Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook...

40
1 Fries levend erfgoed Werken aan verscheidenheid Friese dierenrassen

Transcript of Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook...

Page 1: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

1

Fries levend erfgoedWerken aan verscheidenheid

Friesedierenrassen

Page 2: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

[email protected]

Platformreeksnummer10,december2017

Samenstellingentekst:JohannesSpyksmaFoto’s:voorzovernietandersaangegeven:SimonBosmaenPatZijlstraGrafischeverzorging:STIP,Leeuwarden,www.stipwerk.nlPrijslosseverkoop:€7,50.

Bank:NL16TRIO0197646174tennamevanpenningmeesterWerkverbandFrieseRassenteBurgum.

Dezebrochureiseenuitgavevanhet'PlatformFrieseRassenenGewassen'waarindeorganisatiesdiezichrichtenophetbehoudvandeFrieselandbouwgewassen,dierenrassen,fruitrassenenoorspronkelijkehoutigegewassensamenwerken.

FRIESEENMETFRYSLANVERWANTEDIERENRASSEN

Indezebrochurewordtverduidelijktomwelkedierenrassenhetgaatenhoezeopdiverselokatiesvoorkomen.DeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassenkunnenineenzestalgroepenverdeeldworden:depaarden,derunderen,deschapen,dehonden,dehoenderenendegeiten.Voorhetvoortbestaanvandezerassenishetvanbelangdatzeopzoveelmogelijkplekkengefoktworden.

Dedierenrassenworden,alsonderdeelvanhet'PlatformFrieseRassenenGewassen',instandgehoudendoordebijhetPlatformaangeslotendierenorganisaties.

HetvoorlichtingsprojectwaarvandeeerderverschenenbrochureoverdeFriesedierenrassendeeluitmaakte,werdgefinancierddoorhetFondsJeMaintiendrai,deMeindersma-SybengaStichting,deVanHelomastichting,deBoelstra-Olivierstichting,deP.W.Janssen'sFriescheStichtingendeStichtingZeldzameHuisdierrassen.DeprovincieFryslânsubsidieerdedezetweedeversie.

2

Page 3: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

Inleiding

Fryslânisvanoudseenlandbouwprovincie.Mededaardoorisdeprovinciebekendgewordendoordierenrassendieerzijnontstaanofdieermeeverwantzijn.Hetzijnernegen.HetmeestbekendishetFriesepaard.Hetwerdveelgebruiktalstrekdier,vandaagheefthetopveelplekkenindewereldeensportieveenrecreatievebetekenis.HetuitAmerikaovergewaaideHolstein-Friesian-rasisindeplaatsgekomenvandeFriesekoeienrassen:deFrieseRoodbonteendeFries-HollandseZwartbonte.Alsdubbeldoelkoeienzijnzegeschiktomermelkènvleesmeeteproduceren.Mensenmetcultuur-historischbesefhebbenervoorgezorgddatdetweeFrieseschapenrassennietuitstierven.Bijhet'FryskMelkskieppestamboek'enhet'ZeeuwsMelkschaapstamboek'(hetgaatomhetzelfderas)staanerongeveer5000ingeschreven.Derond1925dooreentweetalFrieseboerengefokteZwartbleswerdookveiliggesteld.HoewelsommigevariëteitenvandeFriesehoendersdoortekleineaantallengevaarlopen,zijnergenoegexemplarenvandetwaalferkendekleurslagenomzetelatenvoortbestaan.BijdebeideFriesehondenrassenstaatdeStabijhounergunstigvoor,deliefhebbersvandeWetterhounmoetenhetmeteenveelkleineraantaldoen.DanisernogdeLandgeit.WeliswaargeenFriesras,maaromdathetinFryslânveelvoorkwam,wordthettochtotdeFriesedierenrassengerekend.

VoorhetvoortbestaanvandeFriesedierenrassenishetvanbelangdatzeopmeerplekkenwordenaangetroffen.Indezeopinitiatiefvanhet'PlatformFrieseRassenenGewassen'samengesteldebrochurestaanvoorbeeldenvanhoederassenopdiverselocatiesvoorkomen.Wehopenhobbyisten,eigenarenvancultuurtoeristischevoorzieningen,landgoederenenhistorischeboerderijenertoetebewegendevoorbeeldendiewetonennatevolgen.Omdieredenwordtdebrochureookverspreidonderbeheerdersvankinder-enzorgboerderijen,gemeenten,initiatiefnemersvandorps-enstadslandbouw,museaenbeheerdersvannatuurterreinen.UiteraardwordtookaandachtbesteedaandemogelijkhedenomvanFriesedierenrassenafkomstigeproductentevermarkten.Recepten,zoalsinhetlaatstedeelbeschreven,kunnendaaraanbijdragen.

PlatformFrieseRassenenGewassen

3

Page 4: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

HetFriesepaard

HetFriesepaardheefteenlangeenrijkehistorie.Vanwegezijntemperament(eenerfenisvandeSpaansepaardenuitdetachtigjarigeoorlog)wordthettotdewarmbloedpaardengerekend.HetishetenigepaardinNederlanddatdelaatstepaareeuwennietmetandererassengekruistis.Hetdoorhet'FrieschPaardenStamboek'erkendeFriesepaardiszwart,oorspronkelijkhadjeookbruine,blauwe,witgrijzeenroodschimmelkleurigepaardendiebijhetrashoorden.AlgedurendeeeuwengeniethetFriesepaardveelbekendheid,hetwerdenwordtveelgeëxporteerd.In2010warenerwereldwijdmeerdanzestigduizendFriesepaarden.Sinds1879bewaakthet'FrieschPaardenStamboek'dekwaliteitvandeFriesepaardenwaarookterwereld.HetishetoudsteenopéénnagrootstestamboekvanNederland.Jaarlijksorganiseertdeorganisatiekeuringen.Tweespringeneruit:dehengstenkeuringinjanuariendeCentraleKeuringvanmerriesenruineninoktober.

HetFriesepaardwordtveelalsrijpaardgebruikt.Erkanzowelvooreenvoertuigalsonderhetzadelmeegeredenworden.Enkeleanderegebruiksvormenzijn:hettuigen,dequadrille,hetringrijden,hetrijdenindressuurenhetrijdenmetvierspannenenmeerspannen.VaakwordendeFriesepaardengepresenteerdvooreenFriesesjees.Eenspeldatveelpubliektrektishetringsteken.Tijdenshetrijdensteekteendamealsbijrijdsteropdesjeeseenmetalenring.Dezewordentussendevingersvaneenuithoutgezaagdehandlosjesvastgezet.Ruimdertigjaarishetrijdenmetvierspanneninzwang.Somswordteennoggroteraantalpaardeningespannen.PietdeBoeruitOentsjerkbrachthetindertijdtottweeëntwintig.

Volgenseenopgavevanhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'isderisicostatusvanhetFriesepaardin2016normaal.Hetaantalvolwassenvrouwelijkedierenisvolgensdezeopgave36.000.

FrieseDierenrassen

4

Page 5: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

GerdaVeenje:HetFriesepaardmoethaarkarakterbehouden

AlsGerdaVeenjebijhaarmanPieterintrekt,komtzeinaanrakingmetFriesepaarden.Dedierenboeienhaardoorhunrobuusteuitstralingenkarakter.Eerstiszenogergvoorzichtig,alsnelleertzededierenvertrouwen.DeVeenje'shebbeneenmodelmerrieeneenstermerrie,paardenmetkwaliteit.Enkeleervanwordenaancircussenverkocht.

Zorond1969kenthet'FrieschPaardenStamboek'nogmaarzo'ndrieëntwintighengstenwaarmeegefoktkanworden,nuzijndaterongeveerzevenennegentig.Wordenereerstvooralklassiekepaarden(werkpaarden)gefokt,vandaaggaathetindeeersteplaatsomluxeengeschiktheidvoordesport."Ennatuurlijkprobeertelkefokkereenkroonen/ofmodelmerrietefokken,dieooknogeensgeschiktisvoordedressuur.Paardendiehetbijsportgoedpresterenbrengennogaltijdgoedgeldop".Gerdahoudtvanhetwatklassiekeretype.Depaardendiezijenhaarmannunoghebbenkomenvooreendeeluiteenstamwaarindekenmerkenvanhetlandbouwhuishoudpaardnogzijnterugtevinden.DefokkersvanhetFriesepaardmoetenoppassenvoorinteelt,tochmagiedereenzelfbepalenwelkehengstbijwelkemerriepast.Sommigenkiezenbewustvoorinteeltomoudegewensteeigenschappenterugtefokken."IkhebgeenwaarderingvoorfokkersdieFriezenkruisenmetpaardenmetArabischbloed.Specifiekeraskenmerken,zoalshetkarakter,moetenernietuitgefoktworden".

GerdaVeenjewasjarenlangvoorzittervandeindeFrieseWoudenwerkzameverenigingvoorFriesepaarden'TaitBehâld'.Zeisnuerelid.Van1999tot2006waszesecretarisvandeHynstedageninTyt-jerksteradiel.Vooralhaarverdienstenkreegzeop22oktober2009ophetProvinsjehûsinLeeuwardendeFriesepaardensportprijs'DeGuds'.FokkendoenGerdaenhaarmannietmeer.Zonderdat,iseraanhunFriesepaardenookgenoegpleziertebeleven.

FrieseDierenrassen

5

Page 6: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

Fries-HollandseZwartbonte

Indeperiode1744-1756sterveninFryslâninéénjaartijdruimhonderdduizendkoeienaandeveepest,driekwartvandeFrieseveestapel.Dekoeien,dieindietijdvoornamelijkroodbontvankleurzijn,wordenaangevulddoorgrootscheepseaankopenvan(waarschijnlijk)zwartbontveeuitJutlandenHolstein.DeFrieseboerenkennenhunvak.Naenigegeneratieshebbenzeweerbestekoeienopstal,zeergevarieerdingrootteenbespiering,indoorsneemelkrijkedierenmetgroteuiers.DedeskundigeUtrechtsedierenartsGerardHengelveldisrond1865helemaalverruktvandeFrieseZwartbonten:"Demelktekenszijnvoortreffelijk,debuikendeuierzijngoedontwikkeldengroot,despenenzijnfijn,demelkadersbreedmetvelekronkelingen,hetmelkgatgrootendemelkspiegelbreedenhoog".

NadeTweedeWereldoorloggaanFrieseboereneendubbeldoelkoefokken,geschiktvoordemelk-ènvleesproductie.InheelEuropazijnzezeergeliefd,zodatdemeestsuccesvollestamboekboerenvoorhunbestedierenenormebedragenkunnenvragen.DoorvroegrijpheidwordendeZwartbontenechtersteedskleinerendaaltdemelkproductie.Omdietelatentoenemen,kruisenAmerikaansefokkersdegeïmporteerdeFriese

zwartbontenmetmelkrijkerassen.ZoontstaathetHolstein-Friesian-rasdatvandaagopvrijwelalleFriesemelkveebedrijvenvoorkomt.

EenkleindeelvandeFrieseboerenhoudtdeFries-HollandseZwartbontenaan.In1983richtenzehet'Fries-HollandseRundveestamboek'op.HetaantalFries-Hollandsekoeiendaaltsnel.In2016zijnheternogruimtweeduizendvolwassenvrouwelijkedieren.HetvoordeelvandezedubbeldoelkoeienisdatzebetrekkelijkveelvleesenmelkmetietshogeregehaltenaaneiwitenvetdandeHolstein-Friesiansleveren.Zehebbenminderkrachtvoernodigenzijnrobuuster,watscheeltindedierenartsenkosten.HetraswordtopnogmaareenkleinaantalNederlandsebedrijveninstandgehouden.

