitatievaneengebouwtijdenszijnlevensduur.BIMbiedtallebelanghebbendenophetzelfdemomenttoegangtotdezelfdeinformatiedoormiddelvaninteroperabiliteittussentechnologischeplatforms”.EenabstracteredefinitievanBIMalsinformatiedragerisdevolgende :“Buildinginformationmodelingisnothingmorethanamechanismtotransformdataintoinformationtogaintheknowledgethatallowsustoactwithwisdom”(SmithandTardif,2009).

BIMiseenafkortingdiedrieafzonderlijke,maargekoppeldefunctiesverbindt.Building Information Modeling iseenprocesvoorhetgenererenenbenuttenvanbouwinformatievoorontwerp,bouwenexploitatievaneengebouwtijdenszijnlevensduurdatvooriedertoegankelijkis.Building Information Model is de digitalepresentatievanfysiekeenfunctionelekenmerkenvaneengebouw.Ditmodeldientalseengedeeldekennisbronmetvoldoendecompleteinformatieoverhetgebouwenvormteenbetrouwbarebasisvoorprocessenenbeslissingentijdensdelevenscyclus.Building Information Management is de organisatie en beheersingvanhetbedrijfsprocesdoorgebruiktemakenvandeinformatieinhetdigitalemodelomtezorgenvoorinformatieuitwisselingtijdensdegehelelevensduurvaneengebouw(buildingSMART,2012).

ErbestaanookgradatiesinBIM-toepassingen.BIMkanvolledigofgedeeltelijkgebruiktworden.Traditionelebouwontwerpenentekeningensteunenoptweedimensionaletechnischetekeningen(plannen,doorsnedes,secties,etc.).Bouwinformatiemodellenbreidendieplannenuitdoordedrieruimtelijkedimensies(hoogte,breedte,lengte)inzichtelijktemakenvia3D.BIMkanechternogverdergaanentijd(4D)enkosten(5D)alsvierdeenvijfdedimensietoevoegen.BIM6Dishetmeestvolledigemodelenwordtaangevuldmettechnischetekeningenvandeverschillendecomponenteneninstallatiesvaneenproject.EendergelijkBIM-modelkanafgeleverdwordtaanheteindevanhetbouwprojectenbevatalleinformatieas-built.

ErwordtdaarnaastnogeenonderscheidtgemaakttussenlittleBIMenbigBIM(Jernigan,2007).LittleBIMheeftbetrekkingophetinterngebruikvanBIMbinnendeeigenorganisatieenmaakthetmogelijkomontwerpenin3Dtemaken.LittleBIMmoetslechtseenopstapvormenvoorBigBIM.BigBIMishetexternintegrerenvaninformatie.OmdatbijLittleBIMeigenlijknoggeeninformatiewordtgedeeld,kanditnietwordenverstaanalsopzichzelfstaanddoel.

InformatieinBIMmoetvooriedereenverstaanbaarzijn.Ditimpliceertdathetplancompleet,consistentensamenhangendis.Omdittebereikenmoetereensoortvanstandaardtaalgebruiktworden.BIMbereiktditdoortewerkenmeteenobjectenbibliotheek.Iederontwerpiseencombinatievanbepaaldeobjecten–vaagenongedefinieerd,generischofproduct-specifiek,vastevormenofruimtelijkgeoriënteerd(alsdevormvaneenkamer)–metelkzijneigengeometrie,relatiesenattributen.Ditleidttoteensterkeconsistentie,aangezieniederontwerpgebaseerdisopdezelfde,eenduidiggedefinieerdeobjecten.Iederobjectdraagtbovendienparametersdiehetverbindtmetandereobjecten.Wanneereenobjectverandertofaangepastwordt,veranderengerelateerdeobjectenautomatisch(Eastman,2009).Omalleinformatieendatatebeheren,moeterbovendiengewerktwordenmetcodesenvormenvanclassificatievooriederobject.DitiseveneenseenvormvanstandaardisatiedieoplandelijkofEuropeesniveaumoetafgesprokenworden.MomenteelwordendieBIM-normenonderleidingvanhetWTCBinoverlegmeteen60-talbouwbedrijvenvoorBelgiëvastgelegdinwerkgroepen.

BIMhanteertaldusstandaardisatieengedeeltelijkeautomatisatieomtoteenverstaanbaarenbruikbaarontwerptekomen.Deobjectbibliotheekbiedtdegarantiedatdeverschillendeketenpartnerselkaarbegrijpenenerzoweinigmogelijkfoutenoptreden.Deaanmaakervankostechterveeltijdenmiddelen.

VerschillendefunctiesinhetklassiekebouwprocesveranderenofverdwijnenonderinvloedvanBIM.Vooraltekenaarsenandereuitvoerendeontwerpfunctiesmoetenomgeschooldwordentotmodelleurs.Hetlouteruitvoerendtekenvanplannen–lijnentrekkeninAutoCAD–zalsteedsmeerverdwijnen.MaarBIMcreëertooktalvannieuwefuncties :alledatadiegegenereerdworden,moetenimmersookbeheerdworden.EnerzijdskrijgjewerknemersdieBIM-toolsgebruikeneninvoeren,anderzijdskrijgjeeenbovenlaagvanwerknemersdiededatabeheren.Jekuntditvergelijkenmetdeboekhouderdiedecijfersingeeftmaarnietweetwatzebetekenenendebedrijfsleiderdiededatanietkaningeven,maarwelweetwaterachterdedataschuilgaat.Dieomslagvereistomscholingennieuwediploma’s.Ditverlooptnietinelkbedrijfevenvlot :leeftijd,ervaringenvooralbereidwilligheidtotomscholingblijkenbelangrijkefactoren.Vaakiserveelwinstteboekendoorjongemensendiedetoolswetentegebruikenmaarweinigpraktijkkennisbezitten,tecombinerenmetervarenwerknemersmetpraktischekennisdiedetoolsnogonmachtigzijn.

Wat zijn de voordelen en nadelen van BIM ?

Hetwerkenmetbouwinformatiemodellenheefttalvoorvoordelenmaarteltookenkelezwaktesofrisico’s.Wesommenzehieronderop.

HetgrootstevoordeelvanBIMisdatalleinformatieverzameldstaatopéénplek,deverschillendepartnershiertoegangtoehebbenenhierinreal-timeaanpassingenaanaangebrachtkunnenworden.Ditmaaktdatdecommunicatieencoördinatietussendeverschillendeketenpartnersgestructureerdensoepelkanverlopeneniedereentoegangheefttotdezelfde,up-to-dateinformatie.Aannemerskunnenbijvoorbeeldtijdensdeofferte-fasehetprojectbeterinschattenentechniekeninstallatiekanalopvoorhandingepastwordeninhetontwerp.4DBIM-modellen(tijdsplanning)makendatdeorganisatietussendeverschillendeketenpartnersordelijkingeplandengecoördineerdkanworden,5DBIM(kostenraming)maaktdanweereenadequatekostencalculatiemogelijk.Een6Dmodelvormteengrotemeerwaardeinhetkadervandelevenscyclusvaneengebouw :onderhoudenbeheerzijnimmersgeholpenbijeengedetailleerdenexactmodelvandewijzewaarophetgebouwafgeleverdwerd.Gecombineerdhebben3D,4D,5Den6Dmodellenalsgrotevoordeeldathetontwerpduidelijkiseneropvoorhandnagegaankanwordenoferclashes (of incongruenties) bestaan in het ontwerp.

Figuur 15 : Invloed van BIM ontwerpproces in vergelijking met het traditionele ontwerpproces. (Curt, 2004)

Dievoordelenmakendaterminderfoutengemaaktwordenendeorganisatievanhetbouwprocessoepelkanverlopen.Figuur15maaktdevoordelenvanhetgebruikvanBIMschematischduidelijk.WeziendatBIMdenadruklegtopdeinitiëleplannings-enontwerpfaseenditintegenstellingtothettraditioneleontwerpproces,waartijdensdeuitvoeringvaaknogtallozeaanpassingenenadhocingrepenplaatsvinden.Aanpassingentijdensdeuitvoer–faalkosten–zijnechtervelemalenduurderdandemeerkostgerealiseerddooreenlangereinitiëleontwerpfase.Figuur15maaktduidelijkdatBIMkanleidentoteenbouwprojectdatgoedkoperis,snellerwordtuitgevoerdeneenhogerekwaliteitkangaranderen(FokkePost,2013;Leeuwis,2011).

BIM ontwerpproces

Traditionele ontwerpproces

Kosten van ontwerpwijzigingen

Mogelijkheid beïnvloeden kosten/kwaliteit

IneenrapportvanADEB-VBA–debelangenorganisatievandegrotebouwondernemingen–wordendevoordelenopgesplitstnaardeverschillendeketenpartners(ADEB-VBA,2015) :

- Architect/ontwerper :minderontwerpfouten,dusminderfaalkosten

- Aannemerenonderaannemers :efficiënterbouwproces,minderfaalkostenenminderbenodigdetijdvoorhet bouwen

- Studiebureaus :betereintegratietussentechnischenarchitecturaalontwerp(minderfouten)enmeerefficiëntecontroleendetaillering

- Externecontrolebureaus :meerinzichtineengebouwendusmeerefficiëntecontrolevandebouwkwaliteit

- Facilitymanager :betergeïnformeerdfacilitymanagement(kostenbeperking),verbeterdeoperationaliteit(kostenbeperking)enbeterontworpengebouwen(minderfaalkosten)

BIMimplementerenenjuisttoepassenverlooptnietaltijdvlekkeloos.Implementatieengoedgebruikzijndanooktweebelangrijkerisico’sverbondenmethetgebruikvanBIM.Iederestakeholdermoethetmodelup to datehoudenenbereidzijndeeigenwerkwijzeteexpliciteren.HetontbrekenvaneenduidelijkestandaardvoorBIM(erzijnmeerderesoftwarepakkettenopdemarkt)zorgtervoordatfrequentproblemenoptredenmetdeuitwisselingvansoftware.Dekostenvanaanschafliggenbovendienhoogendeproductiviteitligtlagerindeleerperiode.OokdeontwikkelingvaneeneigenBIM-bibliotheekkostenormveeltijdenenergieenpersoneelmoeteerstbijgeschooldwordenommetdenieuwesoftwaretelerenwerken.MomenteelisereenbijzondergrotenoodaandegelijkeopleidingenommetBIMtelerenomgaan,aldusbedrijven.Ditmaaktdathoofdzakelijkklasse8bouwbedrijvendemiddelenkunnenopbrengenomactiefmetBIMaandeslagtegaan.

Doordatverschillendeketenpartnerstoeganghebbentothetontwerpenhieraanpassingenkunnenaanbrengen,kunnenconflictenontstaanoverdejuridischeeigendomvan–endeaansprakelijkheidvanhetuiteindelijkegebouw.EenlaatstebelangrijkestruikelpuntishetbeheervanhetBIM-model.Ditwordtmomenteelveelaldoordearchitectofhetingenieursbureaugedaanmaarditwordtnietalsoptimaalbeschouwd.Hierzietmeneenrolweggelegdvooreenexternecoördinatorenbeheerder(FokkePost,2013;Leeuwis,2011).

WerkenmetBIMkanalleenalsdebenodigdeinformatieookbeschikbaarisendaarvoorzijnookdefabrikantennodig.UiteengrootEuropeesonderzoek,uitgevoerddooronderdirecteurenenmarketingmanagersvanfabrikantenuitdebouw-eninstallatiesector,blijktdatnogmaareenkwartvandefabrikantenopditmomentBIMinformatieverstrekt.Nogeens19%denkterovernaomBIMinformatiebinnennuentweejaartegaanverstrekken.DehelftvanallefabrikantengeeftechteraandatzijnognietbegonnenzijnmetBIMofdatzijhetnietweten.HetzijnvoornamelijkleveranciersvaninstallatieproductenenruwebouwmaterialendieopditmomentalBIMinformatieaanbieden.DetoeleverendeindustrievormtopdiemaniereenremopgrootschaligeBIM-implementatie(USPMarketingConsultancy,2016).

BIMkanooktoegepastwordenbijrenovatiewerken.Hiervoormoetdebestaandestructuur3Dgescandworden.Detechniekenvoor3D-scanningkunnennogverbeteren.Momenteelwordtdietaakvaakuitbesteed1.

BIM in Vlaanderen

UiteenenquêtevandeVCB,deVlaamseArchitectenorganisatie(NAV),WTCBenORI(RepresentatieveOrganisatievandeAdvies&ingenieursbureaus)naarhetBIM-gebruikvandeVlaamsebouwbedrijvenblijktdat25%vandebedrijvenalinaanrakingkwammetBIM.Ditblijkenhoofdzakelijkgroterebedrijventezijnmetmeerdan20werknemers.Vandeze25%gebruiktslechts8%deintegralevormvan(big-)BIM(Degoignies,2015).Invergelijking,inNederlandheeftaldehelftvandearchitecten,29%vandeaannemersen50%vandeinstallateursgebouwdofgewerktmetBIM.BijdemeesteanderedoorgemetenWestEuropeselandenligtditpercentagerondde10%endusforslager.

1 Voormeerinfo,ziebijvoorbeelddebedrijvenZXYBuildersofKestrelgeo-data.

Maarookdaarissprakevangroeitenopzichtevan2011.InnavolgingvanhetVerenigdKoninkrijkheeftnuookdeFranseoverheidbeslotenomallepubliekeprojecteninBIMuittegaanvoerentegen2017(USPMarketingConsultancy,2016).

AlshoofdredenenomBIMteimplementerenwordendereductievanfaalkosten,demogelijkheidtotvisualisatieendevraagvandeopdrachtgeververmeld.RedenenomBIMniettoetepassenzijnhoofdzakelijkdehogematevanvereistetechnischecompetentieseneengebrekaankennisoverdeverschillendesoftwarepakketten.

ErisnietenkelondersteuningnodigronddetoepassingvanBIM,24%vandeaannemersblijktnognooitgehoordtehebbenvanBIMendusblijftooksensibiliseringbelangrijk.DaarnaastkwamookduidelijknaarvorendoorheendeinterviewsdaternoodisaaneenBIM-coördinator.

Zoalsuitdeenquêteblijktenookbevestigdwordtdoordeinterviews,isereengroottekortaanpersoneeldatmetBIMaandeslagkan.Zekervoorkleinerebouwbedrijvenbleekhetnietgemakkelijkomaangeschiktpersoneelofinformatietegeraken.ErwerdaangehaalddateenoutsourcingvanhetBIM-gebeurennaargespecialiseerdefirma’seenreëlemogelijkheidvormt.DitzouhetBIM-gebruikechterbovenmatigkostelijkmaken.

Implicaties van BIM

BIMisopgezetominformatietekunnenintegrerenenbehereninhetbouwprocesomzoderisico’stekunnenbeheersen.AlsergeeninformatiewordtgedeeldiserookgeensprakevanBIM.BIMisalleenvoordeligalshetuitgewisseldwordttussendeverschillendepartijen(BigBIM)(FokkePost,2013).OpdiemanierdwingtBIMtotsamenwerking.DitblijktvooralsnogmoeilijktelukkenindeVlaamsebouwsector.InseisBIMeentoolvoorintegralesamenwerkingenwordthetvolledigepotentieelpasbereiktalsallestakeholdersbetrokkenwordeninditsysteem.SuccesvollecommunicatieenplanninggebaseerdopBIMisbovendienenkelmogelijkmetbetrouwbarepartnersenopencommunicatie.Dezesamenwerkingstaathaaksophettraditioneleconcurrentiemodel in de bouw. Er moet immers gedacht worden in termen van de volledige keten. BIM en ketensamenwerkingsteunenzoopdezelfdeuitgangspunten.

HetisbelangrijkomtebeseffendatBIMsamenwerkingenkelfaciliteert.WanneererfoutenoptredenineenbouwprocesgeruggesteunddoorBIM,wordtBIMookvaakmetdevingergewezen.Ditgebeurtvaakonterecht,hetiswaarschijnlijkerdateenonvolledigeinformatiedelingtussendepartnersaandebasisligtvandeproblemen,eerderdanhetprogrammazelf.Hetklassiekeonderscheidtussenontwerpenuitvoeringenallegerelateerdemoeilijkheden,kanBIMbijvoorbeeldnietoplossen.BIMalszondebokiseengemakkelijkslachtoffer.

