www.klimaatalskans.nl

klimaat als

kans

Adaptatie aan klimaatverandering in de ruimtelijke ordening

Het klimaat verandert en Nederland verandert mee. We passen ons aan. Klimaatadaptatie vindt op dit moment plaats in honderden projecten overal in Nederland. Bij de rivieren, langs de kust, in de polders, maar ook in de stad en op het platteland. Onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat geeft een overzicht van de stand van zaken van klimaatadaptatie in Nederland. We willen beleidsmakers, bestuurders en bedrijven inspireren en laten zien hoe Nederland anders en mooier ingericht kan worden.

Colofon

Programmabureau Kennis voor Klimaat Daltonlaan 4003584 BK Utrechttelefoon 088 335 7880office@kennisvoorklimaat.nlwww.kennisvoorklimaat.nl

AuteursDrs. M.H.J. PijnappelsDr. A.G.J. Sedee

AdviesIr. F. de Pater

Ontwerp en illustratiesExplanation Design

ISBN 9789490070311 September 2010

Dit onderzoeksprogramma wordt medegefinancierd door het ministerie van VROM.

100projecten

op de kaart

Kijk voor aanvullende informatie over de projecten op de projectwebsites (zie p 31 en 32) of op de website www.klimaatalskans.nl.

Klimaat als kans

Adaptatie aan klimaatverandering

in de ruimtelijke ordening

StadNatuur en water geven verkoeling als het warm is in de stad.

2

Voorwoord 5

1 Inleiding 6

2 Belangrijkstebevindingeninvogelvlucht 8

3 Adaptatieondereenvergrootglas 11

4 Conclusiesenaanbevelingen 22

5 Geselecteerdeprojecten 24

100projecten 31

Inhoud

3

[illustratie ‘stad’]

4

HetklimaatverandertenNederlandverandertmee.Aanpassingaanhetveranderendeklimaatheeftveelaandacht,vaakbinnenspecialeprojectenenprogramma’s.Klimaatadaptatieisonderdeelgewordenvandeontwikkelingvan‘nieuwestukjes’Nederland.KlimaatadaptatievindtopditmomentplaatsinhonderdenprojectenoveralinNederland.Bijderivieren,langsdekust,indepolders,maarookindestadenophetplatteland.

HetMinisterievanVROMvroeghetonderzoeksprogrammaKennisvoorKlimaatditprocesinkaarttebrengen.RuimhonderdNederlandseprojectendierekeninghoudenmetaanpassingaanhetklimaatenderuimtelijkeordeningzijnvoordezepublicatiebekeken.Daarbijhebbenweonsnadrukkelijknietbeperkttotbijdragenvandeonder-zoeksprogramma’sKlimaatvoorRuimte(KvR)enKennisvoorKlimaat(KvK).Vanuitdezeenandereprogramma’szoalsLevenmetWaterenHabiforum,iskennisbijgedragenaanveelvandeonderzochteprojecten.

Wepretenderennietcompleettezijnmetdezeinventarisatie.Welgevendeprojec-teneenmooioverzichtvandestandvanzakenvanklimaatadaptatieinNederlandenhoeklimaatadaptatieenruimtelijkeordeningopelkaarinspelen.Beideaspectenzijnbelangrijkenkunnenelkaarpositiefbeïnvloeden.Wezettenopeenrijwatdevoordelenzijnalsadaptatiewordtmeegenomenineenproject.

Wewillenbeleidsmakers,bedrijvenenburgersinspirerenmetdeveleprojectenindezepublicatie.Wewillenheneenbeeldgevenvanwateralgebeurt,waarmogelijkhedenliggen,enookeenideegevenhoehet(anders)kan.Wehopendatervandevoorbeeldeneenverleidinguitgaatrichtingbestuurders,projectontwikkelaarseninvesteerders.Alsdezeruimtelijkekwaliteitelderskanwordengerealiseerd,waaromdannietinmijngebied?

Voorwoord

Prof.dr.ir.P.VellingaAlgemeen directeurKennis voor Klimaat

Prof.dr.P.DriessenWetenschappelijk directeurKennis voor Klimaat

Prof.dr.P.KabatWetenschappelijk directeurKlimaat voor Ruimte

5

KlimaatadaptatievindtopditmomentplaatsinhonderdenprojectenoveralinNederland.Vanhetverbredenvanuiterwaardenomdegrotererivieraf-voerentekunnenverwerkenenhetversterkenvandekustzonedoorkli-maatbufferstothettoevoegenvangroenenwaterinstedenvoordenodigeverkoelingineenwarmerklimaat.Dezeinventarisatiegaatnawataanpassing,ofadaptatie,aanklimaat-veranderingbetekentvoorderuimtelijkeordeninginNederlandenwatderuimtelijkeordeningbetekentvooradaptatie.Tegelijkertijdlevertheteenonderbouwingvandenoodzaakendekansenomklimaatadaptatiesterkerteintegrereninhet(nationaal)ruimtelijkebeleid.Dezeinventarisatieisuit-gevoerdinhetkadervanhetonderzoeksprogrammaKennisvoorKlimaatopnadrukkelijkverzoekvanhetministerievanVROM.

KlimaatvoorRuimteenKennisvoorKlimaatwerkenookmeeaandeonderbouwingvaneenrapportvanhetPlanbureauvoordeLeefomgeving(PBL).DitgeeftopverzoekvanVROMaanwatdeeffectenvanklimaatver-anderingzijn,welkeoptiestotaanpassingermogelijkzijnenwelkestrate-gieënhieruitvoortkunnenvloeien.Ditrapport,KlimaatbestendigNeder-land,verschijntlaterditjaarengaatmeteenbeschrijvingvandeeffecten,optiesenstrategieënvoorrijksbeleidinopdenoodzaak,kansenenintegra-tievanklimaatadaptatieinhetnationaalruimtelijkbeleid.Dezeinventari-satieisdaarmeeeenaanvullingopdestudievanhetPBL.

AleerderbekeekKennisvoorKlimaateenvijftientalgroteprojectenuitdeNotaRuimteenUrgentieprogrammaRandstadopklimaatadaptatieenhoedeklimaatbestendigheidvandezeprojectenkanwordenvergroot1.HetverzoekvanVROMomtelatenzienwaternugebeurtopgebiedvankli-maatadaptatieinderuimtelijkeordening,isopgepaktaandehandvanconcreteprojecten.Dezeprojectengeveninzichtindemanierwaaropadap-tatieaanklimaatveranderingplaatsvindtinderuimtelijkeordeningvanNederland.Gebeurtereigenlijkalwat?Watdan?Envoegtadaptatieietstoeaangebiedsontwikkeling?Hoewerktdeaanpassingaanklimaatverande-ringdoorinderuimtelijkeinrichting?Enwaaromzoujeklimaatadaptatieineenprojectmoetenmeenemen?

1ScanopklimaatbestendigheidvanUPRenNota

Ruimteprojecten(2010).Sedee,A.G.J.,H.Goosenen

M.A.M.deGroot.ISBN978-94-90070-17-5

Inleiding

6

Intotaalzijnruimhonderdprojectenbekeken,diealzijnuitgevoerdofinvergevorderdeplanfasezijnendiezichrichtenopadaptatieaanklimaatver-anderingeneenduidelijkeimpacthebbenopderuimtelijkeordening.HetgaatomprojectenalsRuimtevoordeRivier,ZwakkeSchakelsKust,MooiNederland.maarookomprojectenopinitiatiefvangemeenten,pro-vincieseneenenkelbedrijf.Datbetekentoverigensniet,datalleprojectengestartzijnvanuitdewensomeengebiedaantepassenaanklimaatver-andering.Bijsommigeprojectendieeenduidelijkeffectopaanpassingaanklimaatveranderinglatenzien,is‘hetklimaat’pasineenveellaterstadiumalsfactormeegenomen.Somsishetzelfsnieteensexplicietbenoemd.Deruimtelijkeordeningzelfwerktdus(somsongemerkt)inopklimaatadap-tatie.

Inveelprojectenleidtmetnamehetexplicietbenoemenenmeenemenvanklimaatadaptatietotinnovatieveoplossingenvoorgebiedsinrichtingentoteenduidelijkemeerwaardevoorderuimtelijkeordening.Voordeinventarisatieisgebruikgemaaktvandiversebronnen,zoalspro-jectwebsites,interviews,(beleids-)documentatieenbinnenhetprogrammaKennisvoorKlimaataanwezigekennis.Informatievanprojectwebsitesis,waarmogelijk,tercontrolevoorgelegdtijdensinterviews.Informatiedieleiddetotdebevindingenoverklimaatadaptatieinderuimtelijkeorde-ningisgechecktbijderdenenbijandereprojecten.Deonderzochteprojec-tenzijnopeenrijgezet.Optieninspirerendevoorbeeldprojectenisverderingezoomd.EenaantalprojectenvanKennisvoorKlimaatenKlimaatvoorRuimteistoegevoegd,diegeendirectfysiekeffectopderuimtelijkeordeninghebben,maardieindenabijetoekomstweleenonmiskenbaredoorwerkingnaardepraktijkhebben2.

2Beleidsrelevantievandeonderzoeksprogramma

KennisvoorKlimaatenKlimaatvoorRuimte

(2010).Sedee,A.G.J.enM.H.J.Pijnappels..

7

1 Klimaatadaptatie dwingt langere tijdshorizon af

Omrekeningtehoudenmetklimaatveran-deringisvooruitkijkenvangrootbelang.Meteenlangeretijdshorizoninhetachter-hoofdhoudenbeleidsmakers,bestuurdersenprojectontwikkelaarsrekeningmetklimaat-veranderingenrichtenzijderuimteinéénkeergoedin.Vooruitkijkenlijktdesleutelvooreencascadeaanpositievegevolgenvoordekwaliteitvandeleefomgeving.

2 Adaptatie dwingt een inte-grale benadering af

Verdervooruitkijkenmaakthetblikveldgroter.Hetleidtertoedatnietalleenontwik-kelingendieaanleidingzijnvooreenprojectwordenbekeken.Erisookoogvoorzakenalsduurzameontwikkeling.Betrokkenpartijenwegenbelangennietmeersectoraalaf,maarjuistintegraal.

