Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing...

23
‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’ P.J. Buijnsters bron P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw.’ In: Jaap ter Linden, Anne de Vries en Dick Welsink, A is een Aapje. Opstellen over ABC-boeken van de vijftiende eeuw tot heden. Em. Querido's Uitgeverij, Amsterdam 1995, p. 55-72 Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/buij001trad01_01/colofon.htm © 2004 dbnl / P.J. Buijnsters

Transcript of Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing...

Page 1: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

‘Traditie en vernieuwing. NederlandseABC-boeken uit de achttiende eeuw’

P.J. Buijnsters

bronP.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw.’ In:

Jaap ter Linden, Anne de Vries en Dick Welsink, A is een Aapje. Opstellen over ABC-boeken vande vijftiende eeuw tot heden. Em. Querido's Uitgeverij, Amsterdam 1995, p. 55-72

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/buij001trad01_01/colofon.htm

© 2004 dbnl / P.J. Buijnsters

Page 2: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

54

ABC-kaartjes uit: Kinderen lazen, kinderen lezen. Amsterdam, Stedelijk Museum, [1958], catalogus195Collectie Boek en Jeugd, Den Haag

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 3: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

55

Traditie en vernieuwingNederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw

P.J. Buijnsters

Hanen van diverse pluimage

De voorgeschiedenis van het Nederlandse ABC-boek is in grote lijnen wel bekend.1

Als we de film terugdraaien tot het begin van de achttiende eeuw, dan krijgen wehet volgende beeld. Van Middelburg tot Leeuwarden verschijnen bij allerlei uitgeverstientallen edities van het Groot ABC of haneboek, waaruit praktisch elk Nederlandskind sinds de Reformatie op school leerde lezen. Daarvan zijn ongeveer veertigexemplaren bewaard gebleven. Intussen was hier en daar ook het primitievereABC-bordje of hornbook nog in gebruik, maar daarvan kennen we nog slechts drieof vier authentieke exemplaren uit de achttiende eeuw.2

Over het ontstaan en de samenstelling van deze Nederlandse ‘primers’ is in hetvoorafgaande al uitvoerig gesproken. Het haneboek met zijn zestien bladzijden inoctavo-formaat was voor ruim driekwart gevuld met protestants-christelijke teksten.Op het alfabet in diverse lettervormen en de lijst van vocalen en lettergrepen volgdensteevast: het onzevader, de twaalf artikelen des geloofs, een doopformule, de tiengeboden met samenvatting, Christus' woorden bij het Laatste Avondmaal, het morgen-en avondgebed, twee gebeden vóór en na het eten, en ten slotte een blad metlevensregels naar de letters van het ABC. Het Groot ABC diende dus tegelijk voorleesonderwijs én voor onderricht in de ‘ware religie’.

Omslag van: Geschenk voor de Joodsche jeugd, of A/B/C/ B O E K / V O O R D E Z E L V E : Op eenenieuwe ingerichte wyze. 's Graavenhaage, Lion Cohen, 5554 [1793]Collectie Universiteitsbibliotheek, Amsterdam

Ogenschijnlijk lijken al die achttiende-eeuwse schoolboekjes afgietsels van hetzelfdemodel. Wie er één heeft gezien, heeft ze allemaal gezien. Maar schijn bedriegt. Want

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 4: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

afgezien van de kleine variaties op het titelblad - soms met, soms zonder haan ofschoolklas in houtsnede - vinden we bepaalde confessionele verschillen in degodsdienstige hoofdinhoud. Allereerst hadden de luthersen hun eigen aangepastA/B/C/ Boeksken,3 iets wat zeker ook gold voor katholieke leerlingen.4 En in 1793verscheen bij Lion Cohen te 's-Gravenhage zelfs een apart voor de ‘Joodsche jeugd’bedoeld ABC-boek.5 Een dergelijke

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 5: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

56

Omslag van: Groot A/B/C/ boek. Amsterdam, Adam Meyer, 1781Collectie bibliotheek Vrije Universiteit, Amsterdam

Omslag van: Groot A/B/C-boek. Leyden, David du Mortier en Zoon, 1794Privé-collectie, Nijmegen

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 6: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

differentiatie weerspiegelt de toenemende geloofsverscheidenheid en tolerantie inde Republiek.

Interessanter echter zijn de subtiele ideologische verschillen tussen twee op heteerste gezicht vrijwel identieke haneboeken. Zo eindigt het bij Adam Meyer teAmsterdam in 1781 uitgegeven Groot A/B/C/ Boek geheel volgens traditie met eenblad waarop het ‘Christelyke A/B/C’ in vierentwintig alfabetisch geordende leefregels.De openingsregel A zet al meteen de toon: ‘Alle goede Giften/ ende volmaakteGaven/ die komen van den Vader der Ligten.’ Kijken we evenwel naar het GrootA/B/C/ Boek dat David du Mortier en Zoon te Leiden in 1794 op de markt brachten,dan blijkt het staartstuk hier te bestaan uit een ‘A.B.C. der Pligten’ met deopeningsregel: ‘Al wat kwaad is moet gij mijden.’ Dat klinkt misschien voortegenwoordige oren precies even braaf, maar voor fundamentalistisch-christelijkeopvoeders van toen was het een kwalijk insluipsel van de mensgerichte Verlichting.Stond, om nog een voorbeeld te noemen, in Meyers haneboekje uit