BIMbiedttallozevoordelen.OnsonderwijsloopthierechtersterkachteropderealiteitenslaagternietinwerknemersafteleverenbeslageninhetBIM-gebruik.Meerzelfs,hetontbreektdehogescholenenuniversiteitenaandebenodigdekennisoverBIMendatabeheeromdegelijkecursussentekunnenuitwerken.BouwbedrijvenzijnvolopopzoeknaartalentenmetkennisenervaringinBIMenditgebrekaanopleidingenwordtdoorhenalseengrootgemiservaren.Opleidingendiemomenteelbestaan,focussenuitsluitendophetgebruikvandeBIM-toolsennietofnauwelijksophetaspectvandatabeheer.Besixbijvoorbeeld,isvoorstandervaneensamenwerkingtussendesectorenonderwijsinstellingenenzezijnzelfbereidomhierhunexpertisetedelen–lees :lesgeverstevoorzien.Instapkostenterwaardevan€10.000à€20.000weerhoudenkleinerebouwbedrijvenomteinvestereninBIM.Eenvandegeïnterviewde,opperdevooreenrentelozeoverheidslening.

Conclusie BIM

Definitie :

Een Bouw Informatie Model is een proces voor het genereren en benutten van bouwinformatie voor ontwerp, bouw en exploitatie van een gebouw tijdens zijn levensduur. BIM biedt alle belanghebbenden op hetzelfde moment toegang tot dezelfde informatie door middel van interoperabiliteit tussen technologische platformen (BuildingSMART, 2012).

Soort innovatie :

Architecturale innovatie.

Verspreiding in België :

Vroege gebruikers. Ongeveer 25% van de Vlaamse bouwbedrijven werkte al met BIM, slechts 8% op integrale wijze. Er wordt veel over gesproken maar in de praktijk wordt BIM nog maar weinig toegepast. Vooral grotere bedrijven (klasse 8) trekken aan de kar.

Sterkte :

Reduceert faalkosten (bv. via clashcontroles) en maakt betere afstemming tussen ketenpartners mogelijk. Door informatie gestructureerd weer te geven, reduceert BIM de complexiteit van het bouwen. Die betere controle levert een concurrentievoordeel op. Biedt voor iedere schakel in het bouwproces voordelen aan.

Zwakte :

Groot tekort aan opgeleid personeel. Hoge technische en financiële instapkosten maakt het moeilijker voor kleinere bouwbedrijven. Vooral rendabel bij grotere projecten. Slechts een kwart van de fabrikanten verstrekt op dit moment de benodigde BIM-informatie. Vertoont volledige potentieel pas bij goede samenwerkingsverbanden. Nog veel juridische onduidelijkheid over de aansprakelijkheid. De compatibiliteit tussen verschillende softwarepakketten laat te wensen over.

Kansen voor Cevora :

Er bestaat een grote vraag naar degelijke BIM-opleidingen, zowel wat de tools betreft, als het databeheer aspect. Sensibilisering en informeren over de kansen en mogelijkheden van BIM kan eveneens via Cevora gebeuren.

Veranderende functies :

Bouwkundig tekenaars worden modelleurs, BIM coördinators sturen de modelleurs aan en project BIM managers overzien de coördinators. Ook de commerciële werknemers moeten de voordelen van BIM kennen. Iedereen moet echter meer denken in functie van het geheel, informatie-uitwisseling vormt de basis van BIM. BIM dwingt tot samenwerking.

2.2 Lean bouwen

Wat is lean ?

Leansteltzichtotdoelomhetproductieprocesmaximaalterichtenopdecreatievanklantwaarde.Indebouwbetekentdithetrealiserenvaneengoedeprijs-kwaliteitverhouding,eengoedesamenwerking,eentransparantbouwproces,…–iederbedrijflegthiereigenaccenten.Ditisuiteraardeenbetrachtingvaniederbouwbedrijf.Hetklassiekerecepthiervooriseensnellereuitvoering :wanneerjebv.hetbekisten20%snellerkuntlatenverlopen,dancreëerjemeerwaarde.Ditiscorrect,maarleidtookvaaktoteenhogerefoutenlast.

Uniekaanleanisdatdefocusopdecreatievantoegevoegdewaardehandinhandgaatmeteenstrevennaareenreductievanallemogelijkeniet-waardetoevoegendeactiviteiten–inlean‘verspillingen’genaamd.Leanprobeertzoveelmogelijkstappeninhetproductieprocesdiegeenwaardetoevoegenteverwijderen.Debouwsectorkentveelverspilling :overbodigtransportofteveelverplaatsingen,hetwachtendoorlangedoorlooptijdenoflaattijdigeleveringen,overproductiewatleidttotvoorradenoffaalkostendoordefectenofcorrectiesdieleidentoteendalingvandekwaliteiteneenlangerbouwproces(FokkePost,2013;VanderMaas,2011).

Leaniseennieuwemaniervandenkenover-enorganiserenvaneenorganisatiediezoweldetransformatie,hetprocesalsdewaardetoevoegingbeschouwt.Alsorganisatiesopeenleanmanierhetbouwprocesgaaninrichten,isdaargeenvoorgeschrevenmethodevoor.Hetis“aphilosophicalideal,representedasaholisticprocesswithaspecifictargetontheremovalofwaste,whilemaintainingandimprovingproductivity”(Howell,1999).Hetdoelishetminimaliserenvanverspillingeninhetbouwproces.Alleniet-waardetoevoegendeactiviteitenwordenhierbijalsverspillinggedefinieerd(FokkePost,2013).Leankanzoweltussenmeerderepartnersalsbinneneenbedrijftoegepastworden.

Verspillingenindebouwsectorhangensterksamenmethetorganisatiemodelgebaseerdoptransformatieendeverregaandearbeidsdelingdiehieruitvoortvloeit.Webesprekendebasisprincipesvanleandiedezeverspillingenmoetenvoorkomen,vervolgenssommenwedevoor-ennadelenvanleanbouwenopentenslottebekijkenwehoeleanindebouwsectortoegepastwordt.

Basisprincipes van lean bouwen

Leandenkenwordtklassiekgeassocieerdmetdevolgendebegrippen :continueverbetering,horizontaleorganisatie,eliminatievanverspillingen,teamwerk,efficiëntgebruikvanmaterialenensupply chain management (Green,2005).Indezeparagraafzullenwedezebegrippenduidenineencoherentetheorie.

Debouwsectorfocustzichtraditioneelophetdenkeninfunctievanproductiewaarbijiederetaaktoegewezenwordtaaneenanderespecialist.Alsiederespecialistzosnelengoedalsmogelijkzijnofhaartaakuitvoert,danbekomenwedebestmogelijkeproductie,zoluidtderedenering.Ditgaatechtertenkostevanhetoverzichtoverhetganseproces(Koskela,1992;Koskela&Vrijhoef,2000).

Leanrichtzichnetopditprocesofdeflow2inplaatsvanopfunctioneledeeltaken.Degansebouwketenwordtindetailgeanalyseerdendewaardetoevoegendeactiviteitenwordenonderscheidenvandeniet-waardetoevoegende.Vervolgenswordtgeprobeerdomdezetweedecategoriezoveelmogelijktebeperken.Ditheefttotgevolgdatleanhetbouwprocesveelvlotterenefficiënterdoetverlopen.

Bijdebouwvaneentientalhuizenineenverkavelingzullentraditioneeldegrondwerkeneerstintienvouduitgevoerdworden,vervolgenstienmaalfunderingenwordengegotenenvervolgenstienmaalgestartwordenmet de ruwbouw.

2 Flow :Continuestroomvangegevensenproductennaardeklantzonderverspillingen(Howell,1999).

Deorganisatievandebouwketenlooptperfunctieofspecifieketaakinplaatsvanperprocesofbouworder.Ditmaakthetganseprocesgevoeligvoorlaattijdigeleveringen,faalkostenofvertragingen.Zolangdefunderingennietgegotenzijn,kanderuwbouwploegbijvoorbeeldnietaanhetwerk.

Eenlean-organisatiewordtopgebouwdrondgelijkeordersenvolgteenpullsysteeminplaatsvaneenpush systeem.Ineenpullsysteemisdeklantvraagleidinggevendvoordeproductie(VanHootegem,2010).Omterugtekomenoponsvoorbeeldvandeverkaveling,eenleangeorganiseerdbedrijfzalhuisperhuisproberenaftewerkenenditinvolgordevanbestelling,of,mitserverschillendetypeshuizenbesteldwerden,zullenaparteteamstelkenseenbepaaldtypehuisopbouwen.Deklantwilimmerszosnelmogelijkhethuisbetrekkenenheeftgeenboodschapaandetienanderehuizendietegelijkertijdgebouwdworden.Eensnelleropgeleverdhuiswordtdangezienalstoegevoegdewaarde–ietswaardeklantmogelijksmeervoorwilbetalen !Hettraditionelepush-systeemlooptperfunctieofdeeltaak :erkanpasfunderinggegotenwordenineenverkavelinginhuis1alsdegrondwerkeninhuis10gedaanzijn.

Hetdoelvanleanbouwenisdebronenoorzakenvanverspillingenteachterhalenenaantepakken.Alleswatnietdirectwaardetoevoegt,moetvermedenworden.Outsourcingvanniet-kernactiviteiteniseenvaakgebruiktestrategieomnietwaarde-toevoegendehandelingenaftestoten(Jorgensen,2008).Voorradenzijnookeentypischebronvanverspilling.Daaromdateenaccuratesupply chainbeheersing,gebaseerdopjust-in-timeleveringen,sterkbenadruktwordtindeleantheorie(Jorgensen,2008).Deplanningsfasewordt–netzoalsbijBIM–zeerbelangrijk :enkeldooreendoordachteplanningsfasemetallebetrokkenpartnerskunnenalleverschillendestappeninhetbouwprocesnaadloosopelkaarafgestemdworden.

Leanbeginteneindigtbijdeklant.Omditterealiserenfocustleanzichophetprocesenopdewerknemers.Nietlangerdeproductieopgesplitstindeeltakenstaatcentraalmaardeproductiealsprocesmoetgeanalyseerdengeoptimaliseerdwordenzodatdoorlooptijdenminimaalworden.Dezefocusophetprocesmatige,maaktdatleangeschiktisvoorformulesalsbouwteams,design&builtcontractenofiederanderevormvanketensamenwerking.Omtekomentoteenefficiëntproces,richtleanzichopdewerknemers :mensenmoetencontinuuitgedaagdwordenhetprocesmeeteoptimaliseren.Hetishetuitvoerendpersoneeldatdemeerwaardecreëertendeganseorganisatiemoetophenafgestemdworden.Eenleanorganisatieiseenopenorganisatiewaarmensenvanelkaarkunnenenwillenleren.Kennisdelingisdanookvangrootbelang(VanderMaas,2011).

Leanbouwenberustopeen5-talprincipes.Indeeersteplaatsmoetdemeer-ofklantwaardevanhetproductofdienstvoordeklantgedefinieerdworden :hogekwaliteit,prijs,goedesamenwerking,betrouwbarepartner,prettigproces…iederbedrijfkanhiereigenaccenteninaanbrengen.Vervolgenskangekekenwordennaardewaardestroom–hetproductieproces–vanhetbedrijfenkunnenactiviteitengeduidwordenalsaldannietwaarde-toevoegend3.Stapdrieishetcreërenvaneenflowvangegevensenactiviteitendoordeorganisatie.Ideaalvoordeflowisdeone-piece-flow,waarbijproductenzonderverspillinginéénkeerdoorstromennaardeklant,zonderonderbrekingenofwachttijden.Inonsvoorbeeldvandeverkavelingwordtiederhuisapartgebouwdenwordternietgewachtopbijvoorbeelddefunderingenvananderegebouwen.

Stapvierhoudtindathetbedrijfalleendatgeneproduceertdatdoordeklantwordtgevraagdofdatvoordeinterneenexterneprocessennodigis–geenvoorraden.Ditbetekentdatergewerktwordtmeteenpullinplaatsvaneenpushsysteem.Deorganisatiefunctioneertvraaggestuurdenwordtgetrokken(pull)vanuitdeklantvraag.Hetlaatsteenookéénvandebelangrijkstespeerpuntenvaneenleanorganisatieishetstrevennaarperfectiedoorcontinueverbetering(VanderMaas,2011).

3 Menmaakthiernogeenonderscheidtussenvermijdbareenonvermijdbareniet-waardetoevoegendeactiviteiten.

Mensenwordenvaakbijelkaargebrachtomnatedenkenoverproblemenenoplossingen,liefstalvorensdeproblemenzichstellen.Vernieuwendaanleanishetbegripvoorwatmensendoen,hoelangzeeroverdoenenwatervoornodigisomverdertekunnen.Ditwordtvaakzichtbaargemaaktinmeetings,zodatiedereeninzichtkrijgtinhetbouwproces(FokkePost,2012).

Leanintroducerenvergtnietenkeleenveranderinginhetdenkenvandewerknemers–zijwordenaangespoordomactiefmeetedenkenoververbeteringen–maarvooralinhetdenkenenfunctionerenvanhetmanagement(VanderMaas,2011).Hetisimmershetmanagementdatsturendisindecontactenmetklanten,werknemersenpartners.Hetmanagementzalvancentralecontrolenaareensoortvandienendleiderschapmoetenevolueren :betrokken,actievewerknemersvergenimmerseenandereaansturing.Debetrokkenheidopdeorganisatiedievanwerknemersvereistwordt,moetdaarnaastookactiefgecreëerd.Omverspillingenzoveelmogelijktegentegaan,combineertleaneenstroomsgewijzeaanpakmeteenmanagementgerichtophetreducerenvandecomplexiteitvanhetbouwproces.Deworkflow–ennietdeproductiezelf !–wordtmetanderewoordenzoveelmogelijkondercontrolegebrachtwaardoorverspillingengeminimaliseerdworden.Debetrachtingiseenbetrouwbaarproces.

Indeeersteplaatswordterhetbestgewerktmetbetrokken,vastepartnerszodateenprocesvan co-makership kanontstaan.Ditbetekentdatgewerktkanwordenaaneenlangetermijnrelatiemeteenbeperktaantalleveranciersopbasisvanwederzijdszakelijkvertrouwen(VanderMaas,2011).Doorsteedsmetdezelfdepartnerstewerken,kanhetbouwprocesbetervoorspeldengeplandworden.Omdedoorlooptijdtussendeverschillendeschakelsinhetbouwprocesteverkleinen,neemtplanningmetallebetrokkeneneenbelangrijkeplaatsin.Tijdensdezedagenmoeterindetailwordennagegaanwie,wat,wanneerenhoehetbouwproceszalverlopen.Zokunnendehandelingenbeteropelkaarafgestemdworden.

Decomplexiteitvanhetproceswordtverderbeperktdoordeveranderlijkheidvanhetproductieprocestevermindereneneenmaligetakentebeperken.Complexiteitreducerenbetekenteenstukstandaardiseren.Zelfsineenzeerflexibelproductiesysteemkunnenbepaaldehandelingenofafsprakengestandaardiseerdworden.Indebouwsectorkanergedachtwordenaanhetstandaardiserenvanhetproductzelf,viabv.prefabricage.Zelfsalsmennietopteertvooreenverregaandevormvanstandaardisering,kanmennogsteedsbepaaldetakenstandaardiseren(VanderMaas,2011).Leanzetsterkinopdergelijkestandard operation procedures(SOP’s).Menmoethierweloplettendatstandaardiseringnietopnieuwtotuniformeringleidtentoteenaltestarproductieproces.Ditzoudeflexibiliteiteninnovativiteitdiebetrachtwordt,netfnuiken(VanHootegem,2015).

Decomplexiteitvanhetbouwproceswordtvooralgevoeldopdewerf.Onvoorzieneomstandighedenkunnendebesteplanninginhethonderdlatenlopen.Omdittecompenserenmoetderegelmogelijkheidvandemensenopdegrondzogrootmogelijkzijn.Centralecontrolekanimmersmoeilijkflexibelgenoeginspelenopdesteedswisselendeomstandighedenopdewerkvloer.Decentralisatievandebesluitvormingzoudanookeenspeerpuntmoetenvormenvooriederelean-organisatie.Inonsvoorbeeldvandeverkavelingzouiederteamovereenzekereautonomiemoetenbeschikken.Zokaneropeigentempogewerktwordenafhankelijkvandeomstandigheden.Wanneerietssnellerafgeraaktdangepland,moeterooksnellerbegonnenkunnenwordenmetdevolgendefase.Werkeninmultifunctioneleteamsstaatdittoealszeookoverdenodigeautonomie beschikken.

Gedecentraliseerdebesluitvormingmaakthetmogelijkomhetproductieprocesaftestellenoppull-factoren,ditwilzeggendatergeproduceerdwordtnaargelangdeklantvraagendehoeveelheidnoodzakelijkvoordeinterneenexternebedrijfsprocessen(VanderMaas,2011).Producerenopbasisvanpull-factorenbetekentflexibelproducerenopklantvraagenklantmaat.Ditintegenstellingtotdeklassiekebouwwaarhetproductieprocesafgestemdwordtopdeinternepush-factorenzoalsdebeschikbaarheidvanleveringen,voorraden of het werk van eerdere schakels.4

4 Deevolutienaareenvraaggerichtebouwwerdreedsuitvoerigtoegelichtinhetvorigehoofdstuk.Leanbouwenlijkthieralduseenpassendewerkwijzeaantoetevoegen.