3 Adaptatie voegt nieuwe ruimtelijke functies toe

Hetmeenemenvanklimaatverandering,delangeretijdshorizonenpeople/planet/profit-aspectenzorgenervoordatnietalleendefunctiesinbeeldblijvenwaarhetprojectzichineersteinstantieopricht.Eengebiedkrijgtdooradaptatievaakookmeer,diverseruim-telijkefuncties.

4 Adaptatie vraagt om verrui-ming van het projectgebied

Delangeretijdshorizon,deintegralebenade-ringenhetgrotereaantalruimtelijkefunc-tiesleidentoteenverruimingvanhetpro-jectgebied.Duurzamereenmeerstructureleoplossingendienenzichhierdooraan.

5 Adaptatie zorgt voor betrokkenheid, vaart, enthousiasme en innovatie

Adaptatieprojectenvragenmeerbetrok-kenheidvanbelanghebbenden.Erschuivenmeerpartijenaan.Draagvlak,motivatieentemponementoedoorbewustwordingvannutennoodzaak.Erkomenvaakmeerinno-vatieveoplossingenboventafel.

6 Klimaatadaptatie hoeft niet duur te zijn

Integreerklimaatadaptatievanafhetbeginineenprojectendemeerkostenblijkenrela-tiefgeringtezijn.Kennelijkishetmogelijkkostenvandenieuweontwikkelingenondertebrengenbijanderekostendragers.

7 Adaptatie biedt kansen aan nieuwe sectoren

Verruimingvanhetprojectgebiedenhetbetrekkenvandiverse,voorhetgebiedvaaknieuwesectorenbijgebiedsontwikkelingbiedenkansenvoormetnameagrarischebedrijvigheid,recreatie,natuur,(woning)bouwentransport.

8 Klimaatadaptatie voegt kwaliteit toe aan de ruimtelijke ordening

Deleefomgevingwordtbeteralsklimaat-adaptieintegraalonderdeelisvaneenproject.Erontstaatmeerdraagvlakbijdebetrokkenen,erontstaannieuweruimte-lijkefunctiesdiedeomgevingmooiermakenendestructuurvaneconomischesectorenwordtversterkt.Dekansopsuboptimaleinvesteringenofdesinvesteringenwordtkleiner.

2 De belangrijkste bevindingen in vogelvlucht

8

9

weinig extra kansen

laag tempo

klein gebied

één ruimtelijkefunctie

sectorale aanpak

korte tijdshorizon

veelkansen

meer betrokken-heid geeft tempo en innovatie

projectgebiedwordt vergroot tot regio

meer ruimtelijke functies toegevoegd

integrale aanpak in plaats vansectorale aanpak

lange tijdshorizon

kosten

kosten

Traditionele strategie Adaptieve strategie

kw

ali

teit

leef

omge

vin

g

kw

ali

teit

leef

omge

vin

g

1

6 6

8

2

3

4

5

7

10

NatuurDieren en planten migre-ren naar het noorden, als het warmer wordt. Het verbinden van natuurgebieden helpt hen op weg.

HetklimaatverandertenNederlandpastzichaan.Klimaatadaptatievindtopditmomentplaatsinhonderdenprojectenoveralinhetland.Bijderivieren,langsdekust,indepolders,maarookindestadenophetplatteland.DezeinventarisatievanmeerdanhonderdprojectengeefteeninteressantinzichtindemanierwaaropNederlandanti-cipeertopklimaatveranderinginderuimte-lijkeordening.Inveelprojectenleidtmetnamehetexpli-cietbenoemenenmeenemenvanklimaat-adaptatietoteenduidelijkemeerwaardevoorderuimtelijkeordening.Ookzorgthetexpli-cietmeenemenvanadaptatieenhetreke-ninghoudenmetklimaatveranderingvoorrobuusteremaatregelendanwanneeradap-tatieimplicietwordtmeegenomen.Inplaatsvaneengebiedsontwikkelingopeenverdedigendeensectoralemanierkli-maatbestendigtemaken,kanditookopeeninnovatieve,integrale,multifunctioneleengebiedsgerichtewijze.Dusnietalleeneendijkverhogingtoepassen,maareenmul-tifunctioneledijkcreëren.Ditleidttoteenduurzaam,robuustenveerkrachtigresul-taatmetveeldraagvlakeneentoenamevankwaliteitinhetgebied.

1 Adaptatie dwingt langere tijdshorizon af

Inprojectendierekeninghoudenmetkli-maatverandering–enwaarinadapta-tieaandieveranderingeneenrolspeelt–komtvanzelfeenlangeretijdshorizonomdehoekkijken.Bijdeaanlegvanklimaat-buffersspeeltnietalleendehuidige,maarookdetoekomstigehoeveelheidwatereenrol.Waareerdereenrelatiefkortetermijn-

aanpakwerdtoegepastdiezichrichtteopdekomende10-15jaar,vraagtklimaatver-anderingombeleidgerichtop50-100jaar.Iseralleenoogvoordekortetermijn,danbestaathetrisicodatrivieren,uiterwaardenennevengeulennietbreedgenoegzijnomdeverwachttehogereneerslagdoorklimaatver-anderingaftevoeren.Dekansbestaatdatbijhetaanpakkenvaneenstroomgebiedvaneenbeekonvoldoenderekeningwordtgehou-denmetdebehoefteaanwaterindrogeperi-odenenmetvoldoendecapaciteitvoorwater-bergingindetoekomst.Anticiperenophethitte-eilandeffectvergteenlangereademdan15jaar.

Alsbeleidsmakersenbestuurdersbesef-fendathetongewenstisomdijken,beken,stedenenuiterwaardenelketienjaaropdeschoptenemen,makenzijdekeuzeomeengebiedinéénkeergoedinterichten.Alszijrekeninghoudenmetklimaatveranderingopdelangeretermijnnemenzijmaatregelendieookin2050afdoendeblijken.Hetgebiedisdanaangepastaanklimaatverandering.

2 Adaptatie dwingt integrale, duurzame benadering af

Eenlangeretijdshorizonleidtertoedatmeereconomische,ecologischeensocialeont-wikkelingenwordenbekekendanalleendeontwikkelingendiedeprimaireaanleidingvormenvooreenproject.Alsbetrokkenenzichrealiserendatzevooreenprojecteenlangeretijdshorizonmoetenhanteren,ver-andertdescopevanhetproject.Menkomtlosservanhethierennu,gaatnawaternogmeergaatspelenindenabijetoekomst,zoektnaareenintegralelangetermijnoplos-

3 Adaptatie onder een vergrootglas

11

singmetmeerkansen,mogelijkhedenenperspectief.Ditleidttotafwegingvantra-ditionele,verdedigendeenadaptieve,voor-uitkijkendeoplossingen:Ishetbeteromdedijkteverhogen,meteengrotekansopover-stromenalsklimaatveranderingdoorzet,ofishetbeteromvooruittekijkenenaaneenduurzameoplossingtewerken?Dergelijkeoverwegingenleidentotverdiepingvanhetproject.Zoontstaatmeerruimteomaspec-tenvolgensdebenaderingvanpeople, planetenprofit meetenemen.Belangenwordenintegraalennietmeersectoraalgewogen.Waterdunen, Integraal waterbeheer Dalfsen

3 Adaptatie voegt nieuwe ruimtelijke functies toe

Vanprojectendieklimaatadaptatiemeene-men,krijgthetprojectgebiedmeerruimte-lijkefunctiesdoordelangeretijdshorizon.Ookaandachtvoorpeople, planet en profitinhetprojectbrengtmeerfunctiesinbeeld.Decombinatievanklimaatadaptatiemetnatuur,wonen,economie,transportenwaterberging(deintegralebenadering)laatbijzonderekansenzienomfunctiestecom-binerenineennieuwontwerp.Uitdeinven-tarisatieblijktdathetbetrekkenvanadapta-tieineenprojectleidttothetcombinerenvandemeestuiteenlopendefuncties:• Natuurensocialecohesie:Bewonersuiteen

socialeachterstandswijkwordenbetrokkenbijdeaanlegenhetbeheervaneenspeel-uiterwaard,diedientalsoverloopgebiedvoordestadinwarmezomerswanneerhethitte-eilandeffectdreigt.Groteresocialecohesieishetgevolg.

• Landbouwennatuur:Ineenverdroogdgebiedwordtvernattingbevorderd,met

gescheidenwaterpeilenvoorlandbouwennatuur.Bestuurderskunnenlandbouw-grondopnieuwverkavelenendemeestvruchtbarelocatiesaanagrariërstoewij-zen.Schralestukkenzijnbestemdvoornatuur.

• Recreatieenwaterbergingdoorrivierver-ruiming:MeerruimtevoorderivierleidtopveellocatiesinNederlandtothetverbe-terenenuitbreidenvanderecreatiemoge-lijkheden.

• Woningbouwenwaterberging:Vernieu-wendevormenvanwonen–oppalen,indrijvendewoningenofopterpen–zijntecombinerenmetlocatiesvoorwaterber-ging.

• Transportenbedrijvigheid:Nevengeulaan-legbiedtkansenomverpauperderivierge-bondenindustrielocatiesopteruimenenopteschalenmeteennieuwehaven.

• Mitigatiedoorverkoelingenstadsvernieu-wing:Indiversestedenverschijnenhis-torischewaterlopenweerbovengrondsinhetkadervanstadsvernieuwing.Inwarmezomersbrengtmeerwaterindestadver-koeling.Omdezelfderedenbrengtmengroeninenomdestad.Warmte-/koude-installatiesbrengenkoelteindewoningen.Debehoefteaanairconditioningneemtafendekwaliteitvandeleefomgevingverbetert.

KlimaatalsKans 3Adaptatieondereenvergrootglas

12

13

RivierenGeef de rivier weer de ruimte om buiten haar oevers te treden en maak er natuur of landbouwgrond van of nog leuker: een speeltuin.

Waterstaatvaakcentraalbijklimaatadap-tatieprojecteninhetlandelijkgebied:rivie-ren,beken,overloopgebieden,ruimtevoorderivier,wateroverlast,zoetwatervoorziening.Bijeenklimaatbestendigeenduurzameont-wikkelingligtdekeuzenietopeensectoraleinvulling,maarkomennieuwemogelijk-hedeninbeeld,dietegelijkertijdregionale,agrarische,verkeer-enwoningbouwproble-menkunnenoplossen.