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 7: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

57

Titelpagina van: Een nieuwlyks uitgevonden A.B.C. Boek. Amsterdam, Kornelis de Wit, 1759Collectie Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

1781 bij de letter F de vrome vermaning: ‘Frayer is 't toekomende Leven/ dan 'ttegenwoordig’, bij David du Mortier en Zoon was dat in 1794 vervangen door:‘Feestgang moet geen Schoolgaan weeren’. Een duidelijk geval van ideologischekleurverandering door secularisatie en daarmee ook betekenisvoller dan het al ofniet plaatsen van een haan op de titelpagina. En al bleven er van het oude haneboekzeker nog tot 1860 edities van W.C. Wansleven te Zutphen en anderen in omloop,toch manifesteerde zich juist rond dit primaire leerboekje al halverwege de achttiendeeeuw de zucht naar emancipatie die zo kenmerkend is voor de periode van deVerlichting.

Over deze, zeer uiteenlopende pogingen tot vernieuwing of vervanging van hethaneboek gaat het in dit hoofdstuk.

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 8: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

58

Openingspagina's van: Een nieuwlyks uitgevonden A.B.C. Boek. Amsterdam, Kornelis de Wit, 1759Collectie Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

Rekenoefeningen uit: Een nieuwlyks uitgevonden A.B.C. Boek. Amsterdam, Kornelis de Wit, 1759Collectie Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 9: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

59

Kornelis de Wit en zijn ‘Nieuwlyks Uitgevonden A.B.C. Boek’

Het eerste experiment ter verbetering van het traditionele haneboek richtte zichuitsluitend op de leesmethode. Het was de Amsterdamse uitgever Kornelis de Wit,sinds 1736 lid van het boekverkopersgilde en als zodanig werkzaam tot 1763,6 diehier het spits afbeet. Nadat hij eerst bij wijze van voorproef een metbijbelvoorstellingen geïllustreerd maar toch ouderwets ogend Groot A,B,C Boek haduitgegeven,7 presenteerde hij in 1759 vol trots Een nieuwlyks Uitgevonden A.B.C.Boek. Om de kleine kinderen, op eene gemakkelyke wyze, De verscheide soorten vanletteren te leeren kennen en noemen. De titel is nog veel langer8 maar het komt eropneer dat De Wit het oude haneboek gedeeltelijk transformeerde tot een soortbeeld-ABC. Leesonderwijs ging toentertijd nog geheel uit van de spelling en nietvan de klank. Het kind moest eerst leren de afzonderlijke lettertekens te benoemen,wat noodzakelijk leidde tot een mechanisch opdreunen in de trant van: tee/oo/el =tol. Hiertegen nu kwam Kornelis de Wit in verzet. Hoewel Comenius en John Lockehem buiten Nederland als propagandist van het spelende leren door middel vanprentjes reeds lang waren voorgegaan, was De Wit de eerste hier om die methodeook toe te passen op het leesonderricht.

Kinderen - schreef hij - valt het doorgaands zwaar en verdrietig om letterste herkennen, omdat zy daar het nut niet van inzien. Ik hebbe derhalvenuitgedagt, om [hun] op een ligte en aangenaame wyze, en al speelende,de Letteren te leeren, door middel van Figuuren, in welker naamen deklank gehoord wordt van de Letter die er by staat. Eene manier vanOnderwys, tot nog toe, myns wetens, in ons Land niet bekend.

Anders dan in het traditionele haneboek plaatste Kornelis de Wit nu tegenover devier pagina's met diverse alfabetten en woordenlijstjes in ‘Duitse’ [gotische],Romeinse en schrijfletters een viertal prenten met kleine figuurtjes die telkenscorresponderen met de bijpassende woorden. De figuren zelf beeldden opzettelijkdingen uit die een kind meteen zou herkennen, hetzij doordat ze meest ontleendwaren ‘van hun Speeltuig, of van dingen, welke in de Huisgezinnen dagelyks gebruiktworden, of anderen die zy door het zien en hooren noemen, leeren kennen’. Zo bevattede eerste plaat kleine afbeeldingen bij Aal, Bril, Cedul, Duyf, Eend, Fluit, Gard,Hond, Inktkoker, Koot, Lepel, Mes, Naald, Os, Pyp, Quast, Rot [rat], Schoen, Tol,Uyl, Vork, Wieg, Ey

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 10: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

60

en Zeef. Alleen met de letter X wist De Wit niet goed raad. Daar volstond hij metverschillende typografische vormen.

Op die alfabetten volgden dan nog vier platen met uitbeelding van getallen,windrichtingen, tijdrekening en verschillende geldsoorten (zie p. 58). Allemaal uiterstpraktische voorbereiding op het leven buiten school. Welk haneboek had zo ietsgeleverd?