HetaantalFries-Hollandsekoeiendaalt.In2016zijnervolgenseenopgavevanhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'nogruim2100volwassenvrouwelijkedieren.

FrieseDierenrassen

6

Page 7: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

JanHoekman:DeFries-HollandseZwartbonteiseenkoe-in-balans

ZoalsiedereFrieseveehouderheeftJanHoekman'svaderindejarenvijftigFries-HollandseZwartbontekoeien.AlsvrijweliedereboerindejarenzeventigmeermelkrijkeHolstein-Friesians(dez.g.'Amerikanen')aanschaft,houdendeHoekmans'vastaanhettraditioneleFrieseras.Deredenisondermeerdatde'Jupiters'dietothunveestapelbehorenerggoederesultatenleveren.

EnigetijdnadathijhetbedrijfvanzijnvaderinHaskerhorneheeftovergenomen,constateertJantekortenbijz'nkoeien.Hijgaatnusamenwerkenmetdez.g.'fundamentfokkers'.DatzijnboerendiedooreengerichteaanpakdekwaliteitvandeFH-koeienprobereninstandtehoudenenteverbeteren.Voortaanselecteertookhijuitzijneigenveestapeldebesteexemplaren.Destierkalverendiedaaruitgeborenwordengebruikthijinheteigenbedrijf.Ominteelttevoorkomen,houdthijelkjaardrietotvijfstierenuitdeeigenveestapelaan.Degenetischevariatiebinnenhetraswordtdaardoorzogrootmogelijkgehouden.Hoekmanhoudtongeveerhonderdkoeien,waarvanhijerzo'ntachtigmelkt.Delageremelkopbrengstwordtgecompenseerddoordatdedierenmetweinigvoergenoegennemen.Overtolligedierenworden,omdatzealsdubbeldoelkoegoedbespierdzijn,maaraltegraagdoorslagersaangekocht.ZeleverenmeeropdaneenuitgediendeHolsteiner.

ErzijninFryslânmaarenkeleFH-fokkers.Somstreftjehetrasookaanopbedrijvenwaar"deAmerikanen"overheersen.Hoekman:"Boerenzijnookmensen,zelatenzichmakkelijkdoorwatgrootisenveelopbrengtimponeren".Hijlaatzichnietvandewijsbrengen."DeFH-koeiseenkoe-in-balans.Deverhoudingenkloppen.EenvaarsvanditrasgeeftinheteerstejaarmindermelkdaneentweejarigeHolsteiner,maarjemoetwatgeduldhebben".HoekmandurfttebewerendatdeFH-koeefficiënterisdaneenanderekoe.

FrieseDierenrassen

7

Page 8: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

FrieseRoodbonte

IndenegentiendeeeuwwordtveelFriesveenaarhetbuitenlandgeëxporteerd.VooralinNoord-Amerikaiserveelvraagnaarzwartbontvee.DefokkerijvanhetzwartbonteFriesekoeienraswordtvrijalgemeen.Erzijnookeenaantalboeren,dieaanhetfokkenvandeuitdezwartbontekoeienvoortkomenderoodbontenvasthouden.Zerichtenin1957devereniging'FokkersvanRoodbontFriesStamboekvee'op.BehalvedezeuitdeFrieseZwartbontenvoortkomenderoodbonten,zijnernogsteedseensterkafgenomenaantalFrieseRoodbontenvanhetoorspronkelijketype.In1993zijndaternogmaarzeventienkoeienenvierstieren.Eénvandezekoeienwordtindatjaaropde'PraktijkschoolvoordeVeehouderij'inOenkerkgehuldigd.'Maeieblom'heefthonderdduizendkilomelkgeleverd.Erzijnopdatmomentnogongeveertwintigdierenvanhetoorspronkelijketype.Defeestgangersvindendaarinaanleidingde'StichtingRoodbontFriesVee'opte

richten.DezeorganisatietrachtderaszuivereFrieseRoodbonteinstandtehouden.Inventarisatie,registratieeneenfokprogrammamoetendaaraanbijdragen.Zoveelmogelijkwordtaandezuivereafstammingvastgehouden,dehaarkleurmoetdusroodbontzijn.DerodekleurkandonkerderzijndandievanderoodbontekoeienvanhetHolstein-Frisianras.DekleurvandekopvandeFrieseRoodbontenneigtnaarzwart.Ronddeeeuwwisselingzijn

ernogmaareentientaldierenvan"deouderodeFriezen".Erzijnmeerdereredenenomhetbedreigderas,waarvanernogmaarruimdriehonderdzijn,instandtehoudenentelatengroeien.DeFrieseRoodbonteis,evenalsdeFries-HollandseZwartbonte,eendubbeldoelkoeendusgeschiktvoormelk-ènvleesproductie.Hetrasbevatuniekgenenmateriaaldatmetbehulpvankruisendienstkandoenbijhetverbeterenvananderekoeienrassen.HetvormteenonderdeelvandeFriesecultuurhistorie.Hetbiedtpraktischevoordelenzoalsdenaarverhoudingminderebehoefteaanvoer,eengoedegezondheidendebetrekkelijkhogevet-eneiwitgehaltes.FrieseRoodbontenzijnmakkelijktehoudenenbiedenbijgeboortenweinigmoeilijkheden.

Destichting'FriesRoodbontVee'heeftin2016en2017vanviernieuwestierenspermagewonnendatingezetwordtdoorledenenookdoornieuweboeren.

Volgenseenopgavevanhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'zijnerin2016nog485volwassenvrouwelijkedieren.

FrieseDierenrassen

8

Page 9: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

SiebeReitsma:liefdevoorFriesRoodbont

Alsjehetbestuurvande'StichtingRoodbontFriesVee'vraagtwaarjeFrieseRoodbontenaantreft,verwijzenzeondermeernaarSiebeReitsmainAllingawier.Rond1968krijgenzijnoudersJacobenKlaskeReitsmahuneerstevaneenFrieseRoodbonteafstammendkalf.

MetdezekoezijndeReitsma'sgaanfokken.Driebeslagenwordensuccesvol:deFeikjes,deHibma'sendeArendsjes.EénArendsjekomtaaneenproductievanbijnahonderdduizendliter.Alszehaarzestiendekalfbrengt,bloedtdekoenettevorendood.HetKI-bedrijfCR-Deltaschafttweestierenaandievanhetbedrijfkomen:SurfenneJetseenSurfenneLammert.WeleenbewijsdatdeveestapelvandeReitsma'svangoedekwaliteitis.InheelNederlandlopennakomelingenvanSurfenneJetse.Siebe:"Datisietsomtrotsoptezijn".HetgaatSiebebijdeRoodbontenietzozeeromdekleur,maarmeeromdesterkebespieringendesterkeuiervanhetras.Zijnkoeienhoudenhunhoorns:"Koeienzonderhorensisgeengezicht”.

VeelgangbareboerenzijnvolgensSiebeteveelgefixeerdopdemelkopbrengst,zerekenennietmetwatdekoeinandereopzichtenwaardis.Zijndierenhebbeneenlangerelevensduur,zewordengemakkelijktwaalfjaar.ZeproducerenmindermelkdandeHolstein-Friesian-koe,daarstaattegenoverdatdenieuwmelkenmaarachtkilobrokkrijgen.Holstein-Friesian-runderenhebbenvolgensSiebeweltwaalfkilonodigenvragenookmeeronderhoudsvoer.Bovendienzijnzegoedbevleesd,waardoorzebijdeslagerhetnodigeopbrengen.

OokalheeftSiebemaarvijfentwintigRoodbontenennogeentientalanderekoeien,hijkanerbestvanbestaan.Hijheefteenmoderneligboxstallatenbouwenwathetmelkenveelgemakkelijkermaakt.

FrieseDierenrassen

9

Page 10: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

HetFriesemelkschaap

HetFriesemelkschaapheefteenlangegeschiedenis.HetheeftdezelfdekenmerkenalsdemelkschapendiesindsjaarendaglangsdeNederlandseenBelgischekustvoorkomen.ZokennenwenogsteedshetZeeuwsemelkschaap.In1432werdhetmelkschaapopeenschilderijvandegebroedersVanEyckindeSintBaafskathedraalteGentalafgebeeldals'hetlamGods'.HetschaapkomtookvooropeenschilderijvanPaulusPotter.

Melkschapengevenveelmelk.Zehebbeneengrotesmallewigvormigerompenzijnarmbespierd,waardoorzemindergeschiktzijnvoorvleesproductie..OmdezeredenwerdvakerdevoorkeuraandeTexelaargegeven.Bijsommigedierenkomenhalsbellenvoor,zehebbeneenonbewoldepijlstaart.HetFriesemelkschaapwordtgeprezenomderijkemelkgiftendeuitstekendemoedereigenschappen.Alsdelammerenvandemoederafgewendzijn,kunnenzetoteindoktobergemolkenworden.Hetschaapproduceertjaarlijksongeveervijfhonderdlitermelk,waarvantachtigkilohardeofzachteschapenkaaskanwordengemaakt.Melkschapenzijnergvruchtbaar.Zewerpeninéénkeerongeveertweetotdrielammeren.Vierlingenbehorenniettotdeuitzonderingen.Zegevenweiniggeboorteproblemen.Delammerengroeiensnelengoed.

Omdevleesopbrengstteverhogen,wordthetmelkschaaprond1900gekruistmetvleesrijkeEngelserammen.Hetwordtdaardoorzeldzaam.DeMarssumerboerK.N.Kuperuskeerthettijdoorin1908het'FrieschMelkschapenStamboek'opterichten.HijspoortnogovergeblevenmelkschapenopenhaalteenaanhetrasbeantwoordenderamuitOost-Friesland.In1958zijnernogmaardriefokkersmetenkelerammen.Rond1970volgteenexplosievegroei.In2000staanongeveertweeduizenddierengeregistreerd.In2005isdatuitgegroeidtotmeerdanvijfduizend.Anno2011staanbijhetStamboekruim8000vrouwelijkedierenen700rammeningeschreven.Demelkvanhetschaapwordtdooreentoenemendaantalboeren-ookbuitenFryslân-gebruiktomerkaasvantemaken.ZovindenweondermeerinSchotlandeengrotekuddeFriesemelkschapen.

Volgenseenopgavevanhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'staanerin2016bijbeidestamboekentezamen5000volwassenvrouwelijkemelkschapeningeschreven.

FrieseDierenrassen

10

Page 11: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

JappiedeJong:“MelkersvandeFrieseMelkschapenmoetenhunverantwoordelijkheidgaannemen”

AlsJappiedeJonginNesbijAkkrumsamenmetzijnvrouwschapenwilgaanmelkenomerzachtekaasmeetemaken,proberenzeheteerstmeteenvijftientalZwartblessenenVlaamseschapen.AlnaeenaantaljarengaanzeoveroptienFriesemelkschapen.Hetverschilisgroot:zegevenvooreenlangereperiodemeermelk.Eerstdrieliterdaags,laterinhetseizoenneemtdataftotongeveeranderhalfliter.Dedertigschapendiehetbedrijfanno2017telt,wordenindeeerstehelftvandeweekdoordevrouwgemolken,indetweedehelftdoethijdat.Zowordtookhetkaasmakenverdeeld.Eenkilomelkleverteénzachtkaasje.DiewordendirectnadatzegemaaktzijninAkkrumeninTynjeverkocht.Datlevertgenoeggeldopomdeboerderijwaarzewonenteonderhoudenendeverzekeringspremiestebetalen.