Decentralisatievereistechterbetrokkenengoedopgeleidewerknemers.Werknemersmoetenaangespoordwordenomactiefmeetedenkenoverproces-ofproductverbeteringen.Opleidingenvormeneenanderbelangrijkelement :enkelbreedinzetbarewerknemerskunnenineenstroomsgewijsproductieprocesflexibelwordeningezetnaargelangdeklantorder.Teamworkiseenanderveelbesprokenelementvanleangeorganiseerdebedrijven.Betrokkenwerknemersmoetenbovendienzichthebbenophetbredereplaatje–degansebouwketen.Ditgeldtalsvoorwaardevooreengedecentraliseerdbestuur.Hetvereenvoudigenvandeproductiestructuuraandeanderekantgeldtalseenvoorwaardevoorhetdecentraliserenvanhetbestuurssysteem.Betrokken,gemotiveerdewerknemersdiehunkunnenvolledigbenutten,vormenhierbijdehoeksteen(Christis,2011).

Debovenvermeldefactorenmoetenertoeleidendathetbouwprocesbetergecontroleerdengeplandkanverlopen.Leaninconstructiegeeftopdiemanierinzichtinhetfalenvancentralecontroleomproductietemanagenincomplexeenonzekeresituatieszoalsdebouwsector(Howell,1999).

Voor- en nadelen van lean

Hetvoordeelvanleanbouwenisdateenbedrijfzichrichtophetoptimaliserenvanalleaspectendiealswaardevolwordenervarendoordeklant,bijvoorbeeld :prijs,kwaliteit,levertijd,ofonderhoudskosten.Ditproducerenopmaat–klantwaarde–enhetproductieproceshieropenten(inplaatsvanomgekeerd !)zoueentrendbreukvoordebouwsectorinhouden.Daarnaastmaaktleaneenbeterbegripvanhetproductieprocesmogelijk :defocusverschuiftimmersvandeindividuelehandelingoffunctienaardecoördinatievanhethandelentussendebetrokkenactoren.Leanmaaktmoeilijkeprocessenopdiemanierschaalbaareninzichtelijk.Bijgrotebedrijvendieveelproducerenontstaanlastigoverzienbareprocessen,leankanhelpendezeoverzichtelijktemanagen.Ditmoetindeeersteplaatsdesnelheidgevoeligopdrijvenmaardaarnaastookopnieuwfaalkostenbestrijdenendekwaliteitverhogen(FokkePost,2012;VanDerMaas,2011).

Zwakkepuntenvanleanbouwenzijndevolgende :leanbiedtvoornamelijkvoordelenbijherhaaldelijkeprocessen(seriematigbouwen).Hoemindervariatieinhetproductieproces,hoebeterdedeeltakenopelkaarkunnenafgestemdworden.Omleanteimplementerenmoetjebovendienrekeninghoudenmettalvanactoren :partners,opdrachtgever,managementenpersoneelmoetenstukvoorstukovertuigdwordenomintestappeninditprocesdateengansanderemaniervandenkenvereist.Daarnaastisleanbouweneenzeerbreedbegripwaarallerhandeinterpretatiesaangegevenwordenenvaakdeverwachtingennietkaninlossen(VanderMaas,2011,Jorgensen,2008,Green,2005).Dediscrepantietussentheorieenpraktijkbesprekenweindevolgendeparagraaf.

Lean in de bouwpraktijk

Deleanaanpakwerdoorspronkelijkontwikkeldentoegepastindeauto-industrie.Overwaaiendvandezeindustrietak,werdleanooksteedsmeeropgepiktdoordebouwsector.InlandenalsdeVerenigdeStaten,VerenigdKoninkrijkofDenemarkenisleanbouwengeenuitzonderingmeer.Verhalenoverdebelangrijkeofzelfsrevolutionairedoorbrakendankzijdetoepassingvanleanmiddelen,systemenoffilosofiezijntalrijk.Echter,dedocumentatievandezecaseszijnvaakzwakofzelfsonbestaande(Jorgensen,2008).

Onderzoeknaarleanbouwensteltvastdathetleangedachtegoedvaakanderswordtingevuldnaargelangdespecifiekecontext.Ditintegenstellingtotdegangbaremanierwaaropleanindemarktwordtgezet.Dezesteltdatleaneenunieke,coherentesocio-technischeinnovatiebetreftgerichtopvoortdurendeverbetering.Indepraktijkblijktdeinvullingvoortdurendteveranderennaargelangdecontextwaarinhettoegepastwordt(Jorgensen,2008;Green,2005).DitisookwatwevaststellenindeVlaamsecontext :iedereenlijktietsoverleanteweten,maarerlijktgeencoherentieofsystematiekintezitten.

Onderzoekwijstopeenaantalpijnpunten.Zoisleanergcontextgebonden,nietinallegevallensuccesvolenlaathetheelwatruimtevoorinterpretatie.VeldwerkinhetVerenigdKoninkrijkgeeftaandatleanindebouwsectorvaakwoordelijkwordtbeledenmaarindepraktijkuitblijft(Jorgensen,2008).Leankandanooknietzomaargetransfereerdkanwordenuitdeautomobielsector.Decontextverschiltdanookgrondig–minderrepetitiefwerk,minderstandaardisatie.Leaninde(auto)industrieenleanindebouwzijntweeverschillendezaken(Koskela,1992).Waarleanindeindustriehaarnutalduidelijkbewezenheeft,isditveelminderhetgevalvoorleanbouwen.Ditheeftverschillenderedenen.Indeeersteplaatsisergeeneenduidigedefinitieofomschrijvingvan‘leanbouwen’.Dezezwaktevandetheorieisechterdesterkteindeverspreidingvanlean :iederemanagerofstakeholderzieterwelietsin.Eenvoorbeeldhiervanisdediscussierondhetconcept‘waarde’.Demeerwaardeindebouwsectorvaltmoeilijktedefiniëren.Dewaardeinhetproces,hetbouwen,eninhetproduct,hetgebouw,verschillensoms.Hetperspectiefomwaardetedefiniërenisookveelruimerindebouwdanindeindustriewaargebouwenbedoeldzijnvoormeerderegebruikersenverschillendefunctieskunnenvervullendoorheendetijd.Omwaardetedefiniërenindebouwsectorhebjeeenlevenscyclusperspectiefnodig(Jorgensen,2008).

Dergelijkeonduidelijkhedenleidentotverschillendeinvullingenvanhetconcept.Leanbouwenwordtvaakgereduceerdtotproductieplanning,controleoverwerkschema’seneenstrakkestructureringvanhetbouwproces.Diereductiemaaktvanleanvooraleenkostenbesparendestrategiemetnegatievegevolgenvoordewerknemers(Green,2005;VanHootegem,2015).Omdecomplexiteittebeheersenwordterimmersvaakingezetopdeflexibiliteitvandewerknemerseneenminutieuzetopdownbeheersingvanhetproces.Ditkomtneeropbijvoorbeeldhetsnelwerknemersvanwerfnaarwerftransporterennaargelangdebehoefte.Arbeidisechtergeensimpeleproductieparameteralduscritici,eneendergelijkestrategieheeftgevolgenvoorveiligheid,gezondheidenkwaliteitvanarbeid.Flexibelewerknemersinditgevalstaanverafvandebetrokken,autonomewerknemersuitdelean-handleidingen.Hetnietvolledigbenuttenvanhetkunnenofpotentieelvanwerknemers,doorbijvoorbeeldsaaieofrepetitievetakentelatenuitvoeren,isbovendienookeensoortverspilling(VanHootegem,2015).UitinterviewsindeVlaamsecontextblijktdatleaninderdaadgeassocieerdwordtmeteenmachinaleaansturingvandewerknemers.Autonometeamsdoennetberoepopdeveelzijdigheidvandeteamleden.

Leaniseenmetafoorgewordenvooreengezondeorganisatie,zosteltGreen(2005).Detransitievandeindustrienaardebouwverlooptallerminstvlekkeloos.Deimplementatievanleangebeurtonderverschillendeinterpretatiesafhankelijkvanhetmanagementofcontextendeafwezigheidvanalgemeenaanvaardedefinitiesofterminologiewerktditverderindehand(Jorgensen,2008).Eencoherentefilosofievoorleanbouwenwerdnognietontwikkeld.DitisookeenmogelijkeredenvoordevaststellingdatVlaamsebouwbedrijvennogmaarbeperktexperimenterenmetlean-principes.

Implicaties van lean in de bouw

Leankomtoorspronkelijkuitdeautomobielindustrie.Zoalswehierbovenbeargumenteerden,iseenhuisofgebouwbouwenniethetzelfdealseenauto.Indevoorgaandehoofdstukkenhebbenwedespecifiekeencomplexeomstandighedeninde(omgevingvande)bouwsectoraluitvoerigbeschreven.Wezoudenzelfskunnenstellendatdoordeveelheidaanafhankelijkhedenenvariaties,debouwaltijdalvrijgedecentraliseerdgewerktheeft,metwerfleidersdiedevrijheidhaddenomopdewerfaanpassingenaantebrengenenadhocoplossingenmoestenbedenkenvooracuteproblemen.Dezebeweringkloptookinzekeremate.Echter,veelvandeproblemendiezichstellenopdewerf,komennetvoortuitdebeperktecontroleoverhetproductieproces–debetonstorterbijvoorbeeldkanernietaandoendatdebekistersnognietklaarzijn.Daarnaasthebbenhoofdstuk2enheteerstedeelvanhoofdstuk3aangetoonddatdecomplexiteitindebouwalsmaar toeneemt en de kwaliteitseisen steeds hoger worden. Aanvullend vormen faalkosten een steeds groter probleem.Ditzorgtervoordatadhocoplossingennietlangerhaalbaar,nochwenselijkzijn.Onderstaandcitaatkomtvaneenbedrijfsvoerdergespecialiseerdinpassiefwoningen :

“Whenyouwanttoreachyourtargetsintermsofinsulationproperties,yourdegreesoffreedomarelimitedonthesite.Contrarytotraditionalbuilding,youjustcannotmakeanincidentalholeinawalloraddsomelastminutelay-outchanges(Ramioul,2016)”

Leanconcentreertzichnetophetinperkenenbeheersenvanafhankelijkhedenenvariaties.Dooreenstrakkefocusophetbouwproces,moetenbedrijveninstaatzijnomhetbouwproceszoteplannendatdecomplexiteitbeheerstwordt,dekwaliteitgegarandeerdwordtendefaalkostengeminimaliseerdworden.Erblijktechtereengroteklooftegapentussentheorieenpraktijk.

Lean-pilootproject in Limburg

Inoktober2015ginginLimburgeenpilootprojectrondleanvanstart.Achtgrotebouwbedrijvennemendeelenzullendelean-principesproberentoetepassenopeenconcreetproject.InvoorbereidinghebbenzowelmanagementalswerfleidingeenvierdaagseintensievetraininggevolgdoverleanbouweninNederland.Elkbedrijfdoorliepdaareencoachingtraject.Omtekijkenwelkeinterpretatiehetpilootprojectaanleangeeft,selecterenwehierondereenfragmentdatwevondenopdesitevanVandeKreeke,éénvandeachtbetrokkenbouwbedrijven.

8bouwbedrijvenzettendestaprichtinguitbouwvaneenlerendeorganisatiewaariedereenbetrokkenisenzichbetrokkenvoelt,leanwerkeniseendoorgedrevenefficiëntieoefening.Ditleidttotactieverejobsvandemedewerkerswaarbijdejobdemandenhetregelvermogenverhoogdworden.Opdiemanierkunnendebedrijvenflexibelinspelenopeensteedsveranderendemarkt,metanderewoorden,hunslagkrachtwordtgroter.Nietonbelangrijk :ditzalleidentotzoveelmogelijktoegevoegdeklantwaarde,eenverkortedoorlooptijdenminderfaalkosten(VandeKreeke,2016).

Uitbovenstaandcitaatblijktdateenbredeinterpretatieaanleangegevenwordtdieinlijnlichtmetdetheorie.Vooraldatervertrokkenwordtvanuitdemedewerkersenhunregelvermogenstijgt,iseengoedeindicatie.Ineenkorteuiteenzettingvandeeersteervaringen,werdditookbevestigd.Nietdemanagersstaanopdevoorgrondmaarweldewerfleiderseningenieursmoetensamengebrachtworden.Daarnaastwerderbenadruktdatleanenkeltoegepastkanwordenindebouwsectoralsallepartnersvaninhetbeginbijhetbouwprojectbetrokkenworden.Omdittefaciliterenwordterzowelgewerktmeteenuitgebreideplanningsfasemetallebetrokkenenalsmetdailystands–dagelijkswordterkortoverlopenwatdestandvanzakenis,waterbeterkanenwatdevolgendestappenzijn.Hetzijnopnieuwdeuitvoerdersdiehierbijgeraadpleegdworden.Ditverondersteltookdatersteedsverschillendeonderaannemersactiefzijnopdewerf.Omdatleanenkelkantoegepastwordenwanneerallepartnersbetrokkenworden,isketensamenwerkingeennatuurlijkebondgenootvanlean-organiseren.

Deeersteervaringenwijzenookeenaantalobstakelsaan.Zolukthetnietaltijdomallepartnersteovertuigenomteblijvenwerkenmetlean.Ditvraagtnaastveelinspanning,goedewilendoorzettingsvermogen.Deopdrachtgeveriseenanderebelangrijkefactor.Ineenleanorganisatieisdeketenleidinggevendennietuitsluitenddeopdrachtgever.Eenaltewispelturigeopdrachtgevermaakteenleanbouwtrajectmoeilijk.Aanbestedingenopdelaagsteprijszijneveneensnefastomdatzedeconcurrentietussendeverschillendepartnersaanwakkert.

Deformatvanpilootprojectenisinteressantomdatdebouwbedrijvenhunervaringenonderlingkunnendelenenkunnenlerenvanmekaarsfoutenensuccessen.Hetiseveneenseenmanieromdetraditionelebouwsectormetpraktijkvoorbeeldenvoortebereidenenteovertuigenvanhetnutendemogelijkhedenvandeinnovatie.

Conclusie lean bouwen

Definitie :

Lean is een nieuwe manier van denken en organiseren en stelt zich tot doel om het productieproces maximaal te richten op de creatie van klantwaarde en verspillingen zoveel mogelijk te vermijden (Van der Maas, 2011).

Soort innovatie :

systeem innovatie

Innovators : er lopen enkele proefprojecten. Men neemt een afwachtende houding aan en men past lean toe à la carte of uitsluitend als kostenbesparende strategie. Bij kleine aannemers is lean nagenoeg onbekend.

Sterkte :

Eenmaal op kruissnelheid belooft lean een veel sneller en efficiënter bouwproces, gericht op continue verbetering en gestuurd van onderuit. Stimuleert samenwerking.

Zwakte :

Lean wordt gezien als modeterm en men is te weinig geïnformeerd over de concrete inhoud en sterktes van lean bouwen. De voorbereidingsfase wordt veel belangrijker en om lean te kunnen werken, moeten zowel aannemer, architect, onderaannemers als opdrachtgever mee in het verhaal stappen, dit vraagt veel bereidwilligheid. Lean biedt voornamelijk voordelen bij herhaaldelijke processen (seriematig bouwen).

Sensibilisering. Veel bouwondernemingen kennen lean nauwelijks of onvolledig en het is moeilijk om hier goede informatie over te krijgen. Het lean piloottraject van Limburg Transformeert kan de basis vormen voor inhoudelijke cursussen.

Lean vraagt een mentaliteitswijziging. Managementsfuncties worden beïnvloed omdat lean minder directe controle vereist en het personeel kan autonomer functioneren. Er wordt een grotere betrokkenheid op het proces verwacht.

2.3 Van stukproductie over standaardisering naar mass customization

Wat is standaardisatie en prefabricatie ?

Sommigecomponentenindebouwsector,zoalsbakstenenofdakpannenzijnaleeuwenlanggestandaardiseerd.OokhetgebruikvanmodulairekadersofcomponentenisgeenhedendaagseuitvindingenwerdalindeRenaissancegebruiktinEuropa.GeprefabriceerdeveldhospitalenvindenwebijvoorbeeldalterugtentijdevandeKrimOorlog(1853-1856).Standaardisatieisduszekernietnieuwindebouwsector.Tochkwamdeechtedoorbraakvangestandaardiseerdbouwenerpasmetdecombinatievandeoff-sitefabriekshalenendeindustriëleproductievanbouwcomponentennaWOII(Groàk,1992).