De uitgever eindigde zijn geheel gegraveerde voorbericht met de op Van Alphenanticiperende slogan: ‘Wie zou 't Schoolgaan niet begeeren, / Als hy Speelen kan enLeeren?’ Maar voor dat argument toonde de Nederlandse onderwijswereld zichvooralsnog niet ontvankelijk, ook al had De Wit in zijn Nieuwlyks UitgevondenA.B.C. Boek alle gebeden uit het gewone haneboek gehandhaafd. Het voor zijn tijdbepaald moderne beeld-ABC van De Wit werd commercieel een mislukking, terwijlhet ouderwetse haneboek als voorheen op alle volksscholen in gebruik bleef. Omdaar verandering in te brengen was niets minder dan een mentale revolutie nodig.Die kwam in de jaren zeventig, toen de pedagogische verlichting van de Duitsefilantropijnen (Basedow, Campe, Salzmann en anderen) met hun ideeën vankindvriendelijkheid en niet-confessioneel onderwijs, dat slechts afgestemd was opnuttig burgerschap, ook in Nederland bij sommige volksopvoeders bijval vond.9

Het ‘Vaderlandsch A-B Boek’ van Jan Hendrik Swildens

Wie, als menig burger in de achttiende eeuw, droomt van een verlichte maatschappij,zal vanzelf de grootst mogelijke waarde hechten aan de volksopvoeding. Daar liggenimmers de beste kansen om een hele generatie van jongs af vertrouwd te maken metde nieuwe geest. En welk instrument kon beter die heilzame indoctrinatie bevorderendan het allereerste leesboekje dat elk kind dagelijks onder ogen kreeg? Een man diedit goed besefte en zich daarom levenslang met onderwijsproblemen bezighield wasde filosoof Jan Hendrik Swildens (1746-1809), met als voornaamste resultaat zijnin 1781, anoniem uitgegeven, Vaderlandsch A-B Boek voor de Nederlandsche Jeugd.Wat was Swildens voor iemand en hoe zag zijn Vaderlandsch A-B Boek eruit?10

De nu vrijwel vergeten Swildens vertoont alle trekken van de bevlogen idealist.Zijn idee fixe was: Nederland gaat naar de bliksem, als er niet gauw een nieuwABC-boek op school wordt ingevoerd. Hoe bizar dit op zichzelf ook klinkt, er warenin de jaren zeventig veel burgers die - zonder dat ze nu meteen aan een ABC-boekdachten - toch

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 11: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

61

meenden dat Nederland er economisch, staatkundig, militair en moreel slecht voorstond. De Republiek werd steeds meer overvleugeld door haar nabuurstaten, metname door Engeland. Dit dreigend verval inspireerde sommigen tot een nationaalreveil: aanvankelijk sterk economisch, later (in de patriottenbeweging van de jarentachtig) vooral politiek, maar daarnaast steeds het karakter hebbend van een mentalerevolutie, een soort morele herbewapening. Nederland moest in hun ogen eindelijkeens de suffe renteniersgeest van zich afschudden.

Voor Swildens vormde dit vaderlands gevoel in elk geval de drijfveer van zijnhandelen. Hij was, na jarenlange academische studie, in 1774 naar Rusland getogen,waar Catherina de Grote aan de rest van Europa liet zien hoe men een onontwikkeldvolk desnoods met geweld tot beschaving kon brengen. Misschien heeft deverlichtingsfilosoof Swildens in dat verband gehoopt op een adviserende ofuitvoerende functie aan het keizerlijk hof. Maar daarvan kwam niets terecht, zodathij in 1778 weer huiswaarts keerde. Wel had hij te Sint-Petersburg het in 1773verschenen Neues ABC Buch van de filantropijn Christian Felix Weisse (1726-1804)leren kennen. En dat inspireerde hem om ook voor Nederland iets dergelijks te gaanmaken.

Op zijn terugreis had hij in Berlijn en in Leipzig uitvoerig over zijn plan kunnenpraten met allerlei leidende figuren van de Duitse Aufklärung, onder wie Weissezelf. Zij sterkten hem in zijn voornemen om een totaal nieuw ABC-boekje te maken,dat het oude, confessioneel gebonden haneboek geheel zou vervangen. Het zou nietslechts bestemd zijn voor enkele voorname scholen maar voor alle scholen inNederland. Verder moest het een geïntegreerd leer- én leesboek worden, waarin naasttechnische vaardigheden als spelling vooral ook het nieuwe ethos van de vaderlandseVerlichting zou doorklinken. Vandaar ook de titel, die hier programmatische betekenishad. Het Vaderlandsch A-B Boek moest het volk bewust maken van de noodzaak totmaatschappelijke en morele heroriëntatie om aldus het dreigend verval van deRepubliek te keren.

Daarop was alles gericht. Om te beginnen het alfabet zelf. Terwijl Kornelis deWit voor zijn beeldalfabet nog betrekkelijk willekeurige voorwerpen had gebruikt,koos Swildens voor elke letter een min of meer ideologisch bepaald sleutelwoord,dat eerst door een prent, dan door een tweeregelig versje en ten slotte door eenprozatekst werd toegelicht.