JappiedeJongisachtjaargeledenvoorzittervan'ItFryskeMelkskieppestamboek'geworden.Warenertienjaargeledennog59leden,nuzijndaternogmaarongeveerdertig.Zonuendankomenernogwelledenbij,maardoordetoegenomenregelgevinglatensteedsmeerhetafweten.Eenanderbezwaarisdathetmelkschaap,zoalsdeTexelaar,geenvleesrasis.Voorveleneenredenomdatschaaptegaanhouden.BijnaniemandziethetonderscheidtusseneenFriesMelkschaapeneenTexelaar.Hetaantalledendatdeschapennoginhetstamboeklaatregistrerenis

geslonkennaarongeveertien.Omdatteveranderen,ondernamhet'Molkskieppestamboek'recenteenpogingdeoverstapnaarregistrerengemakkelijkertemaken.

OokinFryslânzijnernogsteedsbedrijvendiemeerdanhonderdFriesemelkschapenhouden,omerhardeofzachtekaasvantemaken.Alshethenluktdaareenspeciaalproductvantemaken,valterhetnodigemeeteverdienen.BijhetMolkskieppestamboekbestaatdeindrukdatsommigemelkersmetgroteaantallenschapenteweinigaandachtbestedenaanhetraszuiverhoudenvanhundieren.Tochmakenzegebruikvandeuniekeovergeleverdeeigenschappenvanhetschaap.DatbrengtdeJongtotdeuitspraakdatzulkemelkersmeerdannuhetgevalishunverantwoordelijkheidmoetennemen.

FrieseDierenrassen

11

Page 12: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

DeZwartbles

HetZwartblesschaapiswaarschijnlijkontstaanuitdeSchoonebeeker,eenDrentsheideschaapdatrond1925doorFrieseveehandelarenwerdopgekochtopdeNorgermarkt.HetwerddoorverkochtaanenkeleFrieseboerendieermeefoktenenhetmogelijkkruistenmethetFrieseMelkschaapendeTexelaar.HetdierkreegdekenmerkenvandehuidigeZwartbles,zewordenwel"veredeldeSchoonebeekers"genoemd.AnderenbewerendaterdoorbloedonderzoeknooitverwantschapmethetDrentseschaapisaangetoond.HetzouzijningevoerduitDuitsland.

DeZwartblesisietsminderbespierddandeTexelaar,staatwathogeropdebenenendevachtisietsgrover.Hetisoersterk,vruchtbaar(vierlingenzijngeenuitzondering)enheeftgoedemoeder-eigenschappen.Hetlammertgemakkelijkafenproduceertdoorgaansvoldoendemelk.

HetZwartblesschaapbehoortmethetFrieseMelkschaap,hetZeeuwsemelkschaapenhetTexelscheschaaptotdegroepvandeNederlandseweideschapen.Ditonderscheidtzevandeheideschapen.Eenbelangrijkkenmerkisdebruinzwartekleurendetypischewitteblesopdekop.Dieblesverbreedtzichnaardekruinendebek.Verderheefthetdierwitteachtervoeteneneenwittestaartpunt.Watz'nbouwbetreftstaathettussendeTexelaarenhetmelkschaapin.DeZwartblesismakkelijkenmooi.Hetkarakterenhet"gebruiksgemak"zorgenervoordatdeZwartbleshetidealeschaapisvooriemanddieschapenvoorzijnplezierfokt.

In1985wordthet'NederlandsZwartblesSchapenstamboek'opgericht.Deledenzijnoverwegendhobbyisten.TienjaarlaterontstaatuitonvredemethetbeleidvanhetStamboekde'Zwartblesfokkersgroep'.Eengeschilpuntbetrefthetschaapzoalsditvolgensdegroepvanoorsprongbedoeldis:eenruimschaapmetveelinhoudenlengtedatkrachtigisingangenstand.

In2015stondenbijbet'ZwartblesSchapenStamboek'1700schapenen345rammeningeschreven.De'Zwartblesfokkersgroep'teldein201672vrouwelijkeen12mannelijkedieren.OokinDenemarken,TsjechiëenDuitslandiservraagnaardeZwartbles.InEngelandenBelgiëhebbenzehuneigenStamboekopgericht.

FrieseDierenrassen

12

Page 13: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

JanNoordenbos:nietermaarwatoplosfokken

JanenRichtsjeNoordenbosuitItHeidenskipzijnZwartblesfokkersvanheteersteuur.DoordemooiesprekendekoppenheeftJanalsjongenalmeerdangewonebelangstellingvoorhetras.HetdierkomtindejarenvijftigenzestigindestreekwaarJanwoontvrijwelnietvoor.EendoorhembewonderdkoppeltjebijRijsvormtdaaropeenuitzondering.Alshijtwaalfwordt,krijgtJantweeZwartbleslammeren.Danbeginthijalmethetrastefokken.Vanz'nvadermoethetaantalbeperktblijven,eenmaaleigenbaasneemthetaantalZwartblessenopdeboerderijsneltoe.Alsin1978/1979het'NederlandsZwartblesSchapenstamboek'wordtopgericht,wordthijlidengaathijmeergerichtaantypeenkleuraftekeningwerken.DefamilieNoordenbosisvoorstandervandegeorganiseerdefokkerij.Jekrijgtdaardoorbeteruitgangsmateriaalenminderinteeltbijeenraswaarvanerweinigexemplarenzijn.Vrijwelallerammenwordenverkochtaanhandelarendiezedoorverkopenomzelatenvetweiden.Zijnzegenoeggegroeid,danweetdeslagererwelwegmee.

AntjeWildeboer:VierdegeneratieZwartblesfokker

NannevanderBurguitJelsumheeftnietkunnenbevroedendatzijnzesentwintigjarigeachterkleindochterinhetzelfdedorpbijnaeeneeuwlaterhetfokkenvandedoorhemenzijncollegaKeesSeinstraontwikkeldeZwartblesschapenweerterhandneemt.VanderBurg'sdochterAntjetrouwtmetNicoWildeboerdieditschaapfokt.DienszonenNicoenRientsverliezenerookhunhartaan,waarnaNico'sdochterAntjedefamilietraditievoortzet.Zekrijgtdemogelijkheideentientalschapentegaanhouden.Antjesluitzichaanbijdedoorhaarpakeopgerichte'Zwartbles-fokkersgroep'.Zeletvooralopdeinhoudvanhetschaapenhetbeenwerkenzebesteedtveelaandachtaanhetalgemeenvoorkomen.

FrieseDierenrassen

13

Page 14: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

Friesehoenders

HetFriesehoenderraskentmaarliefsttwaalfzogenaamdekleur-slagen.Hetrasheefteenlangegeschiedenis.In1565verbiedthetFrieseprovinciaalbestuurdeuitvoervanveeuitdeprovincie,waarbijookde"weitenhinnen",vanoudsdebenamingvoordeFriesehoenders,wordenvermeld.Indietijdkomthetrasnogveelvoor.

Vanaf1900gaathetaantalsterkachteruit.Erworden"nutsrassen"ingevoerd:'Leghorns'en'Wyandotte's'leggenmeerengrotereeierenenverschaffenmeervlees.DaarbijwordtvergetendatdeFriesehoendersmetweinigvoer,inverhoudingtothunlichaamsgrootte,veeleierenleggen.InwonersvanEngelandnoemenhetdiereen'everydaylayer'.

Alsheterinhetbeginvandejarentwintigmethetrasslechtvoorstaat,richtenenkeleliefhebbers'DeFryskeHinneklub'op.Vooralindedaaropvolgendejarenzettendeledenvandiecluballezeilenbijomdeverlorengeganekleurslagenterugtefokken.Degoudpel,zilverpel,citroenpel,geelwitpel,roodpelendeFriesehoendersmetdekleurenroodbont,zwart,zwartbont,blauw,koekoekenwitkunnenvoortaantotdeFriesehoenderswordengerekend.Delaatsterkendekleurslagisdeteruggefoktezandgele.

HoewelhetoverhetalgemeengoedgaatmetdeFriesehoenders,zijnervanenkelekleurslagenteweinig.Dewitten,dekoekoek,dezwartbonten,deroodbonten,deblauwenendezandgelenwordennogmaarweinigaangetroffen.Pasalsookdeze(zeer)zeldzamekleurslagenmettertijdweerinruimematevoorkomen,kangezegdwordendathetinalleopzichtengoedgaatmethetFriesehoenderras.

FrieseDierenrassen

14

Page 15: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

VeelbelangstellingvoorFriesehoenderrassen

JaapStrikwerdauitDearsumissindsvierjaarvoorzittervande'FrieseHoenderclub'.InzijndoorhemzelfgebouwdekippenverblijffokthijdeZilverpel/WytweitenendeGoudpel/Gielweiten.Allebeikleurslagendieerwathunaantalbetreftredelijkgoedvoorstaan.Bijandereisdatnietzo.Metnamevandeeffenkleurenzoudenermeermoetenzijn.TochisStrikwerdanietontevreden.Zijnclubkrijgtsteedsnogweernieuweleden.

ErzijnergenoegdieookindestadFriesekippenhouden,maardeaanschafvaneenhaan-nodigomtefokken-iseenprobleem.Omdatzo'ndier'sochtendslawaaimaakt,hebbenveelburenereenhekelaan.Enwienietfoktheeftbijde'FrieseHoenderclub'weinigtezoeken.InDuitslandgaathetanders.Daarkunnenkippenfokkersopeen'Gasamtplatz'eenhokvandegemeentehuren("vergelijkhetmeteenvolkstuin",zegtStrikwerda).Zoontstaanerookinstedelijkegebiedenplekkenwaarniemandlastvandehanenheeft.Eenanderprobleembijhetfokkenis,dathetveeltijdkost.Vooralbijjongerenontbreektdatvaak.Eenprobleembijhetfokkenisook,datdehelftvandeuitgebroedeeierenhanenzijn.

Eennieuwgegevenisdatergewerktwordtaaneennieuwekleurslag:deroodkoekoekdieeerderookvoorkwam.Strikwerdadenkt,dathetafleidtvandenoodzaakdebestaandekleurslageninvoldoendeaantalinstandtehouden.Datkostalmoeitegenoeg,vooralookomdaterbijelkekleurslagmeerderefokkersnodigzijndieerééninstandhouden.

DeorganisatieheeftveelcontactenmetdezustervereniginginDuitsland.Zolangergeenvogelgriepisendedierenoptijdwordeningeënt,werkenbeidenmeeaan(inter)nationaleshows.EvenalsaandeclubshowdieelkjaarinSneekgehoudenwordt.Dedoordeclubgeorganiseerde'jongdierendagen'trekkensteedsmeerbelangstelling.Opdelaatstgehoudendagwarenermeerdan100dieren.

OmdathetfokcentrumvandeFriesekrielenbij'ItGrieneNêstinSumaropgehevenis,wordteraangewerktdatnueenplaktegevenbijhetnieuwopterichten'FriesLandbouwmuseum'inGoutum.