Standaardisatieindebouwsectorishetdoorgedrevengebruikvancomponenten,methodenofprocessenmethogematevanregelmaat,herhaling,voorspelbaarheidensucces(Gibb,2001).Standaardisatiekanbetrekkinghebbenopcomponenten,methodenofprocessenindebouwketen.Hetwordtvaak,niethelemaalcorrect,gelijkgesteldaanprefabricageofpreassemblage.Prefabricagegebruikt(meestal)eengestandaardiseerdproductieproces.EendefinitievanprefabricagevindenwebijhetNederlandseplatformBouwkennis :prefabricageheeftbetrekkingopbouwproductendieineenfabriekgemaaktwordenzodatdezeopdebouwplaatsalleenmaargemonteerdhoeventeworden.Ditisandersdantraditioneelbouwenwaarbijlosseonderdelenwordenaangeleverdenmetdehandverwerktwordenopdebouwplaats(Zeijlemaker,2016).Beidetermenwordenvaakmetelkaarverward–geprefabriceerdeelementenzijn(quasi)altijdgestandaardiseerdomdatzeandersmoeilijkineenfabriekshalteproducerenzijnmaarstandaardisatievereistnietnoodzakelijkprefabricage.Deparagraafhierondergaatoverprefabricagetenzijandersaangegeven.

Erbestaatheelwatverwarringoverstandaardisatie.Ditkomtonderanderedoordatstandaardisatiequasialtijdinmeerdereofminderemateplaatsvindt.Gibb(2001)onderscheidteenviertalvormen.Deeersteisdesubassemblagevancomponenten :veelcomponentendiegebruiktwordenindebouwzijneigenlijksubassemblages.Denkbijvoorbeeldaanmeubels,lichtenofdeurkaders.Dezekleineonderdelenzoudennooitopdewerfzelfineengestokenwordenenwordenvaaknieterkendalsgestandaardiseerdeelementen.Eentweedecategoriezijndeniet-volumetrischecomponenten.Dezeelementenwordenineenfabriekgemaaktenkunnenbestaanuitverschillendesubassemblagedelenmaarbezittennagenoeggeenruimtelijkeofstructurelefunctie.Wandpanelenmetingewerkteelektriciteitsvoorzieningenzijnhiereenvoorbeeldvan.Eenderdecategoriezijndevolumetrischecomponenten.Dezeelementenbezittenwelvolumeenhebbenbetrekkingopbruikbareruimtezonderdeconstructiestructureeltedragen.Denkhiervooraanmodulaireliftkokersoftoiletunits.Eenvierdeenlaatstecategorieishetmodulairbouwen.Hierbijwordenganseprojectenopgebouwdmetgeprefabriceerdeelementen.Vaakwordtaandebuitenkantnogeencosmetischelaagbakstenenaangebracht.

Opbasisvaneenhistorischeanalyse,onderscheidtGibb(2001)pragmatismeenpubliekeopiniealsdetweegrotedriversvoorstandaardisatieenprefabricage.Intijdenvanbeperktebouwgrondstoffeneneenhogevraag,bijvoorbeeldnaWOII,wordtalsnelberoepgedaanopeenindustriëleproductievangebouwen,vanuitpragmatischeredenen.Depubliekeopinieenperceptierondstandaardisatiespeelteveneenseenrol.Toonaangevendearchitecturalestromingenkunnenprodanwelcontrastandaardisatiezijnenditbepaaltmeede marktvraag.

Waarom prefabriceren ?

Producerenoplocatieiszeercomplexenafhankelijkvantalvanomstandigheden(bv.hetweer).Ditzagenwealinvorigedelenvanditonderzoek.Hetgrotevoordeelvanprefabricageisdatdeproductiekangebeurenondergecontroleerdeomstandigheden,meestaleenfabriekshal.Dooreenperfectecontroleoverhetproces,minimaliseerjedeonzekerhedenenverhoogjedevoorspelbaarheidenbetrouwbaarheidvanhetproductieproces.Ditzorgtvoorleereffecteneneenoptimalisatievanhetproductieproces.Ditheefttotgevolgdatdekwaliteitkanstijgen,deproductiviteitendesnelheidomhoogkan,dewerkomstandighedengezonderenveiligerwordeneneenveelbeterelogistiekebeheersingvanhetprocesgerealiseerdkanworden.Prefabricagehelptaldusmeeaaneenhogerbouwtempo.Demogelijkheidtotbeterekwaliteitscontroleleidtbovendientoteenreductieinfaalkosten.Eenvoordeelvanprefabricageopdewerfzelfiseendrastischverminderingvanhetbouwafvaleneendalingvanhetaantaldisciplinesdataanwezigmoetzijnopdewerkplaats.Bedrijvengeventotslotookaandatprefabricageeenantwoordkanvormenophettekortaangekwalificeerdpersoneel.Deenormekostenbesparingwordtvisueelverduidelijktinonderstaandefiguur(Gibb,2001;Noordhuis,2014).

Figuur 16 : Relatie tussen de prijs per element en het aantal herhalingen (standaardisatie). Bron : Gibb, 2001

Aantal herhalingen

Prijs per unit700

1102030

Merkopdatprefabricageeenprimaantwoordvormtopdetoegenomenvereistenverbondenaanduurzaamwonenenbouwen.Destijgendecomplexiteitleidtindeklassiekebouwtoteentoenamevandefoutenlasteneenverhogingvandewerk-enregelstress.Repetitiefproducereningecontroleerdeomstandighedenreduceertnietalleendefoutenlastengarandeertdekwaliteit,vanuitecologischoogpuntisdedrastischereductievanafval,verspillingenlogistiekminstenseenevengrootvoordeel.

Van stukproductie naar standaardisering : niet evident

Standaardisatieenprefabricagewordenaldecennialangbestempeldalsinnovatievoordetoekomst(Gibb,2001).Tochheefteenechtedoorbraaknooitplaatsgevonden.Prefabricatieblijktnietaltijdtoepasbaarindebouw.Indezeparagraafkijkenwenaardeomgevingvandebouwsectorenstippenweenkelepuntenaanwaaromprefabricatiedeverwachtingentochnietinlost.

Zoalswealeerdervaststelden,isdeorganisatievandebouwsectornietinnovatievriendelijk.Dezeomstandighedenzorgenerookvoordatstandaardisatieofprefabricagemoeilijkingangvinden(VanSante,2016).Bouwbedrijvenhebbenindeeersteplaatseenhogematevanflexibiliteitnodigomdatzijiederekeeropeenanderelocatieietsandersbouwenonderveranderendeomstandigheden.Dezeplaatsgebondenproductie(bouwplaats)zorgtervoordathetbouwproceslastigteindustrialiserenis(ineenfabriekshal).Zwaremachines

zijnimmersmoeilijkteverplaatsen,omstandighedenzijnsteedsandersenregelgevingverschilttussenlandenenregio’s(VanSante,2016).

Hetbouwontwerpgebeurtvaakdoorarchitectenenwordtdaarnameteenbestekentekeningenuitbesteed.Bouwbedrijvenmoetenhierdoortelkensietsandersbouwen.Industrialisatieisindezecontextmoeilijk.Daarnaastvereistprefabricagehogeinvesteringskostenindevormvanmachines,fabriekshal….Dezekostenzijnenkelverantwoordwanneerjeproduceertopgroteschaal.Indegefragmenteerdebouwsectorzijnerslechtseenbeperktaantalspelersdieopdergelijkeschaalproduceren.Vervolgensishetsomsmoeilijkomdeschaalvoordelenookechtuittespelendoordatdevraagindebouwmarktsterkfluctueert.Devolatielemarktindebouwsectornooptbedrijventotsnelopofafschalenalsdevraag(plots)flinkaf-oftoeneemt.Indezecontextishetlogischdatbouwbedrijvenkiezenomnietteinvestereninmachinesdiezwaaropdevastelastendrukkenenvaakmaaréénsoorttaakkunnenuitvoerenvooreenstandaardproduct(Zeijlemaker,2016;Gibb,2001).

Prefabricatieindebouwsectorwordttevensbemoeilijktdoordeklooftussenmodellerenenproducerendiemomenteelbestaatindesector.HetmodellerengebeurtsteedsmeerdigitaalviaBIMofprogramma’salsRevit.Deprefabricatiegebeurtdaarentegenhoofdzakelijkhandmatig.Plannenin3Dmoetenzotelkensomgezetwordennaar2D.Ditiseenbelangrijkebronvanfouten.Ditkomtondermeerdoordaterjarenlanggeïnvesteerdisinsoftwarevoorvisualisatieenveelminderinproductie-gerichtesoftware.

Hoewelprefabricatieleidtnaarefficiënterebouwprocessen(eneenlagereprijs),zorgtdecontextvandebouwsectorervoordatdezeefficiëntiewinstnietbehaald(kan)word(t)en.

Technologische oplossingen en de optie van mass customization

Indezeparagraafbeargumenterenwedestellingdatnieuwetechnologischetoepassingenefficiëntiewinstenwetentecombinerenmetdenodigeflexibiliteitenopdiemanierdewegplaveienvoormasscustomization in plaatsvanzuiverestandaardisatie(VanSante,2016). Figuur 17 Grafische voorstelling van productiesystemen toepasbaar in de bouw. (Bron : Van Sante, 2016)

Stukfabricage

Mass production

Mass customization

Bouw kan direct stap maken naar mass customization

Nieuwetechnologischeontwikkelingenkunnendebouwdebenodigdeflexibiliteitgeven.Desectorkandaarmeedirectdestapmakenvandehuidigestukfabricagenaarmasscustomization.Bijmasscustomization kunnenklantspecifiekewensenverwerktwordeninproductendieinseriegeproduceerdworden.Ditcombineertdesterktesvanprefabricagemetdesoepelheidenflexibiliteitdiedebouwsectorvereist.

Roboticaiseeneerstevandergelijketechnologieën.Robotskomennognauwelijksvoorindebouw.Veelwerkzaamhedenindebouwzijnechtergeschiktvooruitvoeringdoorrobots.Waareerdermechaniseringindebouwnoggeenuitkomstbrachtdoordatiederebouwopdrachttochweernetanderswaskunnenrobotshierjuistwelmeeomgaan.Integenstellingtoteenmachinekaneenrobotnamelijkverschillendetakenuitvoeren.Eenrobotkanbijvoorbeeldeenvoudigverschillendebouwdelenproduceren.Prefabricatieinfabriekshalenstimuleert ook de uitbreiding van het aantal robots. Vooral in de nieuwbouw hebben robots een hoog potentieel(VanSante,2016).

3D-printeniseentweedebelangrijketechnologieenheeftdepotentieomhetbouwprocesvolledigteveranderen.Deontwerpfasewordtnogveelbelangrijkermaarhetlogistiekeprocesrondomdebouwplaatswordtveelminder.Detrendnaarprefabenstandaardiseringkanuiteindelijkdoor3Dprinteningehaaldworden.Iederbouwwerkensteedsweeranderevormenkunnendoor3Dprintersrelatiefeenvoudiggemaaktworden.Vooralbijmaatwerkis3Dprintenvoordelig,bijvoorbeeldbijrondehoekenofrondewanden.Ookinderenovatiesectorkan3Dprintengrotevoordelenopleveren.Eendefectonderdeeldatvervangenmoetwordenbijvoorbeeldkanterplekke(indekeetofindebouwbus)geprintworden.Productenmoetenzonietmeerergensopgehaaldworden.

Droneskenneneveneensnogonbekendemogelijkheden.Vooralbijinspectiesvanhogebouwwerken,zonnepanelen,zendmastenofpijpleidingenkunnendronesvantoegevoegdewaardezijn.Ookbijlandmetingenhetmonitorenvandevoortgangvanhetbouwprocesopeenbouwplaatskunnendronesingezetworden.Deflexibiliteitvandronessluitgoedaanbijdesteedsweerandereomstandighedenvanhetbouwproces(VanSante,2016).

Doordetoenemenderekenkrachtvanchipskunnentraditionelebouwtekeningengedigitaliseerdwordeninbv.BIM-modellen.Ditfaciliteertsamenwerkingenreduceertfouteninhetontwerp,constructie,logistiekenwerkvolgorde.Bijmasscustomizationiseenefficiëntontwerpprocesextrabelangrijkomdatditvooriederafzonderlijkproductmoetgebeuren.Ditintegenstellingtotklassiekestandaardiseringwaarditprocesslechtséénkeergedaanwordtvooreenheleserieproducten(VanSante,2016).

Bovenstaandetechnologieëncombinerenkostenreductiemetflexibiliteitenopenenhierdoortalvannieuwemogelijkhedenvoordebouwsector.Gestandaardiseerdopmaatproducerenkomtdankzijtechnologiesteedsmeer binnen handbereik.

Implicaties van standaardisatie en prefabricage voor de bouw

Centraalinhetdebatoverprefabricagestaatdushetspanningsveldtussenstandaardiserenenflexibiliteit(Gibb,2001).Vollediggestandaardiseerdehuizen–bijvoorbeeldIkea-huizen–zijneconomischgezieneenuitstekendezaakmaarbiedenslechtsbeperktemogelijkhedenvoorpersoonlijkevoorkeurenofplaatsafhankelijkefactoren.Inhetontwerpenenproducerenvangeprefabriceerdecomponenten,staatdeonderlingeinwisselbaarheidenafstemmingvandezecomponentendanookmeercentraaldandecomponentenzelf.

BeidekantenkunnenwezienalsdetweeuiteindenvaneencontinuümwaarbijaandeenekantdevollediggeprefabriceerdeengestandaardiseerdezogenaamdeIKEA-huizenstaanenaandeanderekanthoogstflexibelemodulairegebouwenvolgenshetprincipevanlegolisering(DeRidder,2011;Noordhuis,2015).Heteneuitersteiseenstatischontwerppuurgerichtopkostreductie,hetandereuiterstecombineertkostenreductiemetmaatwerkenmultifunctionaliteit.Conceptueelbouwenbiedthierbijeentussenvormaan–lees :beperktekeuzevrijheid.Technologie,zozagenweindevorigeparagraaf,bezithetpotentieelomdezetegenstellingopteheffenenstandaardisatieteverzoenenmetmaatwerk(VanSante,2016).

Deovergangvaneenaanbodgestuurdenaareenvraaggestuurdemarktfaciliteertinzekerematemeedeopkomstvangeprefabriceerdbouwen(Huijbrechts,2008).Aannemersalsaanbiedersvantotaalconcepteninfunctievaneenbepaaldetoegevoegdewaardevoordeklant,moetenomconcurrentieelteblijvenstrategischekeuzesmaken :opwelkedoelgroeprichtikmij(renovatie,nieuwbouw,socialewoningbouw…),welkepreciezemeerwaardebiedikaan(kwaliteit,snelheid,klanttevredenheid…),welkproductiesysteempasiktoe,… ?Eenmaaldezekeuzesgemaaktzijn,ligteenzekerematevanstandaardiseringofprefabricatievoordehand.Hierondernemenweeenfragmentoveruiteenpaperrondconceptueelbouwen,eenvormvanstandaardisering.

Kiezenvoordoelgroepenendaarvoordebesteoplossingenontwikkelen,duurzaamsamenwerkenenmodernecommunicatietechnologieinzetten :datisprecieswatconceptueelbouwersdoen.Eenconceptiseenoplossingvooreendoelgroepmetruimtevoormaatwerkperklant.Hetwerkenmeteenconceptvraagtomeenproductiesysteemdatbestaatuiteensetaanvoorafgedefinieerdekeuzesincomponenten,diezodanigopelkaarzijnafgestemddateropeenefficiëntewijzeeenoplossingmeekanwordengerealiseerd.Doorprojectoverstijgendeafspraken(overprijs,werkprocesseneninformatie-uitwisseling)temakenmetallepartijendiebijhetontwerpendeuitvoeringzijnbetrokken,biedtconceptueelbouwendemogelijkheidomzeersnelenefficiëntbouwwerkenterealiserendievoldoenaandeverwachtingenvandeopdrachtgever(YV :ketensamenwerkingenlean).Desgewenstmethetonderhouderbij.Conceptenzijneropverschillendeschaalniveaus :vangebiedtotbouwdeel.Hoemeerdieonderlingzijnafgestemdhoemeer‘totaal’deoplossingkanzijn(Huijbregts,2008).

Eenmaalbedrijvendienstenopmaatvoorspecifiekedoelgroepenaanbieden,kanhetproductiesysteemminstensgedeeltelijkgeprefabriceerdworden.Zekervormenvanmasscustomizationhebbeneengrootgroeipotentieelomdatzehetbestevandetweewereldencombinerenendusleidentottalvandebovenopgesomdevoordelenquatijd,kwaliteitenprijs.Dezeprefabricatiekanookfeilloosverbondenwordenmetketensamenwerkingenleanconstructie,maardaarovermeerineenvolgendedeel.

Standaardisatie en prefabricage : een oplossing voor de renovatieuitdaging ?

