1

Fries levend erfgoedWerken aan verscheidenheid

Friesedierenrassen

www.frieserassenengewassen.nlinfo@frieserassenengewassen.nl

Platformreeksnummer10,december2017

Samenstellingentekst:JohannesSpyksmaFoto’s:voorzovernietandersaangegeven:SimonBosmaenPatZijlstraGrafischeverzorging:STIP,Leeuwarden,www.stipwerk.nlPrijslosseverkoop:€7,50.

Bank:NL16TRIO0197646174tennamevanpenningmeesterWerkverbandFrieseRassenteBurgum.

Dezebrochureiseenuitgavevanhet'PlatformFrieseRassenenGewassen'waarindeorganisatiesdiezichrichtenophetbehoudvandeFrieselandbouwgewassen,dierenrassen,fruitrassenenoorspronkelijkehoutigegewassensamenwerken.

FRIESEENMETFRYSLANVERWANTEDIERENRASSEN

Indezebrochurewordtverduidelijktomwelkedierenrassenhetgaatenhoezeopdiverselokatiesvoorkomen.DeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassenkunnenineenzestalgroepenverdeeldworden:depaarden,derunderen,deschapen,dehonden,dehoenderenendegeiten.Voorhetvoortbestaanvandezerassenishetvanbelangdatzeopzoveelmogelijkplekkengefoktworden.

Dedierenrassenworden,alsonderdeelvanhet'PlatformFrieseRassenenGewassen',instandgehoudendoordebijhetPlatformaangeslotendierenorganisaties.

HetvoorlichtingsprojectwaarvandeeerderverschenenbrochureoverdeFriesedierenrassendeeluitmaakte,werdgefinancierddoorhetFondsJeMaintiendrai,deMeindersma-SybengaStichting,deVanHelomastichting,deBoelstra-Olivierstichting,deP.W.Janssen'sFriescheStichtingendeStichtingZeldzameHuisdierrassen.DeprovincieFryslânsubsidieerdedezetweedeversie.

2

Inleiding

Fryslânisvanoudseenlandbouwprovincie.Mededaardoorisdeprovinciebekendgewordendoordierenrassendieerzijnontstaanofdieermeeverwantzijn.Hetzijnernegen.HetmeestbekendishetFriesepaard.Hetwerdveelgebruiktalstrekdier,vandaagheefthetopveelplekkenindewereldeensportieveenrecreatievebetekenis.HetuitAmerikaovergewaaideHolstein-Friesian-rasisindeplaatsgekomenvandeFriesekoeienrassen:deFrieseRoodbonteendeFries-HollandseZwartbonte.Alsdubbeldoelkoeienzijnzegeschiktomermelkènvleesmeeteproduceren.Mensenmetcultuur-historischbesefhebbenervoorgezorgddatdetweeFrieseschapenrassennietuitstierven.Bijhet'FryskMelkskieppestamboek'enhet'ZeeuwsMelkschaapstamboek'(hetgaatomhetzelfderas)staanerongeveer5000ingeschreven.Derond1925dooreentweetalFrieseboerengefokteZwartbleswerdookveiliggesteld.HoewelsommigevariëteitenvandeFriesehoendersdoortekleineaantallengevaarlopen,zijnergenoegexemplarenvandetwaalferkendekleurslagenomzetelatenvoortbestaan.BijdebeideFriesehondenrassenstaatdeStabijhounergunstigvoor,deliefhebbersvandeWetterhounmoetenhetmeteenveelkleineraantaldoen.DanisernogdeLandgeit.WeliswaargeenFriesras,maaromdathetinFryslânveelvoorkwam,wordthettochtotdeFriesedierenrassengerekend.

VoorhetvoortbestaanvandeFriesedierenrassenishetvanbelangdatzeopmeerplekkenwordenaangetroffen.Indezeopinitiatiefvanhet'PlatformFrieseRassenenGewassen'samengesteldebrochurestaanvoorbeeldenvanhoederassenopdiverselocatiesvoorkomen.Wehopenhobbyisten,eigenarenvancultuurtoeristischevoorzieningen,landgoederenenhistorischeboerderijenertoetebewegendevoorbeeldendiewetonennatevolgen.Omdieredenwordtdebrochureookverspreidonderbeheerdersvankinder-enzorgboerderijen,gemeenten,initiatiefnemersvandorps-enstadslandbouw,museaenbeheerdersvannatuurterreinen.UiteraardwordtookaandachtbesteedaandemogelijkhedenomvanFriesedierenrassenafkomstigeproductentevermarkten.Recepten,zoalsinhetlaatstedeelbeschreven,kunnendaaraanbijdragen.

PlatformFrieseRassenenGewassen

3

HetFriesepaard

HetFriesepaardheefteenlangeenrijkehistorie.Vanwegezijntemperament(eenerfenisvandeSpaansepaardenuitdetachtigjarigeoorlog)wordthettotdewarmbloedpaardengerekend.HetishetenigepaardinNederlanddatdelaatstepaareeuwennietmetandererassengekruistis.Hetdoorhet'FrieschPaardenStamboek'erkendeFriesepaardiszwart,oorspronkelijkhadjeookbruine,blauwe,witgrijzeenroodschimmelkleurigepaardendiebijhetrashoorden.AlgedurendeeeuwengeniethetFriesepaardveelbekendheid,hetwerdenwordtveelgeëxporteerd.In2010warenerwereldwijdmeerdanzestigduizendFriesepaarden.Sinds1879bewaakthet'FrieschPaardenStamboek'dekwaliteitvandeFriesepaardenwaarookterwereld.HetishetoudsteenopéénnagrootstestamboekvanNederland.Jaarlijksorganiseertdeorganisatiekeuringen.Tweespringeneruit:dehengstenkeuringinjanuariendeCentraleKeuringvanmerriesenruineninoktober.

HetFriesepaardwordtveelalsrijpaardgebruikt.Erkanzowelvooreenvoertuigalsonderhetzadelmeegeredenworden.Enkeleanderegebruiksvormenzijn:hettuigen,dequadrille,hetringrijden,hetrijdenindressuurenhetrijdenmetvierspannenenmeerspannen.VaakwordendeFriesepaardengepresenteerdvooreenFriesesjees.Eenspeldatveelpubliektrektishetringsteken.Tijdenshetrijdensteekteendamealsbijrijdsteropdesjeeseenmetalenring.Dezewordentussendevingersvaneenuithoutgezaagdehandlosjesvastgezet.Ruimdertigjaarishetrijdenmetvierspanneninzwang.Somswordteennoggroteraantalpaardeningespannen.PietdeBoeruitOentsjerkbrachthetindertijdtottweeëntwintig.

Volgenseenopgavevanhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'isderisicostatusvanhetFriesepaardin2016normaal.Hetaantalvolwassenvrouwelijkedierenisvolgensdezeopgave36.000.

FrieseDierenrassen

4

GerdaVeenje:HetFriesepaardmoethaarkarakterbehouden

AlsGerdaVeenjebijhaarmanPieterintrekt,komtzeinaanrakingmetFriesepaarden.Dedierenboeienhaardoorhunrobuusteuitstralingenkarakter.Eerstiszenogergvoorzichtig,alsnelleertzededierenvertrouwen.DeVeenje'shebbeneenmodelmerrieeneenstermerrie,paardenmetkwaliteit.Enkeleervanwordenaancircussenverkocht.

Zorond1969kenthet'FrieschPaardenStamboek'nogmaarzo'ndrieëntwintighengstenwaarmeegefoktkanworden,nuzijndaterongeveerzevenennegentig.Wordenereerstvooralklassiekepaarden(werkpaarden)gefokt,vandaaggaathetindeeersteplaatsomluxeengeschiktheidvoordesport."Ennatuurlijkprobeertelkefokkereenkroonen/ofmodelmerrietefokken,dieooknogeensgeschiktisvoordedressuur.Paardendiehetbijsportgoedpresterenbrengennogaltijdgoedgeldop".Gerdahoudtvanhetwatklassiekeretype.Depaardendiezijenhaarmannunoghebbenkomenvooreendeeluiteenstamwaarindekenmerkenvanhetlandbouwhuishoudpaardnogzijnterugtevinden.DefokkersvanhetFriesepaardmoetenoppassenvoorinteelt,tochmagiedereenzelfbepalenwelkehengstbijwelkemerriepast.Sommigenkiezenbewustvoorinteeltomoudegewensteeigenschappenterugtefokken."IkhebgeenwaarderingvoorfokkersdieFriezenkruisenmetpaardenmetArabischbloed.Specifiekeraskenmerken,zoalshetkarakter,moetenernietuitgefoktworden".

GerdaVeenjewasjarenlangvoorzittervandeindeFrieseWoudenwerkzameverenigingvoorFriesepaarden'TaitBehâld'.Zeisnuerelid.Van1999tot2006waszesecretarisvandeHynstedageninTyt-jerksteradiel.Vooralhaarverdienstenkreegzeop22oktober2009ophetProvinsjehûsinLeeuwardendeFriesepaardensportprijs'DeGuds'.FokkendoenGerdaenhaarmannietmeer.Zonderdat,iseraanhunFriesepaardenookgenoegpleziertebeleven.

FrieseDierenrassen

5

Fries-HollandseZwartbonte

Indeperiode1744-1756sterveninFryslâninéénjaartijdruimhonderdduizendkoeienaandeveepest,driekwartvandeFrieseveestapel.Dekoeien,dieindietijdvoornamelijkroodbontvankleurzijn,wordenaangevulddoorgrootscheepseaankopenvan(waarschijnlijk)zwartbontveeuitJutlandenHolstein.DeFrieseboerenkennenhunvak.Naenigegeneratieshebbenzeweerbestekoeienopstal,zeergevarieerdingrootteenbespiering,indoorsneemelkrijkedierenmetgroteuiers.DedeskundigeUtrechtsedierenartsGerardHengelveldisrond1865helemaalverruktvandeFrieseZwartbonten:"Demelktekenszijnvoortreffelijk,debuikendeuierzijngoedontwikkeldengroot,despenenzijnfijn,demelkadersbreedmetvelekronkelingen,hetmelkgatgrootendemelkspiegelbreedenhoog".

NadeTweedeWereldoorloggaanFrieseboereneendubbeldoelkoefokken,geschiktvoordemelk-ènvleesproductie.InheelEuropazijnzezeergeliefd,zodatdemeestsuccesvollestamboekboerenvoorhunbestedierenenormebedragenkunnenvragen.DoorvroegrijpheidwordendeZwartbontenechtersteedskleinerendaaltdemelkproductie.Omdietelatentoenemen,kruisenAmerikaansefokkersdegeïmporteerdeFriese

zwartbontenmetmelkrijkerassen.ZoontstaathetHolstein-Friesian-rasdatvandaagopvrijwelalleFriesemelkveebedrijvenvoorkomt.

EenkleindeelvandeFrieseboerenhoudtdeFries-HollandseZwartbontenaan.In1983richtenzehet'Fries-HollandseRundveestamboek'op.HetaantalFries-Hollandsekoeiendaaltsnel.In2016zijnheternogruimtweeduizendvolwassenvrouwelijkedieren.HetvoordeelvandezedubbeldoelkoeienisdatzebetrekkelijkveelvleesenmelkmetietshogeregehaltenaaneiwitenvetdandeHolstein-Friesiansleveren.Zehebbenminderkrachtvoernodigenzijnrobuuster,watscheeltindedierenartsenkosten.HetraswordtopnogmaareenkleinaantalNederlandsebedrijveninstandgehouden.