FrieseDierenrassen

15

Advocaat

Benodigd:6eieren100gramsuiker5cl.brandewijn1zakjevanillesuikereenweinigzout

Deingrediëntenineenschaalvermengenenaubainmarieverwarmen.Heefthetdejuistedikte,danbrandewijntoevoegen,ineenafgeslotenpotbewaren.Indekoelkastblijftheteenaantalwekengoed.Ditiseenmildeadvocaat.Bron:J.Koopmans-Andringa

Page 16: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

DeWetterhoun

DeFrieseWetterhounkomt,zoalsdenaamzegt,voortuitdegroepvandewaterhonden.VooroudersvanhetraskwamenvoorinEngeland.ErbestaanafbeeldingenuitdatlandwaaropWetterhounenenwetterhounachtigedierenduidelijkstaanafgebeeld.WaarschijnlijkwerdendeeersteWetterhounennaarFryslânmeegenomendoorvissersenpalinghandelarendieopEngelandvoeren.EeuwenlangwordthetdierookwelOtterhoungenoemd.Naastdeotterjachtwordthetrasgebruiktalswaakhond,verdelgervanongedierte(ratten,mollen,bunzingen)ensomsalstrekhond.DeWetterhounkomtwaarschijnlijkeerderinFryslânvoordandeStabijhoun.HetalgemeenbeelddatdeWetterhounoproept,isdatvaneenforsgebouwdehonddiezonderplompoflogtezijn,eenvierkantebouwheeft.Hetiseengedrongenhond,dieevenalsdeStabijhoungeenkeelhuidenhanglippenheeft.Wetterhounenzijnzwart,bruinoforanjemetwitteaftekening,waarbijinhetwitschimmelen/ofspikkelsmogenvoorkomen.Hetdierwordtverondersteldrustig,eigenzinnig,gereserveerdvoorvreemdeneneenidealeerfhondtezijn.DeWetterhounstaatietshogeropdepotendandeStabij.

DeWetterhounvormtmetzevenhonderd-envijftigdiereneenkleinras.Volgenseenopgavevanhet'CentrumvoorGenetischeBronnen'zijnerin2016500volwassenvrouwelijkedieren.Degrensvooreenaldannietveiligvoortbestaanvanzeldzamedierrassenwordtoverhetalgemeenbijhetgetalduizendgelegd.Hetisduskwetsbaar,vooralookomdathetaantalingeschrevendierenachteruitgaat.

BijdeWetterhounissindseenaantaljareneenoutcrossprojectgaande.MarjoleinRoosendaalvandeFokadviescommissievandeNVSWdaarover:Erwordteendieringekruistdatvolledigonverwantis.Omdatergefoktwordtmeteengeslotenstamboek,isdegenetischediversiteit,devariatieinerfelijkmateriaal,achteruitgegaan.Hetantwoorddatde'NederlandseVerenigingvanStabij-enWetterhounen'daaropdenkttekunnengevenishetinvoerenvanversbloed.Metgerenommeerdewetenschappersiseenplanvanaanpakopgesteld.Eind2014werdeentweetalnestengeboren,eénmeteenlabradoralsvadereneénmeteengrotepoedelalsvader.Deervaringleert,volgensdeinitiatiefnemers,datdezemethodeervoorzorgtdatervoldoendenieuwegeneninhetraswordeningebracht,terwijlnatweegeneratiesnietmeertezienzalzijndatereenanderrasisingekruist.OpdezemanierhooptmendegenetischebasisvanhetrasteverbredenzodatdeinteeltgraaddaaltendegezondheidenfertiliteitvandeWetterhounweerzalstijgen.

FrieseDierenrassen

16

Page 17: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

SjoerdRiemersma:“IkkanmetmijnWetterhounenlezenenschrijven”

GrootvaderRiemersmaisinTerhorneberoepsvisseren-jager,alsSjoerduitBolswarderalsjongengeregeldmetpakeendiensWetterhounopuittrekt.Zoontstaatzijnliefdevoorhetras.HijheeftaleenWetterhounalshijnogmaarzeventienis.Nuheefthijaldevierdeeneendaaruitdoorhemgefoktedochter."EenWetterhounisdoorendoorbetrouwbaar,ikhoefnietopdehondteletten,hijletopmij.Zezijnwaaks.Zehebbenenormveelrust,hetzijnkalmehonden".Wetterhounenzijnookgeschiktalshuishond."Zezijnenormgesteldophunbaasenhetgezin,enverdraagzaamtegenanderedieren".Hijweetdathetdiergraagbuitenisenmetdebaasdingenonderneemt.Hetiseensterkrasmeteenonder-eneenbovenvacht."Zewordennooitkoudennat".Eenandersterkpuntisdeonverstoorbaarheidendeenormgoedeneusenhetuitstekendegeheugen.Eigenschappendie,alshetdierRiemersmabijdejachtvergezelt,goedvanpaskomen.

Hetzijnhondendievanoorsprongvrijrondliepenombunzingen,mollen,wildekattenteverjagen.RiemersmaheeftdeWetterhounjarenlangmetsuccesgebruiktalsmuskusrattenvanger.Zesvanzijncollega'shebbenerookéénaangeschaft.Hetraswordtbedreigddoorinteelt.Riemersmaisniettesprekenoverhetvoornemenomhetintekruisenmetbloedvananderehondenrassen."IkzouhetdoodzondevindenalsdeWetterhoundaardoorhaarkarakterverliest".HijdenktdathetbeteriswetterhounachtigehondenuitmetnameFryslântegebruikenomdetoekomstveiligtestellen.

FrieseDierenrassen

17

Page 18: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

DeStabijhoun

Aandehandvaneenoudschilderijwordtbeweerd,dathetFriesehondenrasStabijhounafstamtvandeSpanjoelofSpioen,eenspanielachtigehonddiedeSpaansetroepennaarNederlandzoudenhebbengebracht.DeDrentsepatrijsendeheidewachtelzoudeningrotelijnendezelfdeafkomsteneigenschappenhebben.Derassenvertonenovereenkomsteninlippen,schofthoogte,schedel,hals,rug,voetzolen,borstenbeharing.VerondersteldwordtdatdeStabijhounalvóór1800inFryslânvoorkomt.Alsgevolgvandetoenemendevraagnaarbont,wordtdehondrond1900opgroteschaalbijdemollen-enbunzingjachtingezet.VanoudskomtdeStabijhounvooralvoorinhetFrieseWoudengebied.

DeStabijhouniswaaks,dehond"slaataan"alseenvreemdehetterreinofhethuisbetreedt.Hetiseenaanhankelijkehond,dieuitstekendineengezinpast.Hetdierishalflangharigmeteengestrektepostuureneenkarakteristiekelangestaartdietotaandehielreikt.Hetonderstedeelislichtomgebogen.Volgenseendoorde'NederlandseverenigingvoorStabij-enWetterhounen'verspreidebeschrijvingstraaltheteenverfijndeadeluitenbeschikthetoverveelkrachtenuithoudingsvermogen.Demeestvoorkomendekleuriszwartmeteenwitteaftekening,bruinmeteenwitteaftekeningkomtookvoor.Inbeidegevallenmogenerinhetwitzwarterespectievelijkbruinespikkelsvoorkomen.Jehebtookeenmengvormvanzwart-ofbruinwit,dezogenaamdeschimmels.

Inenronddeoorlogsjaren1940-1945zetteneenaantalfokkerszichinomdeStabijhounalsrashondopdekaarttekrijgen.In1947werdeenrasverenigingopgericht.In2016zijnervolgenseenopgavevanhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'bijdeStabijhoun2000volwassenvrouwelijkedieren.Derisicostatusisnormaal,detrendstabiel.

Wiedeafleveringenvanhetorgaan'DeFryskehounen'vande'NederlandseVerenigingvoorStabij-enWetterhounen'doorbladert,stuitopeengrootaantaldoordeledenmetStabij-ofWetterhounenondernomenactiviteiten:clubmatches,jachthondenproeven,familiedagen,gemeenschappelijkewandelingen,tentoonstellingenenallerleitrainingen.

Bijde'NederlandseVerenigingvanStabijhounenenWetterhounen'wordtoverwogenomookbijdeStabijhountot'outcross'overtegaan.Ookdaarzijnvolgensdeinitiatiefnemersdeinteeltproblemensteedsgroteraanhetworden.

FrieseDierenrassen

18

Foto:H

endrikvanderM

eer

Page 19: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

HendrikvanderMeer:“Ikdoeerallesvoor”

EvenalszijnzoonSjoerd,groeitHendrikvanderMeeruitSumaropmethonden.Indeherfstvan1996wordtheteenserieuzezaak.OmhetrasinstandtehoudenbesluithijtegaanfokkenmetdeStabij-pupJitskefanitFredenhof,Yfkeisheteersteresultaat.

JarenlaterlopenophetgroteerfaandeHeideraadinSumarreheidevijfglanzendeStabijhounenendriepupsrond.Yfkeisdehoogsteinrangorde,metopgehevenstaartlaatzedeanderedierenvoortdurendmerkendatzedebaasis.Sytskestaatookhaarmannetje.Marchjeisdegoedheidzelve,zijmaaktgeenruzie.Depubslerenvanhunmoedergehoorzaamtezijn.

AanhetfokkenvanStabijhounenwordenhogeeisengesteld.De'NederlandseverenigingvoorStabij-enWetterhounen'waarvanHendriklidis,verplichtjemeetedoenaaneenfokprogramma.Sindsdienweethijbijvoorbeelddatdeogenvanz'nhondendonkerenhetgebitscharendmoetzijn.Hijzorgtervoordatditinordekomt.

Dedierenmoeten,voordatjeermeemagfokken,opeenshowtweekeer'zeergoed'oféénkeer'uitmuntend'hebbenbehaald.Aandeheupenwordenookeisengesteld.Ominteelttegentegaan,moetdedekreudieerbijwordtgezochtdoordefokadviescommissiegoedgekeurdworden."ZewillenbijdeVerenigingnietdatjeereenslagnaarslaat".HijisheternietmeeeensdatdeStabijhounwordtgekruistmetanderehondenrassen.Alserdanietsmoetgebeuren,kunnenerbeter‘stabijna’s’(dievandeStabijhounafstammen)gebruiktworden.Hendrikheeftdenodigesuccessenbehaald.Optentoonstellingenbehaaldehijeen'zeergoed'.Elskeisvijfkeerreservekampioengeweest.VoorHendrikisdatniethetbelangrijkste."Ikdoeallesvoormijnhondenenkrijgerveelvoorterug".Alshijoverwathijmetzeheeftmeegemaaktaanhetwoordkomt,duurthetgeruimetijdvoordathijisuitgepraat.

FrieseDierenrassen

19

Page 20: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

Delandgeit

DeNederlandselandgeitisnietvanFrieseoorsprong,hetdierkomtechterooknogveelindeprovincievooreneriseenactieve'Friesefokkerslub'.HetraswordtdaaromtotdeFriesediersoortengerekend.BeginvorigeeeuwwerddelandgeitvaakgekruistmetToggenburger-enSanegeiten,omdatdezemeermelkgaven.DeNederlandselandgeitheeftdaardoorophetpuntgestaanuittesterven.

Dathetrasnietgeheelverdwenenis,dankenweaandr.A.C.vanBemmeldiein1958enkelelandgeitennaar'DiergaardeBlijdorp'haalde.Nakomelingenvandezedierenwerdendoorhetvoormalige'RijksinstituutvoorNatuurbeheer'ingezetvooreenbegrazingsonderzoekinnatuurterreinen.Vanaf1971isdelandgeitenpopulatiedoorgerichtfokkenlangzaamgrotergeworden.Nederlandkentnuongeveertweeduizendgeitenenvijfhonderdbokken.