Zo verschenen achtereenvolgens in woord en beeld: de A voor Akkerman [boer],B voor Burger, C voor Cyfferen, D voor Dyk en Duinen,

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 12: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

62

Letter T uit: Vaderlandsch A-B boek voor de Nederlandsche jeugd [door J.H. Swildens]. Amsterdam,W. Holtrop, 1781 Collectie Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 13: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

Letter N uit: Vaderlandsch A-B boek voor de Nederlandsche jeugd [door J.H. Swildens]. Amsterdam,W. Holtrop, 1781 Collectie Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 14: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

63

E voor Eendragt, F voor Fruit, tweemaal G voor God, H voor Haring, I voor Indiaan,J voor Jeugd, K voor Koe, L voor Linnen, M voor Moeder, N voor Nederland, Ovoor Olie, P voor Papier, Q voor Quakzalver, R voor Ruiter, S voor (oorlogs)Schip,T voor Turf, U voor Uur, V voor Vader, W voor Wol, X voor Xantippe, Y voor Yzeren Z voor Zout en Zeep. Prent en tekst besloegen telkens één pagina, zodat de lezerhet geheel met één oogopslag kon overzien.

Voor de prenten had Swildens een hele stoet van bekwame kopergraveurs als L.Brasser, N. van der Meer Jr., C. Bogerts, C. Brouwer, B. de Bakker, J. Condet en dehoutgraveur H. Numan gecharterd, die naar Swildens' eigen ontwerp de illustratiesvervaardigden. Zo fraai had nog geen Nederlands kinderboek, laat staan eenschoolboek, er ooit uitgezien!

Op deze manier werd de heilsboodschap van de Verlichting er bladzijde nabladzijde in gehamerd. Heb respect voor de boer, zonder wie we niets te eten zoudenhebben! Weg daarentegen met de kwakzalvers op jaarmarkt of kermissen, want zijbedriegen het volk. En o ja: wees alsjeblieft zuinig met onze enige inheemseenergiebron, de turf:

Turf is vaderlandsche brand; stook toch niet te veel,Van den grond, waarop gy woont, is de Turf een deel.

Bij de letter D heet het:

Dyk en Duinen hoeden 't Land tegen storm en vloed,Degen tegen 's vyands magt; Deugd houdt alles goed.

De toelichtende prozatekst werkt dat verder uit:

‘Tot behoud van ons Vaderland wordt hoofdzakelyk gevorderd, I. dat het behoedworde tegen het Water, II. dat het beschermd worde tegen den Vyand. De Dykenmoeten zeer zorgvuldig onderhouden worden. De Duinen moeten, zo veel als mogelykis, beplant worden; opdat zy door den wind niet wegstuiven. - Het Krygsvolk moetvoltallig, welge-oeffend, getrouw en moedig zyn; en de Schutteryen [evenzo]. -Zonder Deugd moet dit alles vervallen of zeer gebrekkig blyven: want naar maatede Deugd in ons Land vermindert, verminderen ook alle die hoedanigheden, zonderwelke de vereischte schatten [...] noch gewonnen noch goed besteed kunnen worden.Ernst, Trouw, Oplettendheid, Arbeidzaamheid, Spaarzaamheid, Gezondheid,Volkrykheid; dit alles vervalt zonder Deugd.’

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 15: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

64

Klinkers en Medeklinkers uit: Vaderlandsch A-B boek voor de Nederlandsche jeugd [door J.H.Swildens]. Amsterdam, W. Holtrop, 1781Collectie Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

Het bijpassende plaatje verbeeldt dit begrip Deugd door een aantal ijverige werkluidie, onder toezicht van een regent, een dijk aan het verstevigen zijn.

Ook de N verlokt Swildens tot een hartstochtelijke patriottisch pleidooi. Het plaatjetoont hier een vader die met zijn zoontje op de arm voor een grote wandkaart vanNederland staat. Over vaders bedoeling kan geen misverstand bestaan:

Neêrland is uw Vaderland. Veilig woont ge 'er in.Als gy groot zyt, hebt gy dáár ook uw huisgezin.

Het lijkt voor lezers van nu misschien of hier een verkrampte conservatief aan hetwoord is, maar Swildens zet zich juist af tegen allerlei oude misstanden. Hij pleit erbij voorbeeld voor (letter M) dat Moeders hun baby's zelf zogen in plaats van ditwerk om kosmetische re-

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 16: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

65

denen uit te besteden aan een ‘minnemoer’, zoals toen onder de deftige burgerijgewoonte was. De Vader van zijn kant moet zich persoonlijk met de opvoeding vanzijn kinderen bezighouden als hun liefdevolle vriend en beschermer. Ook tussen deouders onderling behoort een tedere gemeenzaamheid te bestaan.

Wat in het Vaderlandsch A-B Boek volledig ontbreekt zijn de gebeden uit het oudehaneboek. Maar de dubbele G voor God wijst er al op, hoeveel waarde ook devrijmetselaar Swildens hechtte aan een juiste godsvoorstelling. God verschijnt hierechter niet als de God van de bijbel, die ons in Christus door Zijn bloed verlost heeftuit de zondeval, maar enkel als de wijze Bouwmeester van het Heelal. Een aparte,paginagrote plaat van het uitspansel moet dat aspect nog eens extra benadrukken.