HetaantalFries-Hollandsekoeiendaalt.In2016zijnervolgenseenopgavevanhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'nogruim2100volwassenvrouwelijkedieren.

FrieseDierenrassen

6

JanHoekman:DeFries-HollandseZwartbonteiseenkoe-in-balans

ZoalsiedereFrieseveehouderheeftJanHoekman'svaderindejarenvijftigFries-HollandseZwartbontekoeien.AlsvrijweliedereboerindejarenzeventigmeermelkrijkeHolstein-Friesians(dez.g.'Amerikanen')aanschaft,houdendeHoekmans'vastaanhettraditioneleFrieseras.Deredenisondermeerdatde'Jupiters'dietothunveestapelbehorenerggoederesultatenleveren.

EnigetijdnadathijhetbedrijfvanzijnvaderinHaskerhorneheeftovergenomen,constateertJantekortenbijz'nkoeien.Hijgaatnusamenwerkenmetdez.g.'fundamentfokkers'.DatzijnboerendiedooreengerichteaanpakdekwaliteitvandeFH-koeienprobereninstandtehoudenenteverbeteren.Voortaanselecteertookhijuitzijneigenveestapeldebesteexemplaren.Destierkalverendiedaaruitgeborenwordengebruikthijinheteigenbedrijf.Ominteelttevoorkomen,houdthijelkjaardrietotvijfstierenuitdeeigenveestapelaan.Degenetischevariatiebinnenhetraswordtdaardoorzogrootmogelijkgehouden.Hoekmanhoudtongeveerhonderdkoeien,waarvanhijerzo'ntachtigmelkt.Delageremelkopbrengstwordtgecompenseerddoordatdedierenmetweinigvoergenoegennemen.Overtolligedierenworden,omdatzealsdubbeldoelkoegoedbespierdzijn,maaraltegraagdoorslagersaangekocht.ZeleverenmeeropdaneenuitgediendeHolsteiner.

ErzijninFryslânmaarenkeleFH-fokkers.Somstreftjehetrasookaanopbedrijvenwaar"deAmerikanen"overheersen.Hoekman:"Boerenzijnookmensen,zelatenzichmakkelijkdoorwatgrootisenveelopbrengtimponeren".Hijlaatzichnietvandewijsbrengen."DeFH-koeiseenkoe-in-balans.Deverhoudingenkloppen.EenvaarsvanditrasgeeftinheteerstejaarmindermelkdaneentweejarigeHolsteiner,maarjemoetwatgeduldhebben".HoekmandurfttebewerendatdeFH-koeefficiënterisdaneenanderekoe.

FrieseDierenrassen

7

FrieseRoodbonte

IndenegentiendeeeuwwordtveelFriesveenaarhetbuitenlandgeëxporteerd.VooralinNoord-Amerikaiserveelvraagnaarzwartbontvee.DefokkerijvanhetzwartbonteFriesekoeienraswordtvrijalgemeen.Erzijnookeenaantalboeren,dieaanhetfokkenvandeuitdezwartbontekoeienvoortkomenderoodbontenvasthouden.Zerichtenin1957devereniging'FokkersvanRoodbontFriesStamboekvee'op.BehalvedezeuitdeFrieseZwartbontenvoortkomenderoodbonten,zijnernogsteedseensterkafgenomenaantalFrieseRoodbontenvanhetoorspronkelijketype.In1993zijndaternogmaarzeventienkoeienenvierstieren.Eénvandezekoeienwordtindatjaaropde'PraktijkschoolvoordeVeehouderij'inOenkerkgehuldigd.'Maeieblom'heefthonderdduizendkilomelkgeleverd.Erzijnopdatmomentnogongeveertwintigdierenvanhetoorspronkelijketype.Defeestgangersvindendaarinaanleidingde'StichtingRoodbontFriesVee'opte

richten.DezeorganisatietrachtderaszuivereFrieseRoodbonteinstandtehouden.Inventarisatie,registratieeneenfokprogrammamoetendaaraanbijdragen.Zoveelmogelijkwordtaandezuivereafstammingvastgehouden,dehaarkleurmoetdusroodbontzijn.DerodekleurkandonkerderzijndandievanderoodbontekoeienvanhetHolstein-Frisianras.DekleurvandekopvandeFrieseRoodbontenneigtnaarzwart.Ronddeeeuwwisselingzijn

ernogmaareentientaldierenvan"deouderodeFriezen".Erzijnmeerdereredenenomhetbedreigderas,waarvanernogmaarruimdriehonderdzijn,instandtehoudenentelatengroeien.DeFrieseRoodbonteis,evenalsdeFries-HollandseZwartbonte,eendubbeldoelkoeendusgeschiktvoormelk-ènvleesproductie.Hetrasbevatuniekgenenmateriaaldatmetbehulpvankruisendienstkandoenbijhetverbeterenvananderekoeienrassen.HetvormteenonderdeelvandeFriesecultuurhistorie.Hetbiedtpraktischevoordelenzoalsdenaarverhoudingminderebehoefteaanvoer,eengoedegezondheidendebetrekkelijkhogevet-eneiwitgehaltes.FrieseRoodbontenzijnmakkelijktehoudenenbiedenbijgeboortenweinigmoeilijkheden.

Destichting'FriesRoodbontVee'heeftin2016en2017vanviernieuwestierenspermagewonnendatingezetwordtdoorledenenookdoornieuweboeren.

Volgenseenopgavevanhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'zijnerin2016nog485volwassenvrouwelijkedieren.

FrieseDierenrassen

8

SiebeReitsma:liefdevoorFriesRoodbont

Alsjehetbestuurvande'StichtingRoodbontFriesVee'vraagtwaarjeFrieseRoodbontenaantreft,verwijzenzeondermeernaarSiebeReitsmainAllingawier.Rond1968krijgenzijnoudersJacobenKlaskeReitsmahuneerstevaneenFrieseRoodbonteafstammendkalf.

MetdezekoezijndeReitsma'sgaanfokken.Driebeslagenwordensuccesvol:deFeikjes,deHibma'sendeArendsjes.EénArendsjekomtaaneenproductievanbijnahonderdduizendliter.Alszehaarzestiendekalfbrengt,bloedtdekoenettevorendood.HetKI-bedrijfCR-Deltaschafttweestierenaandievanhetbedrijfkomen:SurfenneJetseenSurfenneLammert.WeleenbewijsdatdeveestapelvandeReitsma'svangoedekwaliteitis.InheelNederlandlopennakomelingenvanSurfenneJetse.Siebe:"Datisietsomtrotsoptezijn".HetgaatSiebebijdeRoodbontenietzozeeromdekleur,maarmeeromdesterkebespieringendesterkeuiervanhetras.Zijnkoeienhoudenhunhoorns:"Koeienzonderhorensisgeengezicht”.

VeelgangbareboerenzijnvolgensSiebeteveelgefixeerdopdemelkopbrengst,zerekenennietmetwatdekoeinandereopzichtenwaardis.Zijndierenhebbeneenlangerelevensduur,zewordengemakkelijktwaalfjaar.ZeproducerenmindermelkdandeHolstein-Friesian-koe,daarstaattegenoverdatdenieuwmelkenmaarachtkilobrokkrijgen.Holstein-Friesian-runderenhebbenvolgensSiebeweltwaalfkilonodigenvragenookmeeronderhoudsvoer.Bovendienzijnzegoedbevleesd,waardoorzebijdeslagerhetnodigeopbrengen.

OokalheeftSiebemaarvijfentwintigRoodbontenennogeentientalanderekoeien,hijkanerbestvanbestaan.Hijheefteenmoderneligboxstallatenbouwenwathetmelkenveelgemakkelijkermaakt.

FrieseDierenrassen

9

HetFriesemelkschaap

HetFriesemelkschaapheefteenlangegeschiedenis.HetheeftdezelfdekenmerkenalsdemelkschapendiesindsjaarendaglangsdeNederlandseenBelgischekustvoorkomen.ZokennenwenogsteedshetZeeuwsemelkschaap.In1432werdhetmelkschaapopeenschilderijvandegebroedersVanEyckindeSintBaafskathedraalteGentalafgebeeldals'hetlamGods'.HetschaapkomtookvooropeenschilderijvanPaulusPotter.

Melkschapengevenveelmelk.Zehebbeneengrotesmallewigvormigerompenzijnarmbespierd,waardoorzemindergeschiktzijnvoorvleesproductie..OmdezeredenwerdvakerdevoorkeuraandeTexelaargegeven.Bijsommigedierenkomenhalsbellenvoor,zehebbeneenonbewoldepijlstaart.HetFriesemelkschaapwordtgeprezenomderijkemelkgiftendeuitstekendemoedereigenschappen.Alsdelammerenvandemoederafgewendzijn,kunnenzetoteindoktobergemolkenworden.Hetschaapproduceertjaarlijksongeveervijfhonderdlitermelk,waarvantachtigkilohardeofzachteschapenkaaskanwordengemaakt.Melkschapenzijnergvruchtbaar.Zewerpeninéénkeerongeveertweetotdrielammeren.Vierlingenbehorenniettotdeuitzonderingen.Zegevenweiniggeboorteproblemen.Delammerengroeiensnelengoed.

Omdevleesopbrengstteverhogen,wordthetmelkschaaprond1900gekruistmetvleesrijkeEngelserammen.Hetwordtdaardoorzeldzaam.DeMarssumerboerK.N.Kuperuskeerthettijdoorin1908het'FrieschMelkschapenStamboek'opterichten.HijspoortnogovergeblevenmelkschapenopenhaalteenaanhetrasbeantwoordenderamuitOost-Friesland.In1958zijnernogmaardriefokkersmetenkelerammen.Rond1970volgteenexplosievegroei.In2000staanongeveertweeduizenddierengeregistreerd.In2005isdatuitgegroeidtotmeerdanvijfduizend.Anno2011staanbijhetStamboekruim8000vrouwelijkedierenen700rammeningeschreven.Demelkvanhetschaapwordtdooreentoenemendaantalboeren-ookbuitenFryslân-gebruiktomerkaasvantemaken.ZovindenweondermeerinSchotlandeengrotekuddeFriesemelkschapen.

Volgenseenopgavevanhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'staanerin2016bijbeidestamboekentezamen5000volwassenvrouwelijkemelkschapeningeschreven.

FrieseDierenrassen

10

JappiedeJong:“MelkersvandeFrieseMelkschapenmoetenhunverantwoordelijkheidgaannemen”

AlsJappiedeJonginNesbijAkkrumsamenmetzijnvrouwschapenwilgaanmelkenomerzachtekaasmeetemaken,proberenzeheteerstmeteenvijftientalZwartblessenenVlaamseschapen.AlnaeenaantaljarengaanzeoveroptienFriesemelkschapen.Hetverschilisgroot:zegevenvooreenlangereperiodemeermelk.Eerstdrieliterdaags,laterinhetseizoenneemtdataftotongeveeranderhalfliter.Dedertigschapendiehetbedrijfanno2017telt,wordenindeeerstehelftvandeweekdoordevrouwgemolken,indetweedehelftdoethijdat.Zowordtookhetkaasmakenverdeeld.Eenkilomelkleverteénzachtkaasje.DiewordendirectnadatzegemaaktzijninAkkrumeninTynjeverkocht.Datlevertgenoeggeldopomdeboerderijwaarzewonenteonderhoudenendeverzekeringspremiestebetalen.