Momenteelwordterjaarlijks1%vandegebouweninVlaanderengerenoveerd.Ditgemiddeldemoetminstens3%worden,willenweeenduurzaamengezondgebouwenparkrealiserentegen2050.Ditiseenenormetoenameénuitdagingdoordetallozerandvoorwaardenzoalsduurzaamheidenbetaalbaarheid.

Standaardisatieenprefabricagekunnenhierineenbelangrijkerolspelen.Ditheeftmeerdereredenen :dekostprijsdaaltdoordeschaalvoordelenvanindustriëleproductie,deenergieprestatiesvangestandaardiseerdeelementenkunnenperfectgecontroleerdengegarandeerdworden,desnelheidvanuitvoeringkanstijgen,eenindustriëlekwaliteitkangegarandeerdwordenendeimpactvandeverbouwingopinwonersénomgevingkangeminimaliseerdworden(DeBouw,2014).Nadelenvanprefabricagezijneenlangereplanningsfaseeneentoegenomenbelangvansamenwerkingtussendediversepartners.Prefabricagevoorrenovatiekanvariëreninmaterialen(metaal,beton,baksteen,hout),techniekenofreikwijdtevandeprefabricage.Prefabricagezetmomenteelvolopinopvormgevingenflexibiliteit,detweeklassiekeachilleshielenvanhetstandaardisatieproces(Parmentier,2015).OndermeerhetprojectBrusselsRetrofixXLspitszichspecifiektoeopdemogelijkhedenvanprefabricage.Vianieuwetechnologischemogelijkhedenzoalsroboticaen3D-printen,moethetooksteedsmeermogelijkzijnomprefabricatietecombinerenmetmaatwerk(VanSante,2016).

InNederlandzienweenkeleinspirerendevoorbeeldenvandewijzewaaropprefabricageenrenovatiekunnensamengaan.Built4U5,eensamenwerkingsverbandtusseneenvijftalaannemers,ontwikkeldeeeninnovatieverenovatiemethodewaarbijeenhuisin5dagendoormiddelvaneenprefabschilvollediggerenoveerdwordttoteenpassiefhuis.Bovendienmoetdebewonerhethuisnietuit.Ditkanenkeldoormiddelvanprefabricagewaarbijdeinstallatiesindeschilzelfwordenaangebracht.

OokinBelgischLimburgheefthetprojectMutatie+eendergelijkeverbouwingafgerond6.Onderstaandfragmentvandepersconferentiemaaktduidelijkwathetbelangisvanprefabricage :

KenmerkendvoorMutatie+isdekortebouwtijd,metalsgevolgminderhindervoordeburen.Hiervoorwerdergewerktmetgeïndustrialiseerde modules die just-in-timegetransporteerdwordennaardebouwwerf,waarallesgemonteerdenafgewerktwordt.Zelfsdeinstallatievoorverwarmingensanitairwarmwaterwerdindefabriekalingebouwd.Enkeldesteenstripswerdenbijuitzonderingnietgeplaatstindefabriek,maarterplaatseaangebrachtomdehistorischelookvandewoningtebewaren(Confederatiebouw,2016).

Merkopdatdezeprojectenhetresultaatzijnvanverregaande(keten)samenwerking,deplanningvaakviaBIMverlooptendeproductiezoveelmogelijkondercontrolegehoudenwordendoordetoepassingvanlean-technieken.

Totnutoespitsendezeprojectenzichtoeopdesocialewoningbouwomdatdaarveelongeveerdezelfdewoningenstaan.Oplossingenofmethodenkunnenhierdirecttoegepastwordenopeenhelereeksvanminofmeerdezelfdewoningen.Hetisdevraagwelkerolprefabricageindeprivaterenovatiemarktgaatspelen.Deevolutie naar masscustomizationenderoldietechnologiehierinspeelt,biedthierinnieuwemogelijkhedenenkansen(VanSante,2016).

5 Voormeerinfo,zie :www.built4u.nl/6 Voormeerinfo,zie :https ://youtu.be/2H3jP5HC0Ys

Conclusie standaardisatie

Definitie :

Standaardisatie in de bouwsector is het doorgedreven gebruik van componenten, methoden of processen met hoge mate van regelmaat, herhaling, voorspelbaarheid en succes (Gibb, 2001).

Soort innovatie :

Systeeminnovatie

Vroege gebruikers. In België zijn er enkele grotere spelers actief bezig met prefabricatie en standaardisatie. Bv. Machiels nv, Bostoen, Ibens …

Sterkte :

Bouwen wordt sneller, goedkoper en van hogere kwaliteit. Op de werf zijn minder materialen en arbeiders nodig. Biedt mogelijkheden om totaalpakketten aan te bieden. Technologie maakt mass customization mogelijk.

Zwakte :

Kloof tussen modelleren (3D) en produceren (2D). Logistiek en vervoer naar de werf zijn vaak uitdagend. De uniciteit van ieder bouwproces bemoeilijkt standaardisatie. Maatwerk is tot nog toe moeilijk in te passen en zeker bij renovatiewerken zijn er nog heel wat uitdagingen. Hoge instapkosten beperken de mogelijkheden voor kleinere ondernemingen.

Sensibiliseren over de mogelijkheden die technologie bieden is een eerste mogelijkheid. Cursussen gefocust op logistieke uitdagingen – van, naar en op de werf – verbonden met prefabricatie zijn een tweede piste.

Verschuiving van werkkrachten van de werf naar de fabriekshal. Er verdwijnen jobs onder invloed van automatisatie maar machinale productie creëert ook nieuwe functies voor onderhoud en bediening. Planningsfase en ontwerpfase worden belangrijker, digitale modellen via BIM sluiten hier goed op aan.

2.4 Verband tussen BIM, lean, standaardisatie en ketensamenwerking

Bovenstaandeinnovatieswerdenelkapartbesprokenmaarditmagonsnietblindmakenvoordesterkesamenhangtussendezeelementen.BIM,leanenstandaardisatiezijnindeeersteplaatstrendsdieelkaarversterken.Samenwerkingindebouwketenvormthierbijderodedraad.Weonderstrepeninonderstaandeparagraafookgraaghetverbandmetketensamenwerking.

Voor BIMissamenwerkingnoodzakelijk.Alleenalsmeerderedisciplinessamenwerkeninhetmodelkunneninformatieprocessensnellerverlopen,kunnenclashcontroleswordenuitgevoerdenkandekwaliteitvaneenopteleverenofteonderhoudenproductwordenverbeterd.Dezesamenwerkinghoeftnietineenbepaaldevormgegotentewordenalsereennatuurlijkehoudingvansamenwerkingindebouwaanwezigwas.Menzoudanmetelkepartnerinformatiekunnendelendoortecommunicerenoverspecifiekeproducten,maarvooraldoorteontwerpenmetvoorkennisvanwateenanderepartnernogaandeinformatiekantoevoegenofkangebruiken.Decultuurindebouwisechtersterkindividualistisch,gerichtopeigenresultatenenzonderinzichtinhetgansebouwproces.DaardoorkanBIMnieteffectiefwordentoegepast.Eenshiftinhetdenkenoverhetbouwprocesendemanierwaaropwehetinrichtendringtzichhierbijop.Leanenketensamenwerkingzettennetinopdezementaliteitswijziging(FokkePost,2013;Sacks,2010).

Leanbouwenheefteensterkefocusophetbouwproces.Menwilinzichtelijkmakenwatelkeactorbijdraagt,hoelangditduurtenwelkeinformatiehij/zijnodigheeftomverdertegaan.Doorditorganisatie-ofketenbreedteimplementerenzijnwerknemerszelfinstaatprocessenteoptimaliseren.Managerskunnenhierdoorbeterinkaartbrengenhoehetproceseruitzietenkunnenhetprocesversnellen.Demodernelean-theorierichtzichookopeenveranderingindecultuur :werknemersenbedrijvengaaninziendatzeonderdeelzijnvaneengrotergeheelenlerendaarbijhunproductenaftestemmen,tecommunicerenmetdejuistemensenenalseenteamtegaanwerkenvoorhetdoelvandeorganisatie,inplaatsvanheteigendoel.Bijleanbouwenissamenwerkinghetdoel,datuiteindelijkookzichtbaarwordtinbedrijfsresultaten.

Bijketenintegratiewordtsamenwerkinggezienalseennoodzakelijkeactiviteitomhogerebedrijfsresultatenterealiseren.Doorstrategischerelatiesteleggenencontractueleafsprakentemakenwordenpartijensamengevoegdalseenketen.Betrouwbaarheidmoetontstaandoorlangeretijdsamenaaneenprojecttewerken.Hetstroomlijnenvandepartnerszodatmengoedkansamenwerkeniseenvoorwaarde,waarbijintegratievaninformatie–viaBIM–eenlogischekeuzeis.Ookleandraagtbijaanhetinzichtoverdewederzijdseafhankelijkhedenindeketenenzalertoeleidendatpartnersbetersamenwerken.BIMdaagtmensenuitenfaciliteerttotsamenwerking,maarblijfteentechniekdieonvoldoendedecompetentiesvandemensaanpakt.Ditwerdooksteedsindeinterviewsbenadrukt :BIMvraagteenmentaliteitswijzigingwaarcontinuaangewerktmoetworden.Ketenintegratieenleanleggendeafhankelijkhedentussenpartnersblootenkunnenopdiemanierfaciliterendatmensenzichonderdeelvanhetgeheelgaanvoelenenzichhierooknaargaangedragen(FokkePost,2013).

Samenwerkingisechtervaakeenmiddelvoorcommerciëledoelen,dienogmaarbeperktinzichtelijkzijngemaakt.Ophetmomentdatderesultatenbinneneentebepalenperiodeuitblijven,zoudendesamenwerkingsverbandenweleenskunnenteleurstellenenneigtmentochsnelterugnaarpartnersmeteenlageprijs.Problemenkunnenontstaandoorfalenvaneenpartner,maarhetisdevraagofsamenwerkingzohelderkanwordenvormgegevendatmenookopdatmomentkiestvoordelangetermijn.

Voorhetafstemmenvaninformatieiseencombinatienodigvanlean,ketenintegratieenBIM.Bewustwordingvanafhankelijkheidentoolsomhetwerkaftestemmenoppartnerskunnenwordeningebrachtdoorleanprincipes,waarbijmensenlerensamentewerkenalseenteam.Doorhetintegrerenvanketenskanalleinformatievanontwerptotopleveringenzelfshetonderhoudopdejuistemanierinhetmodelwordeningevoerd,waarbijneigingentotownership worden verminderd door het organiseren van winst en risico in denieuweketen.Mensenkrijgeneenhoudingvanstewardship,waardoorzebeseffendathundeelvande

informatietijdelijkisenvanpotentiëlewaardekanzijnvooreenanderepartnerophetmomentdatzehetzelfnietmeernodighebben(SmithandTardif,2009).

Standaardisatieenprefabricatiezijnnaastsamenwerkingeentweederodedraaddiedoorheendeverhalenvanlean,BIMenketenintegratie.Dithoeftooknietteverwonderen.Leereffectentredenhoofdzakelijkopwanneerkeernakeerongeveerdezelfdehandelingengesteldworden.Ditverhoogtdevoorspelbaarheidenbetrouwbaarheidvanjepartnerswatleidttotmeersamenwerking.Indeomslagvaneenaanbod-naareenvraaggestuurdemarkt,wordenondernemingengestimuleerdomaanbiedersvandienstenopmaatteworden.Ditvraagtomeenzekerespecialisatieeneenafbakeningvanhetdoelpubliekenfaciliteertopzijnbeurteenzekerematevanstandaardisatievanprocesen/ofproduct(Huijbreghts,2008).

BIMvertaaltstandaardisatieineenobjectenbibliotheekwaaruitgekozenkanworden.Opdiemaniermoetniettelkensiederelementopnieuwgetekendworden.EenbouwbedrijfdatvertrektvanuiteenBIMbibliotheekkangrotevoordelenhalenuiteenprefabricatieproces.BouwbedrijvenalsbijvoorbeeldIbensbrengenditalindepraktijk.Leanstreeftdanweernaareeninperkingvandecomplexiteit.Hetstandaardiserenvanbepaaldeprocessenofproductenhelptuiteraardomdeproductiestroomondercontroletekrijgen.Ketensamenwerkingisopzijnbeurtgeholpenmetstandaardisatieomdathetduidelijkheidschepttussendeverschillendepartnersenplanningencommunicatiefaciliteert.Prefabricageofstandaardiseringmaaktplanningookgemakkelijkerwattoteengoedeafstemmingleidttussendeketenpartners.

Afsluitendwijzenwenogmaalsopdebelangrijkerolvantechnologieinaldezetrends.Technologietreedtopalsfacilitatorintalvaninnovaties.BIMishiervanhetbestevoorbeeld :zondersteedskrachtigercomputers,zoudendigitalebouwplannen,aanpasbaarinreal-timeentoegankelijkvoorzoveelpartnersalswenselijk,nietdenkbaarzijn.Detoenemendeverbondenheidstimuleertenmaaktnetmogelijkdatbouwpartnersvialeanof ketensamenwerking beter gaan samenwerken. Qua uitvoering biedt technologie dan weer kansen wat nauwkeurigheid(robotica),snelheid(drones)enefficiëntie(3D-printen)betreft.Bovenalzijnaldezetrendsooksteedsmeerverbondenmetelkaarenviaeenbeterbeheervandezeenormehoeveelheiddata,kanhetbouwprocesooksteedsbetergeorganiseerdworden(VanSante,2016).

2.5 Praktijkvoorbeeld : Ibens

BouwbedrijfIbensuitAntwerpenontwikkeldedeafgelopen10jaareeninnovatievemaniervanwerkendiesterkaanleuntbijdeevolutiesdiewehierbovenschetsen.AlshoofdaannemerheeftIbenszichgespecialiseerdindebouwvanzorginstellingen.Zestellenzichtotdoeldeopdrachtgeverzoveelmogelijkteontzorgenenbiedendaaromtotaalpakkettenaan.Ditwilzeggendatzijhetgansebouwprocesorganiseren,structurereneninstaanvoordekosten-entijdsplanning.Ibensgaatgeeninspannings-maarresultaatsverbintenissenaan.OmdittekunnengaranderenmakenzegebruikvanDesign&built,BIM,leanenprefabricatie.Hetontwerpvandearchitectwordtvertaaldenbijgewerkttoteen5DBIM-model.Allepartnershebbentoegangtotditmodel.Bijhetmakenvanhetontwerpwordenzoveelmogelijkgestandaardiseerdecomponentengebruikt.Deproductievandezecomponentenwordtvollediguitbesteed.Ibensassembleertuitsluitenddegeprefabriceerdeelementenopdebouwplaats.Prefabricagewordtuitsluitendgebruiktvoordestructuurvanhetgebouw.Deschilwordttraditioneelaangebrachtenditgarandeerteenuniekuitzicht.UithetBIMmodelkunnenrechtstreeksenin3Ddeteprefabricerenelementengehaaldwordenenbezorgdwordenaandetoeleveranciers.Onderaannemerszijnpartnersenwordenalvaninhetbeginvanhetprojectgeselecteerdensamengebracht.Toeleveranciersenpartnerswordengestimuleerdomoplossingsgerichtnatedenken.Iederseigenbelangwordthierbijerkendmaarergaatveelaandachtnaarhetoverkoepelendebelangvandeganseketen.

Samenwerkingishierbijessentieel.Leanorganisatieprincipesmakenhetbouwprocesinzichtelijkenzorgenvooreenkorteuitvoeringstermijn.PartnerswordengestimuleerdomBIMtegebruikenmaarnietverplicht.Naarmatesteedsmeerpartnersinditmodelstappen,kandeketenverdergeïntegreerdworden.

Dezemaniervanwerkenisklant-envraaggericht.Doorzichtespecialisereninzorginstellingen–enbijvoorbeeldookallewettelijkeregelshieromtrenttekennen–kanIbenstotaalpakkettenaanbiedenopmaatmetduidelijkemeerwaardevooropdrachtgevereneindgebruiker.Degarantievandezemeerwaardekrijgtdeopdrachtgeverindevormvaneenresultaatsverbintenis.DoorvervolgenszowelontwerpalsuitvoeringinhandentenemenendezetestoelenopBIM,leanenketenintegratiekandezebelofteooknagekomenworden.Deplanningsfaseneemtsterktoemaargarandeerteenkwalitatieveentijds-enkostenefficiënteuitvoering.Deaannemerwordtzoleidinggevendinhetbouwprocesenneemthierookdeverantwoordelijkheid.Juridischblijftdearchitectechteraansprakelijk.