Klassieke,eenzijdige,verdedigendeoplos-singen,zoalsbaggerenendijkverhogin-gen,biedenweinigextramogelijkheden.Metalleenweerstandverhogengaatdeland-schappelijkekwaliteiternietopvooruit.Vooreenkwalitatiefgoede,klimaatbesten-digeaanpakisookveerkrachtnodig.Geluk-kigishetprogrammaRuimtevoordeRiviervaakuitgewerktals‘ruimtevoorgebieds-kwaliteit’metbovendienmeerveerkracht.Eensectoralebenaderinggerichtopwater-veiligheidofwaterbergingzoutoteengeheelandereinvullinghebbengeleid.Klimaatbuffers, IJsseluiterwaarden Olst, Perkpolder

4 Adaptatie vraagt om verrui-ming van het projectgebied

Delangeretijdshorizon,deintegralebena-deringenhetgroteraantalruimtelijkefunc-tiesleidentotduurzamereenmeerstruc-tureleoplossingen.Dieoplossingenkomenbijvoorbeeldinbeeldbijverruimingvanhetprojectgebied(opschaling).Alsbestuurdersenbeleidsmakershunblik-veldvergrotenkomenaspectenvanbuitenhetproject(gebied),dielaterverstorendkunnenwerkenofjuistkansrijkzijn,eerder

inbeeld.Omverrassingentegentegaanver-dienthetdusaanbevelingomdescopevaneenprojectniettebeperkentothetgebiedan sich,maarookbredertekijken.Vooralvoordenatuurisditbelangrijk.Somsnemenbestuurdersvaneldersbeslissingenoverhetgebied.VoordewateropgaveinStads-havensRotterdamisbijvoorbeeldde(Rijks)besluitvormingrondeenafsluitbaar-openRijnmondbepalend.Anderegebiedsoverstij-gendevoorbeeldenzijnhetvoorkomenvanzoutekweldoorzeespiegelstijging,overstro-mingsrisico’sindewijdereomgevingdandeeigenpolderencompensatievoorhetver-dwijnenvannatuurdoorrivierverruimings-projecten.Ookvoorklimaatbuffersgeldtdatrekeningwordtgehoudenmeteenruimergebied.Zokaneengroterezonemetkwel-dersdeenergieuitdegolfslagvanzeeopvan-gen.Deklapopdedijkverzwaktenhetrisicoopdijkdoorbraakneemtaf.

Hetverwervenvandraagvlakvooreenprojectismakkelijkerineengrotergebied,evenalshetvindenvanfinancieringsbron-nen.Datlijkttegenstrijdig:hoegroterhetgebied,hoemeergeldernodigis,hoemeerpartijenaantafelzitten,enhoeingewikkel-derhetprobleemlijkt.Maareengrotergebiedbiedtookinteressantekansen.Kiezenvoorruimeregebiedsgrenzenbiedtmeermoge-lijkhedenvoorherinrichtingeneenbeterelandbouwstructuur.Hetherverkavelenvangrond-vaakeenstruikelblokindegrondver-werving–ismakkelijkerterealiserenineengrotergebied.Peizer en Eelder Maden

KlimaatalsKans 3Adaptatieondereenvergrootglas

14

5 Adaptatie zorgt voor betrokkenheid, vaart, enthousiasme en innovatie

in projectenVerbreding,verdiepingenopschalingintijdeninhoudvanadaptatieprojectenvragenomeengroterebetrokkenheidvanbelang-hebbendenbijhetprojectenindeproject-groep.Hetbedenkenvanoplossingenenderealisatiezelfkostenmeertijdenmogelijkeoplossingenzijningrijpender.Erzijnmeerofanderekostendragersnodigenerschuivenvaakmeerpartijenaan.Hetdraagvlakvooreenprojectneemttoealsklimaatadaptatieeronderdeelvanis.Ditishetgevolgvaneenbeterekwaliteitenhetvermogenomproble-meninéénkeergoedaantepakken.

Projectleidersmeldendathetbijdestartvaneenprojectveeltijdkostomallebelang-hebbendentebetrekken.Eentijdsinves-teringdienietnodigisbijprojectenwaaralleenoverhedenaandeelnemen.Dattijds-verlieswordtechterruimschootsgecompen-seerdtijdenshetproject,doordatervanafhetbegindraagvlakenbegripisvoordegekozenrichtingenoplossing.Klimaatveranderinginspireert,werktbindendengeefteengeza-menlijklangetermijndoel.

Vrijwelaltijdzijnalleoverheidsniveausindeprojectgroepvertegenwoordigd(rijk,pro-vincie,gemeente,waterschap,DienstLan-delijkGebied(DLG)ensomsregiobesturenenStaatsbosbeheer),maarontbrekenanderepartijen:bedrijven,agrariërs,derecreatie-sector,organisatiesenburgers.Datisjammer.Inprojectenwaarbijvertegenwoor-digersvansectorenuithetgebiedaantafel

zitten,komenmeerinnovatievemaatregelenenoplossingeninbeelddienieuwekansenbiedenaaneconomischesectoren.Projectendienaastdeoverhedenookanderesectoreneneindgebruikersindeproject-groepbetrekken,profiterendusvaninno-vatieveoplossingen,eenbredergedragenoplossingenextraenergie.Zekeralsdeeind-gebruikerook‘eigenaar’isvanhetproject.Hetbetrekkenvanhetbedrijfslevengeefteenkrachtigeimpulsaanhetprojectenzorgtvooreenbetereinbeddingvanmetnamedenatuur-enrecreatiesectorendeagrari-schebelangeninhetprojectplan.Alsprivateondernemersinbrenghebbenineenprojectisdekansgroterdatklimaatadaptatieleidttotmeervoudigruimtegebruik,bijvoorbeeldmetwaterbergingondereenkas,natuuront-wikkelingmetrecreatiemogelijkheden,ofeenparkeergarageineendijk.

Hetbetrekkenvanagrariërszorgtervoordatdelandbouwfunctiesvaneengebiednadrukkelijkaanbodkomenindeontwik-kelingvanplannen.Projectenwaarbijdeagrariërsaantafelzitten,leidenbijnaonver-mijdelijktotbeterevoorwaardenvoordiesectorinhetgebied:ruilverkavelingvanarmeregronden(waardeoverheidnatuurkanontwikkelen)vooraantrekkelijkergrondenvoordeagrariërsofhetoverdragenvannatuurbeheerengroen-blauwedienstenaandeinhetgebiedaanwezigeland-,tuin-bouw-enveeteeltbedrijven.Agrariërseenstemeninvloedgevenindeplanvormingzorgtvooreenstevigerdraagvlak.Opvallendisdepositieverolvanlandschapsorganisa-tiesindeprocessen.Zijslaanvaakeenbrugtussenlandbouw-ennatuurorganisaties.

KlimaatalsKans 3Adaptatieondereenvergrootglas

15

Klimaatadaptatiezorgtvoormotivatie,draagvlakentempodoorbewustwordingvannutennoodzaakvanbepaaldemaat-regelen.Bekijkmaatregelendooreenadap-tatiebrilenplotselingblijkenmaatregelendiejarennietvandegrondkwamenhoogstnoodzakelijk.

Klimaatveranderingleidttotmeerhitteindestad.Meergroenenwaterkanverkoelingbrengen.Deurgentievanaanlegvanmeergroenenwatervoorverkoelingneemttoealsklimaatveranderingenadaptatieonderdeelzijnvandeplanvorming.Hetzelfdegeldtvoorprojectgebiedenwaarzichineenrecentverledenklimaatgerela-teerdeproblemenhebbenvoorgedaan.Dezeprojectengebruikenklimaat(adaptatie)alssuccesvolkatalysator.OverstromingenindestadGroningeneindjarennegentigleiddentotrealisatievanwaterbergingsprojecteninhetomliggendegebied,terwijloverstromin-geneldersinhetlandleiddentotdiscussiesoveradaptatiemaatregelen.

Klimaatveranderingiseensterkargumentomrobuustemaatregelentenemenzoalsdeaanlegvanklimaatbuffersenhetoplos-senvandedroogteproblematiekindehogeredelenvanNederland.Projectleidersgevenaandathetmeenemenvanklimaatadapta-tieeenimpulsaanhetprojectgeeft.Lang-lopendetrajectenkrijgeneenversnellingeneengroterenbrederdraagvlak,wanneerblijktdathetprojectookeenpositievebij-dragelevertaandeklimaatbestendigheidvanhetprojectgebied.Ookinbrengvanuitwetenschapenkennisinstellingenoverkli-maatveranderingenadaptatiegeefteen

positieveenveelalinnovatieveimpuls.Drijvend paviljoen stadshavens Rotterdam,Waalweelde

6 Adaptatie hoeft niet duur te zijnDekostendiesamenhangenmethetkli-maatbestendigmakenvanhetprojectlijkenrelatiefgeringalsklimaatadaptatievanafhetbeginwordtgeïntegreerdinhetproject.Uitdeinventarisatieblijktdatprojectleidersdeextrakostenvanklimaatadaptatienietkunnenbenoemen.Dekostenzijnblijkbaarzogeïntegreerdinhetprojectdatanderekostendragerszijngevondenomhetprojectklimaatbestendigtemaken.Datleidttotdeconclusie,datdevroegeintegratievanklimaatadaptatieineenplan,nietofnau-welijkstotextrakostenleidt,maarweltotpotentieelhogebaten.Ontwikkelingendiezijngestartvanuitdewenseengebiedofsectoraantepassenaanklimaatverandering,houdendaarvanafhetbeginrekeningmeeenhantereneenlangeretijdshorizon.Projectenwaarbijadaptatienietdeprimairedrijfveeris,kunnenookpro-fiterenvanhetvroegintegrerenvanadapta-tie.Ditleidtniettotveelextrakosten,maarweltothetvoorkomenvanonderinvesteringenmogelijkhogekostenlater.De Aa in Helmond, Lichtenvoorde

Baten van adaptatieDebaten(nuenlater)bestaandeelsuitver-medenkosten,nuenlater.Kostenvanbij-voorbeeldoverstromingenenwateroverlastwordenvoorkomendoordecombinatievanruimtelijkemaatregelen.Hetweglatenvanadaptatiemaatregelenkanleidentothoge

KlimaatalsKans 3Adaptatieondereenvergrootglas

16

Bed

rijf

Kli

maa

tad

apta

tie

bied

t on

dern

emer

s bi

jzon

dere

kan

sen

. Bed

rijv

en k

rijg

en

mee

r ru

imte

en

ou

de in

dust

riet

erre

inen

kri

jgen

een

nie

uw

e fu

nct

ie.