Na het eigenlijke ABC-gedeelte volgen de eerste beginselen van rekenen enmeetkunde (met platen), een serie spel- en leesoefeningen, een beknopte schets vanhet Nederlandse staatsbestel en tot besluit ‘Vyf Vaderlandsche Grond-Waarheden’.Wanneer het onvermijdelijke spellen - ba be bi bo bu enzovoort - aan de orde komt,denkt Swildens ruim genoeg om erbij te zeggen: ‘Houd geen Kind tegen zynen wilhier op met deeze betékenlooze Lettergreepen’. Het is overigens frappant te zien hoezelfs die simpele leesoefeningen in toenemende mate een ideologische lading krijgen:

‘De Meis-jes spee-len met pop-jes,/ De Knaap-jes met hun-nesnap-haantjes.’Verderop: ‘Moe-ten al-le men-schen ar-bei-den?’Antwoord: ‘Ja wel, zeker moeten alle menschen arbeiden. Die dit kunnendoen, en het niet doen, zyn luije menschen; en alle luije menschen zynzeer slegte, zeer lélyke menschen; al waaren zy ook de rykste van hetLand.’

Overtuigd van de revolutionaire betekenis van zijn Vaderlandsch A-B Boek, hadSwildens uitgever W. Holtrop zo gek gekregen om maar meteen een oplage van 6325exemplaren te drukken, waarvan 4950 op gewoon, 1275 op iets beter en 100 op zwaarpapier, in prijs variërend van vijftien stuiver tot zeven gulden! In 1785 volgde nogeen goedkope volkseditie van 2750 exemplaren met plaatjes in houtsnede. Van diegigantische voorraad bleef een flink deel onverkocht en ook nu nog komen exemplarenvan het Vaderlandsch A-B Boek regelmatig op de antiquarische markt.

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 17: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

66

Letter A en letter B uit: Vorstelyke Koninglyke en Princelyke Atlas, en Dagboek van Nederlandschegebeurtenissen, in de laatste Jaaren voorgevallen. En oprecht vaderlandsch, staat- en stadhouderlijkA.B. Boek. Amsteldam, Willem Coertse, 1789Collectie Universiteitsbibliotheek, Amsterdam

Wat bewondering verdient is de consequent volgehouden opzet, waardoor hetVaderlandsch A-B Boek zo'n hecht doortimmerd geheel vormt. Het is zonder twijfeleen klein monument van onze achttiende-eeuwse Verlichtingspedagogiek. Maar hetheeft, ondanks de kindvriendelijke toon en de aantrekkelijke plaatjes, in zijnpermanente propaganda ook iets drammerigs. Terwijl de meer primitieveABC-boekjes met hun lapidaire rijmelarij (‘Een Monnik woont in eene cel / En zegtde pret der aard vaarwel’)11 soms een naïef-volkse humor uitstralen, blijft Swildensvan begin tot eind de bloedserieuze schoolmeester.

Intussen heeft hij met zijn ideologisch gekleurd Abecedarium wel een nieuwe trendgezet. Weldra zouden ook minder hooggestemde geesten het ABC-boek gaangebruiken voor hun partijpolitieke propaganda.

Politieke Abecedaria

Tijdens en vooral na de Vierde Engelse Oorlog (1780-1784) verscherpte zich in deRepubliek de reeds lang broeiende tegenstelling tussen

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 18: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

67

orangisten en patriotten. Deze laatsten hielden stadhouder Willem V verantwoordelijkvoor zowat alles wat in die ongelukkig verlopen oorlog misging. Beide partijenbestookten elkaar met spotprenten en smaadschriften, waarbij ze graag naar hetwapen van de parodie grepen. Het Groot A.B.C. leende zich (net als de HeidelbergseCatechismus) natuurlijk uitstekend voor dergelijke satire.12 Zo verscheen nog in 1780een anti-Engels pamflet onder de titel Schots Groot A/B/C/ Boek en kreeg Swildens'patriottisch AB-boek acht jaar later een orangistische tegenhanger in hetStadhouderlyk A.B. Boek, voor de oprechte Vaderlandsche Jeugd.

Agressiever van toon was een ander stadhouderlijk A.B.C. dat deel uitmaakte vande eind 1789 - dus ná de Pruisische interventie - bij Willem Coertse te Amsterdamgepubliceerde Vorstelyke Koninglyke en Princelyke Atlas, en Dagboek vanNederlandsche gebeurtenissen, in de laatste Jaaren voorgevallen. Het is een en alverheerlijking van Oranje wat hier de klok slaat, terwijl de verslagen patriotten alshet grootste gepeupel worden voorgesteld. Dat gebeurt onder andere door middelvan een tendentieus ‘Alphabeth van korte dog egte Vaderlandsche spreuken’. Hierleest men [om een indruk te geven van het niveau): ‘J .. Jan en Al-le-man, nietRe-gee-ren kan. M .. Moei-te-maa-kers Rot, wacht een schrik-klyk lot. V..Va-der-landsch ge-spuis, hield e-len-dig huis.’ Ook het daarop aansluitendegeschiedoverzicht heeft de vorm van een Abecedarium, waarbij bij voorbeeld de Astaat voor het Arresteren van prinses Wilhelmina bij Goejanverwellesluis op 28 juni1787 en de B voor (de hertog van) Brunswijk. Ten overvloede werd het verhaal bijelke letter geïllustreerd door een kopergravure.