Landgeitenzijnsteviggebouwde,middelgrotegeitenmetvrijkortepoten.Zezijnoverwegendbont,metwittevlekkenindekleurenzwart,grijs,bruin,beigeofeenmengelingdaarvan.Ookkomenéénkleurigedierenvoor.Dekleurbruinisdominant,hetkruisenvaneenzwartbontebokmeteenbruinegeitlevertoverwegendbruinenakomelingenop.Debokkenvallenopdoorhunmonumentalehorensdieeenlier-,eensabel-ofeenramsvormhebben.Deramsvormkomtnogmaarweinigvoor.Degeitenhebbenveelkleinerehorens,zebuigenvrijwelrechtnaarachteren.Delandgeitwerptvoorheteerstoptwee-jarigeleeftijdmeestaltweelammeren.Hetaflammerengaatgemakkelijkendemoederzorgisgoed.

Methetoogopdetoekomstvandelandgeit,ishetvangrootbelangdatdedierenaccuraatgeregistreerdenbeoordeeldworden.In1982werdde'LandelijkeFokkersclubNederlandseLandgeit'opgericht.Zowelparticulierenalseenaantalinstanties(waaronder'Staatsbosbeheer'enkinderboerderijen)zijnbijdezeorganisatieaangesloten.Volgenseenopgavevanhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'zijnerin20161480volwassenvrouwelijkedieren.Derisicostatusisbedreigd,detrendstabiel.

FrieseDierenrassen

20

Page 21: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

WimpydeVriesenAlbertThalenkoesterendelandgeit

Elkjaarwordtinaugustusbij'DeSpitkeet'inHarkema-Opeindedejaarlijksekeuringvande'LandgeitenFokkersclubFryslân'gehouden.Eenvoudigisdatniet:IBNnummers,vervoersbewijzen,veterinairemaatregelenenretourbewijzenzijnnodigomdeaan-enafvoervandedierenmogelijktemaken.VoorzitterWimpydeVriesisal35jaarverslingerdaanlandgeiten.Hetkaraktervandezegeiteniseigenzinning,zoheefthijervaren.Vandaardezegswijze:"Wiewilvloeken,moetgeitenhouden".Omdathijgingverhuizen,moesthijzijngeitenafstaan.Hijheeftnogeenbokdiezondertebetalendoorgeitenhoudersgebruiktkanworden.

DeVriesisnietontevredenoverhoeheterinFryslânmetdelandgeitvoorstaat.Hijvindtweldaterteweinigjongemensenbijzijnclubhoren.Datmoetveranderen.

AlbertThalen,secretarisvandeFokkersclub,begonmet'LouisvandeLindeborg'.Laterkochthij'PinkeltjevanhetNoordseVeld',eengeitdiebijStaatsbosbeheerliep.Daarbouwthijnogsteedsopvoort.DelandgeitisandersdandeSanengeit,deToggenburgerofdedwerggeit,vindtThalen.Zijngeitenzijnvrijwelnooitziek,hebbenweinigvoernodig,zijndaaromgeschiktominnatuurterreinentelopen.Geitenmelkisgeschiktvoormensenmeteenkoemelk-allergie.Hetkomtnietvaakvoordatlandgeitengemolkenworden,omvandemelkkaastemaken.Jemoeterdannogalwatvanhebben.Vooréénkilokaashebje,denktThalen,ongeveertienlitermelknodig.Landgeitenhoudenkostmoeite."Maaralsjehetervooroverhebt,danhebjeookwat."

FrieseDierenrassen

21

Page 22: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

WerkenmethetFriesepaardopdeklassieketoer

Hetbegonalshobbyeneigenlijkishetdatnog.Naastzijnwerkzaamhedenalsbakker,exploreertAugustinusHoekstrainSibrandabuorrenmetzesFriesepaardeneenstoeterij.Als14-jarigejongenkochthijzijneerstepaardwaarmeehijmetsuccesmenwedstrijdengingrijden.Tweejaarlaterkwamereenpaardbij.Metditspanwashijookergsuccesvol.Uiteindelijkzettehijeeneigenhandels-entrainingsstalop:FriesiansforExport.

Vroegerhadjeopbijnaelkdorpeenvoermandiemetzijnpaardenbijbijzonderegelegenhedendienstdeed.Nuisdatnietmeerzo.Hethoudenvaneenstoeterij,zoalsdeHoekstra'shetdoen,isnietmeervanzelfsprekend.Koetsierszijnvaakmoeilijktevinden.Doordeinvesteringenisheteenkostbareaangelegenheid.Depaardenendekoetsmoetenerpiekfijnuitzienendusextraverzorgdengepoetstworden.Dannoghetvervoernaardeplekwaarzewordeningezet.Weerthuismoetallesopgeruimdenschoongemaaktworden.Metwachttijdenerbijgerekend,kostdateenheledag.Tochdenkthijernietaanermeetestoppen.Watalseenliefhebberijbegon,wordtmetliefdevoorhetFriesepaardvoortgezet.

JannekeHoekstra,metAugustinusgetrouwd,doetmeeaanringsteekwedstrijden.Sinds2010zijnbeideookactiefindetuigsport.Zohebbenzemeegedaanaandegroteshow'Faderpaard'enaandejubileumshowvanwegehet130-jarigbestaanvande'KoninklijkeVerenigingFriesPaardenstamboek'.Erwordtnationaaleninternationaalgereden.Augustinusverzorgtmetzijnvaderhetvervoermetrouw-entrouwkoetsen.MeteenarresleewordendewinnaarsopThialfinHeerenveendoorhemgereden.

Stoeterij

22

Page 23: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

Friesedierenrassenop'DekemaState'

IndeomgevingvanLeeuwardenstaaneenaantalstatesdieooitdoordeFrieseadelenanderevoornamefamiliesbewoondwerden.Hetbegrip'state'slaatnietalleenophethuismaarookopdelanderijenentuinendiebijhethuishoordenendieeenbelangrijkerolspeelden.

Eénvandievoornamehuizenis'DekemaState'inJelsum.HetstatigehuiswerdvoorhetlaatstbewoonddoorhetgeslachtVanWageningen,zewoondenertot1996.Destateisnueigendomvande'StichtingDekemaState',diehetgebouwmetdeerbijhorendetuinenvoorhetpubliektoegankelijkmaakt.JekunterzienhoeeenFrieseadellijkefamiliezorond1930leefde.AlsbeheerderWimHoogendamvanplaniseenhondaanteschaffen,isdekeuzevoorhemnietmoeilijk,hetwordteenFrieseWetterhoun.

Het'Popta-slot’

WestelijkvanLeeuwardenisinMarssumhetstatige'Popta-slot'of'Heringastate'gelegen.Hetdooreengrootpubliekbezochtegebouw-met-omgevinggeefteenbeeldvanhetlevenvandeFrieselandadel.SindsjaarendagwordenerFriesehoendersgehouden.DekeuzevielopdeRoodpel.

Cultuurtoerisme

23

Page 24: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

Op'DoniaState'vindjeFriesedierenrassen

Dedierenvankinder-enzorgboerderij'DoniaState'inStienskomenuitallewerelddelen.Minalama'smetdenamenAbeenAagje,eenreuzenslakvanmaarliefstvijftiencentimeter,zeeboe-koeienenzeldzamealbinoegelsdelenhetterreinmet'gewone'boerderijdieren.Erzijnookgeiten,schapen,konijnen,vogelsenkippen.

TotdielaatstedierenhorenookenkelevertegenwoordigersvanFriesedierenrassen.DekinderboerderijistotnutoedeenigeinFryslânwaarhieraanbewustaandachtwordtbesteed.

EendeelvandeweilandenophetzeshectaregroteterreinwordtinbeslaggenomendoorZwartblessen.Zemoetenhetopnementegenenkelebuitenlandseschapenrassen.DeveestapelomvatookeenFriespaard.Demerrieslijthaarlaatstedagenop'DoniaState'.AllangbestonddewensopdeboerderijookFriesehoendersondertebrengen.

Uiteindelijkwashetzover.EénvandekippenverblijvenwerdinbeslaggenomendooreenhaanenkippenvandekleurslagZandgele.Zoloopterookeenkoppellandgeiten.

Sinds1997biedt'DoniaState'eenvolwaardigewerkplekaanmensenmeteenbeperkingofhulpvraag.Metondersteuningvanprofessionelebegeleiderswordenallevoorkomendewerkzaamhedenindehoreca,dierenverzorgingengroenvoorzieninguitgevoerd.Dedeelnemerswordthierdooreenperspectiefgeboden.

'DoniaState'iseenwaarspeelparadijs,waarscholenengroepeninhetkadervanhunbiologielessenvanhartewelkomzijn.DoordestafwordtmateriaalontwikkeldomleerlingenkennistelatenmakenmetdeFriesedierenrassen.Hetmateriaalwordtbijbezoekenmetendoorleerlingenvanhetbasisonderwijsinpraktijkgebracht.

Kinderboerderijen

24

Page 25: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

HistorieherleeftinHempens-Teerns

Omtevoorkomendatergebouwdwordt,scheidteenstrookagrarischgebiedhetdorpHempens-TeernsvandeLeeuwarderwijkSuderbuorren.

Vanaf2006lopendaarvaneindapriltoteindoktoberdeFrieseRoodbonte-pinkenvanSiebeReitsmauitAllingawier.Eenzestaldorpsbewonersvormende'wurkgroepkij'.Zezorgenervoordatophetterreinallesgoedverloopt.Raakteenpinkindesloot,danwordtdezeermetmanenmachtweeruitgeholpen.Eenmeidoornhaagenoudelindenmoetendeherinneringaaneenboerderijdieerstondlevendhouden.DeFrieseRoodbontendragenookaandedorpshistoriebij.

Demeestedorpsbewonerszijnblijalsdejongekoeienerinhetvoorjaarweerzijn.Alshetvriestwordthetterreiningerichtalsijsbaan.

DorpsboomgaardmetFriesedierenrassen

AlseengrondeigenaarinHantumhuizennietgoedweetaaneenweilandjemiddeninhetdorpeennieuwebestemmingtegeven,schenkthijhetaandedorpsgemeenschap.Dorpsbelangweeterwelwegmee.Geheelopeigenkrachtwordthetterreiningericht.'StichtingFruitynFryslân'helpteraanmeedaterachtentwintigtraditionelehoogstamfruitbomenwordenaangelegd.DaartussenloopteenFrieseRoodbontemethaarkalfeneenZwartblesmethaarbeidelammeren.Jammergenoegiserdooreengebrekaanvrijwilligerseeneindeaanhetprojectgekomen.

Dorpsbewoners

25

Page 26: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

LandgoedHizzardbiedtplekaanZilverpellen

PietenMarthaKaastrauitLollumnemenenkelejarengeledenhetbesluithunmelkveebedrijftebeëindigen.GebruikmakendvandeNatuurschoonwetstichtenzeeenlandgoed.Naardebuurtschapwaarhetgelegenis,heethetHizzard.Behalvevijfdichtbijdeboerderijgelegenhectares,wordendelanderijenverkocht.Omaandevoorwaardenvoorhetinrichtenvaneenlandgoedtevoldoen,wordteengrootdeelingerichtalsnatuurgebied.OmvogelsenplantenaantetrekkenmaaktKaastraeengrotevijvermetaansluitendeenplas-drasgebied.Metdevrijkomendegrondwordteenafgegraventerphersteld.EenbelangrijkmotiefvoorKaastraisdestrengeregelgevingdiehemalsbezittervanmelkveewerdopgelegd.BijdeZilverpellendieheterfverfraaienheefthijdaargeenlastvan.MarthazouophetlandgoedookeenkoppelZwartblessenwillengaanverzorgen.Misschienkomtheternogvan.