17

Strategie Traditioneel (gedreven door klimaatschade)

Adaptief(gedreven door kennis en visie op toekomst en het toekomstig klimaat)

Kosten nu • Investeringskostenvoorklimaatadaptatielaagtotnul

• Kostenafwenteling1

• Meerkosteninvesteringenklimaatadaptatie

• Kostenverwerven(proces-)kennis

Kosten later • Kostenvooronderhoud• Kostenafwenteling1

• Potentieelhogekostenadaptatieaanklimaat-verandering2

• Hogeherstelkostennaklimaatschade3

• Kostenvooronderhoud• Relatiefgeringeextrakosten

aanpassenaangrotereklimaatverandering

Baten nu • Projectduurkorter,dusgoedkoper

• Minderprojectpartners• Uitkomstzekerder

• Hogeregrondprijsperm²• Vertrouwenbijinvesteerders• Batenanderebeleidsterreinen4

Baten later • Vermedenkostenklimaatverandering2

• Vermedenklimaatschade3

Overzicht kosten en baten klimaatadaptatieNuenlater,voortweestrategieën.

1 UitdeScanopklimaatbestendigheidvan

UPRenNotaRuimteprojecten(2010)blijkt

datafwentelingplaatsvindtvanaanzienlijke

kosten(schade)naargebiedenofsectorendie

nietprimairdebatenondervindenvangenomen

maatregelen

2 Kostenvanaanpassingenaanveranderend

klimaatbijvoorbeeldvoorbehoudvansoortenen

natuur,peilbeheeraanpassingenendergelijke

3 Kostenvanoverstromingen,waterschade,

wateroverlast,evacuatie,droogteschadeender-

gelijke

4 MinisterievanSZW:integratievanbevolkings-

groepenwordtbevorderdinstadsparken.Minis-

terievanVWS:obesitasis20procentlagerin

groeneomgeving,fijnstofwordtafgevangen

doorbomen.

MinisterievanVROM:minderbehoefteaanair-

conditioningvoorterugdringenhitteindestad,

verdrogingtegengaandoorwaterberging,betere

oppervlaktewaterkwaliteit.MinisterievanLNV:

natuurontwikkeling,droogtetegengaandoor

waterberging,.MinisterievanEZ:kansenvoor

recreatieondernemers

18

kostentengevolgevanklimaatschade.HetStern-rapport3overeconomieenkli-maatveranderingweesdaarookop.Batenvanadaptatiereikenechterverderdanvermedenkostennuenindetoekomst.Denkaandebatenvanhetkoppelenvanmaatregelen:deaanlegvaninfrastructuurkaneenbrededijkfinancieren.Ofhetkop-pelenvanadaptatieaanmitigatie:warmte-koude-opslaginplaatsvanairconditioning.Denkaanhoewaterengroendestadkoelenenzorgenvoorverbeteringvandekwali-teitvandeleefomgeving.Eenanderepret-tigebijkomstigheidvanwaterengroenindestadeneengoedewatervoorzieningophetplattelandiseenhogereprijsvooronroe-rendgoedengrondpervierkantemeter.Ineengroeneomgevingisovergewicht(ondermetnamekinderen)lagerdaninmindergroenewijken.Adaptatieheeftzoeenposi-tieveinvloedopdevolksgezondheid.Maat-regelenzoalsmeerparkeninenronddestadkunnendeintegratievanbevolkingsgroe-penbevorderen4.Adaptatiestimuleertdecombinatievanfunctiesendubbelbodemge-bruikenbiedtkansenaandiversesectoren.Ookditleverteconomischebatenop.

Kosten van adaptatieVerkeerdeinvesteringenalsgevolgvanniet(voldoende)anticiperenopgevolgenvankli-maatveranderingkunnengrotegevolgenenfinanciëleconsequentieshebben.

3TheEconomicsofClimateChange–TheStern

Review(2006).NicholasStern.

4Socialinteractionsinurbanparks:Stimula-

tingsocialcohesion?(2010)UrbanForestry&Urban

GreeningVolume9,Issue2,Pages93-100.Peters,K.

Bijadaptatiebestaanertweerisico’s:• Risicoopoverinvestering• RisicooponderinvesteringInheteerstegevalisbijvoorbeeldineenprojectrekeninggehoudenmethetmeestextremescenariovoorklimaatverandering.Daardoorisveelgeldgeïnvesteerd(kostennu)inbepaaldemaatregelen,zoalsdijkver-hogingenomveiligwonenaandekusttegaranderen.Alshetklimaatindetoekomstechterveelminderverandertdanverwacht,endevoordelen(batenlater)vandemaatre-geltegenvallen,iserteveelgeïnvesteerdinhetproject.Hetkanechterookdatbepaaldemaatrege-lenonvoldoenderekeninghoudenmetkli-maatverandering.Derioleringvaneenstadendeinrichtingvandestratengaanbij-voorbeeldopdeschop,maarhoudenslechtsrekeningmeteenrelatiefkleinetoenameinneerslag.Deinvesteringen(kostennu)zijnrelatiefgering.Alsindetoekomstblijkt,datklimaatveranderingleidttothetvakervoor-komenvanextremeneerslag,derioleringdeafvoernietkanverwerkenendestratengeenwatertijdelijkkunnenbergen,moetdeheleboelopnieuwopdeschopenzijndekostenhoog(kostenlater).Hogerdanwanneerhetinéénkeergoedzoudenzijnaangelegd.Bovenstaandvoorbeeldgeeftinzichtinviertypenkostenenbaten.Kostennu,batennu,kostenlaterenbatenlater.Indetabelzijndezeviertypenkostenvoortweestrategieënvanadaptatieuitgewerkt:detraditionelestrategieendeadaptievestra-tegie.Detraditionelestrategiewordtgedre-vendoorklimaatschade,deadaptievestrate-giedoorkennisvanenvisieopdetoekomstenhettoekomstigeklimaat.

KlimaatalsKans 3Adaptatieondereenvergrootglas

19

7 Adaptatie biedt kansen aan de agrarische, recreatie-, natuur-, bouw- en transportsector

Hetmeenemenvanklimaateffectenenhetuitvoerenvanadaptatiemaatregelenineenprojecthebbendoorgaanspositieveeffectenvoorallesectoren.Metnamebouw,trans-port,recreatieennatuurprofiterenvankli-maatadaptatie.Veelprojectenkoppelenruimtevoorderivierofhermeanderenvaneenbeekaannatuurontwikkelingenhetsti-mulerenvanrecreatiemogelijkheden.Hetbedrijfslevenheeftbaatbijklimaatadapta-tie.Wateroverlastenbijbehorendeschadevoorondernemerswordtvoorkomen.Detoe-risme-enrecreatiesectorkrijgenbovendiennieuweofextrakansendoordeontwikke-lingvannatuurenlandschapenhetstimu-lerenvan(natuur)recreatieenwatersport.

Opvallendisdathetbedrijfsleventochzeldenaantafelzitinprojecten.Alsdatwelhetgevalis,isiedereenpositief.Devaartblijfterinenderuimtelijkekwaliteitneemttoe,alsereenkrachtigemarktpartijaantafelzit.Menvaltnietterugopeensectoraleoplossing.Ruimtelijkereserveringenvoorwaterber-gingengebruiksbeperkingendoorbijvoor-beeldverziltingkunnenineersteinstantienegatiefuitpakkenvoordeagrarischesector.Nietzeldenkrijgenagrariërstemakenmethetopkopenofonteigenenvanlandbouw-grondvoorwaterbergingincombinatiemetnatuurontwikkeling,ofwordenbeperkingenaandebedrijfsvoeringopgelegd.Eenaantalprojectenbetrektagrariërsineengebiedactiefbijdeontwikkelingvanplannenen

hetbeheervanhetgebied.Projectenwaaragrariërsmeebeslissen,doenveelmoeiteomviaruilverkavelingtekomentoteenwin-winsituatievoorlandbouwénnatuur:dearmegrondenwordenaaneengeslotenvoornatuurontwikkelingenboerenbedrij-venverhuizennaarrijkeregrond.Nieuwepeilbeheersingisgoedvooréndenatuuréneenduurzameontwikkelingvande(reste-rende)agrariërsinhetgebied.Zilteland-bouwenrecreatiegekoppeldaanlandbouwgevenagrarischebedrijvenzichtopnieuwemogelijkhedenomzichteontwikkelen.

Hetresultaatvanhetmeenemenvankli-maatadaptatieineenprojectisstructuur-versterkingvoordelandbouwsector,waarookdeindividueleagrariërendeLand-enTuinbouwOrganisatie(LTO)tevredenoveris.Vaakwordthetprojectgebieddaartoebewustvergroot.Datmaaktruilverkavelingeenvoudiger.Adaptatiegeeftdaarnaasteenimpulsaanhetontsluitenvannatuurgebiedenenaannieuwaanteleggenhavensenrivierge-bondenbedrijvigheid.Derecreatie-,bouw-,entransportsectorprofiterenvannieuwewegen,fietspadenenvaargeulen.Waterdunen, Bakenhof, Waalsprong

8 Adaptatie voegt kwaliteit toe aan de ruimtelijke ordening

Kwaliteitiseenlastigtedefiniërenbegrip.VolgensdeRomeinsearchitectVitruviusiskwaliteiteensamenspeltussenutili-tas(functionaliteit),firmitas(degelijkheid)envenustas(schoonheid).HetprojectMooiNederlandvanhetMinisterievanVROMpastdatprincipetoeopgebiedskwaliteit

KlimaatalsKans 3Adaptatieondereenvergrootglas

20

alssamenspelvangebruikswaarde,toe-komstwaardeenbelevingswaarde.Belan-genenbehoeftesvanallebelanghebbendenengebruikersbepalendewaarderingvandekwaliteitvandeleefomgeving.Dedefinitievan‘kwaliteitvandeleefomgeving’verschiltdusperplek.Eenwatalgemeneredefinitievooreengebiedmeteenhogekwaliteitzoukunnenzijn:eenklimaatbestendiggebiedwaarkarakteristiekenenhetcultuur-histo-rischerfgoedbehoudenblijvenenwaaraan-toonbaarelementenzijntoegevoegd,diedekwaliteitverhogen.Dezeelementenkunnenbijvoorbeeldvariatieinhetlandschapzijn,verhogingvandebiodiversiteitofeeninno-vatievecombinatievanfuncties.