JappiedeJongisachtjaargeledenvoorzittervan'ItFryskeMelkskieppestamboek'geworden.Warenertienjaargeledennog59leden,nuzijndaternogmaarongeveerdertig.Zonuendankomenernogwelledenbij,maardoordetoegenomenregelgevinglatensteedsmeerhetafweten.Eenanderbezwaarisdathetmelkschaap,zoalsdeTexelaar,geenvleesrasis.Voorveleneenredenomdatschaaptegaanhouden.BijnaniemandziethetonderscheidtusseneenFriesMelkschaapeneenTexelaar.Hetaantalledendatdeschapennoginhetstamboeklaatregistrerenis

geslonkennaarongeveertien.Omdatteveranderen,ondernamhet'Molkskieppestamboek'recenteenpogingdeoverstapnaarregistrerengemakkelijkertemaken.

OokinFryslânzijnernogsteedsbedrijvendiemeerdanhonderdFriesemelkschapenhouden,omerhardeofzachtekaasvantemaken.Alshethenluktdaareenspeciaalproductvantemaken,valterhetnodigemeeteverdienen.BijhetMolkskieppestamboekbestaatdeindrukdatsommigemelkersmetgroteaantallenschapenteweinigaandachtbestedenaanhetraszuiverhoudenvanhundieren.Tochmakenzegebruikvandeuniekeovergeleverdeeigenschappenvanhetschaap.DatbrengtdeJongtotdeuitspraakdatzulkemelkersmeerdannuhetgevalishunverantwoordelijkheidmoetennemen.

FrieseDierenrassen

11

DeZwartbles

HetZwartblesschaapiswaarschijnlijkontstaanuitdeSchoonebeeker,eenDrentsheideschaapdatrond1925doorFrieseveehandelarenwerdopgekochtopdeNorgermarkt.HetwerddoorverkochtaanenkeleFrieseboerendieermeefoktenenhetmogelijkkruistenmethetFrieseMelkschaapendeTexelaar.HetdierkreegdekenmerkenvandehuidigeZwartbles,zewordenwel"veredeldeSchoonebeekers"genoemd.AnderenbewerendaterdoorbloedonderzoeknooitverwantschapmethetDrentseschaapisaangetoond.HetzouzijningevoerduitDuitsland.

DeZwartblesisietsminderbespierddandeTexelaar,staatwathogeropdebenenendevachtisietsgrover.Hetisoersterk,vruchtbaar(vierlingenzijngeenuitzondering)enheeftgoedemoeder-eigenschappen.Hetlammertgemakkelijkafenproduceertdoorgaansvoldoendemelk.

HetZwartblesschaapbehoortmethetFrieseMelkschaap,hetZeeuwsemelkschaapenhetTexelscheschaaptotdegroepvandeNederlandseweideschapen.Ditonderscheidtzevandeheideschapen.Eenbelangrijkkenmerkisdebruinzwartekleurendetypischewitteblesopdekop.Dieblesverbreedtzichnaardekruinendebek.Verderheefthetdierwitteachtervoeteneneenwittestaartpunt.Watz'nbouwbetreftstaathettussendeTexelaarenhetmelkschaapin.DeZwartblesismakkelijkenmooi.Hetkarakterenhet"gebruiksgemak"zorgenervoordatdeZwartbleshetidealeschaapisvooriemanddieschapenvoorzijnplezierfokt.

In1985wordthet'NederlandsZwartblesSchapenstamboek'opgericht.Deledenzijnoverwegendhobbyisten.TienjaarlaterontstaatuitonvredemethetbeleidvanhetStamboekde'Zwartblesfokkersgroep'.Eengeschilpuntbetrefthetschaapzoalsditvolgensdegroepvanoorsprongbedoeldis:eenruimschaapmetveelinhoudenlengtedatkrachtigisingangenstand.

In2015stondenbijbet'ZwartblesSchapenStamboek'1700schapenen345rammeningeschreven.De'Zwartblesfokkersgroep'teldein201672vrouwelijkeen12mannelijkedieren.OokinDenemarken,TsjechiëenDuitslandiservraagnaardeZwartbles.InEngelandenBelgiëhebbenzehuneigenStamboekopgericht.

FrieseDierenrassen

12

JanNoordenbos:nietermaarwatoplosfokken

JanenRichtsjeNoordenbosuitItHeidenskipzijnZwartblesfokkersvanheteersteuur.DoordemooiesprekendekoppenheeftJanalsjongenalmeerdangewonebelangstellingvoorhetras.HetdierkomtindejarenvijftigenzestigindestreekwaarJanwoontvrijwelnietvoor.EendoorhembewonderdkoppeltjebijRijsvormtdaaropeenuitzondering.Alshijtwaalfwordt,krijgtJantweeZwartbleslammeren.Danbeginthijalmethetrastefokken.Vanz'nvadermoethetaantalbeperktblijven,eenmaaleigenbaasneemthetaantalZwartblessenopdeboerderijsneltoe.Alsin1978/1979het'NederlandsZwartblesSchapenstamboek'wordtopgericht,wordthijlidengaathijmeergerichtaantypeenkleuraftekeningwerken.DefamilieNoordenbosisvoorstandervandegeorganiseerdefokkerij.Jekrijgtdaardoorbeteruitgangsmateriaalenminderinteeltbijeenraswaarvanerweinigexemplarenzijn.Vrijwelallerammenwordenverkochtaanhandelarendiezedoorverkopenomzelatenvetweiden.Zijnzegenoeggegroeid,danweetdeslagererwelwegmee.

AntjeWildeboer:VierdegeneratieZwartblesfokker

NannevanderBurguitJelsumheeftnietkunnenbevroedendatzijnzesentwintigjarigeachterkleindochterinhetzelfdedorpbijnaeeneeuwlaterhetfokkenvandedoorhemenzijncollegaKeesSeinstraontwikkeldeZwartblesschapenweerterhandneemt.VanderBurg'sdochterAntjetrouwtmetNicoWildeboerdieditschaapfokt.DienszonenNicoenRientsverliezenerookhunhartaan,waarnaNico'sdochterAntjedefamilietraditievoortzet.Zekrijgtdemogelijkheideentientalschapentegaanhouden.Antjesluitzichaanbijdedoorhaarpakeopgerichte'Zwartbles-fokkersgroep'.Zeletvooralopdeinhoudvanhetschaapenhetbeenwerkenzebesteedtveelaandachtaanhetalgemeenvoorkomen.

FrieseDierenrassen

13

Friesehoenders

HetFriesehoenderraskentmaarliefsttwaalfzogenaamdekleur-slagen.Hetrasheefteenlangegeschiedenis.In1565verbiedthetFrieseprovinciaalbestuurdeuitvoervanveeuitdeprovincie,waarbijookde"weitenhinnen",vanoudsdebenamingvoordeFriesehoenders,wordenvermeld.Indietijdkomthetrasnogveelvoor.

Vanaf1900gaathetaantalsterkachteruit.Erworden"nutsrassen"ingevoerd:'Leghorns'en'Wyandotte's'leggenmeerengrotereeierenenverschaffenmeervlees.DaarbijwordtvergetendatdeFriesehoendersmetweinigvoer,inverhoudingtothunlichaamsgrootte,veeleierenleggen.InwonersvanEngelandnoemenhetdiereen'everydaylayer'.

Alsheterinhetbeginvandejarentwintigmethetrasslechtvoorstaat,richtenenkeleliefhebbers'DeFryskeHinneklub'op.Vooralindedaaropvolgendejarenzettendeledenvandiecluballezeilenbijomdeverlorengeganekleurslagenterugtefokken.Degoudpel,zilverpel,citroenpel,geelwitpel,roodpelendeFriesehoendersmetdekleurenroodbont,zwart,zwartbont,blauw,koekoekenwitkunnenvoortaantotdeFriesehoenderswordengerekend.Delaatsterkendekleurslagisdeteruggefoktezandgele.

HoewelhetoverhetalgemeengoedgaatmetdeFriesehoenders,zijnervanenkelekleurslagenteweinig.Dewitten,dekoekoek,dezwartbonten,deroodbonten,deblauwenendezandgelenwordennogmaarweinigaangetroffen.Pasalsookdeze(zeer)zeldzamekleurslagenmettertijdweerinruimematevoorkomen,kangezegdwordendathetinalleopzichtengoedgaatmethetFriesehoenderras.

FrieseDierenrassen

14

VeelbelangstellingvoorFriesehoenderrassen

JaapStrikwerdauitDearsumissindsvierjaarvoorzittervande'FrieseHoenderclub'.InzijndoorhemzelfgebouwdekippenverblijffokthijdeZilverpel/WytweitenendeGoudpel/Gielweiten.Allebeikleurslagendieerwathunaantalbetreftredelijkgoedvoorstaan.Bijandereisdatnietzo.Metnamevandeeffenkleurenzoudenermeermoetenzijn.TochisStrikwerdanietontevreden.Zijnclubkrijgtsteedsnogweernieuweleden.

ErzijnergenoegdieookindestadFriesekippenhouden,maardeaanschafvaneenhaan-nodigomtefokken-iseenprobleem.Omdatzo'ndier'sochtendslawaaimaakt,hebbenveelburenereenhekelaan.Enwienietfoktheeftbijde'FrieseHoenderclub'weinigtezoeken.InDuitslandgaathetanders.Daarkunnenkippenfokkersopeen'Gasamtplatz'eenhokvandegemeentehuren("vergelijkhetmeteenvolkstuin",zegtStrikwerda).Zoontstaanerookinstedelijkegebiedenplekkenwaarniemandlastvandehanenheeft.Eenanderprobleembijhetfokkenis,dathetveeltijdkost.Vooralbijjongerenontbreektdatvaak.Eenprobleembijhetfokkenisook,datdehelftvandeuitgebroedeeierenhanenzijn.

Eennieuwgegevenisdatergewerktwordtaaneennieuwekleurslag:deroodkoekoekdieeerderookvoorkwam.Strikwerdadenkt,dathetafleidtvandenoodzaakdebestaandekleurslageninvoldoendeaantalinstandtehouden.Datkostalmoeitegenoeg,vooralookomdaterbijelkekleurslagmeerderefokkersnodigzijndieerééninstandhouden.

DeorganisatieheeftveelcontactenmetdezustervereniginginDuitsland.Zolangergeenvogelgriepisendedierenoptijdwordeningeënt,werkenbeidenmeeaan(inter)nationaleshows.EvenalsaandeclubshowdieelkjaarinSneekgehoudenwordt.Dedoordeclubgeorganiseerde'jongdierendagen'trekkensteedsmeerbelangstelling.Opdelaatstgehoudendagwarenermeerdan100dieren.

OmdathetfokcentrumvandeFriesekrielenbij'ItGrieneNêstinSumaropgehevenis,wordteraangewerktdatnueenplaktegevenbijhetnieuwopterichten'FriesLandbouwmuseum'inGoutum.