3 Implicaties voor werknemers en jobkwaliteit

Debouwsectorzaldekomendejareninnoveren.Standaardisatie,lean,ketensamenwerkingofBIMzijnstukvoorstukinnovatiesdieingrijpenopdeorganisatievanhetbouwbedrijfeneensignificanteverbeteringvandebouwketenbeloven.Indezeparagraafbekijkenwedemogelijkegevolgenvandezeinnovatiesvoordejobkwaliteitvanbediendenenarbeidersindebouwsector.Zullenbovenstaandeinnovatiesdezejobkwaliteitpositiefofnegatiefbeïnvloeden ?Dezevraagisbelangrijkgezienhettekortaangeschiktpersoneelindebouwsector.Decreatievankwalitatiefhoogstaandefunctieszoueenbelangrijkestimulanskunnenvormenomjongvolwassenenteovertuigenomvoordebouwtekiezen.

3.1 Wat zijn kwaliteitsvolle jobs ?

Maarwatzijnnukwalitatievejobs ?Karasek(1992)ontwikkeldehiervooreenmodelgebaseerdopeendubbelcriterium :deautonomievandearbeiderende(functie)gebondentaakeisen.Opdiemanierkrijgjeviercategorieënjobs.Kwalitatieve,actievejobszijndiefunctieswaarbijhogetaakeisengecombineerdwordenmethogematevanautonomie.Ditzijnzogenaamd‘goede’jobsomdatzeuitdagendzijnenveelleermogelijkhedenpresenteren.Aandeanderekanthebjedepassievejobs,dielagetaakeisencombinerenmeteenlageautonomie.Aanweerskantenhebjezinlozeofeenvoudigejobs(hoogregelvermogen,weinigtaakeisen)enhetslopendwerk(laagregelvermogenenhogetaakeisen).Devraagwordtdanwelkeorganisatiestructuuractievejobsindehandwerktenwelkeroldeexterneomgevinghierinspeelt.

Figuur 18 : Model van Karasek (1992).

leermogelijkheden

stressrisico’s

job demands

zinloos werk(low strain)

actief werk

passief werk

slopend werk(high strain)

job control

3.2 Welke jobs bestaan er momenteel in de sector ?

Traditioneelwordtdearbeidindebouwsectorgeorganiseerdviateamwerk(Ramioul,2016;Martin,2014).Deteamskenneneenzekereautonomieinhunwerk,almoetdezeautonomiezekernietoverdrevenworden,indepraktijkishethoofdzakelijkdewerfleiderdieoverenigeautonomiebeschikt.Last minute veranderingen of onverwachtewendingeninhetbouwproceswordenhoofdzakelijkopgevangendoorderelatievezelfsturingvandergelijketeamsopdewerkvloer.Teamwerkkanechterverschillendevormenaannemenengepaardgaanmetzeergrotetotzeerlagematevanautonomie.Menkanstellendathoeverderhetbouwprocesgefragmenteerdisendearbeidopgedeeldisindeeltaken(bekister,ijzervlechter,…),hoeminderautonomiedewerknemerzalervaren(Martin,2014).

Zoalsalduidelijkwerddoorheenditonderzoekwordtdecontextwaarbinnendebouwsectoropereertsteedscomplexerenonderhevigaansteedsmeerregels7. Die veranderingen in de externe omgeving van debouwsector,nopenbedrijventotnieuwestrategieënenstructurenenkunnenverregaandegevolgenhebbenvoordekwaliteitvandearbeid.Zowordtderelatieveautonomiediearbeiders(ofploegbazen)bezatenomaanpassingenaantebrengenopdewerfzelf,inhetlichtvanbv.destrengereenergienormen,steedsproblematischer(Ramioul,2016).Doortoegenomenspecialisatie–eenantwoordopdetoegenomencomplexiteit–wordtdebouwketenooksteedslanger.Ditvereisttoegenomencoördinatieenmaaktsocialevaardighedensteedsbelangrijker.Standaardisatievormteengoedantwoordopdetoenemendecomplexiteitenvraagnaarkwaliteitmaarheeftopzijnbeurtgrotegevolgenvoordearbeidsomstandigheden.OokBIMenprefabricagestoelenelkophetprincipevanstandaardisatie.

7 Ziedeel2enheteerstedeelvandeel3.

Echter,fabriekshallenmogendanwelgoedzijnvoordegezondheidenveiligheidvanwerknemers,hetismaardevraagofzeautonomieenhogeretaakeisenindehandwerken.Leanheeftintheorieeenpositieveinvloedopdearbeidskwaliteitmaarindepraktijkdraaithetvaakandersuit(Jorgensen,2008).Ditisookeenklassiekekritiekoplean :datzeveelaandachtgeeftaanhetwegwerkenvanverspillingen,maardatookhetnietvolledigbenuttenvanhetpotentieelvandewerknemersalsverspillingbestempeldkanworden(VanHootegem,2015).

Detraditionele–gefragmenteerdeenhiërarchische–organisatievormincombinatiemetdemoderneomgevingseisenleidenbijveelbouwondernemingentotdiverseproblemen.Zoontstaaneronderandereveelafstemverliezenomdateronderhogetijdsdrukveelverschillendespecialistenopelkaarmoetenwordenafgestemd.Deafstemverliezenkomentotuitinginherstelkosten,kleineonderbrekingeninhetwerk,overwerk,normvervuilingenonderbrekingdoortussendoor-klussen.Buitendeorganisationeleproblemenheeftdeversnipperingvanhetwerkookgeleidtotverregaandeuithollingvanhetwerk.Vooralhierdoorheeftdebouwsectorhetimagogekregenvanonaantrekkelijkewerkgeverendatineenarbeidsmarktwaaringoedgeschooldengemotiveerdpersoneeltochalmoeilijktevindenis(Grapendaal,2011).

3.3 Casestudy : meerdere paden te bewandelen

Onderzoekheeftaangetoonddatbedrijvenverschillendemanierenontwikkelenommetdietoegenomencomplexiteitomtegaan(Martin,2014;Grapendaal,2011).Aandestrategieënzijnechterverschillendegevolgenverbondenvoordearbeidskwaliteit.RamioulenBenders(2016)onderscheidenineenexplorerendestudieindenichevandegroenebouwbedrijventweeverschillendeénsuccesvollepadendieeenantwoordformulerenopdetoegenomencomplexiteitindesectorenresulterenineencompleetanderearbeidsorganisatie.Destudielaatmooiziendatbedrijvendieineenzelfdeomgevingfunctioneren,totaalverschillendebedrijfsorganisatorischemodellenkunnenuitwerken.

Zoalsweuitdetabelinfiguur19 kunnenafleiden,zienwetweetotaalverschillendebedrijvendieelkelementenvanlean,standaardisatieenketensamenwerkinggeïntegreerdhebben.Beidebedrijvenfunctionerenindezelfdecontextenwordengeconfronteerdmetdezelfdeuitdagingenzoalssteedsstrengerewetgeving,complexeretechniekenenhogerekwaliteits-encomforteisenvandeklant.Beidebedrijvengebruikenminofmeerdezelfdetechniekenomaandievereistentevoldoen.Zobemerkenweeentrendnaarinsourcing vandesign–Design & Builtcontracten–enconceptueelbouwenviadeoff-siteprefabricagevanmodules.Hetresultaathiervanisdatbeidebedrijvenongeveerhetzelfdekunnenafleveren :gestandaardiseerdeof,totopeenzekerehoogte,opmaatgemaaktegebouwen.Deeerstebedrijfsorganisatiezetechtersterkerinopstandaardisatiedandetweede.Totdaardegelijkenissen.

Watdebedrijfsstructuur,deorganisatievanhetteamwerkendekwaliteitvandearbeidbetreft,verschillenbeideorganisatiessterk.Eensystematischefocusopproductiviteit,kortedoorlooptijdeneneenmaximalecontrolebetekentdatheteerstemodelquasivolledigdetraditionelemaniervanbouworganisatieverlaat.

Hetoperatiegebaseerdmodelresulteertvoordewerknemersinnauwetaken,beperktevereistevaardighedeneneenminimumaanleerpotentieel.Hettweedemodelzetinophogekwaliteitenklanttevredenheidenditleidtnettoteenintensiveringvanhetteamwerkmetzelfsturendeteamswaardeautonomieenbetrokkenheidgrootzijnendewerknemersbredetaakpakkettenhebben.Diemogelijkedivergentiebesprakenwealinonshoofdstukoverdearbeidsmarktindebouwsector :ofwelblijftdesectorbouwenopeengrotegroeplaaggeschooldearbeidersofwelwordtergeïnvesteerdingoedopgeleideenbreedinzetbarewerknemers.

Figuur 19 : Organisatorische kenmerken en uitkomsten van twee verschillende bedrijfsstructuren. (Bron : Ramioul, 2016. Eigen vertaling)

Model 1 Model 2

Managementkeuzes

Marktstrategie Prijsenaflevertijd Kwaliteit

Bedrijfsstrategie Productiviteit,centralisatieencontrole Kwaliteit,decentralisatieenbetrokkenheid

Bedrijfscultuur Top-down Participerend

Product design Intern gecentraliseerd Intern gecentraliseerd

Onderaannemerstrategie Risico’swordengetransfereerdnaaronderaannemersendezemoetenzichvolledigaanpassenaandebedrijfsstructuur,proceduresencontroles

Beperktaantallangetermijnsrelatiesmet onderaannemers en volledige incorporatieinteamstructuur

Organisatiestructuur

Organisatievanconstructieproces Operatiegebaseerd :hogematevanfragmentatie en arbeidsdeling

Order-gebaseerd :integratievantakenenbetrokkenheidvandesigntotfinish

Mate van standaardisatie Standaardisatieenoff-siteprefabricatievan onderdelen. Gestandaardiseerde handelingenopdewerkplaats.

Standaardisatieenoff-siteprefabricatievanonderdelen.Klantspecifiekehandelingenopdebouwplaats.

Kenmerken Teamwork

Taaksamenstelling,variëteitensamenwerking tussen werknemers

Kortecyclusenrepetitiefwerkzowelon-sitealsoff-sitemetbeperkteinteractie tussen werknemers

Brede taken en intensieve samenwerkingopdewerkplaats

Plaatsing van werknemers Zeermobielomtelkenseenbeperktaantalhandelingenuittevoerenopdiversewerkplaatsen

Stabieleteamsvoordeganseduurvanhetproject

Planning Gecentraliseerd,computergestuurdprocesvancoördinatieinfunctievanjust-in-timemanagement.

Wordtpasvolledigvastgelegdopdewerkplaatsdoordeprojectleiderinnauwe samenwerking met werknemers en onderaannemers

Matevanbeslissingsvrijheidenautonomie

Risico’senonzekerhedenwordenopgevangendooreengecentraliseerdesturingenstandaardprocedures

Risico’senonzekerhedenwordenaangepaktopteam-niveaudoorgroteautonomievandezeteams

Vereistekwalificaties Gelimiteerde,gespecialiseerdeenbeperktekwalificatiesvereist

Bredekennisvereistvanzowelmaterialenalsverschillendestappeninhetconstructieproces

Jobkwaliteit dimensies

Leermogelijkhedenenstressrisico’s Krappeplanning,beperktevrijheiden gefragmenteerd werk verhogen kansopstressenbeperkteleermogelijkheden

Teamwerk en gedecentraliseerde zelfsturingstimulerenhetdenken,lerenensamenwerken,verkleinendekansopstress

Metandereworden,ondanksderelatiefgelijketechnologischeeneconomischecontextvanbeidebedrijven,hebben contrasterende beslissingen van het management en verschillende organisatiestructuur tot sterk verschillendegevolgenvoorteamstructuurenwerkorganisatiegeleid(Ramioul,2016).Model1gebruikteenstrategie van sterk gecentraliseerde aansturing en controle om tegemoet te komen aan de toegenomen complexiteitindeomgeving.Model2hanteertnetdecentralisatieentoegenomenautonomievoordewerknemersindevormvanzelfsturendeteamsomhetzelfdetebewerkstelligen.Vanuithetoogpuntvanarbeidskwaliteitslaagtmodel2erinkwalitatiefhoogstaande,actievejobsaantebiedenmethogetaakeisengecombineerdmetveelvrijheidterwijlmodel1netzeernauwe,lagekwaliteitsjobscreëertmetlagetaakeisenenzeerbeperkteautonomie.Dekwaliteitvandearbeidzalhogerliggeninmodel2daninmodel1volgenshetmodelvanKarasek.

Inhoofdstuk1zagenwealdatdebouwsectorhetmoeilijkheeftomgekwalificeerdpersoneelaantewerven,insteedstoenemendemateookvoorbediendenfunctieszoalsprojectvoorbereidersofcommerciëleprofielen.InnovatiesalsBIMofketensamenwerkingvereisensteedshogeropgeleidpersoneel.Vanuitditoogpuntishetbelangrijkdatbedrijvenindebouwsectorzichbewustzijnvandearbeidskwaliteitenhierproactiefopinspelen.Socialeinnovatiewordtnuvaakgezienalseenloutereprofessionaliseringvanhetpersoneelsbeleid–functioneringsgesprekken,aandachthebbenvoorwork-lifebalans,functieprofielenofdepersoonlijkeontwikkeling.Eenverhogingvandearbeidskwaliteitvereistechtervaakmeerdandat.Ookdeorganisatievanhet werk moet in rekening gebracht worden.

Indeliteratuurwordtervaakaangestuurdopmodellenmetzelfsturendeteams(Grapendaal,2011;VanHootegem,2015).Ditmoetresultereninactievejobsmeteenhogekwaliteit.Ookuitdeinterviewskwamnaarvorendatditeensoortvanideaalvormt,alswareheteenterugkeernaareendoor‘ambachtslieden’gedragenbouwsector.Destudierondgroenebedrijventoontechteraandatditnietnoodzakelijkhetgevalisennietalslogischantwoordopdeveranderendeomgevinggezienkanworden.Prefabricagewordtimmersdoorbeidengebruiktenookelementenvanleanvindjeteruginbeideorganisaties.Tochwerkendewerknemersintweesterkverschillendebedrijven.Hoeweldecasestudybetrekkinghadopdesubsectorvandepassiefwoningbouw,iszetochtekenendvoordeonzekererichtingwaarindearbeidsomstandighedenindebouwevolueren.

3.4 Kleine zelfstandigen samen sterker ?

Ineeninterviewkwameeninteressantepistenaarvorenmetbetrekkingtotdewerkgelegenheidvankleinezelfstandigebouwaannemers–kleinerdan10werknemersenhetmerendeelvandebouwbedrijveninVlaanderen.Omdatdevraagsomssterkfluctueertindesectorenveelprojectentegrootzijnvooreenkleinezelfstandige,wordtgewerktaaneenplatformwaarzelfstandigenadhocelkaarshulpkunneninroepenwanneernodig.Wanneererplotseengroteklantorderbinnenkomtdieeenbedrijfnietzelfstandigkanverwerken,kanopdiemaniersnelhulpingeroepenwordenvancollega’szelfstandigen.Hierdoorontstaancontinulossesamenwerkingsverbanden.Ditmodelishoogstflexibelencreëertkansenvoorstartersdienogniet over een volle agenda beschikken.

Ecotiv8,eenbedrijfdatinnovatieveoplossingenontwikkeltvoordesectorvaninstallatieenmontage,pasteendergelijkconceptallangeretijdtoe.Ecotivhaaltordersbinnenenkijktdanbinneneendatabasevangekendezelfstandigenwiehierhetbestenzosnelalsmogelijkaankanvoldoen.Dithoudtvaakookeensamenwerkingintussenmeerderezelfstandigen.Vernieuwendhierbijisdatergekekenwordtnaarbeschikbaarheideerderdannaardelaagsteprijs.Ditvoorkomtdatkleinezelfstandigentegenelkaarwordenuitgespeeld.OpditmomentzouerookgewerktwordenaaneendergelijksysteemvoorgansVlaanderenopbasisvaneenonlineforum.

InNederlandbestaaneraldergelijkefora,alrichtendiezichhoofdzakelijkopconsumentenenminderopdeondernemingenzelf(VanSante,2016).

8 Voormeerinfo,zie :www.ecotiv.com/nl-be

4 Besluit

Deel4heeftingezoomdopdeverspreiding,sterktes,zwaktesenopportuniteitenvanBIM,leanenstandaardiseringenwelkegevolgendezeinnovatieskunnenhebbenopdefunctiesindebouwendearbeidsomstandigheden.

Dezedrieprocesinnovatieszijnonderlingsterkverweven.Samenwerkingvormthierbijeenrodedraad.BIMdwingt in feite tot samenwerking in functie van informatiemanagement en beheer en biedt hiervoor een platformaan.Leanbouwenlegtdanweerdenadrukopeensnellerenefficiënterbouwprocesenbrengthiervoorallepartnersineenvroegstadiumsamen.Standaardiseringenprefabricatiewordenmogelijkgemaaktdooreengoedeplanningsfaseeneensterkeketenintegratie.Onderinvloedvanlean,BIMenstandaardisatiezullentalvanfunctiesindebouwsectorveranderen,verdwijnenofhetlichtzien.VooralvoorBIMkonditconcreetgemaaktworden.Watleanbetreftzienwedathetuitvoerendpersoneelmeerautonomiezalkrijgenindeplanningenorganisatievanhetbouwproject–alwordtdezebeloftenietaltijdbewaarheid.Prefabricatiehoudtdanweerdeverschuivinginvandewerfnaardefabriekshal.Quaveiligheidengezondheidheeftditpositievegevolgen,maarquatewerkstellingenautonomiezijndeverwachtingenonduidelijk.