Toen bij de Bataafse revolutie van 1795 de politieke bordjes weer verhangenwaren, verscheen datzelfde jaar nog een patriots Groot A/B/C/ Boek, zogenaamduitgegeven ‘Ter Drukkery van Willem van Oranje, In de Dwingelandy’. Ook de restvan het titelblad liet geen twijfel over de politieke signatuur. Het werkje heette: ‘Zeerbekwaam voor de jeugd / om in de Oranje Societeiten geleerd te worden’, terwijl hetgebruikelijke motto nu luidde: ‘Men moet in 't A,B,C, geoefend wezen, Eer men inPlunderaarsboeken iet kan lezen.’ Zelfs de godsdienstige teksten en gebeden van hetGroot A.B.C. werden geparodieerd. In plaats van het gebruikelijke ‘Vader Onzer’vinden we hier een ‘Willem Onzer’, gevolgd door ‘De Hoofd-artikulen des OranjeGeloofs’ en de ‘Tien Bevelen van den Prins’.

Bij deze enkele voorbeelden van politieke pseudo-Abecedaria kunnen we hetgevoeglijk laten. Want één ding lijkt zeker: ze hebben nooit als kinderboekgefunctioneerd. Ze zijn - in tegenstelling tot het Vader-

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 19: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

68

Beeldalfabet uit: Nieuw Nederduitsch Spelle-boek [door Willem Emmery de Perponcher]. Tweededruk. Utrecht, Wed. J. van Schoonhoven, 1786Collectie Universiteitsbibliotheek, Amsterdam

landsch A-B Boek van Swildens - waarschijnlijk niet eens als kinderboek bedoeld,hoewel ze in antiquariaats- en veilingcatalogi toch steevast onder deze rubriekgerekend worden. Sterk gebonden aan de politieke actualiteit van de dag, zijn ze ooksneller verouderd dan het oudste haneboek.

Binnen de geschiedenis van het Nederlandse Abecedarium vormen deze politiekeweerhanen een soms niet onaardige variant. Maar om kinderen op amusante wijzehet ABC te leren waren andere middelen nodig.

Van beeldalfabet naar prent-ABC

Om lezen te leren is kennis van de lettervormen een eerste vereiste. Afbeeldingendie corresponderen met de diverse letters van het alfa-

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 20: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

69

bet konden dat leerproces aanzienlijk vergemakkelijken. En aangezien aanschouwelijkonderwijs en spelende leren twee kernprincipes waren voor de pedagogen van deVerlichting, kwamen er in het laatste kwart van de achttiende eeuw uit die hoekvanzelf allerlei ABC- en spellingboekjes, waarin woord én beeld gelijk opgingen.Kornelis de Wit had met zijn beeldalfabet daartoe al in Nederland de weg bereid.Op min of meer dezelfde wijze ging de peetvader van de NederlandseVerlichtingspedagogie, Willem Emmery de Perponcher (1741-1819), te werk in zijnNieuw Nederduitsch Spelle-boek (1780), dat bestemd was voor kinderen van tweetot drie jaar.13 Zijn visuele spelmethode was echter, anders dan die van De Wit,inhoudelijk gebaseerd op de verlichte pedagogische denkbeelden van Basedow enRousseau. Maar zowel bij De Wit als bij Perponcher bleef het beeld ondergeschiktaan de leestekst. Hun postzegelkleine figuurtjes fungeerden enkel als noodverband.

Vergeleken daarmee bood Swildens met zijn Vaderlandsch A-B Boek aan dekinderen een heel wat aantrekkelijker visuele ondersteuning. Dat waren tenminsteplaten waarop wat te zien viel. Toch konden die fraaie illustraties niet verhullen datook hier de tekst primair stond en dat het de samensteller uitsluitend begonnen wasom kinderen te indoctrineren met zijn wijsgerige en staatkundige denkbeelden, ietswat in versterkte mate gold voor de patriotse en orangistische ABC-boeken.

Bestond er dan geen alternatief voor hen die het haneboek oudbakken kost vonden,maar die ook geen smaak hadden in een als ABC-boek vermomd politiek vertoog?Zeker wel! Aparte vermelding verdient in dit opzicht de Friese predikant enschoolopziener Jan Hendrik Nieuwold (1737-1812) met zijn Spelend onderwijs(1796),14 een ABC-boekje in vraag- en antwoordvorm met tussengevoegde kleinehoutsneden. Na de vraag van de meester ‘Welke dieren eten appels?’ ontwaart meneerst twee staartachtige wezens, waarna pas het verlossende antwoord in lettergrepenvolgt: ‘de a pen’. Volgens deze formule zijn later talloze goedkope spellingboekjesgemaakt die, hoe goed misschien voor hun eigenlijke didactische doel, in esthetischopzicht ver achterstaan bij welk werk van Swildens ook.

Veelbelovend, althans van titel, was een in 1797 door Zacharias Segelke teAmsterdam uitgegeven A,B,C, Almanach, voor kleine kinderen, maar zijn lukraakgekozen, aanzienlijk oudere prentjes stonden in geen enkel verband met het eigenlijkeAbecedarium.