FrieseDierenrassen

15

Advocaat

Benodigd:6eieren100gramsuiker5cl.brandewijn1zakjevanillesuikereenweinigzout

Deingrediëntenineenschaalvermengenenaubainmarieverwarmen.Heefthetdejuistedikte,danbrandewijntoevoegen,ineenafgeslotenpotbewaren.Indekoelkastblijftheteenaantalwekengoed.Ditiseenmildeadvocaat.Bron:J.Koopmans-Andringa

DeWetterhoun

DeFrieseWetterhounkomt,zoalsdenaamzegt,voortuitdegroepvandewaterhonden.VooroudersvanhetraskwamenvoorinEngeland.ErbestaanafbeeldingenuitdatlandwaaropWetterhounenenwetterhounachtigedierenduidelijkstaanafgebeeld.WaarschijnlijkwerdendeeersteWetterhounennaarFryslânmeegenomendoorvissersenpalinghandelarendieopEngelandvoeren.EeuwenlangwordthetdierookwelOtterhoungenoemd.Naastdeotterjachtwordthetrasgebruiktalswaakhond,verdelgervanongedierte(ratten,mollen,bunzingen)ensomsalstrekhond.DeWetterhounkomtwaarschijnlijkeerderinFryslânvoordandeStabijhoun.HetalgemeenbeelddatdeWetterhounoproept,isdatvaneenforsgebouwdehonddiezonderplompoflogtezijn,eenvierkantebouwheeft.Hetiseengedrongenhond,dieevenalsdeStabijhoungeenkeelhuidenhanglippenheeft.Wetterhounenzijnzwart,bruinoforanjemetwitteaftekening,waarbijinhetwitschimmelen/ofspikkelsmogenvoorkomen.Hetdierwordtverondersteldrustig,eigenzinnig,gereserveerdvoorvreemdeneneenidealeerfhondtezijn.DeWetterhounstaatietshogeropdepotendandeStabij.

DeWetterhounvormtmetzevenhonderd-envijftigdiereneenkleinras.Volgenseenopgavevanhet'CentrumvoorGenetischeBronnen'zijnerin2016500volwassenvrouwelijkedieren.Degrensvooreenaldannietveiligvoortbestaanvanzeldzamedierrassenwordtoverhetalgemeenbijhetgetalduizendgelegd.Hetisduskwetsbaar,vooralookomdathetaantalingeschrevendierenachteruitgaat.

BijdeWetterhounissindseenaantaljareneenoutcrossprojectgaande.MarjoleinRoosendaalvandeFokadviescommissievandeNVSWdaarover:Erwordteendieringekruistdatvolledigonverwantis.Omdatergefoktwordtmeteengeslotenstamboek,isdegenetischediversiteit,devariatieinerfelijkmateriaal,achteruitgegaan.Hetantwoorddatde'NederlandseVerenigingvanStabij-enWetterhounen'daaropdenkttekunnengevenishetinvoerenvanversbloed.Metgerenommeerdewetenschappersiseenplanvanaanpakopgesteld.Eind2014werdeentweetalnestengeboren,eénmeteenlabradoralsvadereneénmeteengrotepoedelalsvader.Deervaringleert,volgensdeinitiatiefnemers,datdezemethodeervoorzorgtdatervoldoendenieuwegeneninhetraswordeningebracht,terwijlnatweegeneratiesnietmeertezienzalzijndatereenanderrasisingekruist.OpdezemanierhooptmendegenetischebasisvanhetrasteverbredenzodatdeinteeltgraaddaaltendegezondheidenfertiliteitvandeWetterhounweerzalstijgen.

FrieseDierenrassen

16

SjoerdRiemersma:“IkkanmetmijnWetterhounenlezenenschrijven”

GrootvaderRiemersmaisinTerhorneberoepsvisseren-jager,alsSjoerduitBolswarderalsjongengeregeldmetpakeendiensWetterhounopuittrekt.Zoontstaatzijnliefdevoorhetras.HijheeftaleenWetterhounalshijnogmaarzeventienis.Nuheefthijaldevierdeeneendaaruitdoorhemgefoktedochter."EenWetterhounisdoorendoorbetrouwbaar,ikhoefnietopdehondteletten,hijletopmij.Zezijnwaaks.Zehebbenenormveelrust,hetzijnkalmehonden".Wetterhounenzijnookgeschiktalshuishond."Zezijnenormgesteldophunbaasenhetgezin,enverdraagzaamtegenanderedieren".Hijweetdathetdiergraagbuitenisenmetdebaasdingenonderneemt.Hetiseensterkrasmeteenonder-eneenbovenvacht."Zewordennooitkoudennat".Eenandersterkpuntisdeonverstoorbaarheidendeenormgoedeneusenhetuitstekendegeheugen.Eigenschappendie,alshetdierRiemersmabijdejachtvergezelt,goedvanpaskomen.

Hetzijnhondendievanoorsprongvrijrondliepenombunzingen,mollen,wildekattenteverjagen.RiemersmaheeftdeWetterhounjarenlangmetsuccesgebruiktalsmuskusrattenvanger.Zesvanzijncollega'shebbenerookéénaangeschaft.Hetraswordtbedreigddoorinteelt.Riemersmaisniettesprekenoverhetvoornemenomhetintekruisenmetbloedvananderehondenrassen."IkzouhetdoodzondevindenalsdeWetterhoundaardoorhaarkarakterverliest".HijdenktdathetbeteriswetterhounachtigehondenuitmetnameFryslântegebruikenomdetoekomstveiligtestellen.

FrieseDierenrassen

17

DeStabijhoun

Aandehandvaneenoudschilderijwordtbeweerd,dathetFriesehondenrasStabijhounafstamtvandeSpanjoelofSpioen,eenspanielachtigehonddiedeSpaansetroepennaarNederlandzoudenhebbengebracht.DeDrentsepatrijsendeheidewachtelzoudeningrotelijnendezelfdeafkomsteneigenschappenhebben.Derassenvertonenovereenkomsteninlippen,schofthoogte,schedel,hals,rug,voetzolen,borstenbeharing.VerondersteldwordtdatdeStabijhounalvóór1800inFryslânvoorkomt.Alsgevolgvandetoenemendevraagnaarbont,wordtdehondrond1900opgroteschaalbijdemollen-enbunzingjachtingezet.VanoudskomtdeStabijhounvooralvoorinhetFrieseWoudengebied.

DeStabijhouniswaaks,dehond"slaataan"alseenvreemdehetterreinofhethuisbetreedt.Hetiseenaanhankelijkehond,dieuitstekendineengezinpast.Hetdierishalflangharigmeteengestrektepostuureneenkarakteristiekelangestaartdietotaandehielreikt.Hetonderstedeelislichtomgebogen.Volgenseendoorde'NederlandseverenigingvoorStabij-enWetterhounen'verspreidebeschrijvingstraaltheteenverfijndeadeluitenbeschikthetoverveelkrachtenuithoudingsvermogen.Demeestvoorkomendekleuriszwartmeteenwitteaftekening,bruinmeteenwitteaftekeningkomtookvoor.Inbeidegevallenmogenerinhetwitzwarterespectievelijkbruinespikkelsvoorkomen.Jehebtookeenmengvormvanzwart-ofbruinwit,dezogenaamdeschimmels.

Inenronddeoorlogsjaren1940-1945zetteneenaantalfokkerszichinomdeStabijhounalsrashondopdekaarttekrijgen.In1947werdeenrasverenigingopgericht.In2016zijnervolgenseenopgavevanhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'bijdeStabijhoun2000volwassenvrouwelijkedieren.Derisicostatusisnormaal,detrendstabiel.

Wiedeafleveringenvanhetorgaan'DeFryskehounen'vande'NederlandseVerenigingvoorStabij-enWetterhounen'doorbladert,stuitopeengrootaantaldoordeledenmetStabij-ofWetterhounenondernomenactiviteiten:clubmatches,jachthondenproeven,familiedagen,gemeenschappelijkewandelingen,tentoonstellingenenallerleitrainingen.

Bijde'NederlandseVerenigingvanStabijhounenenWetterhounen'wordtoverwogenomookbijdeStabijhountot'outcross'overtegaan.Ookdaarzijnvolgensdeinitiatiefnemersdeinteeltproblemensteedsgroteraanhetworden.

FrieseDierenrassen

18

Foto:H

endrikvanderM

eer

HendrikvanderMeer:“Ikdoeerallesvoor”

EvenalszijnzoonSjoerd,groeitHendrikvanderMeeruitSumaropmethonden.Indeherfstvan1996wordtheteenserieuzezaak.OmhetrasinstandtehoudenbesluithijtegaanfokkenmetdeStabij-pupJitskefanitFredenhof,Yfkeisheteersteresultaat.

JarenlaterlopenophetgroteerfaandeHeideraadinSumarreheidevijfglanzendeStabijhounenendriepupsrond.Yfkeisdehoogsteinrangorde,metopgehevenstaartlaatzedeanderedierenvoortdurendmerkendatzedebaasis.Sytskestaatookhaarmannetje.Marchjeisdegoedheidzelve,zijmaaktgeenruzie.Depubslerenvanhunmoedergehoorzaamtezijn.

AanhetfokkenvanStabijhounenwordenhogeeisengesteld.De'NederlandseverenigingvoorStabij-enWetterhounen'waarvanHendriklidis,verplichtjemeetedoenaaneenfokprogramma.Sindsdienweethijbijvoorbeelddatdeogenvanz'nhondendonkerenhetgebitscharendmoetzijn.Hijzorgtervoordatditinordekomt.

Dedierenmoeten,voordatjeermeemagfokken,opeenshowtweekeer'zeergoed'oféénkeer'uitmuntend'hebbenbehaald.Aandeheupenwordenookeisengesteld.Ominteelttegentegaan,moetdedekreudieerbijwordtgezochtdoordefokadviescommissiegoedgekeurdworden."ZewillenbijdeVerenigingnietdatjeereenslagnaarslaat".HijisheternietmeeeensdatdeStabijhounwordtgekruistmetanderehondenrassen.Alserdanietsmoetgebeuren,kunnenerbeter‘stabijna’s’(dievandeStabijhounafstammen)gebruiktworden.Hendrikheeftdenodigesuccessenbehaald.Optentoonstellingenbehaaldehijeen'zeergoed'.Elskeisvijfkeerreservekampioengeweest.VoorHendrikisdatniethetbelangrijkste."Ikdoeallesvoormijnhondenenkrijgerveelvoorterug".Alshijoverwathijmetzeheeftmeegemaaktaanhetwoordkomt,duurthetgeruimetijdvoordathijisuitgepraat.

FrieseDierenrassen

19

Delandgeit

DeNederlandselandgeitisnietvanFrieseoorsprong,hetdierkomtechterooknogveelindeprovincievooreneriseenactieve'Friesefokkerslub'.HetraswordtdaaromtotdeFriesediersoortengerekend.BeginvorigeeeuwwerddelandgeitvaakgekruistmetToggenburger-enSanegeiten,omdatdezemeermelkgaven.DeNederlandselandgeitheeftdaardoorophetpuntgestaanuittesterven.

Dathetrasnietgeheelverdwenenis,dankenweaandr.A.C.vanBemmeldiein1958enkelelandgeitennaar'DiergaardeBlijdorp'haalde.Nakomelingenvandezedierenwerdendoorhetvoormalige'RijksinstituutvoorNatuurbeheer'ingezetvooreenbegrazingsonderzoekinnatuurterreinen.Vanaf1971isdelandgeitenpopulatiedoorgerichtfokkenlangzaamgrotergeworden.Nederlandkentnuongeveertweeduizendgeitenenvijfhonderdbokken.