DeStâlfandeKlinze

In1986werdinAldtsjerkdeState'DeKlinze'uit1655inzijnoorspronkelijkestaathersteld.Hetlandgoedligtineenachthectaregrootparkenbeschikteoverdestalhouderij'DestâlfandeKlinze'.Friesepaardenenantiekekoetsenstondendehotelgastentendiensteomerromantischetochtenmeetemaken.Opdestatigeoprijlaanwerdvoorgroepenvantienpersonenofmeerringstekengeorganiseerd.

Landgoederen

26

Foto:D

eKlinze

Page 27: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

InFryslânismeerplekvoorfokcentrametdezeldzamedierenrassen

AndersdanandereprovinciesvanNederland,kentFryslânslechtsdriefokcentravoordeFriesedierenrassen.Zewordenbeidebeheerddoorde'FrieseHoenderclub'.HetenewerdingerichtvoordetwaalfkleurslagenvandegroteFriesehoenders,hetstaatbijVijversburginZwartewegsend.HetanderevervangthetvoormaligefokcentrumvoorFriesekrielenbij'ItGrieneNêst'inSumar.HetnieuwecentrumkomtwaarschijnlijkbijhetFriesLandbouwmuseuminGoutum.HetderdefokcentrumisRispensStateinIJlst,waardeFrieseRoodbontegekoesterdwordt.

InFryslânontbrekenfokcentravoordeFries-HollandseZwartbonte,detweeschapenrassen,debeidehondenrassenendelandgeit.Fokcentravoordezeldzamedierenrassenwordenerkenddoordelandelijke'StichtingZeldzameHuisdierrassen'(SZH).EenfoktechnischinspecteurvandeorganisatiebeoordeeltofeenfokcentrumbeantwoordtaandevoorwaardendiedeSZHdaarbijvoorschrijft.Elkcentrumheefthetrechtdebenaming'ErkendFokcentrumvandeStichtingZeldzameHuisdierrassen'tevoerenopwegwijzers,posters,publiciteitsmateriaal,briefpapier,enzovoort.Alservooreenofmeerrassendiehetcentrumbeheerteenstamboekoffokkersclubbestaat,dandientdeeigenaar-alsdezeeenparticulieris-hierbijaangeslotentezijn.DebeidecentrabijVijversburgenGoutumwordenbeheerddoorde'FrieseHoenderclub'.PetraBeerdabeheerthetfokcentruminIJlst.

FokcentradoendenkenaandeinOostenrijkgevestigde'ArcheHöfe'.Ookdezewerdendaaropgerichtomhetvoortbestaanvanzeldzamedierenrassenveiligtestelleneneenbreedpubliekoverditonderwerpteinformeren.EvenalsinNederland,kanzo'nboerderijeigenstreekproductenopdemarktbrengen.Vaakwordtookaandachtbesteedaandeeducatieovereenofmeerdierenrassen.Zebiedensomslogeergelegenheid.Eriseenrelatietussende'ArcheHöfe'(Fries:Arkepleatsen)methetinrichtenvaneenboerenerf,alsdaarwordtrekeninggehoudenmetdecultuurhistorischebetekenis.MartijnBroekmanvan'StichtingLandschapsbeheerFriesland'inBeetsterzwaagwildaarbijgraagadviserendoptreden.Uiteraardiserookalleredenomopeen'ArcheHof'aandachttebestedenaandeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassenenfruitrassen.Hetwachtenisopeenofmeerinitiatiefnemersdiehetoprichtenvaneen'Arkepleats'inFryslânterhandnemen.

Fokcentra

27

LinkshetvoormaligefokcentrumvoordeFriesekrielenbijItGrieneNêst.RechtshetfokcentrumvoordegrotehoendersbijVijversburg.

Page 28: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

'Natuurmonumenten'draagtbijaanhetbehoudvandeFrieseRoodbonten

EénvandeopmerkelijkstenatuurterreinenvanonslandligttussenHarlingenenZurichvlaklangsdeN31.Hetgeraas

vanvoortsnellendeauto'slijktdevogelsinhet'HegewiersterFjild'niettederen.Steedsmeervogelswetenhetdoor'Natuurmonumenten'beheerdenatuurgebiedjevanzo'nhonderdhectaretevinden.DeFrieseRoodbontenvanMaaikeBoumauitSkuzumvindenerbuitendeherfst-enwintermaandennualdriejaareenplek.Halfaprilwordenzeergebracht,beginoktoberkomenzeterug.Maaikehoeftnietbijtevoeren.Hetgaatzoalshetmoetgaan.VrijwilligersvanNatuurmonumentenhoudeneenoogjeinhetzeil.VolgensNatuurmonumentenhoorthetbijdewerkzaamhedenvandezeorganisatiedat

aandachtaandezeldzamedierenrassenwordtbesteed.Waarmogelijkprobeertmenzeinhaarterreinenondertebrengen.DeFrieseRoodbontenpassenuitstekendinhetHegewiersterfjild.Denatuurorganisatieisbereidenkelepercelenvanintotaal3à4hectarerondomhetbeheerkantoorinEastereinaaneigenarenvanFriesveeteverpachten.

TjammeTilstrahieldalskleinejongenallandgeiten

EenkwarteeuwgeledenhieldTjammeTilstrainEernewoudeallandgeiten.Hijbegonmetafgekeurdegeiten,vandaagdedagishijeengewaardeerdlidvande'LandgeitenfokkersclubFryslân'.Zijneerstegeithieldhijineentheekist,nubrengthijzijnkoppelvaneentientallandgeitenonderineennatuurterreindathijhuurtvan'ItFryskeGea'.Landgeitenmoetenlateninententegenblauwtong,iséénvanderedenenwaaromhetaantalbijdeclubaangeslotenfokkersisteruggelopen.WerdeneropdejaarlijksekeuringinHarkemaeerdernogmeerdan200geitenaangevoerd,tegenwoordigzijndaternogongeveerhonderd.

Tilstrawaardeertdelandgeit,omdathetdierdeoorspronkelijkeeigenschappenvandezediersoortbewaardheeft.Landgeitenkunnengoedtegenalleweersomstandigheden,waardoorzeineennatuurterreinophunplekzijn.Daarvindenze,zoalsinEernewoude,diversesoortenplantenwaardoorhunvoedselgevarieerdis.Tilstramoetzijngeitenoverigenszonuendanmetwatbiksbijvoeren.Omtevoorkomendatzegebrekenaanhunpotenoplopen,laathijzijngeiteninnatteperiodenopeenhogergelegendijkgrazen.DeFokkersclubheeftoverhetalgemeenoudereleden.Tjammeiseenvandejongsten.

Natuurterreinen

28

Page 29: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

RispensStateinIJlsthoortbij‘ZeldzaamLekker’

OnderderookvanIJlstinde'Ruiterpolder'zijnveertighectareweilandgevuldmeteenkoppelFries-Roodbontezoogkoeieneneenhoeveelheidjongvee.EerderliephierzwartbontHolstein-Friesianvee.Alsdeeigenaarzijnbedrijfbeëindigt,wordt'RispensState'doorGosseenPetraBeerdaaangekocht.Zijgeefthaarbaanalsdierenartsopenwordtboer.DoorhetoprichtenvaneenbiologischfokbedrijfgaatzezichvolledigaanhetbehoudvanhetFriesedierenraswijden.

Inmei2003komendeeerstedertigmelkkoeienophetbedrijf.Dedieren,waaronderenkele"monumentalekoeien",wordenaangekochtvaneentientalverschillendebedrijven.OmdatPetradekoeiennietwilmelken,moetereenanderebestemmingwordengezocht.DeFrieseRoodbonteiseendubbeldoelkoe,hetligtvoordehanddatzehet-naastdeverkoopvanvrouwelijkveeaanmelkveebedrijven-inhetvermarktenvanvleeszoekt.Liefhebbersvanhetras,eenfokker,eenmester,eenslagereneenkokslaandehandenineen.Zestartenhetproject:'DeFrieseRoodbontealsculinaireervaring'.Enwatblijkt?DeFrieseRoodbonteiseensuperieureleveranciervansmakelijkvlees.DoelvanhetprojectishetkoeienrasvoorFryslântebehouden.Omdattebereiken,moetjevolgensPetradeFrieseRoodbonteeconomischinteressantmaken.Hetvleesverdwijntnuzonderlabelindegrotestroom.HetbedrijfinIJlstlevertvoorhetculinaireprojecteengrootdeelvanhetslachtvee.Petra:"Watjefoktmoetjeooketen.Alsjeernietsmeedoet,verdwijnthetrasvanzelf".Petralevertvleesaanparticulierenenaanenkelerestaurants.

'RispensState'istotnutoehetenigebedrijfinFryslândathetpredikaat'ZeldzaamLekker'doordelandelijke'StichtingZeldzameHuisdierrassen'istoegekend.Zulkebedrijvenbiedenproductenofdienstenaandieverbondenzijnmetzeldzamehuisdierrassenendaarmeebijdragenaanhetinstandhoudenvandíerassen.InIJlstgaathetomeenaanbodvanvleesvandeFrieseRoodbonte.Kenmerkendisdatdeproductenzichonderscheidenvansoortgelijkeproductendoorhetverhaaldaterachterzit.Dangaathetomdesmaakofdemanierwaarophetgemaaktwordt.Bovendienmoetdeherkomstendetotstandkomingervanhelderentransparantzijn.

Vermarkten

29

Page 30: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

SlagerMennoHoekstraproduceerteensmaakvolstukjevlees

Ongeveerdriejaargeledennemendeinitiatiefnemersvanhetproject'DeFrieseRoodbontealsculinaireervaring'contactopmetMennoHoekstrainAnjum.Hoekstraheeftinhetvoetspoorvanzijnvader,grootvaderenovergrootvaderbelangstellingvoorhetslachtenvanbijzonderekoeienrassen.MethetoogdaaropheefthijinDokkumeenkleinschaligeenmoderneslagerijingericht.

NatuurbeheerdersleverenhemslachtrijpeSchotseHooglanders,uitdeVeluwewordenWaterbuffelsaangevoerd.ZijnbelangstellinggaatookuitnaarhetslachtenvanFrieseRoodbonten.Ookvandezedierenweethijeensmaakvolstukjevleestemaken.

Anno2017slachtHoekstrahetvleesvandeRoodbontedatdoorPetraBeerdauitIJlstwordtaangeleverd.VraagenaanbodzijnvolgensHoekstrabehoorlijkinevenwicht.Zouhijmeerdierenaangevoerdkrijgen,danmoeteromdeafzettevergrotenmeerreclamewordengemaakt.Deslageristevredenoverhoehetgaat.Een

streekproductmoetexclusiefzijnènsmaakvol.Uitdereactiesleidthijafdathijzichdaarovergeenzorgenhoefttemaken.