Buitengewoon aardig (én zeldzaam) is de Nieuwen Aengenaemen en Nuttigen St.Nicolaes Almanach, voor het Jaer Ons Heere Jesu-Chris-

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 21: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

70

Letters P, Q, R uit: Kleine natuurlyke geschiedenis voor de Jeugd. Uit het Hoogduitsch naar denvierden Druk, [van Karl Gottlob Hausius]. Eerste Deeltjen. Zutphen, H.C.A. Thieme, 1797Collectie Universiteitsbibliotheek, Amsterdam

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 22: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

71

ti 1798. Dienende voor Presentjes der Kinderen, en voor de opgroeyende Jeugd vanbeyde geslachten, dat werkelijk stukgelezen moet zijn. Het in twee oblong-delenuitgegeven werk schijnt te zijn gedrukt in Maastricht maar heet te koop bij Ph. en P.Gimblet te Gent. Het was overigens ondanks de titel meer ABC- en prentenboek danalmanak. En laat ik er meteen maar bij zeggen dat het met zijn ‘paapse’ inhoud,ouderwetse didactiek en primitieve houtsneden een fossiel uit het verleden leek, naastalles wat tot dusver door de verlicht-filantropijnse kinderboekenschrijvers wasgepubliceerd. De verrassing schuilt in het tweede deel, waar onder de gebeden enleesoefeningen plotseling ‘De vermaerde Historie van Gillis Zoetekoek, eenen braevenkleynen Jongen die van het leeren leefde’ opduikt. Het is een vertaling van eenbefaamd Engels chapbook: The Renowned History of Giles Gingerbread (1764), datop zijn manier aan kinderen het ABC aantrekkelijk zocht te maken.15 Gillis' vader,bakker van beroep, sneed voor zijn zoontje uit zoetekoek alle letters van het alfabet,die hij dagelijks ‘spellenderwijs’ opat, waarna de lettervoorraad door vaderlief weerwerd aangevuld. Op die manier zou Gillis, volgens het verhaal, zijn taalachterstandgeheel hebben overwonnen en tot grote welstand zijn gekomen.

Nog uit 1797 dateert een door H.C.A. Thieme te Zutphen uitgegeven Kleinenatuurlyke geschiedenis voor de Jeugd, naar het Duits van Karl Gottlob Hausius.Het origineel geeft duidelijker de gekozen opzet aan: Neues A.B.C. und Lesebuch,in Bildern, mit Erklärungen aus der Naturgeschichte. Van enige systematiek washier geen sprake, getuige de opeenvolging van onderwerpen: aap, arend, exter, appel,aal, koren-airen, abricoos, mier, merel enzovoort. Bij elk handgekleurd plaatje metletters in Duits schrift hoorde een encyclopedie-achtige prozatekst, of lieveromgekeerd. Want wie dit boek ter hand nam kreeg veel informatie over de os, deortolaan en de oorworm, maar de ‘belettering’ gaf aan de natuurkundelessen hooguiteen toegevoegde waarde.

Hoeveel speelser van karakter waren dan de achttiende-eeuwse kinderprenten dieal vroeg dienden om het ABC te leren en de even kleurrijke AB-kaartjes. Debloeiperiode van het picturale ABC ligt echter in de jaren 1800-1850, wanneer hetbeeldalfabet overal in Europa de vorm aanneemt van een klein prentenboekje,voorzien van korte bijschriften.16 Een brede scala van bloemen, vogels, beesten,soldaten, beroepen, en spelende kinderen met hun speeltuig geven kleur en levenaan het ABC. Met als absoluut hoogtepunt het in 1836 door Johan Guykens teAmsterdam uitgegeven Alphabetisch Letterkransje van J.F.L. Müller. Zo bekoorlijkvan vorm en trefzeker van inhoud is geen Nederlands ABC-boek ooit geweest.

Eindnoten:

1 Zie E. Tierie-Hogerzeil, Hoe men het ABC begeerde en leerde, Utrecht Brussel 1946: J.Stellingwerff, Kleine geschiedenis van het groot ABC-Boek of Haneboek met facsimile, [DenHaag 1979]. 2 dln.

2 Cf. Andrew White Tuer, The history of the Horn-Book (1896), reprint Amsterdam 1971, 2 dln.;Jaap ter Linden, ‘De schatten van het Schoolmuseum. Het Hornbook’, in: Leesgoed, jrg. 18,

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’

Page 23: Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de ... · 55 Traditie en vernieuwing Nederlandse ABC-boeken uit de ac httiende eeuw P.J. Buijnsters Hanen van diverse pluimage

nr. 5 (okt. 1991), p. 179-181. Voor precieze opgave van alle achttiende-eeuwse Abecedaria metvindplaatsen zie: P.J. Buijnsters en Leontine Buijnsters-Smets, Bibliografie van Nederlandseschool- en kinderboeken 1700-1800 (verschijnt binnenkort).

3 A/B/C/,Boeksken Waar in de Zes Hoofd-stukken der Christelijke Leere begreepen zijn voor deJonkheyd der Augsburgze Confessie toe-gedaan. Zo wie volkomelijk wil leeren Lezen, Moet inden A,B,C geoeffend wezen. Amsterdam, Joannes Kannewet, 1757; idem, editie Amsterdam,Adam Meyer, 1798.