Klimaatadaptatievoegtzeerzekerkwaliteittoeaanderuimtelijkeordening.Geblekenisdatinveelprojectenmetnamehetexpli-cietbenoemenenmeenemenvanklimaat-adaptatietotinnovatieveoplossingenleidtvoorgebiedsinrichtingentoteenduidelijkemeerwaardevoorderuimtelijkeordening.Zogaanbijdeontwikkelingvanklimaat-buffersnatuurontwikkeling,recreatieeneenflexibelewaterkeringhandinhand.Kli-maatbuffersverhogenderuimtelijkekwali-teitmeerdaneensectoraleoplossingzoalshetverhogenvaneendijk,diemogelijkoplangeretermijnnieteensklimaatbestendigis.Hetmeenemenvanklimaatadaptatiever-leidtplannerstothetterugbrengenvanhis-torieennatuurlijkedynamiekineengebied,zoalsoudewaterlopendieindiversestedenopnieuwbovengrondsverschijnen,herme-anderenvanondermeerderivierdeHunzeenhetcreërenvanoverloopgebiedenlangsrivieren.

Drijvendewoningenwordenopterpenenpalengebouwdomhetstedelijkgebiedaanklimaatveranderingaantepassen.Wijkenkrijgenwadi’senanderevormenvanwater-opvang.Ondergrondsewaterlopenkomenweerterugaandeoppervlakte.Inveelpro-jectenkrijgen(delenvan)rivierenenbekenhunoudeloopofzijrivierterugomwillevanvariabiliteitinhetlandschapmaarookomwillevanklimaatbestendigheid.Gemeentenhalenwaterlopeninstedelijkegebieden,dieinhetverledenondergrondsalseenrioolwarenopgeborgen,metveelelanweerbovengronds.Hetherstelvanoudewaterlopen,hetterugbrengenofcreërenvanwaterindestad-aldannietmetalshoofd-redenklimaatadaptatie-leidttoteenverho-gingvanruimtelijkekwaliteitenvoegtlet-terlijkwaardetoeaanhetonroerendgoed.Erzijnvoorbeeldenwaarklimaatadapta-tierichtinggeeftaanhetherinrichtenvanrommelige(braakliggende)terreinen,zoalsvoormaligeriviergebondenindustrie-enbedrijventerreinen.Ookhet‘vergroenenenvernatten’vanvoormaligelandbouwgron-deninrivierengebied,kangezienwordenalsverhogingvanruimtelijkekwaliteitdoorklimaatadaptatie.Innovatieveoplossingenzoalswaterbergingonderkassen,brengennieuweelementeninhetlandschap.

KlimaatalsKans 3Adaptatieondereenvergrootglas

21

InheelNederlandwordenopditmomenthonderdenprojectenuitgevoerddiehelpenhetlandaantepassenaanklimaatverande-ring.Hetmeenemenvanadaptatieinprojec-tenheefteenduidelijkemeerwaarde:projec-tenkrijgenvaart,wordenklimaatbestendig,enhoudenrekeningmeteenlangeretermijnwateenintegraleaanpakmetvoordelenvoorvrijwelallesectorenwaarborgt.Klimaatveranderingmoetnietprimairalsdreigingwordengezienmaaralskans,alsaanleidingomnatedenkenovereenlange-termijninrichtingvanNederland.Hetblijktdatmeteensectorale,verdedigendeoplos-singveelkansenvooreenintegrale,vooruit-kijkendeenduurzameaanpakblijvenliggen.Klimaatadaptatievraagtomeenbreedgedragen,strategischeruimtelijkevisieopNederland,waarinvanzelfsprekendookoogisvooralleandereruimtelijkevraagstukken.Rekeninghoudenmetklimaatveranderingdwingteenlangetermijnvisieafenvraagtomeenmeerintegrale,gebiedsoverstijgendeaanpak.Hetverbetertdekwaliteitvanpro-jecten.Dekostenvanadaptatiezijnmoeilijkteachterhalen,maarlijkenvrijlaagtezijn(1-5procentvandetotalekosten).Debespa-ringenzijnzeerwaarschijnlijkaanzienlijk,denkbijvoorbeeldaandevermedenkostenvanoverstromingen.

1 Maak klimaatadaptatie vanaf het begin onderdeel van een project

Hetisbelangrijkdatdeoverheidnationaalofregionaalstimuleertofvriendelijkafdwingtdatprojectenklimaatadaptatiemeenemenenhetproject(gebied)dusklimaatbestendigwordt.Demeerwaardevanhetmeenemen

vanklimaatadaptatievoordeleefomgeving-kwaliteitinprojectgebied,hetgroteredraag-vlakendevermedenkostenlatervragenomeenpolitiek-bestuurlijkeinzet.Devraagisdushoediebestuurlijkeinzethetbestevormkankrijgen.Hetbeleidsinstrumentarium(MER,water-toets)isvolgensprojectleidersinprincipegeschikt,maarhetmeenemenvanklimaat-bestendigheidindeMERofwatertoetsisnunietverplicht.Weadviserendaaromklimaatbestendigheidoptenemenalselementinde(plan-)MER.Datleidtertoedatvanafhetbeginineenprojectklimaatbestendigheidalstoetsings-elementwordtmeegenomen.NietalleprojectenzijnechterMER-plichtig.Ookdieprojectenwinnenaanleefomgeving-kwaliteitalswelnaarklimaatbestendigheidwordtgekeken.DerijksoverheidkanonderandereviadeGebiedsagendaombestuur-lijkeaandachtvoorklimaatadaptatievragen.

2 Investeer in kennis via co-creatie

Essentieelisdatkennisaanwezigisovermogelijkeklimaateffecten(bijvoorbeeldineenklimaateffectatlas),overdepoten-tiëlemeerwaarde,overopties,kansenenmogelijkheden.Diekennismoetzospeci-fiekmogelijkzijnvooreenprojectgebied.Eeninvesteringinkenniskantegengeringekostendusveelbatenopleveren,aldannietindevormvanvermedenkosten.Co-crea-tievankennisdoorkennisinstellingenenmaatschappelijkepartijenloont.

3 Pak projecten integraal opBestuurdersenbeleidsmakerspakkenpro-

4 Conclusies en aanbevelingen

klimaat als kans

22

jectennogtevaaksectoraalop.Somsmenenzijdathetprojectnueenmaalvoortkomtuiteensectoraalprobleemendateensectoralebenaderingdesnelsterouteis.Deoorzaakkanookliggenineensectoraalingerichteorganisatie.Hetblijktdatwanneerineenprojectrekeningwordtgehoudenmetadap-tatie,projectenmeestalnietverdedigendofsectoraalwordenuitgevoerd,tenzijdeomstandighedenandersuitwijzen.Eendijk-verhogingkannogsteedsdeenigepraktischuitvoerbareoplossingzijn.

Bijiederprojectwaarderuimtelijkeorde-ningeenrolspeelt,zouinhetprillebeginvanhetprojectonderzoekplaatsmoetenvindennaarmogelijkesynergiewinsttussenwater,bodem,landbouw,natuur,milieu,energieenruimtelijkeordening.Bestuur-dersdoenergoedaanomstiltestaanbijeenmogelijkeintegratievanfuncties.Ditkomtderuimtelijkekwaliteittengoede.

4 Veranker genomen besluiten zo snel mogelijk

Dezeinventarisatielaatziendatprojectenmeerintegraalvormkrijgenalsklimaat-adaptatieonderdeelisvandegeheleontwik-keling.Deeerstevraagvanbeleidsmakersenbestuurderszalzijn:Hoekunnenwedatefficiënteneffectiefregelen?Enwiegaatdatdoen?Datvraagtomgoedbestuur.Indeinventarisatiegevenprojectleidersaandatdevierjaarstermijnenvangekozenbestuurdersofdewisselingenvanporte-feuillestussenbestuurderseeneffectieveenefficiënteuitvoeringvaneenprojectsomsindewegzitten.Debetrokkenheidenverant-woordelijkheidvanmeerdereoverheden

ineenprojectvragenomgoedoverleg.Wederzijdsvertrouwentussenbestuurdersisdaarbijbelangrijk,maardatvertrouwenmoetgroeienenwisselingenvanbestuur-dersdoendaargeengoedaan.Ookkunnenindeloopvaneenprojecteerdergenomenbesluitenweerterdiscussiekomenalszenietgoedzijnverankerd.Eenstuurgroepblijktvaakonvoldoendesturendvermogentehebben.Deledenzijnteveelgelieerdaandeeigenorganisatieenkunnengeenpat-stellingdoorbreken.Stuurgroepenbereidenbesluitenvoor,maarkunnengeencommit-mentvanorganisatiesafdwingen.

Indiverseprojectenispositieveervaringopgedaanmethetopzettenvaneengemeen-schappelijkeregelingmeteenonafhanke-lijkvoorzittervaneenbestuurscommissieomtussentijdsbesluitenteverankeren.Ookkaneenbestuurlijkervaren,onafhankelijkvoorzitterdesomszeerverschillendecultu-renbijelkaarbrengenenhouden.Denkka-der,cultuur,idealen,belangen,doelenvandeverschillendeoverhedenwillennogaleensverschillenenprojectenvertragen.Dewet-telijkvoorgeschrevenbesluitenzullennogsteedslangsgemeenteraadenGedeputeerdeStatenmoeten,maareenbestuurscommis-siekandeanderebesluitenvoorhaarreke-ningnemen.Dezeinventarisatielaatziendathetmee-nemenvanadaptatieingebiedsontwikke-linginspireert,leidttotkwaliteitsverbete-ring,enthousiasmeertenprojectenversnelt.Ookbiedthetnieuwemogelijkhedendoorhetaanelkaarkoppelenvanuiteenlopendesec-torenenbiedthetkansenvoorvrijwelaldezesectoren.