Landgeitenzijnsteviggebouwde,middelgrotegeitenmetvrijkortepoten.Zezijnoverwegendbont,metwittevlekkenindekleurenzwart,grijs,bruin,beigeofeenmengelingdaarvan.Ookkomenéénkleurigedierenvoor.Dekleurbruinisdominant,hetkruisenvaneenzwartbontebokmeteenbruinegeitlevertoverwegendbruinenakomelingenop.Debokkenvallenopdoorhunmonumentalehorensdieeenlier-,eensabel-ofeenramsvormhebben.Deramsvormkomtnogmaarweinigvoor.Degeitenhebbenveelkleinerehorens,zebuigenvrijwelrechtnaarachteren.Delandgeitwerptvoorheteerstoptwee-jarigeleeftijdmeestaltweelammeren.Hetaflammerengaatgemakkelijkendemoederzorgisgoed.

Methetoogopdetoekomstvandelandgeit,ishetvangrootbelangdatdedierenaccuraatgeregistreerdenbeoordeeldworden.In1982werdde'LandelijkeFokkersclubNederlandseLandgeit'opgericht.Zowelparticulierenalseenaantalinstanties(waaronder'Staatsbosbeheer'enkinderboerderijen)zijnbijdezeorganisatieaangesloten.Volgenseenopgavevanhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'zijnerin20161480volwassenvrouwelijkedieren.Derisicostatusisbedreigd,detrendstabiel.

FrieseDierenrassen

20

WimpydeVriesenAlbertThalenkoesterendelandgeit

Elkjaarwordtinaugustusbij'DeSpitkeet'inHarkema-Opeindedejaarlijksekeuringvande'LandgeitenFokkersclubFryslân'gehouden.Eenvoudigisdatniet:IBNnummers,vervoersbewijzen,veterinairemaatregelenenretourbewijzenzijnnodigomdeaan-enafvoervandedierenmogelijktemaken.VoorzitterWimpydeVriesisal35jaarverslingerdaanlandgeiten.Hetkaraktervandezegeiteniseigenzinning,zoheefthijervaren.Vandaardezegswijze:"Wiewilvloeken,moetgeitenhouden".Omdathijgingverhuizen,moesthijzijngeitenafstaan.Hijheeftnogeenbokdiezondertebetalendoorgeitenhoudersgebruiktkanworden.

DeVriesisnietontevredenoverhoeheterinFryslânmetdelandgeitvoorstaat.Hijvindtweldaterteweinigjongemensenbijzijnclubhoren.Datmoetveranderen.

AlbertThalen,secretarisvandeFokkersclub,begonmet'LouisvandeLindeborg'.Laterkochthij'PinkeltjevanhetNoordseVeld',eengeitdiebijStaatsbosbeheerliep.Daarbouwthijnogsteedsopvoort.DelandgeitisandersdandeSanengeit,deToggenburgerofdedwerggeit,vindtThalen.Zijngeitenzijnvrijwelnooitziek,hebbenweinigvoernodig,zijndaaromgeschiktominnatuurterreinentelopen.Geitenmelkisgeschiktvoormensenmeteenkoemelk-allergie.Hetkomtnietvaakvoordatlandgeitengemolkenworden,omvandemelkkaastemaken.Jemoeterdannogalwatvanhebben.Vooréénkilokaashebje,denktThalen,ongeveertienlitermelknodig.Landgeitenhoudenkostmoeite."Maaralsjehetervooroverhebt,danhebjeookwat."

FrieseDierenrassen

21

WerkenmethetFriesepaardopdeklassieketoer

Hetbegonalshobbyeneigenlijkishetdatnog.Naastzijnwerkzaamhedenalsbakker,exploreertAugustinusHoekstrainSibrandabuorrenmetzesFriesepaardeneenstoeterij.Als14-jarigejongenkochthijzijneerstepaardwaarmeehijmetsuccesmenwedstrijdengingrijden.Tweejaarlaterkwamereenpaardbij.Metditspanwashijookergsuccesvol.Uiteindelijkzettehijeeneigenhandels-entrainingsstalop:FriesiansforExport.

Vroegerhadjeopbijnaelkdorpeenvoermandiemetzijnpaardenbijbijzonderegelegenhedendienstdeed.Nuisdatnietmeerzo.Hethoudenvaneenstoeterij,zoalsdeHoekstra'shetdoen,isnietmeervanzelfsprekend.Koetsierszijnvaakmoeilijktevinden.Doordeinvesteringenisheteenkostbareaangelegenheid.Depaardenendekoetsmoetenerpiekfijnuitzienendusextraverzorgdengepoetstworden.Dannoghetvervoernaardeplekwaarzewordeningezet.Weerthuismoetallesopgeruimdenschoongemaaktworden.Metwachttijdenerbijgerekend,kostdateenheledag.Tochdenkthijernietaanermeetestoppen.Watalseenliefhebberijbegon,wordtmetliefdevoorhetFriesepaardvoortgezet.

JannekeHoekstra,metAugustinusgetrouwd,doetmeeaanringsteekwedstrijden.Sinds2010zijnbeideookactiefindetuigsport.Zohebbenzemeegedaanaandegroteshow'Faderpaard'enaandejubileumshowvanwegehet130-jarigbestaanvande'KoninklijkeVerenigingFriesPaardenstamboek'.Erwordtnationaaleninternationaalgereden.Augustinusverzorgtmetzijnvaderhetvervoermetrouw-entrouwkoetsen.MeteenarresleewordendewinnaarsopThialfinHeerenveendoorhemgereden.

Stoeterij

22

Friesedierenrassenop'DekemaState'

IndeomgevingvanLeeuwardenstaaneenaantalstatesdieooitdoordeFrieseadelenanderevoornamefamiliesbewoondwerden.Hetbegrip'state'slaatnietalleenophethuismaarookopdelanderijenentuinendiebijhethuishoordenendieeenbelangrijkerolspeelden.

Eénvandievoornamehuizenis'DekemaState'inJelsum.HetstatigehuiswerdvoorhetlaatstbewoonddoorhetgeslachtVanWageningen,zewoondenertot1996.Destateisnueigendomvande'StichtingDekemaState',diehetgebouwmetdeerbijhorendetuinenvoorhetpubliektoegankelijkmaakt.JekunterzienhoeeenFrieseadellijkefamiliezorond1930leefde.AlsbeheerderWimHoogendamvanplaniseenhondaanteschaffen,isdekeuzevoorhemnietmoeilijk,hetwordteenFrieseWetterhoun.

Het'Popta-slot’

WestelijkvanLeeuwardenisinMarssumhetstatige'Popta-slot'of'Heringastate'gelegen.Hetdooreengrootpubliekbezochtegebouw-met-omgevinggeefteenbeeldvanhetlevenvandeFrieselandadel.SindsjaarendagwordenerFriesehoendersgehouden.DekeuzevielopdeRoodpel.

Cultuurtoerisme

23

Op'DoniaState'vindjeFriesedierenrassen

Dedierenvankinder-enzorgboerderij'DoniaState'inStienskomenuitallewerelddelen.Minalama'smetdenamenAbeenAagje,eenreuzenslakvanmaarliefstvijftiencentimeter,zeeboe-koeienenzeldzamealbinoegelsdelenhetterreinmet'gewone'boerderijdieren.Erzijnookgeiten,schapen,konijnen,vogelsenkippen.

TotdielaatstedierenhorenookenkelevertegenwoordigersvanFriesedierenrassen.DekinderboerderijistotnutoedeenigeinFryslânwaarhieraanbewustaandachtwordtbesteed.

EendeelvandeweilandenophetzeshectaregroteterreinwordtinbeslaggenomendoorZwartblessen.Zemoetenhetopnementegenenkelebuitenlandseschapenrassen.DeveestapelomvatookeenFriespaard.Demerrieslijthaarlaatstedagenop'DoniaState'.AllangbestonddewensopdeboerderijookFriesehoendersondertebrengen.

Uiteindelijkwashetzover.EénvandekippenverblijvenwerdinbeslaggenomendooreenhaanenkippenvandekleurslagZandgele.Zoloopterookeenkoppellandgeiten.

Sinds1997biedt'DoniaState'eenvolwaardigewerkplekaanmensenmeteenbeperkingofhulpvraag.Metondersteuningvanprofessionelebegeleiderswordenallevoorkomendewerkzaamhedenindehoreca,dierenverzorgingengroenvoorzieninguitgevoerd.Dedeelnemerswordthierdooreenperspectiefgeboden.

'DoniaState'iseenwaarspeelparadijs,waarscholenengroepeninhetkadervanhunbiologielessenvanhartewelkomzijn.DoordestafwordtmateriaalontwikkeldomleerlingenkennistelatenmakenmetdeFriesedierenrassen.Hetmateriaalwordtbijbezoekenmetendoorleerlingenvanhetbasisonderwijsinpraktijkgebracht.

Kinderboerderijen

24

HistorieherleeftinHempens-Teerns

Omtevoorkomendatergebouwdwordt,scheidteenstrookagrarischgebiedhetdorpHempens-TeernsvandeLeeuwarderwijkSuderbuorren.

Vanaf2006lopendaarvaneindapriltoteindoktoberdeFrieseRoodbonte-pinkenvanSiebeReitsmauitAllingawier.Eenzestaldorpsbewonersvormende'wurkgroepkij'.Zezorgenervoordatophetterreinallesgoedverloopt.Raakteenpinkindesloot,danwordtdezeermetmanenmachtweeruitgeholpen.Eenmeidoornhaagenoudelindenmoetendeherinneringaaneenboerderijdieerstondlevendhouden.DeFrieseRoodbontendragenookaandedorpshistoriebij.

Demeestedorpsbewonerszijnblijalsdejongekoeienerinhetvoorjaarweerzijn.Alshetvriestwordthetterreiningerichtalsijsbaan.

DorpsboomgaardmetFriesedierenrassen

AlseengrondeigenaarinHantumhuizennietgoedweetaaneenweilandjemiddeninhetdorpeennieuwebestemmingtegeven,schenkthijhetaandedorpsgemeenschap.Dorpsbelangweeterwelwegmee.Geheelopeigenkrachtwordthetterreiningericht.'StichtingFruitynFryslân'helpteraanmeedaterachtentwintigtraditionelehoogstamfruitbomenwordenaangelegd.DaartussenloopteenFrieseRoodbontemethaarkalfeneenZwartblesmethaarbeidelammeren.Jammergenoegiserdooreengebrekaanvrijwilligerseeneindeaanhetprojectgekomen.

Dorpsbewoners

25

LandgoedHizzardbiedtplekaanZilverpellen

PietenMarthaKaastrauitLollumnemenenkelejarengeledenhetbesluithunmelkveebedrijftebeëindigen.GebruikmakendvandeNatuurschoonwetstichtenzeeenlandgoed.Naardebuurtschapwaarhetgelegenis,heethetHizzard.Behalvevijfdichtbijdeboerderijgelegenhectares,wordendelanderijenverkocht.Omaandevoorwaardenvoorhetinrichtenvaneenlandgoedtevoldoen,wordteengrootdeelingerichtalsnatuurgebied.OmvogelsenplantenaantetrekkenmaaktKaastraeengrotevijvermetaansluitendeenplas-drasgebied.Metdevrijkomendegrondwordteenafgegraventerphersteld.EenbelangrijkmotiefvoorKaastraisdestrengeregelgevingdiehemalsbezittervanmelkveewerdopgelegd.BijdeZilverpellendieheterfverfraaienheefthijdaargeenlastvan.MarthazouophetlandgoedookeenkoppelZwartblessenwillengaanverzorgen.Misschienkomtheternogvan.