GegaardeossenhaasvanFrieseRoodbonteinsausvaneekhoorntjesbrood

Bereidingswijze:

•Portineerdeossenhaas•Binddeossenhaasop•VacumeerdeOssenhaasmetdejusvaneekhoorntjesbroodensalie•GaardeOssehaasineenwarmwaterbadvan65graden,voor29minutenmeteenkerntemperatuurvan57/58graden•Koelterug•BakdeOssehaasvoorhetserverenvanhetgerechtnogevenopkleurenjuistetemperatuur•Snijdhierviergelijkemedaillonsvan•Serveren

Bronenfoto:HenkMarkus

Vermarkten

30

Page 31: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

VleesvandeFries-HollandseZwartbonte

AlsNicoHooghiemsterin1971inReduzumhetbedrijfvanzijnvaderoverneemt,ziethijgeenredendeFries-HollandseZwartbonten/FryskHollânskSwartbûntendoorgangbareHolstein-Friesianstevervangen.FH-runderenproducerenalsdubbeldoelkoeienmeerenbetervlees.JekuntditzoalsbijafgedankteHolstein-Friesians',indegrotestroomlatenverdwijnen,erkanookmeerwaardeaanwordenverleenddoorhet,evenalshetvleesvandeFrieseRoodbonte,alsstreekproducttevermarkten.Eenbordaandewegverduidelijktevoorbijgangersdatzeop'HolwerdaSathe'malsensmaakvolvleesverkochten.

DoordatHooghiemsteralsbiologischeveehouderzijnkoeiennietlangeropzijngrupstalmochthouden,kwamereeneindeaanhetbedrijf.EendeelvanzijnHollands-FrieseZwartbontengingnaarde'Graasboerderij'inSondel.OmdatSjoerdDeinum,omzijnkoeienlangseenkringlooptevoerenenkostenvankrachtvoertebesparen,voerthijzijnkoeienalleenmetgrasenkuil.DeinumzochtkoeienvanhetoudeFrieserasdievanoudsaanzulkeomstandighedengewendzijn.HijlietdekoeiendiehijalhadmetspermavandeHollands-FrieseZwartbonteinsemineren.Overtienjaardenkthijkoeienmet

tachtigprocent'Friesbloed'tehebben.Hetwordendaardoordubbeldoelkoeien,waardoorzeookvleesproduceren.NuallaathijelkemaanddooreenslagerinKoudumtweekoeienslachten.Hetvleeswordtindeboerderijwinkelenaanrestaurantsverkocht.

BuurvrouwDurkjemaaktkaasvanmelkvanFriesekoeien

HetwaseenbuurmanvanDurkjeBrouwerdeKoning,diealsreclamemandenaamvanhaarbedrijf'buurvrouwDurkje,bedacht.Eenaansprekendenaamdiegoedinhetgehoorligt.Begonzein2011mettweekoeiendiemelkvoorhaarkaasleverden,in2017zijnhetertienwaarvandrieFrieseRoodbonteneneénFries-HollandseZwartbonte.Hetwordenermeer,achterdeboerderijloopthetkalfvaneenzuivereRoodbonte.In2012werdhaarbedrijfgecertificeerd.Durkjeheeft,bijgestaandoorhaarmoeder,indezesjaardatzebedrijfheeftzichzelfhetkaasmakengeleerd.ViaDeStreekboerenlangsanderekanalenvindtzedenodigeafzet.

Vermarkten

31

Page 32: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

InKollumwordtverseschapenkaasgemaakt

InhetbeginvandejarentachtigverhuizenTheoMontsmaenzijnvrouwnaarKollumomerinhunboerderijbijKollumverseenbelegenschapenkaastemaken.Indietijdhoudthijzo'nhonderdentwintig,laterzo'ntweehonderdenvijftigFriesemelkschapen.Defamilielevertvooralaandegroothandel.Omdatdeverkoopvanhardekaasaanheteindvandejarennegentigmoeizaamverloopt,wordtvoortaannoguitsluitendversekaasgemaakt.

JaarlijksverwerktMonsmaveertigduizendlitertotbijnaevenzoveelkilo'sschapenkaas.TweekeerperweekhaalthijdemelkbijLeodeVosuitPeize.Deeiwitrijkeweiwordtopgehaalddooreenboerdieerzijnveemeevoert.

Deperiodewaarinkaaswordtgemaaktlooptvandederdeweekvanjanuaritotbeginnovember.Dekaasjeshebbenallehetzelfdeformaatvandriehonderdgram.ZewordenvijfdagenperweekdoorMonsmainplasticbakjesafgeleverd.

HetafzetgebiedisongeveerdrievierdedeelvandeprovincieFryslân.Hetzuid-westelijkgedeeltewordtbedienddoordeMiekeHaarsmauitOudega-Gaasterland.

Hetmakenvanversekaasisergbewerkelijk.Monsmaenzijnvrouwverwerkeninéénkeertweehonderdenvijftigliter.Dehoudbaarheidisachtdagen,heteindproductmoetdussnelafgezetenverkochtworden.

Alsbijhetmakenvanversekaaspasteurisatieverplichtwordt,stoppenveelkleinereproducentenhunwerkzaamheden.Monsmagaatdoor,deaanhouderwint.

Vermarkten

32

Page 33: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

WiegerKuikenmaaktkaasmetmelkvanFriesemelkschapen

AlsveehouderSybrandKuikeninKollumerpomphetboerenbedrijfbeëindigt,neemtzoonWiegerhetroerover.Hetideeomhetanderstedoenleeftallangeretijdbijhem.Opdeeenentwintighectaregrondziethijonvoldoendemogelijkhedenvoorvoortzettingvanhetmelkveebedrijf.Eerstdenkthijaanhetopzettenvaneengeitenhouderij,omdatdeafzetmogelijkhedenopdatmomentminimaalzijn,kiesthijeenandereweg.Hijweetdatbiologischeschapenkaasbetereperspectievenbiedt:eenschapenhouderijmeteenkaasmakerijzijngeboren.

In2017houdtdekaasmakerhonderdenveertigFriesemelkschapenenenkelerammen.Delammerenvanhetvrouwelijkgeslachtzorgenvoorhetinstandhoudenvandekudde.HetFrieseMelkschaapisalsproducentvanschapenmelknietteevenaren,vindtWieger."Hetdierproduceertnegenàtienmaanden,waarvindjeeenrasdatditpresteert?"

BitterballenGrootKabel

Benodigd:200gramgaarkalfsstoofvlees350gramoudeschapenkaas60gramboter80grambloem4dlmelk1dlvochtvanhetkalfstoofvleesKleinbeetjezoutWittepeper,nootmuskaat,peterselienaarsmaakBloem,losgeklopteeiwittenenpaneermeelVoorbereiding:Snijhetkalfstoofvleesendekaasheelfijn.Maakeenrouxvandeboterendebloem.Doedekoudemelkenhetvleesvochterbijenlaatdesausgoeddikworden.Schepvervolgenshetfijngehaktevleesendekaasdoordesausenroergoedtoteenmooieragout.Laatdezehelemaalafkoelenenbewaarderagouttotgebruikindekoelkastofdiepvries.Haalderagoutvlakvoorverwerkinguitdekoelkast.Vormmetdehandenballetjes,niettedik,andersmoetenzetelangindefrituur.Zetdriebakjesklaar,éénmetbloem,éénmetlosgeklopteiwitenéénmetpaneermeel.Haaldebitterballenachtereenvolgensdoordebloem,heteiwitenhetpaneermeel.Legdegepaneerdebitterballeneenhalfuurterugindekoelkast.Bereiding:Verhitfrituurolieof-vettot180gradenc.Frituurdebitterballenongeveerdrieminutentotzegoudbruinzijn.Serveren:Laatzeevenopkeukenpapieruitlekkenenserveerzealssnackofbijgerecht.Mosterdiseenklassiekebegeleidervoorbitterballen.

Bron:GrootKabel

Vermarkten

33

Page 34: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

Vleesvandejongelandgeit:verrassendzachtvansmaak

JorisenJannyViëtoronderhoudenrondomhunstelpboerderijtjeinPeinseenbonteboerentuin.BijhetgeheelhoorteenkuddedoorJorisverzorgdelandgeiten.Eengeitkrijgtgemiddeldtweelammeren,waarvanmeestaléénbokje.Zewordendooreenambachtelijkeslagerverwerkttotvleespakketten.

GeitenvleesisindeNederlandsekeukensnauwelijksbekend.Tochisgeitdemeestegegetenvleessoortterwereld.Meestalwordtgedachtdathetvleesvandegeittaaiis."Onzin"vindenJorisenJanny,"alsjehetmaargoedbereidt".Liefhebbersvanlamsvleesvanhetschaapzullenvolgenshenookhetvleesvandejongegeitwaarderen,desmaakisverrassendzacht.

Jorisenzijnvrouwetenhetgeitenvleeshetliefstzonderveelkruiden,omdatdandespecifiekesmaakverlorengaat.Opeennietaltehoogvuurwordendebeidenkantenvanhetvleesdichtgeschroeid,omhetdaarnametpeperenzouttebestrooien.Daarnawordt(kokend)watertoegevoegd.VervolgenslaatJannyhetvleesdrieuurvolgensdemethodevan"slowcooking"opeenzeerlaagvuurzachtworden.Zolangdevoorraadstrekt,wordtaandebezoekersvandetheetuininPeinsgeitenvleesverkocht

.

Geitenvleesmetkruidenendiversegroentes

Benodigdheden:Tweekilogeitenbout(heelofinschijven)mosterdpepermuntbladeren1teenknoflook1/2selderij2winterwortels2uien2laurierblaadjespeperzout3eetlepelzureroom

Bereiding:Degeitenboutwassenengoedafdrogen.Hetvleesmetdegekneusdemuntbladereninwrijvenendunmetmosterdbestrijken.Deboutindepanleggenenlichtbruinenaanbeidezijden.Deschoongemaakte,zeerfijngesnedengroententoevoegen,dekselopdepanenopeenzeerlaagvuurzetten.Naanderhalfuurdeboutomkerenennogeensmetgeslotenpananderhalfuurverderlatengaren.

Degeitenboutuitdepannemenenwarmhouden.Voordesaushetbraadvochtaanlengenmetwatwater,ondertussenmeteengardeflinkroeren.Desauskruidenmetzoutenpeperenvermengenmetdrieeetlepelszureroom.Hetbeenuitdeboutverwijderen(ditkanookvoordebereiding).Hetvleesinplakkensnijdenenserverenmetde(munt)saus.

Tips:*Groentendiegoedtecombinerenzijnmetgeitenvlees:wortels,sperzieboontjes,pastinaak,koolrabi.*Rozemarijngeefteenlekkeresmaakaangeitenvlees.*Hetgeitenvleesserverenmeteengroenesalademetwortel,appelenrozijnen.

Bron:JannyViëtor

Vermarkten

34

Page 35: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

'StadsherberghetWapenvanIJlst'verwerktvleesvandeFrieseRoodbonte

ZezijnerindeStadsherbergvanIJlstmaarwattrotsop,opdekaartprijkentweegerechtenbereidmetvleesvandeFrieseRoodbonte.DatwordtdriekeerperjaarbetrokkenvanRispensStateinIJlst,waarnahetineenvrieskistwordtopgeborgen.Hetzijn:deStadsburgeropdeLunchkaartendeRunderstoofpotopdeDinerkaart.

DeStadsburgerisopgebouwduiteenroségebakkenrundvleesburgermetsla,tomaat,augurk,bacon,TynjetalerenBBQsaus,geserveerdmetfrietenfritessaus.Ingrediëntenstoofvlees:

220gramstoofvleesvandeFrieseRoodbonte;10gramkastanjechampignon(fijngesneden);25gramwitteui(inblokjesgesneden);1teentjeknoflook;25gramknolselderij(inblokjesgesneden);10gramwinterpeen;5grambosui(fijngesneden);1blaadjelaurier;1/2stkruidnagel;2grjeneverbes1mespuntjeChinesevijfkruiden;1/4flesjeTexelsskuumkoppe;50mlrodewijn;100mljus;1plakjekruidkoek(inblokjesgesneden).