23

Zoom in op IJsselsprongOmvang IJsselsprong-projectgebiedeenkleine1000haBetrokken partijenministerievanVROM,gemeentenBrummen,VoortenZutphen,WaterschapDeVeluwe,provincieGelderlandKlimaat & IJsselsprong DeIJsselkrijgtindetoekomstperiodiek(veel)meerwatertever-werken.Hierdoorneemthetoverstromings-risicoindeuiterwaardentoe.Adaptatie & IJsselsprongInhetkadervanhetprojectIJsselsprongwordendiversemaatregelenuitgevoerd:deontwikkelingvaneennieuwewoonwijkaanhetwater,natuurontwikkeling,deinpassingvanrail-infrastructuur,hetoplossenvanverkeers-knelpuntenenderealisatievaneengroenebufferalsonderdeelvaneenecologischever-bindingszonevoordeVeluwe-Achterhoek.Derivierkundigemaatregeleninhetplan‘Allesin1keer’bestaanuithetlandinwaartsver-leggenvandedijkenenuiteennevengeulbijZutphen.Samenbiedenzijveiligheidtegenoverstromingdiereikttotverna2015.Dedijkverleggingenzijnzoontworpendatzedecultuurhistorischewaardenmaximaalsparenenhetlandschapsbeeldversterken.Eenaantalagrarischebedrijvenkomtbui-tendijksteliggenenzaldebedrijfsvoeringdaaropmoetenaanpassen.Nieuwedyna-mischeriviernatuurcompenseertverliesaanhuidigeNatura2000-kwaliteiten.DeEmpermeanderwordtingerichttoteenrijknatuurgebied.Hetverbredenvanhetnatteprofielvanverschillendebekenenhetdeelsverleggennaarhunhistorischeloop,verrijktdebinnendijksenatuurenhetlandschap.Hetwoongebiedwordtgeleiddoorbredegroenescheggen,enderegiokrijgtdrie

nieuwewoonmilieus:dorpswonenaanderivier,woneninhetlandschapenwonenineenmozaïekvanervenentuinen.Gecoördi-neerdgrondbeleidmoetmedegerichtzijnopversoepelingvaneventueleagrarischeher-structureringen.Meer informatiewww.ijsselsprong.info

Zoom in op Sarsven en de BanenOmvang Sarsven en de Banen-projectgebied 1.600haBetrokken partijenDienstLandelijkGebied,provincieLimburg,gemeenteNederweert,WaterschapPeelenMaasvallei,LimburgseLand-enTuinbouwbond,StichtingLim-burgsLandschap,StaatsbosbeheerKlimaat & Sarsven en de BanenHetgebiedSarsvenendeBanenheeftalsinds1900temakenmetdalendegrondwaterstanden.Hetiseenbelangrijknatuurgebied,eenvandezogenaamdePeelrestanten.Vrijintensievelandbouw(akkerbouwenmelkveehoude-rij)omringthetgebied.Klimaatveranderingzalbijdrageneenverdereverdrogingvanhetkwetsbaregebied,metnegatievegevolgenvoornatuurenlandbouw,alsergeenextramaatregelenkomen.(Winter)wateroverlastmoetookaangepaktwordendoorafvloei-ingvanhetoverschotnaarbenedenstroomsegebieden.OnderdenoemerNieuwLimburgsPeilleggenwaterschapenprovinciedebasisvoorhetherinrichtingprocesinLimburg,dusookinhetSarsvenendeBanen-gebied.Adaptatie & Sarsven en de Banen Inhetgebiedwordenantiverdrogingsmaatrege-lengenomen,waarbijhetprojectrekeninghoudtmetdeverschillendewaterbehoeftevannatuurenlandbouw.Deverhogingvanhetwaterpeilmaakthetgebiednatter.De

5 Geselecteerde projecten

24

verhogingvandegrondwaterstandenbrengtplaatselijkgebruiksbeperkingenvoordelandbouwmetzichmee.Deprojectplannerswerkenaaneenduurzameoplossingvoorlandbouwennatuuronderhetmotto‘Juistgrondgebruikopdejuisteplaats’.Illegaledrainageenberegeningkrijgeneenpositieveoplossing.Erwordtextragrondingerichtvoornatuuromverdrogingtegentegaan.Delandbouwkrijgteenimpulsdooreenbetereverkavelingwatleidttoteenstructuurverbe-tering.Peilgestuurdedrainageisuiteinde-lijkvoorlandbouwenvoornatuurpositief.Meer informatiewww.sarsvenendebanen.nl

Zoom in op Harger- en Pettemer-polderOmvang Harger- en Pettemerpolder- projectgebied 410haBetrokken partijen HoogheemraadschapNoorderkwartier,ministerievanVROM,NatuurmonumentenKlimaat & Harger- en PettemerpolderDeHarger-enPettemerpolderligtdirectachterdeHondsbosscheZeewering.Doorklimaatveranderingstijgtdezeespiegelenzijnaanvullendekustbeschermings-maatregelennodig.Adaptatie & Harger- en Pettemerpolder Doelvanditprojectisnagaanofeenover-stapmogelijkisvaneenverdedigingvandezwakkekustlijnnaareenverdedigingvandekustzone.Ditvoorkomteenduredijkverho-ging.Doordepolderinterichtenalsnatuur-gebiedkandezedienenvoordeopvangvanoverslagwatervandeHondsbosscheZeewe-ring(alleennodigbijextreemhogespring-vloeden).Natuurmonumentensteltgrondenbeschikbaaromextraoverslagwaterin

detoekomstoptevangen.Erontstaateenbredesolidekuststrookwaarinnaastdedijkookhetnatuurgebieddeklappenvandezeeopvangt.DaarweerachterzaldehersteldeHondsbosscheSlaperdijkalstweedezee-weringdeveiligheidnogverdervergroten.Hetherstelvanbrak-enzoutwatermilieusendeovergangnaarzonesmetzoet(kwel)waterzorgenvooreensterkevergrotingvandebiodiversiteitendenatuurwaarden.Hetgebiedkaneenaantrekkelijkrecreatiegebiedwordendoordeverbindingvanzuidelijkennoordelijkgelegenduingebieden.Wandel-enfietsroutesvergrotendetoegankelijkheidvanhetgebied.Ditkanleidentotpositievesociaaleconomischeimpulsenvoorderegio.Meer informatiewww.klimaatbuffers.nl

Zoom in op Watergraafsmeer Omvang Watergraafsmeer-projectgebiedgrotestadswijkBetrokken partijengemeenteAmster-dam,corporaties,ontwikkelaars,bewoners,bedrijven,provincieNoord-Holland,minis-terievanV&W,kennisinstellingen,advies-bureaus,Waternet,stadsdeelOost-Water-graafsmeerKlimaat & WatergraafsmeerVanwegedelageligging(5,5meteronderN.A.P.)isoverstromingeengrotebedreiginginWatergraafsmeer.Overstromingdreigtbijeendijkdoorbraakvanderingdijk,ofdoorbraakvandeLekofdekeringbijIJmui-denwaarbijdediepepoldergeheelkanover-stromen.Watergraafsmeeriseenintensiefbebouwdwoongebied.ErzijnookkwetsbarefunctieszoalshetSciencepark,waarzichdeinternationaleinternethubSARAbevindtmetéénvandesnelstecomputersterwereld.

25

Adaptatie & WatergraafsmeerHetpro-grammaLeefbaretoekomstbestendigeWatergraafsmeerwilwatergebruikenalshefboomvoorinnovatieindepraktijkvandebestaandestad:integraalwerkenopeenslimme,interactieveeninnovatievemanier,opzowelprocesalsinhoud.Zoisbijvoor-beeldopvoormaligesportveldennieuwbouwgepland.Hierbijwordtregenwaterafvoerver-traagddoorgroenblauwedakenenwater-pleinen.Traditionelewatercompensatieisdannietnoodzakelijk.Anderemaatregelenzijndemeerlaagseveiligheidtegenoverstro-men,hetcommunicerenvanoverstromings-risico’s,deaanpakvangrondwateroverlastenhetstimulerenvangroenindestad.Hetprocesvanditprojectisinteressantomdatzoveelpartijenomdetafelzittenenvoorals-nogeendrachtigsamenwerken.Departijenproberenhetprocesoverdraagbaarenelderstoepasbaartemaken.Meer informatiewww.waternet.nl

Zoom in op HelmondOmvang Helmond-projectgebied2kmwaterloopindestadBetrokken partijengemeenteHelmond,WaterschapdeAaKlimaat & HelmondHelmondisverstede-lijktgebied,datdoorklimaatveranderingtekampenkrijgtmethethitte-eilandeffectenwateroverlastbijvakerenextremereneer-slag.Adaptatie & Helmond DegemeenteHelmondneemtmaatregelenomdestadaantepassenaanklimaatverandering,zoalshetafkop-pelenvanregenwater,realiserenvanwater-bergingenhetterugbrengenvanwaterindestadvoorkoelte.Hetopnieuwzichtbaar

indestadbrengenvandebeekrivierdeAaisondergebrachtinhetWaterplanHelmond.StedenbouwkundigishetbovengrondsterugbrengenvandeAanueendragendestructuurvoorhetcentrum.HetplanomdeAaterugtebrengenbestondallanger–alvoordatervanklimaatadap-tatiesprakewas.Klimaatadaptatieheefteennieuweimpulsaanhetprojectgegeven,omdathet(terug)brengenvanmeerwaterinhetstedelijkgebiedhelemaalpastinplannenvoorklimaatbestendigesteden.HetAa-netwerkdraagtbovendienbijaannatuurontwikkelingeneengezondhydro-logischenecologischnetwerkenhetherstel-lenvanhetnatuurhistorischekaraktervandestad.Meer informatiewww.waterplanhelmond.nl

Zoom in op Het Groene Woud Omvang Het Groene Woud-projectgebied35.000haBetrokken partijenprovincieNoord-Bra-bant,BrabantsLandschap,WaterschapdeDommel,ZuidelijkeLand-enTuinbouwor-ganisatie(ZLTO),alleinliggendegemeen-ten,Staatsbosbeheer,NatuurmonumentenendiversepartijenzoalsInnovatieplatformDuurzameMeierij(IDM)enregio-VVV.Klimaat & Het Groene WoudHetGroeneWoudishetgebiedtussenDenBosch,Eind-hovenenTilburg.Vanwegedebijzonderekwaliteiten,zoalshetgroeneenkleinscha-ligekarakterendesamenhangtussennatuur-enagrarischegebiedenishetaan-gewezenalsnationaallandschap.Hetver-anderendeklimaatzorgtvoormeerwinter-neerslagdiewateroverlastveroorzaakt,indezomerjuistvochttekortindebodemmet

KlimaatalsKans 5Geselecteerdeprojecten

26

MensNederland moet ook voor toe -komstige generaties mooi en veilig zijn. Bewoners dragen daaraan bij.