DeStâlfandeKlinze

In1986werdinAldtsjerkdeState'DeKlinze'uit1655inzijnoorspronkelijkestaathersteld.Hetlandgoedligtineenachthectaregrootparkenbeschikteoverdestalhouderij'DestâlfandeKlinze'.Friesepaardenenantiekekoetsenstondendehotelgastentendiensteomerromantischetochtenmeetemaken.Opdestatigeoprijlaanwerdvoorgroepenvantienpersonenofmeerringstekengeorganiseerd.

Landgoederen

26

Foto:D

eKlinze

InFryslânismeerplekvoorfokcentrametdezeldzamedierenrassen

AndersdanandereprovinciesvanNederland,kentFryslânslechtsdriefokcentravoordeFriesedierenrassen.Zewordenbeidebeheerddoorde'FrieseHoenderclub'.HetenewerdingerichtvoordetwaalfkleurslagenvandegroteFriesehoenders,hetstaatbijVijversburginZwartewegsend.HetanderevervangthetvoormaligefokcentrumvoorFriesekrielenbij'ItGrieneNêst'inSumar.HetnieuwecentrumkomtwaarschijnlijkbijhetFriesLandbouwmuseuminGoutum.HetderdefokcentrumisRispensStateinIJlst,waardeFrieseRoodbontegekoesterdwordt.

InFryslânontbrekenfokcentravoordeFries-HollandseZwartbonte,detweeschapenrassen,debeidehondenrassenendelandgeit.Fokcentravoordezeldzamedierenrassenwordenerkenddoordelandelijke'StichtingZeldzameHuisdierrassen'(SZH).EenfoktechnischinspecteurvandeorganisatiebeoordeeltofeenfokcentrumbeantwoordtaandevoorwaardendiedeSZHdaarbijvoorschrijft.Elkcentrumheefthetrechtdebenaming'ErkendFokcentrumvandeStichtingZeldzameHuisdierrassen'tevoerenopwegwijzers,posters,publiciteitsmateriaal,briefpapier,enzovoort.Alservooreenofmeerrassendiehetcentrumbeheerteenstamboekoffokkersclubbestaat,dandientdeeigenaar-alsdezeeenparticulieris-hierbijaangeslotentezijn.DebeidecentrabijVijversburgenGoutumwordenbeheerddoorde'FrieseHoenderclub'.PetraBeerdabeheerthetfokcentruminIJlst.

FokcentradoendenkenaandeinOostenrijkgevestigde'ArcheHöfe'.Ookdezewerdendaaropgerichtomhetvoortbestaanvanzeldzamedierenrassenveiligtestelleneneenbreedpubliekoverditonderwerpteinformeren.EvenalsinNederland,kanzo'nboerderijeigenstreekproductenopdemarktbrengen.Vaakwordtookaandachtbesteedaandeeducatieovereenofmeerdierenrassen.Zebiedensomslogeergelegenheid.Eriseenrelatietussende'ArcheHöfe'(Fries:Arkepleatsen)methetinrichtenvaneenboerenerf,alsdaarwordtrekeninggehoudenmetdecultuurhistorischebetekenis.MartijnBroekmanvan'StichtingLandschapsbeheerFriesland'inBeetsterzwaagwildaarbijgraagadviserendoptreden.Uiteraardiserookalleredenomopeen'ArcheHof'aandachttebestedenaandeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassenenfruitrassen.Hetwachtenisopeenofmeerinitiatiefnemersdiehetoprichtenvaneen'Arkepleats'inFryslânterhandnemen.

Fokcentra

27

LinkshetvoormaligefokcentrumvoordeFriesekrielenbijItGrieneNêst.RechtshetfokcentrumvoordegrotehoendersbijVijversburg.

'Natuurmonumenten'draagtbijaanhetbehoudvandeFrieseRoodbonten

EénvandeopmerkelijkstenatuurterreinenvanonslandligttussenHarlingenenZurichvlaklangsdeN31.Hetgeraas

vanvoortsnellendeauto'slijktdevogelsinhet'HegewiersterFjild'niettederen.Steedsmeervogelswetenhetdoor'Natuurmonumenten'beheerdenatuurgebiedjevanzo'nhonderdhectaretevinden.DeFrieseRoodbontenvanMaaikeBoumauitSkuzumvindenerbuitendeherfst-enwintermaandennualdriejaareenplek.Halfaprilwordenzeergebracht,beginoktoberkomenzeterug.Maaikehoeftnietbijtevoeren.Hetgaatzoalshetmoetgaan.VrijwilligersvanNatuurmonumentenhoudeneenoogjeinhetzeil.VolgensNatuurmonumentenhoorthetbijdewerkzaamhedenvandezeorganisatiedat

aandachtaandezeldzamedierenrassenwordtbesteed.Waarmogelijkprobeertmenzeinhaarterreinenondertebrengen.DeFrieseRoodbontenpassenuitstekendinhetHegewiersterfjild.Denatuurorganisatieisbereidenkelepercelenvanintotaal3à4hectarerondomhetbeheerkantoorinEastereinaaneigenarenvanFriesveeteverpachten.

TjammeTilstrahieldalskleinejongenallandgeiten

EenkwarteeuwgeledenhieldTjammeTilstrainEernewoudeallandgeiten.Hijbegonmetafgekeurdegeiten,vandaagdedagishijeengewaardeerdlidvande'LandgeitenfokkersclubFryslân'.Zijneerstegeithieldhijineentheekist,nubrengthijzijnkoppelvaneentientallandgeitenonderineennatuurterreindathijhuurtvan'ItFryskeGea'.Landgeitenmoetenlateninententegenblauwtong,iséénvanderedenenwaaromhetaantalbijdeclubaangeslotenfokkersisteruggelopen.WerdeneropdejaarlijksekeuringinHarkemaeerdernogmeerdan200geitenaangevoerd,tegenwoordigzijndaternogongeveerhonderd.

Tilstrawaardeertdelandgeit,omdathetdierdeoorspronkelijkeeigenschappenvandezediersoortbewaardheeft.Landgeitenkunnengoedtegenalleweersomstandigheden,waardoorzeineennatuurterreinophunplekzijn.Daarvindenze,zoalsinEernewoude,diversesoortenplantenwaardoorhunvoedselgevarieerdis.Tilstramoetzijngeitenoverigenszonuendanmetwatbiksbijvoeren.Omtevoorkomendatzegebrekenaanhunpotenoplopen,laathijzijngeiteninnatteperiodenopeenhogergelegendijkgrazen.DeFokkersclubheeftoverhetalgemeenoudereleden.Tjammeiseenvandejongsten.

Natuurterreinen

28

RispensStateinIJlsthoortbij‘ZeldzaamLekker’

OnderderookvanIJlstinde'Ruiterpolder'zijnveertighectareweilandgevuldmeteenkoppelFries-Roodbontezoogkoeieneneenhoeveelheidjongvee.EerderliephierzwartbontHolstein-Friesianvee.Alsdeeigenaarzijnbedrijfbeëindigt,wordt'RispensState'doorGosseenPetraBeerdaaangekocht.Zijgeefthaarbaanalsdierenartsopenwordtboer.DoorhetoprichtenvaneenbiologischfokbedrijfgaatzezichvolledigaanhetbehoudvanhetFriesedierenraswijden.

Inmei2003komendeeerstedertigmelkkoeienophetbedrijf.Dedieren,waaronderenkele"monumentalekoeien",wordenaangekochtvaneentientalverschillendebedrijven.OmdatPetradekoeiennietwilmelken,moetereenanderebestemmingwordengezocht.DeFrieseRoodbonteiseendubbeldoelkoe,hetligtvoordehanddatzehet-naastdeverkoopvanvrouwelijkveeaanmelkveebedrijven-inhetvermarktenvanvleeszoekt.Liefhebbersvanhetras,eenfokker,eenmester,eenslagereneenkokslaandehandenineen.Zestartenhetproject:'DeFrieseRoodbontealsculinaireervaring'.Enwatblijkt?DeFrieseRoodbonteiseensuperieureleveranciervansmakelijkvlees.DoelvanhetprojectishetkoeienrasvoorFryslântebehouden.Omdattebereiken,moetjevolgensPetradeFrieseRoodbonteeconomischinteressantmaken.Hetvleesverdwijntnuzonderlabelindegrotestroom.HetbedrijfinIJlstlevertvoorhetculinaireprojecteengrootdeelvanhetslachtvee.Petra:"Watjefoktmoetjeooketen.Alsjeernietsmeedoet,verdwijnthetrasvanzelf".Petralevertvleesaanparticulierenenaanenkelerestaurants.

'RispensState'istotnutoehetenigebedrijfinFryslândathetpredikaat'ZeldzaamLekker'doordelandelijke'StichtingZeldzameHuisdierrassen'istoegekend.Zulkebedrijvenbiedenproductenofdienstenaandieverbondenzijnmetzeldzamehuisdierrassenendaarmeebijdragenaanhetinstandhoudenvandíerassen.InIJlstgaathetomeenaanbodvanvleesvandeFrieseRoodbonte.Kenmerkendisdatdeproductenzichonderscheidenvansoortgelijkeproductendoorhetverhaaldaterachterzit.Dangaathetomdesmaakofdemanierwaarophetgemaaktwordt.Bovendienmoetdeherkomstendetotstandkomingervanhelderentransparantzijn.

Vermarkten

29

SlagerMennoHoekstraproduceerteensmaakvolstukjevlees

Ongeveerdriejaargeledennemendeinitiatiefnemersvanhetproject'DeFrieseRoodbontealsculinaireervaring'contactopmetMennoHoekstrainAnjum.Hoekstraheeftinhetvoetspoorvanzijnvader,grootvaderenovergrootvaderbelangstellingvoorhetslachtenvanbijzonderekoeienrassen.MethetoogdaaropheefthijinDokkumeenkleinschaligeenmoderneslagerijingericht.

NatuurbeheerdersleverenhemslachtrijpeSchotseHooglanders,uitdeVeluwewordenWaterbuffelsaangevoerd.ZijnbelangstellinggaatookuitnaarhetslachtenvanFrieseRoodbonten.Ookvandezedierenweethijeensmaakvolstukjevleestemaken.

Anno2017slachtHoekstrahetvleesvandeRoodbontedatdoorPetraBeerdauitIJlstwordtaangeleverd.VraagenaanbodzijnvolgensHoekstrabehoorlijkinevenwicht.Zouhijmeerdierenaangevoerdkrijgen,danmoeteromdeafzettevergrotenmeerreclamewordengemaakt.Deslageristevredenoverhoehetgaat.Een

streekproductmoetexclusiefzijnènsmaakvol.Uitdereactiesleidthijafdathijzichdaarovergeenzorgenhoefttemaken.