Kruidhetvleesmetzoutenpeper,bakhetvervolgensaanineenpanmeteenbeetjeolie,voegdegroententoe,laathetgeheeleenbeetjedoorkoken,

voegdekruidenenknoflooktoeenblushetgeheelafmetderodewijnenTexelsskuumkoppe,voegdejustoeenlaathetstoofpotjeeenaantalurendoorkokenopzachtvuuralsdezebijnagaarisenvoegdandeblokjeskruidkoektoe.Heerlijkmetrijstengewoktegroenten.Lekkerite!

'DeMallemok'inSlotenverwerktvleesvandeFries-HollandseZwartbonte

Bijrestaurant'DeMallemok'inSlotenwordtveelgewerktmetstreekproducten.ZostaaterookeenKogelbiefstukvandehoutskoolgrillopdekaart,gemaaktmetvleesvandeFries-HollandseZwartbonte.

Deingrediëntenzijn:

-aardappelpureevanWoudgeeltjesgeleverddoorJelmerAlbadainSondel-cantharellen-bini(minibroccoli)-gebrandemais-rodewijnsaus-fregulametchinichuri-krokantjevanrodebiet-truffelaardappel

Gastronomie

35

Page 36: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

EenkookworkshopmetproductenvanFriesedierenrassen

InRijperkerkrunnenAgedeGraafenArendDijkstraonderdebenaming'IlCasale'eenkookstudio.Zewerkenmetproductenvankleinefamiliebedrijven.HunwinkelbiedtwijnenendelicatessenuitItalië,debakermatvanSlowFood.ZonuendanverwerkenzeproductenafkomstigvandeFrieserassen.ZogebruikenzebijvoorbeeldinhunstudiobijeenkookworkshopmetdierassenvleesvandeFrieseRoodbonteenverseenhalfhardekaasvanhetFrieseMelkschaap.Latenzedaarmeeeenmaaltijdbereiden,danmakenzeondermeergebruikvanhetFrieseWoudgeeltjeendeLeverkleurigeBoon.

Eenkookworkshopbij'IlCasale'heefteenvastverloop.Bijaankomstwordteenglaswijnmetenkelehapjesgeserveerd.Vervolgenswordtdedoordebeheerderssamengesteldereceptuurdoorgenomen.Dedeelnemersgaandaningroepjeseenonderdeelvanhetmenubereiden.Naallevoorbereidingengaanzeaantafelenwordthetzelfbereidemaalgeserveerd.

Gastronomie

36

RunderlendevanFrieseRoodbonteingroenekruiden

Perpersoonca.150gramrunderlendeboterpeperenzout

Kruidenmengselbestaandeuit:1bosjepeterseliegehaktenkeletakjesfijngesnedenrozemarijnenkeletakjestijmtenenknoflook,gepletengehaktrodewijn

Bereiding:Deentrecotedroogdeppenendoorhetkruidenmengselwentelen.Daarnainietsheteboterheelkortombruinbakken/dichtschroeien,afblussenmeteenscheutrodewijn.Vervolgenslatengarenineenovenvan90graden,gedurendeca.1à1,5uur.Uitdeovernemenenhetvleesonderaluminiumfolie15minutenlatenrusten.Voorhetserverenhetvleesingelijkmatigeplakkensnijdenenkruidenmetpeperenzout.

Bron:KookstudioIlCasala-Rijperkerk

Page 37: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

KoksleerlingenFriesePoortverwerkenproductenvandeFrieserassen

Onderwijs

37

Bij de afdeling horeca van ROC Friese Poort Drachten werken ze volgens de vijf principes van het “Dutch cuisine ”concept. Cultuur, Gezond, Natuur, Kwaliteit en Waarde. Door middel van projecten leren de studenten te werken met regionale producten. In het “proeflokaal”en restaurant NU in Drachten zijn heerlijke gerechten verkrijgbaar met ingrediënten van eigen bodem. Ook op het gebied van vlees maken de studenten gebruik van regionale producten Zo zijn ze nu aan de slag gegaan met Fries Roodbont

Ingrediënten (voor 4 personen):

240 gr runderfilet van Fries Roodbont 4 bosuitjes 1 scheutje sojasaus enkele druppels tabasco grof zout peper 4 plakken zuurdesembrood van 1/2 cm dikte 1 dl olijfolie 12 zilveruitjes op azijn 12 mini-augurkjes op azijn 12 gezouten ansjovisfilets op olie 1 limoen

Bereidingswijze

Snijd de runderfilet in blokjes van ½ cm. Snij de bosuitjes flinterdunne schuin weg. Houd enkele reepjes over voor de decoratie. Meng het vlees en de bosui met de sojasaus, tabasco, mosterd en 1 el olijfolie. Op smaak brengen met peper en zout. Goed afgedekt bewaren in de koelkast.

Steek uit de plakken brood 4 ronde vormen met behulp van een inox ring. Rooster deze in een pan op een zacht vuur in een bodem olijfolie tot ze langs beide kanten licht goudgeel gekleurd en krokant zijn.

Aflaten koelen op een rooster en daarna op keukenpapier zodat ze krokant blijven krokant blijven.

Snijd de zilveruitjes en augurkjes in tweeën en rol de ansjovisfilets op voor decoratie.

Leg de toast net niet in het midden van het bord. Verdeel daarover de tartaar. Schik er de uitjes, augurkjes, ansjovis en bosui er speels op en schaaf er limoenschil over.

Page 38: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

SchoolkinderenmakenkennismetdeFriesedierenrassen

"Wiedejeugdheeft,heeftdetoekomst",moetenzeindertijdbij'ItGrieneNêst'inSumarhebbengedacht,toenzedaarinhetvoorjaarvan2008meteenscholenprogrammabegonnen.Doordat'ItGrieneNêst'eenanderebestemmingheeftgekregen,isdatprogrammabeëindigd.UiteraardwerddaarbijaandachtbesteedaandedaaraanwezigeFriesedierenrassen.Naeenkorteintroductieopdeboerderijvolgdenzoekopdrachten.Devoorhetprogrammagemaaktewerkbladenwerdennaderhandopschoolingevuld.Dethuisopdrachtenwerdenbijdeleerlingenthuisuitgevoerd,zodatookdeouderserbijkunnenwordenbetrokken.Hetpakketbestondbovendienuiteenintroductie-dvdeneenkwartetgewijdaandeFrieserassen.Deleerkrachtenwerdenopweggeholpenmeteenhandleidingwaarindeleeraspectenendeorganisatievaneenenanderwerduiteengezet.

Hetprogrammabestond,afhankelijkvanwatzichbijItGrieneNêstvoordeed,uiteenvoorjaars-,eenzomer-eneenherfstprogramma.Dewerkbladendieinhetvoorjaarwerdengebruikt,warengewijdaandeherkomst,deverschijningeneigenschappenvanderassen.Indezomerginghetoverdegroeiendeverzorgingvanderassen,hetherfstprogrammahadbetrekkingopdeeindproductenendegebruiksmogelijkhedenvanderassen.

Naafloopkwamendekinderenweerbijelkaarindestal,waarzemetdedoorItGrieneNêstaangesteldebegeleidergezamenlijkdeantwoordenopdevragendoornamen.

In2008werd'ItGrieneNêst'doorbijnadriehonderdkinderenbezocht.InhetFriesLandbouwmuseuminGoutumwaarmeehet'PlatformFrieserassenengewassen'gaatsamenwerken-endatondermeeruitgroeittoteeneducatiefcentrumvoordeFrieserassenengewassen-wordtdedraadweeropgepakt.

Onderwijs

38

Page 39: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

39

UITDEPLATFORMREEKSTEBESTELLENPUBLICATIES

1.Werkenaanverscheidenheid:werkzaamhedenvanhetPlatformFrieseRassenenGewassen.Prijs:€3.50

2.DeFrieserassenengewassenengrondeigenaarsPrijs:€2.503.DeFrieserassenengewassenenreceptuur,kookkunstengastronomiePrijs:€2.504.DeFrieserassenengewassenenstreekproductenPrijs:€2.505.DeFrieserassenengewassenenruimtelijkekwaliteitPrijs:€2.506.DeFrieserassenengewassenendenatuurinclusievelandbouwPrijs:€2.507.DeFrieserassenengewassenendestads-endorpslandbouwPrijs:€2.508.DeFrieserassenengewasseneneducatiePrijs:€2.509-11Ineendrietalbrochureswordtverduidelijktomwelkerassenengewassenhetgaaten

voorbeeldengegevenvanwaternualmeegedaanwordt.Prijs:€7.50perstuk12.IneennaslagwerkwordendeFrieserassenengewassenuitgebreidbeschreven.

Prijs:€1013.In2019verschijnteenuitgebreidedocumentatiemettekstenenfoto'svanderassen.Prijs:€1514.Indepublicatie'Tidenhawwetiden'wordtdeFrieseagrarischegeschiedenisvanafheteerste

begintotdehuidigetijdbeschreven.PertijdvakwordtvermeldwelkeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen,dierenrassenenfruitrassenzichvoordeden.Prijs:€10

15.EenglobalebeschrijvingvandelandbouwgewassencollectievanhetWerkverbandFrieseRassenenGewassen.Prijs:€5

16.EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassenPrijs:€517.EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantefruitrassen.Prijs:€518.EenglobalebeschrijvingvandeinFryslângesignaleerdehoutigegewassenPrijs€519.HetfokkenvandeFrieseofmetFryslânverwantedierenrassen.Prijs:€520.HetwinnenvanzadenenknollenvandeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen.

Prijs:€521.HetinstandhoudenenvermeerderenvanhetFriesefruitPrijs:€522.Eenintroductievanhetzaadvoordetetelenconsumptiegewassen.Prijs:€2.23.Eenintroductievanhetaantebiedenzaadinzakjesenzakken.Prijs:€2..24.FANFRYSLANSGRUN:Raamplanvooreengebundeldeaanpakvandepraktischeeneconomische

toepassingvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassen,landbouwgewassen,fruitrassenenhoutigegewassen.Prijs:€10

BovengenoemdepublicatieskunnenmetvermeldingvandenummerswordenbestelddoorovermakenvandegenoemdebedragenopbanknummerTRIO0197646174tennamevanpenningmeesterWerkverbandFrieseRassenteBurgum.Afgezienvanhetin2019verschijnendnummer13kanhetgehelepakketdoorovermakingvan€60viahetvermeldebanknummerbesteldworden.Portokosten:€7.50.

Page 40: Fries levend erfgoed...stadslandbouw, musea en beheerders van natuurterreinen. Uiteraard wordt ook aandacht besteed aan de mogelijkheden om van Friese dierenrassen afkomstige producten

40

www.onzestabyhoun.nl

www.dwvn.nl

www.friesehoenderclub.nl

www.nzs.nl

www.fruitynfryslan.nl

www.roodbontfriesvee.nl

www.nvsw.nl

www.werkverband-frieserassen.nl

www.landgeit.nl

www.melkschapen.nl

www.frieshollands.nl

www.szh.nl

www.zeldzamerassen.nl/zwartbles-fokkersgroep

Blijf het Platform Friese Rassen en Gewassen steunen!

www.herbariumfrisicum.nl www.vriendenvanhetoudefruit.nl

Voor€12,50abonnementsgeldinhetjaarblijftudoorhettijdschriftOERopdehoogtevanwaterzichafspeeltbijhetPlatformFrieserassenengewassen.Banknummer:NL16TRIO0197646174