27

negatievegevolgenvoorfloraenfauna,recre-atieenteelten(boomteelt,tuinbouw,akker-bouw).Derecreatiebehoefteinhetgebiedzaltoenemenbijdeverwachtetemperatuur-stijgingenendeverschuivingvanklimaat-zonesleidttoteeninvasievannieuwesoortenenverliesvansommigekarakteris-tiekesoorten.Dekansopplagenenziekteninakker-entuinbouwwordtgroter.Adaptatie & Het Groene Woud InHetGroeneWoudzijninmiddelstalvanprojectenuit-gevoerdofgeplanddiehetgebiedklimaat-bestendigmakenendegevolgenvanwater-lasténdroogtevoorkomen.Toegangszonesen-poortenwordenuitgebreidomtege-moettekomenaandeverkoelingsbehoeftevanmensenuithetstedelijkgebiedrondomHetGroeneWoud.Erzijnplannenvooreenwaterparkennieuwebossendieovervijftigjaarvoldoendegrootzijnomeffectiefverkoe-lingtebieden.Hetwaterparkisuitloopge-biedvoordestadenfunctioneertalsstede-lijkewaterberging.GemeenteTilburgmaaktplannenvooreensecundairafwateringssysteem,omhemel-waterviarioleringsbuizenuitdeoudestad,viadestadsrandtetransporterennaardewaterparkeninhetlandelijkgebied(aanlegvanaf2016).Hetverbindenvannatuurge-bieden(EcologischeHoofdstructuur)enspe-cifiekemaatregelenvoor(doorklimaat-verandering)kwetsbaresoortenversterktnatuurwaarden.Omdewaterbalansookbijeenveranderendklimaatoptimaaltehoudenvooragrariërs,wordenmaatrege-lenuitgevoerdbinnendeAHS(AgrarischeHoofdstructuur).Bijwaterschaarsterichtdestrategiezichbijvoorbeeldophetlangervasthoudenvanwaterendaarmeehetaan-

vullenvandegrondwatervoorraden.OpditmomentzijnnetbuitenHetGroeneWoudalpilotsmetbetrekkingtotwatervasthoudenaandebron.Meer informatiewww.hetgroenewoud.com

Zoom in op Maasvlakte 2Omvang Maasvlakte 22000haBetrokken partijenHavenbedrijfRotter-dam,gemeenteRotterdam,provincieZuid-Holland,Rijk,regiogemeenten.RegelmatigoverlegmetveelpartijenzoalsdeVogelbe-scherming,Milieudefensie,vissers,NatuurenMilieuKlimaat & Maasvlakte 2 Doorklimaatveran-deringkrijgtRotterdamtemakenmeteenstijgendezeespiegelenverhoogdrisicoopoverstroming.Ookwordtmeerwaterperio-diekafgevoerdviadeNieuweWaterweg,meteveneenseenhogeroverstromingsrisico.Ookomdieredenstaathetgebruikvandestadshavensonderdruk.Adaptatie & Maasvlakte 2 DeterreinenvanMaasvlakte2liggenbuitendijks.DeaanlegvanMaasvlakte2vindtplaatsopeenhoogtevan5meterbovenNAP.Dewegenenont-sluitingenkomenop5,5meterbovenNAP.Rondhetnieuwelandkomteenzeewering,dieisontworpennaardenieuwsteinzich-ten.Dezeweringiszoflexibeldatbijtegen-vallende(grotere)zeespiegelstijgingaan-passingmogelijkis.Inhetgevalvaneenextremestormvloedkomendeterreinendanviadehavenmondendezeevaarttoegangtij-delijkonderwatertestaan.Hetwatermagnooitzohoogkomendatditleidttotlevens-bedreigendesituaties,zoalsdeverspreidingvangevaarlijkestoffenofanderemilieu-schade.Deoverschrijdingskansvande

KlimaatalsKans 5Geselecteerdeprojecten

28

landaanwinningmagnietgroterzijndangemiddeldeensper10.000jaar.VoordeMaasvlakte2iseenfunctionelerisicobena-deringbepaald,geengeneriekeveiligheids-norm.Voorenkelepercelendiebestemdzijnvoorchemiezalvangevaltotgevalwordenbepaaldofextramaatregelen,zoalsextrahoogte,voordezeterreinennoodzakelijkzijnvanwegemogelijkemilieurisico’s.Uitgangs-puntdaarbijisdathetrisicoopverspreidingvangiftigestoffendoorinundatieverwaar-loosbaarmoetzijn.DetoenamevanscheepvaartverkeernaarMaasvlakte2kannadeligeeffectenhebbenvoordeduinenopVoorne.HetversterkenvandezwakkeschakelbijdeDelflandsekustisgecombineerdmetnatuurcompensatievoorMaasvlakte2.TussenHoekvanHollanden’s-Gravenzandeisdaaromeennieuwduin-gebiedaangelegd.Meer informatie www.maasvlakte2.com

Zoom in op Natuur- en business-park SchieveenOmvang Natuur- en businesspark Schieveen-projectgebied400ha(businesspark75ha)Betrokken partijengemeenteRotterdam,Natuurmonumenten,provincieZuid-Hol-land,stadsregioRotterdam,Hoogheemraad-schapDelflandendeelgemeenteOverschieKlimaat & Natuur- en businesspark Schie-veen Hetgebiedkrijgtdoorklimaatverande-ringtemakenmetwateroverlastdoormeer(extreme)neerslagenhetverderbinnendrin-genvanzoutekwel.Adaptatie & Natuur- en businesspark Schie-veen DenatuurlijkeklimaatbuffervoordepolderSchieveenbestaatuiteencascadesys-teemvanpeilvakken,datbijextremeneer-

slaghetwaterzoveelmogelijkindehogerepeilvakkenvasthoudt.Hetvernattenvanhetsysteemdringtdezoutekwelterug.Hetteontwikkelenecosysteemprofiteertvandebijbehorendewaterpeildynamiekendraagttegelijkertijdbijaandezuiveringvanhetoppervlaktewater.PolderSchieveenhoeftdaardoorzelfsbijklimaatextremengeenberoepmeertedoenophetomliggendewatersysteemeniseenvoorbeeldhoeoplageplekkenindeRandstadbebouwingkli-maatbestendigintepassenis.Naastdeher-inrichtingvanhetnatuurgebiedisinhetprojectruimtegecreëerdvooreenklimaat-bestendigbusinessparkvanmaximaal75hectare.Ditbedrijvenparkrichtzichophoogwaardigekennisintensievebedrijvig-heid,eenbelangrijkedoelgroepvoordeeco-nomievanRotterdam,diezichdaarmeewilafficheren.Hetdoelisomeennatuurgebiedtecreërenalsuniekevestigingsplaatsvoorbedrijvenmeteenbuffervoordeklimatolo-gischeeffecten,zodatgebruiksfunctiesindepolderergeenhindervanzullenonder-vinden.Meer informatiewww.rotterdam.nl/schieveenenwww.klimaatbuffers.nl

Zoom in op Speeluiterwaard BakenhofOmvang Bakenhof-projectgebied45haBetrokken partijengemeentenArnhemenHuissen,polderdistrictBetuwe,WaterschapRivierenlandenRijkswaterstaat.Bijhetbeheerzijnbetrokken:IVNArnhem,Buurt-werk,Staatsbosbeheer,gemeenteArnhem,WijkplatformKlimaat & Bakenhof Doorklimaatveran-deringkrijgtdeRijnmeerwaterteverwer-

KlimaatalsKans 5Geselecteerdeprojecten

29

kenenkrijgenriviergebondengebiedenzoalsdeBakenhoftemakenmetwateroverlast.Inhetstedelijkgebiedneemtdebehoefteaanschaduwenverkoelingtoe,waardoorindetoekomstrecreatieinnatuurgebiedenrondomArnhemzaltoenemen.Adaptatie & Bakenhof OmmeerruimtevoordeRijntecreërenisbijArnhemeendijk200meterlandinwaartsverlegd,gevolgddoorherontwikkelingvanhetgebiedalsste-delijkeuitloop.DeBakenhofiseenvandeopnieuwontwikkeldegebieden.Hetisinge-richtalsspeeluiterwaardmetmogelijkhe-denvoorhuttenbouw,steencirkels,fiets-,wandel-enzwemmogelijkheden.Bewonersorganisereninhetgebieddiverseactiviteiten.Eennevendoelwasomdesocialesamenhangvandeaanliggendewijkteversterken.Inmiddelsiseencomitévanbewonersbetrokkenbijbeheerenhetorga-niserenvanactiviteitenindeuiterwaard.DeBakenhofisheteersteprojectinNeder-landwaarbijdedijklandinwaartsisverlegdomderivierteverruimen.Soortgelijkeacti-viteitenenprojectenstaanopstapelinhetnabijgelegengebiedStadsblokkenenMei-nerswijk.Meer informatiewww.speeluiterwaard.nl