GegaardeossenhaasvanFrieseRoodbonteinsausvaneekhoorntjesbrood

Bereidingswijze:

•Portineerdeossenhaas•Binddeossenhaasop•VacumeerdeOssenhaasmetdejusvaneekhoorntjesbroodensalie•GaardeOssehaasineenwarmwaterbadvan65graden,voor29minutenmeteenkerntemperatuurvan57/58graden•Koelterug•BakdeOssehaasvoorhetserverenvanhetgerechtnogevenopkleurenjuistetemperatuur•Snijdhierviergelijkemedaillonsvan•Serveren

Bronenfoto:HenkMarkus

Vermarkten

30

VleesvandeFries-HollandseZwartbonte

AlsNicoHooghiemsterin1971inReduzumhetbedrijfvanzijnvaderoverneemt,ziethijgeenredendeFries-HollandseZwartbonten/FryskHollânskSwartbûntendoorgangbareHolstein-Friesianstevervangen.FH-runderenproducerenalsdubbeldoelkoeienmeerenbetervlees.JekuntditzoalsbijafgedankteHolstein-Friesians',indegrotestroomlatenverdwijnen,erkanookmeerwaardeaanwordenverleenddoorhet,evenalshetvleesvandeFrieseRoodbonte,alsstreekproducttevermarkten.Eenbordaandewegverduidelijktevoorbijgangersdatzeop'HolwerdaSathe'malsensmaakvolvleesverkochten.

DoordatHooghiemsteralsbiologischeveehouderzijnkoeiennietlangeropzijngrupstalmochthouden,kwamereeneindeaanhetbedrijf.EendeelvanzijnHollands-FrieseZwartbontengingnaarde'Graasboerderij'inSondel.OmdatSjoerdDeinum,omzijnkoeienlangseenkringlooptevoerenenkostenvankrachtvoertebesparen,voerthijzijnkoeienalleenmetgrasenkuil.DeinumzochtkoeienvanhetoudeFrieserasdievanoudsaanzulkeomstandighedengewendzijn.HijlietdekoeiendiehijalhadmetspermavandeHollands-FrieseZwartbonteinsemineren.Overtienjaardenkthijkoeienmet

tachtigprocent'Friesbloed'tehebben.Hetwordendaardoordubbeldoelkoeien,waardoorzeookvleesproduceren.NuallaathijelkemaanddooreenslagerinKoudumtweekoeienslachten.Hetvleeswordtindeboerderijwinkelenaanrestaurantsverkocht.

BuurvrouwDurkjemaaktkaasvanmelkvanFriesekoeien

HetwaseenbuurmanvanDurkjeBrouwerdeKoning,diealsreclamemandenaamvanhaarbedrijf'buurvrouwDurkje,bedacht.Eenaansprekendenaamdiegoedinhetgehoorligt.Begonzein2011mettweekoeiendiemelkvoorhaarkaasleverden,in2017zijnhetertienwaarvandrieFrieseRoodbonteneneénFries-HollandseZwartbonte.Hetwordenermeer,achterdeboerderijloopthetkalfvaneenzuivereRoodbonte.In2012werdhaarbedrijfgecertificeerd.Durkjeheeft,bijgestaandoorhaarmoeder,indezesjaardatzebedrijfheeftzichzelfhetkaasmakengeleerd.ViaDeStreekboerenlangsanderekanalenvindtzedenodigeafzet.

Vermarkten

31

InKollumwordtverseschapenkaasgemaakt

InhetbeginvandejarentachtigverhuizenTheoMontsmaenzijnvrouwnaarKollumomerinhunboerderijbijKollumverseenbelegenschapenkaastemaken.Indietijdhoudthijzo'nhonderdentwintig,laterzo'ntweehonderdenvijftigFriesemelkschapen.Defamilielevertvooralaandegroothandel.Omdatdeverkoopvanhardekaasaanheteindvandejarennegentigmoeizaamverloopt,wordtvoortaannoguitsluitendversekaasgemaakt.

JaarlijksverwerktMonsmaveertigduizendlitertotbijnaevenzoveelkilo'sschapenkaas.TweekeerperweekhaalthijdemelkbijLeodeVosuitPeize.Deeiwitrijkeweiwordtopgehaalddooreenboerdieerzijnveemeevoert.

Deperiodewaarinkaaswordtgemaaktlooptvandederdeweekvanjanuaritotbeginnovember.Dekaasjeshebbenallehetzelfdeformaatvandriehonderdgram.ZewordenvijfdagenperweekdoorMonsmainplasticbakjesafgeleverd.

HetafzetgebiedisongeveerdrievierdedeelvandeprovincieFryslân.Hetzuid-westelijkgedeeltewordtbedienddoordeMiekeHaarsmauitOudega-Gaasterland.

Hetmakenvanversekaasisergbewerkelijk.Monsmaenzijnvrouwverwerkeninéénkeertweehonderdenvijftigliter.Dehoudbaarheidisachtdagen,heteindproductmoetdussnelafgezetenverkochtworden.

Alsbijhetmakenvanversekaaspasteurisatieverplichtwordt,stoppenveelkleinereproducentenhunwerkzaamheden.Monsmagaatdoor,deaanhouderwint.

Vermarkten

32

WiegerKuikenmaaktkaasmetmelkvanFriesemelkschapen

AlsveehouderSybrandKuikeninKollumerpomphetboerenbedrijfbeëindigt,neemtzoonWiegerhetroerover.Hetideeomhetanderstedoenleeftallangeretijdbijhem.Opdeeenentwintighectaregrondziethijonvoldoendemogelijkhedenvoorvoortzettingvanhetmelkveebedrijf.Eerstdenkthijaanhetopzettenvaneengeitenhouderij,omdatdeafzetmogelijkhedenopdatmomentminimaalzijn,kiesthijeenandereweg.Hijweetdatbiologischeschapenkaasbetereperspectievenbiedt:eenschapenhouderijmeteenkaasmakerijzijngeboren.

In2017houdtdekaasmakerhonderdenveertigFriesemelkschapenenenkelerammen.Delammerenvanhetvrouwelijkgeslachtzorgenvoorhetinstandhoudenvandekudde.HetFrieseMelkschaapisalsproducentvanschapenmelknietteevenaren,vindtWieger."Hetdierproduceertnegenàtienmaanden,waarvindjeeenrasdatditpresteert?"

BitterballenGrootKabel

Benodigd:200gramgaarkalfsstoofvlees350gramoudeschapenkaas60gramboter80grambloem4dlmelk1dlvochtvanhetkalfstoofvleesKleinbeetjezoutWittepeper,nootmuskaat,peterselienaarsmaakBloem,losgeklopteeiwittenenpaneermeelVoorbereiding:Snijhetkalfstoofvleesendekaasheelfijn.Maakeenrouxvandeboterendebloem.Doedekoudemelkenhetvleesvochterbijenlaatdesausgoeddikworden.Schepvervolgenshetfijngehaktevleesendekaasdoordesausenroergoedtoteenmooieragout.Laatdezehelemaalafkoelenenbewaarderagouttotgebruikindekoelkastofdiepvries.Haalderagoutvlakvoorverwerkinguitdekoelkast.Vormmetdehandenballetjes,niettedik,andersmoetenzetelangindefrituur.Zetdriebakjesklaar,éénmetbloem,éénmetlosgeklopteiwitenéénmetpaneermeel.Haaldebitterballenachtereenvolgensdoordebloem,heteiwitenhetpaneermeel.Legdegepaneerdebitterballeneenhalfuurterugindekoelkast.Bereiding:Verhitfrituurolieof-vettot180gradenc.Frituurdebitterballenongeveerdrieminutentotzegoudbruinzijn.Serveren:Laatzeevenopkeukenpapieruitlekkenenserveerzealssnackofbijgerecht.Mosterdiseenklassiekebegeleidervoorbitterballen.

Bron:GrootKabel

Vermarkten

33

Vleesvandejongelandgeit:verrassendzachtvansmaak

JorisenJannyViëtoronderhoudenrondomhunstelpboerderijtjeinPeinseenbonteboerentuin.BijhetgeheelhoorteenkuddedoorJorisverzorgdelandgeiten.Eengeitkrijgtgemiddeldtweelammeren,waarvanmeestaléénbokje.Zewordendooreenambachtelijkeslagerverwerkttotvleespakketten.

GeitenvleesisindeNederlandsekeukensnauwelijksbekend.Tochisgeitdemeestegegetenvleessoortterwereld.Meestalwordtgedachtdathetvleesvandegeittaaiis."Onzin"vindenJorisenJanny,"alsjehetmaargoedbereidt".Liefhebbersvanlamsvleesvanhetschaapzullenvolgenshenookhetvleesvandejongegeitwaarderen,desmaakisverrassendzacht.

Jorisenzijnvrouwetenhetgeitenvleeshetliefstzonderveelkruiden,omdatdandespecifiekesmaakverlorengaat.Opeennietaltehoogvuurwordendebeidenkantenvanhetvleesdichtgeschroeid,omhetdaarnametpeperenzouttebestrooien.Daarnawordt(kokend)watertoegevoegd.VervolgenslaatJannyhetvleesdrieuurvolgensdemethodevan"slowcooking"opeenzeerlaagvuurzachtworden.Zolangdevoorraadstrekt,wordtaandebezoekersvandetheetuininPeinsgeitenvleesverkocht

.

Geitenvleesmetkruidenendiversegroentes

Benodigdheden:Tweekilogeitenbout(heelofinschijven)mosterdpepermuntbladeren1teenknoflook1/2selderij2winterwortels2uien2laurierblaadjespeperzout3eetlepelzureroom

Bereiding:Degeitenboutwassenengoedafdrogen.Hetvleesmetdegekneusdemuntbladereninwrijvenendunmetmosterdbestrijken.Deboutindepanleggenenlichtbruinenaanbeidezijden.Deschoongemaakte,zeerfijngesnedengroententoevoegen,dekselopdepanenopeenzeerlaagvuurzetten.Naanderhalfuurdeboutomkerenennogeensmetgeslotenpananderhalfuurverderlatengaren.

Degeitenboutuitdepannemenenwarmhouden.Voordesaushetbraadvochtaanlengenmetwatwater,ondertussenmeteengardeflinkroeren.Desauskruidenmetzoutenpeperenvermengenmetdrieeetlepelszureroom.Hetbeenuitdeboutverwijderen(ditkanookvoordebereiding).Hetvleesinplakkensnijdenenserverenmetde(munt)saus.

Tips:*Groentendiegoedtecombinerenzijnmetgeitenvlees:wortels,sperzieboontjes,pastinaak,koolrabi.*Rozemarijngeefteenlekkeresmaakaangeitenvlees.*Hetgeitenvleesserverenmeteengroenesalademetwortel,appelenrozijnen.

Bron:JannyViëtor

Vermarkten

34

'StadsherberghetWapenvanIJlst'verwerktvleesvandeFrieseRoodbonte

ZezijnerindeStadsherbergvanIJlstmaarwattrotsop,opdekaartprijkentweegerechtenbereidmetvleesvandeFrieseRoodbonte.DatwordtdriekeerperjaarbetrokkenvanRispensStateinIJlst,waarnahetineenvrieskistwordtopgeborgen.Hetzijn:deStadsburgeropdeLunchkaartendeRunderstoofpotopdeDinerkaart.

DeStadsburgerisopgebouwduiteenroségebakkenrundvleesburgermetsla,tomaat,augurk,bacon,TynjetalerenBBQsaus,geserveerdmetfrietenfritessaus.Ingrediëntenstoofvlees:

220gramstoofvleesvandeFrieseRoodbonte;10gramkastanjechampignon(fijngesneden);25gramwitteui(inblokjesgesneden);1teentjeknoflook;25gramknolselderij(inblokjesgesneden);10gramwinterpeen;5grambosui(fijngesneden);1blaadjelaurier;1/2stkruidnagel;2grjeneverbes1mespuntjeChinesevijfkruiden;1/4flesjeTexelsskuumkoppe;50mlrodewijn;100mljus;1plakjekruidkoek(inblokjesgesneden).