4 Deze katholieke Abecedaria werden hoofdzakelijk gedrukt in de Zuidelijke Nederlanden(Antwerpen, Gent, Leuven, Maastricht), bij voorbeeld het populaire Kruysken A.B.C., zo genoemdomdat elke letter van het alfabet werd voorafgegaan door een kruisje. Zie Emile H. van Heurck,De Vlaamsche volksboeken, (Antwerpen 1943), p. 174.

5 Geschenk Voor De Joodsche Jeugd, of A B C Boek Voor Dezelve op eene nieuwe ingerichtewijze. [Hebreeuwse tekst]. 's Graavenhage, Lion Cohen, Het Jaar der scheppinge 5554 (1793).

12o.6 Cf.I.H. van Eeghen, De Amsterdamse boekhandel 1680-1725, dl. v1, Amsterdam 1978, p. 351.7 Groot A,B,C,Boek. Zeer Bekwaam voor de Jonge Kinderen te Leeren. Amsterdam, Kornelis de

Wit, [z.j.]. kl. 8o; aanwezig: UBL 1190 H 7; Stadsbibliotheek Antwerpen.8 K[ornelis] d[e] W[it], Een Nieuwlyks Uitgevonden A.B.C.Boek. Om de kleine kinderen, op eene

gemakkelyke Wyze, De verscheide Soorten van Letteren te leeren kennen en noemen: doorMiddel van Figuuren, by de Kinderen bekend: En welker Naamen de klank der Letteren, zoveel mogelyk, Uitdrukken. Hier by is gevoegd, Een Nieuwe Manier om de kinderen, doorAfbeeldingen, te leeren Tellen: De byzondere Soorten van Cyfer-Letters te leeren kennen ennoemen: Midsgaders de Voornaamste Streeken der Winden, op het Compas: Benevens eenigeAfbeeldingen van Kopere, Zilvere en Goude Geld-Munten, In deze Provintien gangbaar. Alles,ten dienste der Eerste Jeugd. Uitgegeven door K.D.W. Die met deze Printjes Speelen, Zal 'tA.B. niet ligt verveelen. Amsterdam, Kornelis de Wit, Boekverkooper, op den Nieuwendyk,

tussen de twee Haarlemmer Sluizen. Met Privilegie. 1759. kl. 8o. Sommige exemplaren metimprint: Amsterdam, N.T. Gravius.

9 Cf.A.W.M. Duijx, De filantropijnen. Bibliografie van de in Nederland aanwezige boeken vanJ.B. Basedow, J.H. Campe en Chr.G. Salzmann, Leiden 1985.

10 Zie W.B.S. Boeles, De Patriot J.H. Swildens, Leeuwarden 1884; idem, De Patriot J.H. Swildensgehandhaafd, Leeuwarden 1884; L. Buijnsters-Smets, ‘Het Vaderlandsch A-B Boek voor deNederlandsche Jeugd uit 1781’, in: Antiek, jrg. 19, nr. 7 (febr. 1985), p. 370-377; P.J. Buijnsters,

in: De hele Bibelebontse berg, Amsterdam 19902, p. 200-203. Bij Swildens'A-B Boek horentwee geschriften van zijn hand: Bericht over het Vaderlandsch A-B Boek, Uitgegeeven TeAmsterdam Bij Willem Holtrop, 1781; en Verslag van den Oorsprong en de Staatkundigeoogmerken des Vaderlandschen A-B Boeks, ondertekend: Amsterdam 26 September 1781.

11 Nieuw A.B.C.Boekje, voor Leerzame Kinderen. Met Plaatjes. Amsterdam, G. van der Linden,z.j. [ca. 1860].

12 Zie voor het navolgende: P.J. Buijnsters, ‘De patriot als schoolmeester; Patriotse ideologie inachttiende-eeuwse kinderboeken’, in: Th.S.M. van der Zee e.a. (red.), 1787. De Nederlandserevolutie?, Amsterdam 1988, p. 100-112.

13 Nieuw Nederduitsch Spelleboek, T.A.C.P. Utrecht, Wed. J. van Schoonhoven, 1780. 8o; 2e en3e druk ald. 1786 en 1797. T.A.C.P. - een afkorting van Tendimus Ad Coelestem Patriam (‘Wijstreven naar het hemelse vaderland’)- was de zinspreuk van de Utrechtse edelman WillemEmmery de Perponcher. Zie: Francis Bulhof, Ma patrie est au ciel. Leven en werk van WillemEmmery de Perponcher Sedlnitzky (1741-1819), Hilversum 1993.

14 Zie over hem: H.W.C.A. Visser, Herinneringen aan J.H. Nieuwold, Sneek 1814; NieuwNederlandsch Biografisch Woordenboek, II, 995.

15 Het verhaal was eerder al vertaald als Proeve eener klein historie, voor kinderen. Amsterdam,Pieter Hayman, 1781. Op het gedrukte omslag staat: De vermaarde historie van Gillis Zoetekoek.Een kleine jongen die van 't leeren leefde.

16 Cf. Ruari McLean, Pictorial Alphabets, London-New York 1969; Hubert Göbels,‘ABC-Bilderbücher-Augenweide und Lesefreude’, in zijn: Zauberformel ABC, Dortmund 1988(Die biblophilen Taschenbücher Nr. 557).

P.J. Buijnsters, ‘Traditie en vernieuwing. Nederlandse ABC-boeken uit de achttiende eeuw’