Zoom in op Peizer en Eelder Maden Omvang Peizer en Eelder Maden- projectgebied200haBetrokken partijen Natuurmonumenten,provincieDrenthe,gemeenten,Staatsbosbe-heer,DienstLandelijkGebied,WaterschapNoorderzijlvestKlimaat & Peizer en Eelder Maden Gronin-genhadin1998,2000,2003tekampenmet

zwarewateroverlast.Doorklimaatveran-deringzullenervakerextremebuienvoor-komenenkrijgenGroningenenomgevingvakerlastvanoverstromingen.Adaptatie & Peizer en Eelder Maden DewateroverlastrondomGroningenonge-veertienjaargeledenwaseentriggervoorditproject.Vanuitklimaatadaptatieiseenbewustwordingopganggebrachtdiever-snellingmogelijkmaakt.Hetdoelisomwaterbergingennatuurontwikkelingtecombinerenmétverbeteringvandeland-bouwstructuurdoorhetvergrotenvanhetvermogenomwatervasttehoudenentebergeninhetplangebied.Groteeensgezind-heidzettehetherinrichtingsprojectinzeerkortetijdopderails.Hetkiezenvanruimeregebiedsgrenzenboodmogelijkhedenvooreenbeterelandbouwstructuuronderanderedoorinrichtingsmaatregelen.Deboven-loopvanhetEelderdiepwordthersteldmetaanlegvanrecreatievevoorzieningenineennatuurlijkcultuurlandschap.Meer informatie www.klimaatbuffers.nl:www.herinrichtingpeize.nl

KlimaatalsKans 5Geselecteerdeprojecten

30

• WestflankHaarlemmermeer,

www.westflankhaarlemmermeer.nl

• GrootMijdrechtNoord,www.grootmijdrecht-

noord.nl

• MooienvitaalDelfland,www.vrom.nl

• SchaalsprongAlmere,www.almere.nl

• StadshavensRotterdam,

www.stadshavensrotterdam.nl

• TransitieGreenports,www.greenportsneder-

land.nl

• Waterdunen,www.waterdunen.com

• WestelijkeVeenweiden,www.vrom.nl

• IJsseldelta,www.ijsseldelta.info

• IJsselsprong,Zutphen,www.ijsselsprong.info

• Zuidplaspolder,www.zuid-holland.nl

• DuinherstelPuntvanVoorne,

www.klimaatbuffers.nl

• Harger-enPettemerpolder,www.klimaatbuf-

fers.nl

• IJsselmonde,www.ark.eu

• PeizerenEelderMaden,www.klimaatbuffers.

nlwww.hernirichtingpeize.nl

• Weerterbos,www.klimaatbuffers.nl

• VierdeBergboezemBreda,www.vierdeberg-

boezem.nl

• NatuurenbusinessparkSchieveen,

www.klimaatbuffers.nl

• DeHunzealsklimaatbuffer,www.hunzepro-

ject.nl

• CrossTowersAmsterdam,www.ey.com/nl

• OverdiepsePolder,www.brabant.nl

• Diesdonk,www.helmond.nl

• GouweWiericke,www.zuid-holland.nl

• EVA-Lanxmeer,www.eva-lanxmeer.nl

• Perkpolder,www.perkpolder.nl

• DeLevendeBeerze,www.brabant.nl/debeerze,

www.debeerze.nl,

• Watergraafsmeer,www.waternet.nl

• Aakvlaai,www.biesbosch.nu

• Afsluitdijk,www.rijkswaterstaat.nl

• Bakenhof,www.speeluiterwaard.nl

• Heerhugowaard,StadvandeZon,

www.heerhugowaard.nl

• DeGrift,Apeldoorn,www.apeldoorn.nl

• HetGroeneWoud,www.hetgroenewoud.com

• EilandvanDordt,cms.dordrecht.nl

• Eschmarke(Enschede),www.enschede.nl

• GeldersePoort,www.nationalelandschappen.nl

• Stadsblokken/Meinerswijk,

www.stadsblokken-meinerswijk.nl

• Ooijpolder/Millingerwaard,

www.ruimtevoorderivier.nl

• Grensmaas,www.denieuwegrensmaas.nl

• WaterplanNijmegen,www.nijmegen.nl

• Waalsprong(Nijmegen-Noord),

www.waalsprong.nl

• KlimaatprogrammaTilburg,www.tilburg.nl

• DeEsscheStroom,www.esschestroom.nl

• Zandmaas,www.zandmaas2.nl

• OudeMaasarmOoijenWansum,

www.klimaatbuffers.nl

• BeuningseUiterwaarden,www.waalweelde.nl

• OosterhoutseWaarden(NURG),

www.waalweelde.nl

• DrutenscheWaarden,

www.drutenschewaarden.nl

• Zuilichem/Ruyterwaard,www.waalweelde.nl

• WaterinVuren,www.waterinvuren.nl

• Stadswaard-Buitenooij,www.waalweelde.nl

• WinssenseWaarden,www.waalweelde.nl

• WaalfrontBeneden-Leeuwen(DeDoorbraak),

www.waalweelde.nl

• WaalfrontTiel,www.tiel.nl

• WaalfrontZaltbommel(EMAB),www.waal-

weelde.nl

• Demonstratieprojectmeervoudigruimtege-

bruikwaterberginginglastuinbouw,

www.klimaatonderzoeknederland.nl

100 projecten

31

• WaterplanRotterdam,www.rotterdam.nl

• CrobscheWaard,www.waalweelde.nl

• DeBaarsjes,www.west.amsterdam.nl

• HerontwikkelingkrachtwijkWielwijk,

www.wielwijk.nl

• HotspotRijnenburg,

www.klimaatonderzoeknederland.nl

• ZoetwatervoorzieningGoereeOverflakkeeVolkerak-

Zoommeer,www.klimaatonderzoeknederland.nl

• Katwijk,www.klimaatdijk.nl

• Colijnsplaat,www.klimaatdijk.nl

• KlimaatdijkdeOksel(BypassKampen),

www.klimaatdijk.nl

• TrapdijkRotterdam,www.klimaatdijk.nl

• DakparkRotterdam,www.dakparkrotterdam.nl

• Wieringerrandmeer,Zuidelijkedijk,

www.wieringerrandmeer.nl

• TielOost,www.tiel.nl

• WaterwegcentrumHoekvanHolland,

www.rotterdam.nl

• HuissenseWaarden,www.huissenschewaarden.nl

• UrbanFloodManagementDordrecht,

www.ufmdordrecht.nl,www.levenmetwater.nl,

• Zuid-HollandNoordwijk,

www.maakruimtevoorklimaat.nl

• Zuid-HollandScheveningen,

www.stichtingmilieunet.nl

• Markgraven-Almelo,www.wrd.nl

• Helmond,www.helmond.nl

• ParkLingezegen,www.parklingezegen.nl

• SarsvenendeBanen,www.sarsvenendebanen.nl

• KrommeRijn,www.krommerijnpark.nl

• Noordpolder,www.waterkaderhaaglanden.nl

• WentholtparkLichtenvoorde,www.oostgelre.nl

• Noordwaard,www.ruimtevoorderivier.nl,

noordwaard.projecttoolkit.nl

• HondsbroeksePleij,www.ruimtevoorderivier.nl

• HermeanderingOudeDiep,www.klimaatbuffers.nl

• GendtseWaard,www.ruimtevoorderivier.nl

• ProjectMunnikenland,www.ruimtevoorderivier

• OverdiepsePolder,www.ruimtevoorderivier.nl

• DijkterugleggingLent,www.nijmegen.nl

• RuimtevoordeVecht,www.overijssel.nl

• DeDoorbraak,Almelo,www.dedoorbraak.info

• IJsseluiterwaardenOlst,www.overijssel.nl

• RuimtevoordeRivierDeventer,www.overijssel.nl

• Lankheet,Eerstzuiverendanbergen,

www.waterparkhetlankheet.nl

• Maasvlakte2.0,www.maasvlakte2.com

• DijkverleggingWestenholte,www.wgs.nl

• KlimaatdijkStreefkerk,

www.klimaatonderzoeknederland.nl

• GroenstructuurplanHeerlen-Parkstad,

www.heerlen.nl

• WaterbergingRijssen-Holte,www.rijssen-holten.nl

• Oostvaarderswold,

• KlimaatbuffersWaddenzee,

www.waddenvereniging.nl

Onderzoeksprojecten Kennis voor Kimaat en Klimaat voor Ruimtewww.klimaatonderzoeknederland.nl

• Hittestressindestad

• Waterveiligheidbuitendijksgebied

• AdaptatievandeEcologischeHoofdStructuurEHS,

• Klimaatgerelateerdeveranderingvan

NCP-ecosysteem

• Adaptiefbouweninhetbuitendijksgebiedinde

hotspotregioRotterdam

• Aanpassingaanweersextremeningrensoverschrij-

dendestroomgebieden

• Klimaatinruimtelijkekeuzes

• ToRPlanMERS,structuurvisiesenkennisuithet

programmaKlimaatvoorRuimte

• AfsluitbaaropenRijnmond-WaterfrontRijnmond

• Veiligeingepastewaterkeringen

• HotspotKlimaatenLandbouwinNoordNederland,

32

Colofon

Programmabureau Kennis voor Klimaat Daltonlaan 4003584 BK Utrechttelefoon 088 335 7880office@kennisvoorklimaat.nlwww.kennisvoorklimaat.nl

AuteursDrs. M.H.J. Pijnappels, projectmedewerker kennistransferDr. A.G.J. Sedee, senior programmamananger

AdviesIr. F. de Pater

Ontwerp en illustratiesExplanation Design

ISBN 9789490070311 September 2010

Dit onderzoeksprogramma wordt medegefinancierd door het ministerie van VROM.

100projecten

op de kaart

Kijk voor aanvullende informatie over de projecten op de projectwebsites (zie p 31 en 32) of op de website www.klimaatalskans.nl.

www.klimaatalskans.nl

klimaat als

kans

Adaptatie aan klimaatverandering in de ruimtelijke ordening

Het klimaat verandert en Nederland verandert mee. We passen ons aan. Klimaatadaptatie vindt op dit moment plaats in honderden projecten overal in Nederland. Bij de rivieren, langs de kust, in de polders, maar ook in de stad en op het platteland. Onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat geeft een overzicht van de stand van zaken van klimaatadaptatie in Nederland. We willen beleidsmakers, bestuurders en bedrijven inspireren en laten zien hoe Nederland anders en mooier ingericht kan worden.