Kruidhetvleesmetzoutenpeper,bakhetvervolgensaanineenpanmeteenbeetjeolie,voegdegroententoe,laathetgeheeleenbeetjedoorkoken,

voegdekruidenenknoflooktoeenblushetgeheelafmetderodewijnenTexelsskuumkoppe,voegdejustoeenlaathetstoofpotjeeenaantalurendoorkokenopzachtvuuralsdezebijnagaarisenvoegdandeblokjeskruidkoektoe.Heerlijkmetrijstengewoktegroenten.Lekkerite!

'DeMallemok'inSlotenverwerktvleesvandeFries-HollandseZwartbonte

Bijrestaurant'DeMallemok'inSlotenwordtveelgewerktmetstreekproducten.ZostaaterookeenKogelbiefstukvandehoutskoolgrillopdekaart,gemaaktmetvleesvandeFries-HollandseZwartbonte.

Deingrediëntenzijn:

-aardappelpureevanWoudgeeltjesgeleverddoorJelmerAlbadainSondel-cantharellen-bini(minibroccoli)-gebrandemais-rodewijnsaus-fregulametchinichuri-krokantjevanrodebiet-truffelaardappel

Gastronomie

35

EenkookworkshopmetproductenvanFriesedierenrassen

InRijperkerkrunnenAgedeGraafenArendDijkstraonderdebenaming'IlCasale'eenkookstudio.Zewerkenmetproductenvankleinefamiliebedrijven.HunwinkelbiedtwijnenendelicatessenuitItalië,debakermatvanSlowFood.ZonuendanverwerkenzeproductenafkomstigvandeFrieserassen.ZogebruikenzebijvoorbeeldinhunstudiobijeenkookworkshopmetdierassenvleesvandeFrieseRoodbonteenverseenhalfhardekaasvanhetFrieseMelkschaap.Latenzedaarmeeeenmaaltijdbereiden,danmakenzeondermeergebruikvanhetFrieseWoudgeeltjeendeLeverkleurigeBoon.

Eenkookworkshopbij'IlCasale'heefteenvastverloop.Bijaankomstwordteenglaswijnmetenkelehapjesgeserveerd.Vervolgenswordtdedoordebeheerderssamengesteldereceptuurdoorgenomen.Dedeelnemersgaandaningroepjeseenonderdeelvanhetmenubereiden.Naallevoorbereidingengaanzeaantafelenwordthetzelfbereidemaalgeserveerd.

Gastronomie

36

RunderlendevanFrieseRoodbonteingroenekruiden

Perpersoonca.150gramrunderlendeboterpeperenzout

Kruidenmengselbestaandeuit:1bosjepeterseliegehaktenkeletakjesfijngesnedenrozemarijnenkeletakjestijmtenenknoflook,gepletengehaktrodewijn

Bereiding:Deentrecotedroogdeppenendoorhetkruidenmengselwentelen.Daarnainietsheteboterheelkortombruinbakken/dichtschroeien,afblussenmeteenscheutrodewijn.Vervolgenslatengarenineenovenvan90graden,gedurendeca.1à1,5uur.Uitdeovernemenenhetvleesonderaluminiumfolie15minutenlatenrusten.Voorhetserverenhetvleesingelijkmatigeplakkensnijdenenkruidenmetpeperenzout.

Bron:KookstudioIlCasala-Rijperkerk

KoksleerlingenFriesePoortverwerkenproductenvandeFrieserassen

Onderwijs

37

Bij de afdeling horeca van ROC Friese Poort Drachten werken ze volgens de vijf principes van het “Dutch cuisine ”concept. Cultuur, Gezond, Natuur, Kwaliteit en Waarde. Door middel van projecten leren de studenten te werken met regionale producten. In het “proeflokaal”en restaurant NU in Drachten zijn heerlijke gerechten verkrijgbaar met ingrediënten van eigen bodem. Ook op het gebied van vlees maken de studenten gebruik van regionale producten Zo zijn ze nu aan de slag gegaan met Fries Roodbont

Ingrediënten (voor 4 personen):

240 gr runderfilet van Fries Roodbont 4 bosuitjes 1 scheutje sojasaus enkele druppels tabasco grof zout peper 4 plakken zuurdesembrood van 1/2 cm dikte 1 dl olijfolie 12 zilveruitjes op azijn 12 mini-augurkjes op azijn 12 gezouten ansjovisfilets op olie 1 limoen

Bereidingswijze

Snijd de runderfilet in blokjes van ½ cm. Snij de bosuitjes flinterdunne schuin weg. Houd enkele reepjes over voor de decoratie. Meng het vlees en de bosui met de sojasaus, tabasco, mosterd en 1 el olijfolie. Op smaak brengen met peper en zout. Goed afgedekt bewaren in de koelkast.

Steek uit de plakken brood 4 ronde vormen met behulp van een inox ring. Rooster deze in een pan op een zacht vuur in een bodem olijfolie tot ze langs beide kanten licht goudgeel gekleurd en krokant zijn.

Aflaten koelen op een rooster en daarna op keukenpapier zodat ze krokant blijven krokant blijven.

Snijd de zilveruitjes en augurkjes in tweeën en rol de ansjovisfilets op voor decoratie.

Leg de toast net niet in het midden van het bord. Verdeel daarover de tartaar. Schik er de uitjes, augurkjes, ansjovis en bosui er speels op en schaaf er limoenschil over.

SchoolkinderenmakenkennismetdeFriesedierenrassen

"Wiedejeugdheeft,heeftdetoekomst",moetenzeindertijdbij'ItGrieneNêst'inSumarhebbengedacht,toenzedaarinhetvoorjaarvan2008meteenscholenprogrammabegonnen.Doordat'ItGrieneNêst'eenanderebestemmingheeftgekregen,isdatprogrammabeëindigd.UiteraardwerddaarbijaandachtbesteedaandedaaraanwezigeFriesedierenrassen.Naeenkorteintroductieopdeboerderijvolgdenzoekopdrachten.Devoorhetprogrammagemaaktewerkbladenwerdennaderhandopschoolingevuld.Dethuisopdrachtenwerdenbijdeleerlingenthuisuitgevoerd,zodatookdeouderserbijkunnenwordenbetrokken.Hetpakketbestondbovendienuiteenintroductie-dvdeneenkwartetgewijdaandeFrieserassen.Deleerkrachtenwerdenopweggeholpenmeteenhandleidingwaarindeleeraspectenendeorganisatievaneenenanderwerduiteengezet.

Hetprogrammabestond,afhankelijkvanwatzichbijItGrieneNêstvoordeed,uiteenvoorjaars-,eenzomer-eneenherfstprogramma.Dewerkbladendieinhetvoorjaarwerdengebruikt,warengewijdaandeherkomst,deverschijningeneigenschappenvanderassen.Indezomerginghetoverdegroeiendeverzorgingvanderassen,hetherfstprogrammahadbetrekkingopdeeindproductenendegebruiksmogelijkhedenvanderassen.

Naafloopkwamendekinderenweerbijelkaarindestal,waarzemetdedoorItGrieneNêstaangesteldebegeleidergezamenlijkdeantwoordenopdevragendoornamen.

In2008werd'ItGrieneNêst'doorbijnadriehonderdkinderenbezocht.InhetFriesLandbouwmuseuminGoutumwaarmeehet'PlatformFrieserassenengewassen'gaatsamenwerken-endatondermeeruitgroeittoteeneducatiefcentrumvoordeFrieserassenengewassen-wordtdedraadweeropgepakt.

Onderwijs

38

39

UITDEPLATFORMREEKSTEBESTELLENPUBLICATIES

1.Werkenaanverscheidenheid:werkzaamhedenvanhetPlatformFrieseRassenenGewassen.Prijs:€3.50

2.DeFrieserassenengewassenengrondeigenaarsPrijs:€2.503.DeFrieserassenengewassenenreceptuur,kookkunstengastronomiePrijs:€2.504.DeFrieserassenengewassenenstreekproductenPrijs:€2.505.DeFrieserassenengewassenenruimtelijkekwaliteitPrijs:€2.506.DeFrieserassenengewassenendenatuurinclusievelandbouwPrijs:€2.507.DeFrieserassenengewassenendestads-endorpslandbouwPrijs:€2.508.DeFrieserassenengewasseneneducatiePrijs:€2.509-11Ineendrietalbrochureswordtverduidelijktomwelkerassenengewassenhetgaaten

voorbeeldengegevenvanwaternualmeegedaanwordt.Prijs:€7.50perstuk12.IneennaslagwerkwordendeFrieserassenengewassenuitgebreidbeschreven.

Prijs:€1013.In2019verschijnteenuitgebreidedocumentatiemettekstenenfoto'svanderassen.Prijs:€1514.Indepublicatie'Tidenhawwetiden'wordtdeFrieseagrarischegeschiedenisvanafheteerste

begintotdehuidigetijdbeschreven.PertijdvakwordtvermeldwelkeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen,dierenrassenenfruitrassenzichvoordeden.Prijs:€10

15.EenglobalebeschrijvingvandelandbouwgewassencollectievanhetWerkverbandFrieseRassenenGewassen.Prijs:€5

16.EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassenPrijs:€517.EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantefruitrassen.Prijs:€518.EenglobalebeschrijvingvandeinFryslângesignaleerdehoutigegewassenPrijs€519.HetfokkenvandeFrieseofmetFryslânverwantedierenrassen.Prijs:€520.HetwinnenvanzadenenknollenvandeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen.

Prijs:€521.HetinstandhoudenenvermeerderenvanhetFriesefruitPrijs:€522.Eenintroductievanhetzaadvoordetetelenconsumptiegewassen.Prijs:€2.23.Eenintroductievanhetaantebiedenzaadinzakjesenzakken.Prijs:€2..24.FANFRYSLANSGRUN:Raamplanvooreengebundeldeaanpakvandepraktischeeneconomische

toepassingvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassen,landbouwgewassen,fruitrassenenhoutigegewassen.Prijs:€10

BovengenoemdepublicatieskunnenmetvermeldingvandenummerswordenbestelddoorovermakenvandegenoemdebedragenopbanknummerTRIO0197646174tennamevanpenningmeesterWerkverbandFrieseRassenteBurgum.Afgezienvanhetin2019verschijnendnummer13kanhetgehelepakketdoorovermakingvan€60viahetvermeldebanknummerbesteldworden.Portokosten:€7.50.

40

www.onzestabyhoun.nl

www.dwvn.nl

www.friesehoenderclub.nl

www.nzs.nl

www.fruitynfryslan.nl

www.roodbontfriesvee.nl

www.nvsw.nl

www.werkverband-frieserassen.nl

www.landgeit.nl

www.melkschapen.nl

www.frieshollands.nl

www.szh.nl

www.zeldzamerassen.nl/zwartbles-fokkersgroep

Blijf het Platform Friese Rassen en Gewassen steunen!

www.herbariumfrisicum.nl www.vriendenvanhetoudefruit.nl

Voor€12,50abonnementsgeldinhetjaarblijftudoorhettijdschriftOERopdehoogtevanwaterzichafspeeltbijhetPlatformFrieserassenengewassen.Banknummer:NL16TRIO0197646174