5 Een blik over de taalgrens

Volgens de Confédération Construction Wallonne(CCW)–deWaalsetegenhangervanhetVCB–zijnWaalsebouwbedrijvenvooralgerichtopdeoptimalisatievanhuncompetitiviteit.NetzoalshunVlaamsecollega’swordendebedrijvenmetminofmeerdezelfdeuitdagingengeconfronteerd :steedsstrengerewordende(milieu)regels,internationaleconcurrentie,compacterewoningen,nieuwetechnologieënenkrimpendemarges.Doorintezettenopkwaliteiteerderdanopdelaagsteprijs,proberenWaalsebedrijvendestrijdaantegaanmetbuitenlandsebouwfirma’s.HetCCWstipthierbijverschillendeherkenbarepuntenaan :hoofd-enonderaannemerszullenbetermoetencommuniceren,recyclageenprefabricatiezullentoenemen,bouwbedrijvenzullentotaalbiedersworden(bv.onderhouds-enbeheercontacten),veranderendecompetentiesentechnologiezalsteedsmeerdoordringenopdewerkvloer.Belangrijkepijnpuntenvertoneneveneensgrotegelijkenissen :onduidelijkheidoverwiedecoördinatievangroteprojectenmoetverzekeren,ingesletengewoontesbemoeilijkeninnovatieofaanbestedingenopdelaagsteprijsverhinderenstructurelesamenwerking.

OverhetgebruikvanBIMinWalloniëkonhetCCWweinigvertellen.WelvindtdewerkgeversfederatiehetbelangrijkomvolopintezettenopdetoegankelijkheidvanBIM.Zedenktdanvooralaandekleinebouwondernemingendienietwensen/kunneninvestereninhetBIM-totaalpakket.LeanwasdanweernietgekendbijhetCCW.Welwerderkenddatervolopingezetmoetwordenopbeterprojectmanagement.Denadrukhierbijligtophetreducerenvanverlieslatendeposten.Leangaatechterverderentrachtintezettenopcontinueverbetering.OpvallendnogwasdeopmerkingdatinnovatieinWalloniëvooralstartbijdekleinebouwbedrijven.InVlaanderenzijnhetdeeerdergroteondernemingendieaandeinnovatiekartrekken.

Algemeen besluitDebouwsectorwordtvandaaggeconfronteerdmeteenmoeilijkvoltehoudenevenwichtsoefening.Aandeenekantzijndewinstmargesminiemdoordehardeconcurrentiestrijdinfunctievandelaagsteprijsenaandeanderekantlopenderisico’sopquaveiligheid,transport,milieu,foutenlastentijdsdruk.Dierisico’svloeienrechtstreeksvoortuitdetoegenomencomplexiteitvanhetbouwproces :steedsmeerbetrokkenactoren,strengere(wettelijke)vereisten,veranderendefinancieringsmodellen,krimpendemarges,veeleisendeklantenenverstrengdetechnischenormen.Diegespannenverhoudingkomtooktotuitingindeeconomischecijfers :hetrelatieveaantalfaillissementenindesectorligtnual6jaarachtereenbovenhetlandelijkegemiddelde.

Veelondernemingenindebouwhebbenalsgevolgvandiesituatiedeneigingomzichzoveelmogelijkjuridischintedekkeneneenieder-voor-zich-mentaliteitaantenemen.Dekortetermijnregeert,watdebereidwilligheidtotinnovatieniettengoedekomt.“Debouwiseensectordiehaarkwaliteitnietkanverkopen”,alduseengeïnterviewde leidinggevende.

Inditonderzoekhebbenwegestelddatdebouwsectorkanevoluerenvanaanbodgerichtnaarvraaggericht.Aannemerszulleneencoördinerenderolopnemeninhetbouwprocesentotaalpakkettenopmaataanbieden.Departnerszulleneerdervastzijn,elkmetzijnspecifiekemeerwaarde.Deopdrachtgeverzoveelmogelijkontlastenenoplossingenopmaataanbiedenvormenhierbijhethoofddoel.Specialisatieeneenzekeregerichtheidopeenbepaaldedoelgroepwordtnoodzakelijk.Deomgevingvandebouwsectorlijkthierookopaantesturen :economisch,sociaal,logistiekofmilieugerelateerd,debouwkanhetzichnietlangerveroorlovenomenkelopzichzelfgerichttezijn.

Dienieuweconstellatiezalhetbouwprocesgrondigveranderen.Deieder-voor-zich-mentaliteitzoukunnenplaatsmakenvoorduurzamesamenwerkingsverbanden.Momenteelleidtdefragmenteringinhetbouwprocestotlangeredoorlooptijden,oplopendefaalkosten,eenminderekwaliteiteneenverderejuridiseringdoordatiederuitsluitendzijneigen,directebelangenvoorogenheeft.Deaanbestedingoplaagsteprijsendejuridischeklooftussenontwerp(architect)enuitvoering(aannemer)vergrotendiefragmenteringenonderlingeconcurrentie.Deeconomischeenmaatschappelijkeomstandighedenvragenechtersteedsmeersamenwerking.Ketensamenwerking,bouwteams,BIMofleanbouwen :stukvoorstukzijnhetbenamingenvoororganisatiemodellenwaarafgestaptwordtvandehierbovenvermeldemechanismes,enwaarmenopbasisvanonderlingeafsprakenenwederzijdsvertrouwenhetbouwprocesineenmeeraangepastkleedjetrachttesteken.Hetverzamelenvanallebouwpartnersvoordestartvanhetprojectenhetrealiserenvaneenbetercoördinatiedoormiddelvaneenuitgebreideplanningsfase,vormensamenhetreceptvooreenvernieuwdbouwproceswaarintijd,kostenenkwaliteitvoorspelbaar,beheersbaarentransparantgemaaktworden.Ditkaneenduidelijkemeerwaardebetekenenvooropdrachtgever,eindgebruiker,bouwbedrijfensamenleving.

Ookproductinnovatiesspelenhierbijeenbelangrijkerol.Veiligheid,gewicht,sterkteenfunctionaliteitzijnbelangrijkefactoreninhetontwikkelenvannieuweproducten.Dehoofdrolisechterweggelegdvoordeduurzaamheidvanmaterialenentechnieken.Ditheeftgevolgenvoorallefacettenvanhetbouwproces :materialen,ruimtelijkeinplanting,waterhuishouding,energieregeling,mobiliteit,logistiek,materialenkringloop … .OnderinvloedvanEuropeseenVlaamsewetgevingbevindtdebouwzichindecockpitvandetransitienaareenduurzamesamenleving.

Hetiszeerwaarschijnlijkdatdestandaardisatievanprocessenenproductenzichindetoekomstvoortzet.Debouwmagdanweluniekeproductenproducerenmetvaakwisselendepartners,erkannaargestreefdwordenomzoveelmogelijkcomponentenvaneengebouwteprefabriceren.Maarookorganisationeelkanerdoorduurzamesamenwerkingsverbandeneenzekerematevanstandaardisatieindeprocessengerealiseerdworden.Erzoueenverschuivingkunnenkomenvanhethedendaagsebricolerenopdewerfnaarhetassemblerenopdewerf.Eenbeterebeheersingenplanningvanhetbouwproceszijnhierbijnoodzakelijk, maardepotentiëlewinstenophetvlakvantijd,kwaliteitenprijszijnsignificant.

Technologieisdegrotefacilitatorinaldieinnovaties.Dankzijdevooruitgangincomputerkrachtentechnologieontwikkelingwordthetmakkelijkeromordeenstructuuraantebrengeninhetbouwkluwen.BIM,bouwinformatiebeheer,vormthetspilvaneenbeterebeheersingenoverzichtovereenmodernbouwproces.Veelmeerdaneen3Dmodel,vormtBIMeenplatformwaarallepartnersinhetbouwprocesinrealtimeinformatiekunnenuitwisselen.BIMfaciliteertsamenwerking,endwingthetookaf :wanneereenprojectpartnerinformatieachterhoudt,komtheelhetprogrammaindeproblemen.

Viatechnologiewordthetmogelijkomveelaccuraterenefficiënterteproduceren.Enditgaatnietlangertenkostevanmaatwerk.Robots,dronesof3D-printerszijnhoogstflexibeleapparatendiemitsdejuistealgoritmestoegepastkunnenwordenindebouwsector.Masscustomizationwordtmogelijkenzoueenboostkunnengevenaandeproductiviteit.Algoritmeswordengemaaktopbasisvandataensteedsmeerapparatendieindebouwgebruiktwordenproducerenautomatischencontinudata.Viabigdataanalysekanhethuis,dewerf,hetonderhoudenhetverkeervandetoekomstslimmer,beterenopmaatvandegebruikerafgestemdworden.Technologiefaciliteertmaarisgeengarantieopsucces.Technologischeinnovatievereistsocialeinnovatie.Ditiseenbelangrijkewaarschuwingvooralletechnologie-gerelateerdevernieuwingen :enkeldooreenjuistetoepassingkantechnologiehaarvolledigepotentieelbereiken.EenBIMmodelismaarzosterkalsdezwaksteschakel.Ditwilbovendiennietzeggendatiederetechnologieuitbijvoorbeelddeauto-industriezomaargetransfereerdkanwordennaardebouwsector.Ermoeteenfitzijntussendetechnologieendetoepassingindepraktijk.

Detrendsdiewebesprakenhebbeneenimpactopdetoekomstigetewerkstellingindesector.Hetaantalzuiveruitvoerendewerknemerszalgestadigafnemennaarmatetechnologieslimmerensnellerwordt.Hetaantalarbeiderszalgestadigdalen.Ditwordtgecompenseerddooreenstijginginhetaantalbediendenindebouwsectordooreentoenemendenoodaanbeheers-,managements-,onderhouds-enbesturingsfuncties.Sommigejobszullenverdwijnen,vooranderezalomscholingvereistzijn,enerzullenooknieuwefunctiesbijkomen.Socialecompetentieszullenaanbelangwinnennaarmateermeersamengewerktwordt.Derichtingwaarindegemiddeldearbeidskwaliteitvanhetbouwpersoneelzalevoluerenkanallekantenop.Zowelkwalitatievealsminderkwalitatievejobszijnmogelijk,endieevolutiehangtsterksamenmetorganisatiekeuzes.Maarerdreigteendualearbeidsmarktteontstaanmetaandeenekantdegoedbetaaldeenhoogopgeleidecoördinatorsenbeheerders,enaandeanderekanthet–vaakbuitenlands–uitvoerendenlaagbetaaldpersoneel,datbovendiensteedsmeerconcurrentiekrijgtvantechnologischealternatieven.

HetiseeneufemismeomtezeggendatdeVlaamsebouwsectorvoorbereidisopdieevoluties.Eenvandegrootsteuitdagingenisdekennisverspreidingensensibiliseringmetbetrekkingtotnieuweinnovatiesentrends.Debouwsectorisenormgefragmenteerdenisverwikkeldineenhardeconcurrentiestrijd.NietalleeninnovatiesvanbuitenVlaanderen(bv.BIMofLean)vindendaardoormoeilijkingang,ookbottumupinnovatiesdieindepraktijkgerealiseerdwordendoorvakmannenopdewerf,vindennauwelijksverspreiding.Debeschikbaarheidvangoedkope,buitenlandsewerkkrachtenvormteenandereremopinnovatie :zolangdekostenvoorarbeidzolaagblijven,ondervindendeondernemingenweinigdrukomteinnoveren.

Ditwilnietzeggendaternietsbeweegt.InLimburglopenerpiloottrajecteninhetkadervanLimburgTransformeert.Ookenkelegroterebouwbedrijventrekkendeinnovatiekar.NietteminisdeBelgischeenVlaamsebouwsectoreerdereenvolger(enzelfseenachterblijveropsommigevlakken,zoalsBIM)daneenpionier.Hogescholenenuniversiteitenbeschikkennietsteedsoverdenodigeexpertiseofmogelijkhedenomideeënindepraktijktebrengen.Ditisopnieuweentekendatersamengewerktmoetwordenomtotinnovatieveoplossingentekomen.HierliggenookkansenvoorCevora.

Aanbevelingen

- OmdeverspreidingvaninnovatiesindeVlaamsebouwsectortefaciliteren,moeteringezetwordenopsensibilisering,hetopleggenvanbetrouwbarenormenensamenwerkingsvormentussenbedrijven.

- Omtegemoettekomenaandestijgendevraagnaarhoogopgeleidenindesector,zaldebouwsectorzichzelfalsaantrekkelijkewerkgevermoetenpresenteren.Flexibele,kwalitatievejobszullenderegelworden.

- Hetjuridischeonderscheidtussenuitvoeringenontwerpzeteenserieuzeremopsamenwerking.Hetsysteemvanopenbarecontractenopdelaagsteprijsfnuikteveneenssamenwerking.Omsamenwerkingtestimuleren,moetdewetgevinghierrondzosnelalsmogelijkaangepastworden.

- Technologiefaciliteertinnovatiemaarisopzichnietheiligmakend.Omhetvolledigepotentieelvantechnologischeinnovatietebereiken,moetookdeorganisatiestructuurendeintegratievandebouwketenveranderen.

- Omup-to-date,relevanteenopmaatopleidingenaantebieden,moetersamengewerktwordentussenkennisinstellingen(universiteiten,hogescholen,WTCB),onderwijs-envormingsinstellingen(Cevora,hogescholen,VCB)enbouwbedrijven.EriseengrotevraagnaarBIMopleidingen.Hetisechterbelangrijkomdezetespecifiërennaarniveau,doelgroepenspecifiekefunctie.

- Voorkleinebedrijvenisinnovatievaakmoeilijkdoordehogetijds-enfinanciëleinstapkosten.Ermoetnagedachtwordenover(financiële)stimuliomkleinerespelersalsnogtedoeninnoveren.Ketenintegratieiseenanderewegominnovatiebijkleinerebouwondernemingentefaciliteren.

LiteratuurAbdel-Wahab,M.,Vogl,B.(2011).TrendsofproductivitygrowthintheconstructionindustryacrossEurope,USandJapan.ConstructionManagementandEconomics,29(6),pp.635-644.

ADEB-VBA.(2010).BIMManifestforBelgium.Geraadpleegdop22.02.2016vanhttp ://adeb-vba.be/wp-content/uploads/2015/11/BIMmanifestforBelgium_nl.pdf

Aouad,G.,Ozorhon,B.,Abbot,C.(2010)Facilitatinginnovationinconstruction :Directionsandimplicationsforresearchandpolicy.ConstructionInnovation,10(4),pp.374–394.

Ballard,G.&Howell,G.(1994).Implementingleanconstruction :stabilizingworkflow.Proceedingsofthe2ndAnnualMeetingoftheInternationalGroupforLeanConstruction,Santiago :KatholiekeUniversiteitvanChili.

Ballard,G.,Tommelein,I.D.(1999).SeventhConferenceoftheInternationalGroupforLeanConstruction.ConferencePaper.Berkeley :UniversityofCalifornia.

Basten,F.,Huijbregts,P.,vanDommele,P.,Vroom,P.(2008).TransitieAgendaBouw.Toekomstvisie.Amsterdam :PSIBouw :netwerkvanvernieuwers.

Bouwunie.(2015,26oktober).Bouwconjunctuur–Oktober2015.Geraadpleegdop20december2015vanwww.bouwunie.be/viewobj.jsp ?id=444113.

Bouwend Nederland. (2012). Debouwin2020.Eindrapport :Eindverslagvandetoekomstverkenningvoordebouwsectorin2020.Zoetermeer :Auteur.

Busker,H.(2010).Faalkostenaanhoudendprobleemindebouw-eninstallatiesector.Rotterdam :USPMarketingConsultancyBV.

Christis,J.H.P.(2011).DeModerneSociotechniekalsTheoretischeOnderbouwingvanLean.MO,Maart/April(2),pp.96-117.

Confederatie Bouw. (2016). Samentegensocialedumping.Geraadpleegdop11februari2016van www.confederatiebouw.be/nl-be/actua/dumpingsocial.aspx.

Coveliers,F.(2015).Lesecteurdelaconstructionsemetàl’économiecirculaire.Construction,lemensueldel’entrepreneur,Juillet-août2015.

DeBouw,M.(2014).Geïndustrialiseerdegevelrenovatiesystemen.Geraadpleegdop12.02.2016ophttps ://sway.com/lviZ-i8hUkD0Xho-.

DeBruijin,P.,Maas,N.(2005).Innovatieindebouw.Delft :TNOBouwenOndergrond.

Deconinck,G.(2015).Intelligenteenergienettenvooreenduurzameenergievoorziening.Lessenvoorde21steeeuw,UniversitairePersLeuven :Leuven.

DeGoignies,G.,Huybrechts,G.(2013).Tijd,Geld&Ruimte.Hoeversneldduurzame,compacte,leefbareénbetaalbareprojectenrealiseren ?Visierapport2013.Brussel :VlaamseConfederatieBouw.

DeGoignies,G.,Huybrechts,G.(2014).VeranderenenVernieuwen :voormeerWelvaartenWelzijn.Visierapport2014.Brussel :VlaamseConfederatieBouw.

DeGoignies,G.,Huybrechts,G.(2015).Doorbraken.Scenario’svoordetechnologische(r)evolutie.Visierapport2015.Brussel :VlaamseConfederatieBouw.

DeRidder,H.(2011).Legoliseringvandebouw,industrieelmaatwerkineensnelveranderendewereld.Delft :MGMCBV.

DeVree,J.(2013).Dbfmo.Geraadpleegdop17februari2016vanhttp ://www.joostdevree.nl/shtmls/dbfm.shtml.

Eastman,Chuck;Tiecholz,Paul;Sacks,Rafael;Liston,Kathleen(2011).BIMHandbook :AGuidetoBuildingInformationModelingforOwners,Managers,Designers,EngineersandContractors(2nded.).Hoboken,NewJersey :JohnWiley.pp.36–37.

Eurostat. (2016). NationalerekeningenenBBP.Geraadpleegdop20.04.2016ophttp ://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/National_accounts_and_GDP/nl.

FokkePost,J.(2012).BiggerBIM :OnderzoeknaarhoehetgedachtegoedvanketenintegratieenleanmeerbetekeniskangevenaanBIMalsinformatiedragervanhetbouwproces.(Proefschrift).Delft :TechnischeUniversiteitDelft.

Gibb,G.F.A.(2001).Standardizationandpre-assembly-distinguishingmythfromrealityusingcasestudyresearch.ConstructionManagementandEconomics,19(3),pp.307-315.

Goulding,L.&Morell,M.(2016).Futureofhighways.Onderzoeksrapport.London :ARUP.

Govers,M.J.G.,VanAmelsvoort,P.J.L.(2006).BureaucratiseringdoorenmetERP-informatisering.MO,November/December(6),pp.44-63.

Grapendaal,J.(2011).Zelfsturendeteamsopdebouwplaats.(Proefschrift).Twente :UniversiteitvanTwente.

Green,S.D.,May,S.C.(2005).Leanconstruction :arenasofenactment,modelsofdiffusionandthemeaningof‘Leannes’.BuildingResearch&Information,33(6),pp.498-511.

Haas,T.C.,Fagerlund,W.R.(2002).Preliminaryresearchonprefabrication,pre-assembly,modularizationandoff-sitefabricationinconstruction.(Rapport).Austin :UniversityofTexas.

Herkel,S.,Kagerer,F.(2011).AdvancesinHousingRetrofit :Processes,ConceptsandTechnologies.Fraunhofer-Institufür Solare Energiesysteme ISE.

Horner,M.andDuff,R.(2001)MoreforLess :AContractors’GuidetoImprovingProductivity,CIRIA,London.

Huijbreghts,P.(2008).Bouwenisoplossingenaanbieden.Geraadpleegdop18.02.2016ophttp ://www.conceptueelbouwen.nl/downloads/Onderzoeksrapporten%20en%20artikelen/Bouwen_is_oplossingen_aanbieden.pdf.

Ingenium. (2015).BREEAM.Geraadpleegdop29februari2016vanhttp ://www.ingenium.be/BENL/site/certificate-breeam.aspx.

Jorgensen,S.E.(2008).Lostintransition :thetransferofleanmanufacturingtoconstruction.Engineering,ConstrucitonandArchitecturalManagement,15(4),pp.383-398.

Karasek,R.A.andTheorell,T.(1990)HealthyWork :Stress,Productivity,andtheReconstructionofWorkingLife.BasicBooks,NewYork.

Kashiwagi,D.(2002).BestValueProcurement.Arizona :ArizonaStateUniversity.

Kestenbaum,J.(2007).HiddenInnovation :Howinnovationhappensinsix‘lowinnovation’sectors.Nesta :Researchreport. UK.

Kok,K.(2010).Debouw-arbeidsmarkt2010-2015.Amsterdam :EIB.

Koskela,L.(1992).Applicationofthenewproductionphilosophytoconstruction.TechnicalReport#72,CenterforIntegratedFacilityEngineering,DepartmentofCivilEngineering.CA :StanfordUniversity.

Koskela,L.(2000).Anexplorationtowardsaproductiontheoryanditsapplicationtoconstruction.Espoo :VTTTechnical research center of Finland.

Koskela,L.&Vrijhoef,R.(2000).Theprevalenttheoryofconstructionisahindranceforinnovation.8thAnnualConferenceoftheInternationalGroupforLeanConstruction,17th-19thJuly2000,Brighton,UK.

Koskela,L.&Vrijhoef,R.(2001).Isthecurrenttheoryofconstructionahindrancetoinnovation ?.BuildingResearch&Information,29(3),pp.197-207.

Kwaak,T.(2011).Arbeidsproductiviteitstrendsinklein-,midden-,engrootbedrijf1995-2015.RapportinopdrachtvanMKBenondernemerschap :Amsterdam.

Leeuwis,B.(2012).BIMbijkleinearchitectenbureaus.Standvanzakenenaanbevelingen.(Proefschrift).Delft :TechnischeUniversiteitDelft.

Lundvall,B-Å.(ed.).(1992).NationalInnovationSystems :TowardsaTheoryofInnovationandInteractiveLearning.Pinter,London.

Martin,H.,TimothyM.L.,Fifi,J.(2014).Centralizedversusdecentralizedconstructionprojectstructure–Easingcommunicationdifficulties.InternationalJournalofConstructionManagement,14(3),pp.156-170.

Michel,C.,Terwingen,R.,DeRoover,P.,Dewael,P.(2014).Regeerakkoord.Geraadpleegdop01.04.2016vanwww.premier.be/sites/default/files/articles/Accord_de_Gouvernement_-_Regeerakkoord.pdf.

Mlecnik,E.etal.(2010).LowEnergyHousingRetrofit(LEHR).FinalReport,BelgianSciencePolicy(Programmetostimulateknowledgetransferinareasofstrategicimportance–TAP2),Brussels,2010,106p.

NAV. (2014).Groteinteressevoorbouwteamsbijarchitecten.Geraadpleegdop17februari2016vanwww.nav.be/pages/block-detail.php ?id=297.

Noordhuis,M.(2015).Dewaardevanketensamenwerking.Hollandridderkerk :Hollandridderkerk.

Ortiz,O.,Castells,F.&Sonneman,G.(2009).Sustainabilityintheconstructionindustry :AreviewofrecentdevelopmentsbasedonLCA.ConstructionandBuildingMaterials23,pp.28-29.

Oskam,P.M.(2015,28juli).Wanneerketensamenwerkingwelzinheeft…Geraadpleegdop7januari,2016vanwww.bouwkennisblog.nl/wanneer-ketensamenwerking-wel-zin-heeft/.

Peng,G.C.,Nunes,M.B.(2007),UsingPESTAnalysisasaToolforRefiningandFocusingContextsforInformationSystemsResearch.6thEuropeanConferenceonResearchMethodologyforBusinessandManagementStudies,6(1),pp. 229-236.

Ramioul,M.,Benders,J.,VanPeteghem,J.(2016).Greenconstructionandteamdesign.Lowroadandhighroadteamstobuildenergy-friendlyhouses.WorldReviewofEntrepreneurship,ManagementandSustainableDevelopment,12,(1),pp.33-49.

Rogers,M.(2003).Diffusionofinnovations.FreePress :Simon&Schuster.

Sacks,R.,Koskela,L.,Bhargav,A.D.,Owen,R.(2010).InteractionofLeanandBuildingInformationModellinginConstruction.JournalofConstructionEngineeringandManagement,136(9),pp.968-980.

Scheffer,D.&Levitt,R.(2010).HowIndustryStructureRetardsDiffusionofInnovationsinConstruction :Challengesandopportunities.Workingpaper#59.Stanford :CollaboratoryforResearchonGlobalProjects.

Scheppens,N.(2013).Werkeninbouwteamwektalvastveelinteresseonderaannemers.Geraadpleegdop17.02.2016,vanwww.bouwunie.be/images/res432034_1.pdf.

Seinen,B.(2000).ST-Groep-voororganisatieenwerkvanbetekenis.Geraadpleegdop29februari2016vanhttp ://www.st-groep.nl/artikelen_zoeken_resultaat.asp.

Slaughter,S.(1998).ModelsofconstructionInnovation.JournalofConstructionEngineeringandManagement,124(3),pp.226-231.Staniaszek,D.(2014).RenovationStrategiesofSelectedEUCountries.StatusRapport.Brussels :BuildingsPerformance Institute Europe.

Statbel.(2015).Ondernemingeninbeeld.Geraadpleegdop20.04.2016ophttp ://statbel.fgov.be/nl/statistieken/organisatie/statbel/informatie/statbel/in_de_kijker_archief/in_de_kijker_2012/ondernemingen_in_beeld.jsp.

TU.Bouw.(2015).Detoekomstwordtgebouwd.Toekomstvisie.Delft,Eindhoven,Twente :UniversiteitDelft,UniversiteitEindhoven,UniversiteitTwente.

USPMarketingConsultancy.(2016).BIMraaktsteedsverderingeburgerd.Geraadpleegdop16.03.2016ophttp ://www.bouwenwonen.net/architectuur/read.asp ?id=37344&content=BIM-raakt-steeds-verder-ingeburgerd

VandenBerghe,E.,HildersonW.,Artola,I.(2015).RealisatievanBENrenovatiesvaneensgezinswoningeninVlaanderen–ervaringenvandevraagzijde.Rapport.Brussel :Passiefhuis-Platformvzw.

VanderMaas,D.(2011).LeanBouwen :LangLevendeklantwaarde,wegmetverspillingenindebouw.(Proefschrift).Tilburg :AvansHogeschool.

VanEerd,T.(2011).Leanmanagementindebouw :eenwisselwerkingtussendeorganisatiestructuuren–cultuur(Proefschrift).Utrecht :UniversiteitUtrecht.

VanHootegem,G.(2015).TotalWorkplaceInnovation.InPattyn,B,d’HoineP(Red.).Lessenvoordeeenentwintigsteeeuw2015.Jongerenvandaagendewereldmorgen(pp.220-248).Leuven :UitgeverijAcco.

Vanhove,T.(2013).Vlamingnietklaarvoornieuwewoonvormen,geraadpleegdop02.03.2016vanwww.habitos.be/nl/bouwen/vlaming-niet-klaar-voor-nieuwe-woonvormen-9262/

VanSante,M.(2016).Technologieindebouw.Mascustomizationwordtmogelijk.Geraadpleegdop30.03.2016vanhttps ://www.ing.nl/.../ING-Technologie_in_de_bouw-Februari_2016_tc.

VastmansF.,HeylenK.&G.Goeyvaerts(2014),OnderzoeknaardewoonfiscaliteitinVlaanderen.Deel3.Effectenmeting,CES-KULeuven,Leuven.

VCB. (2010). Rechtskadervoorpubliek-privatesamenwerking.Brussel :VlaamseConfederatieBouw.

Verbaan,W.(2008).Megatrendsindebouw :vanvergrijzingtotkredietcrisis.Toekomstvisie.Amsterdam :PSIBouw :netwerkvanvernieuwers.

VCB. (2016).2015slechtstejaarvoorhuizenbouwsinds2008.Geraadpleegdop02.03.2016vanhttp ://www.vcb.be/press-room-detail ?id=176

Verbaan,W.(2008).Megatrendsindebouw :vanvergrijzingtotkredietcrisis.Toekomstvisie.Amsterdam :PSIBouw :netwerkvanvernieuwers.

Vergauwe,J.P.(2012)Ontwerpenenbouwenvoorhetalgemeenwelzijn :debetrokkenheidvandearchitect.Geraadpleegdop06.01.2016,vanhttp ://arco50.arco.be/Upload/CMS/Docs/arco_jpvergauwe_nlb.pdf

Verledens,L.(25.02.2016).Hoger,kleiner,sneller,creatiever.Trends,p.36.

Verledens,L.(25.02.2016).‘Deoverheidvervalstdeconcurrentietussennieuwbouwenrenovatie’.Trends,p.40.Vrijhoef,R.(1998).Co-makershipinconstruction :towardsconstructionsupplychainmanagement.Delft :Universityof Technology.

Warszawski,A.(1990).Industrializedandroboticsbuildingsystems :amanagerialapproach.NewYork :Harper&Row.

WintersS.,CeulemansW.,HeylenK.,PannecouckeI.,VanderstraetenL.,VandenBroeckK.,DeDeckerP.,RyckewaertM.&VerbeeckG.(2015),WoneninVlaanderenanno2013.DebevindingenuithetGroteWoononderzoek2013gebundeld,SteunpuntWonen,Leuven,97p.

X.(2015).PilootpartnersLeantrajecttransformativebouw.Geraadpleegdop20.04.2016vanhttp ://www.vandekreeke.nl/node/303.

X.(2015).Buildingsmodernisationstrategy :Roadmap2050.Summary)Brussels,BuildingsPerformanceInstituteEurope.

X.(2016).SocialeDumping :doeerietsaanvoordathettelaatis.Persbericht.Brussel :ConfederatieBouw.

X.(2016).Mutatie+realiseerteersteVlaamseProeftuinwoninginLimburg.OngezieninVlaanderen !Geraadpleegdop18.03.2016viahttp ://www.confederatiebouw.be/limburg/nieuws.aspx.

Yi,W.,Chan,A.P.C.(2014).CriticalReviewofLaborProductivityResearchinConstructionJournals.JournalofManagementinEngineering,30(2),pp.214-225.

Ysebaert,T.(2016).Verkaveldriftisbekoeld.Geraadpleegdop01.03.2016vanwww.standaard.be/cnt/dmf20160229_02157100

Zeijlemaker,S.,VanHeel,P.(2015).Industrialiseringindebouw :Vannutnaarnoodzaak.Rapport.Amsterdam :ABNAmro

Trends en innovaties - Cevorabouwtest.cevora.net/...innovaties-in-de-bouwsector... · Als je nu met...

Documents

Transcript of Trends en innovaties - Cevorabouwtest.cevora.net/...innovaties-in-de-bouwsector... · Als je nu met...

Innovaties en trends innovo 30 januari 2012

Sportsubsidies - innovaties in de sport

zich afvragen: is dit het nou - Amazon S3...Je moet een sterke waarom hebben! Waarom wil je wat je wilt? Alleen dan zal je alles doen wat nodig is om te krijgen wat je wilt en zal

Innovaties en trends nobraweb 31 januari 2012

Opuaevm noi cra is sport veel te belangrijk geworden’ · zijn, moet je je afvragen of je er als land wel aan mee moet doen. Al moet je je ook afvragen of de vraag of je een minister

Innovaties Ontwerpformule - VNG

10 jaar waternet 20 innovaties

Innovaties en trends quadraam 8 december 2011

Thema-uiTgave innovaTies in digiTaal ToeTsen

Ombudsrail - Jaarverslag · 2019. 4. 30. · Tel daarbij het feit dat de NMBS bijna 90% van de adviezen van de ombudsman verwerpt en je kan je als klant effectief afvragen of het

Innovaties in een gemeentelijke organisatie - André Houtepen

Knauf product innovaties

Innovaties bij LeX 2013-2014

Vakmanschapsroute - Zone.college · 2020. 4. 25. · leerbedrijf. Je krijgt vakken zoals bijvoorbeeld: • Trends en innovaties • Concept- en productontwikkeling • Bloemschikken

Ontwerpen van technische innovaties

Onder het krachtenveld - Innovaties in de bodem

Presentatie Trends, Innovaties & Analytics Noordhoff

Een duidelijk hypotheekadvies - verantwoordadvies.nl · een goed hypotheekadvies? Je zult je moeten afvragen wat je van de adviseur verwacht. Weet je al wat je wilt? Of heb je nog

Innovaties in de zorg

INNOVATIES IN TECHNOLOGISCHE ONDERSTEUNING...INNOVATIES IN TECHNOLOGISCHE ONDERSTEUNING EEN KORT OVERZICHT EN UITDAGINGEN Dr.ir.Paul Timmermans, UZLeuven –LIGB-KULeuven Studienamiddag