Op zoek naar het geluk - Epicurus zoek naar het geluk - Epicurus.pdfEpicurus richt zich voornamelijk...

12
KRISTOF JENNES Op zoek naar het geluk: Epicurus DE FILOSOFIE VAN EPICURUS EN HAAR HEDENDAAGSE RELEVANTIE

Transcript of Op zoek naar het geluk - Epicurus zoek naar het geluk - Epicurus.pdfEpicurus richt zich voornamelijk...

Page 1: Op zoek naar het geluk - Epicurus zoek naar het geluk - Epicurus.pdfEpicurus richt zich voornamelijk op het persoonlijk geluk van het individu, waarnaar men in die tijd dus op zoek

KRISTOF JENNES

Op zoek naar

het geluk:

Epicurus

DE FILOSOFIE VAN EPICURUS

EN HAAR HEDENDAAGSE

RELEVANTIE

Page 2: Op zoek naar het geluk - Epicurus zoek naar het geluk - Epicurus.pdfEpicurus richt zich voornamelijk op het persoonlijk geluk van het individu, waarnaar men in die tijd dus op zoek

1

KRISTOF JENNES

Op zoek naar het geluk:

Epicurus

Inleiding

De filosofie heeft van bij haar ontstaan een tweevoudige

motivatie gehad. In de eerste plaats is zij gericht op het zoeken naar

inzicht, naar een theoretische verantwoording van de gehele

werkelijkheid of een deel ervan. Naast het zoeken naar inzicht is de

filosofie echter ook gericht op het zoeken naar geluk. Filosofie

wordt in deze optiek een soort van levenswijsheid die de mens

gelukkig moet maken. Deze dubbele doelstelling van de

wijsbegeerte komt zeer duidelijk naar voren in het werk van

Epicurus. Toen ik begin dit jaar voor het eerst geconfronteerd werd

met verscheidene filosofische stromingen sprak het epicurisme me

meteen aan. Vooral het feit dat Epicurus als een van de eersten het

persoonlijke geluk vooropstelt en dit op een systematische en

verstandelijke wijze tracht te doen, wekte mijn interesse op. Een

geschikte filosoof vinden voor deze kandidatuurscriptie was dan ook

niet zo moeilijk.

Epicurus (341-270 v.Chr.) is de grondlegger van het naar hem

genoemde epicurisme. Dat richt zich in de eerste plaats op het

zoeken naar geluk, waarin lust het sleutelwoord is. Toch is het

epicurisme geen filosofie die zegt dat de mens er maar op los moet

leven. Integendeel, soberheid en zelfredzaamheid zijn belangrijke

begrippen in de epicuristische filosofie. Om dat geluk te bereiken

dient de mens ook inzicht te hebben in de werkelijkheid. Daarom

2

gaat Epicurus’ ethiek gepaard met een uitgebreide en zorgvuldig

geconstrueerde fysica. Volgens Epicurus en de zijnen is het namelijk

essentieel te weten hoe de wereld in elkaar zit, wil men het geluk

bereiken.

In deze scriptie duik ik dieper in het werk van Epicurus. In een

eerste deel bespreek ik het leven (§1) en het werk (§2) van Epicurus.

In een tweede deel ga ik dieper in op hoe Epicurus genot ziet (§3) en

in welke mate het epicurisme vandaag de dag nog relevant kan zijn

(§4). In een beknopte samenvatting tenslotte (§5) tracht ik het

epicurisme zo goed mogelijk te typeren.

Voor dit werk werd hoofdzakelijk gebruik gemaakt van de drie

overgebleven leerbrieven van Epicurus (de brief aan Herodotus,

Pythocles en Menoiceus) en van een overzicht van de

hoofdstellingen. Van dit alles werd de Engelse vertaling gebruikt.

Ondanks de vele werken die Epicurus gepubliceerd heeft, zijn dit

zowat de enige documenten die van zijn oeuvre zijn overgebleven.

Ondanks hun beperktheid qua omvang geven ze toch een goed

beeld van de hoofdlijnen van de epicuristische filosofie.

Het leven van Epicurus

We bevinden ons in de hellenistische periode, omstreeks de

3e eeuw voor Christus. In deze periode worden de eerder kleine

gemeenschappen onder invloed van de veroveringen van Alexander

de Grote opgelost in grote politieke entiteiten die de gehele wereld

lijken te omvatten. Hierdoor gaat de mens zich richten op zijn eigen

leven, hij wordt op zijn individuele bestaan teruggeworpen. Meer

dan ooit komt hierdoor de vraag hoe persoonlijk geluk te bereiken

valt naar boven.

In deze periode moeten we Epicurus (341-270 v.Chr.)

situeren. Epicurus wordt geboren op het eiland Samos, maar zal het

Page 3: Op zoek naar het geluk - Epicurus zoek naar het geluk - Epicurus.pdfEpicurus richt zich voornamelijk op het persoonlijk geluk van het individu, waarnaar men in die tijd dus op zoek

3

grootste deel van zijn leven doorbrengen in Athene. Tijdens zijn

jeugd ondergaat hij verschillende wijsgerige invloeden, onder meer

die van Democritus. De invloed van Democritus is vooral in de fysica

van Epicurus onmiskenbaar. Omstreeks 306 v.Chr. stichtte Epicurus

zijn eigen school, die eigenlijk eerder een hechte leefgemeenschap

van volgelingen was. Deze school, gelegen te Athene, staat beter

bekend onder ‘De tuin van Epicurus’. In de oudheid stond deze tuin

bekend om haar besloten karakter, de grote loyaliteit aan Epicurus

en de hechte vriendschapsbanden tussen de volgelingen van

Epicurus onderling.

Epicurus richt zich voornamelijk op het persoonlijk geluk van

het individu, waarnaar men in die tijd dus op zoek was. De

wijsbegeerte wordt zo een praktische wetenschap, die beoefent

moet worden omdat zij een leven als een god beloofd. Het

maatschappelijke krijgt bij hem dan ook een ondergeschikte rol.

Men dient zich zo weinig mogelijk in te laten met het politieke en

maatschappelijke leven. Dat blijkt ook uit het feit dat Epicurus

vrouwen en slaven toelaat in zijn tuin. Binnen deze tuin werd

Epicurus zelf bewonderd en gevierd als een god. Zo bepaalt Epicurus

in zijn testament onder andere dat zijn verjaardag elk jaar plechtig

gevierd moet worden.

Niet iedereen is het eens over de hierboven gemaakte schets

van Epicurus. Er doen ook verhalen de ronde die Epicurus

beschouwen als een bon-vivant die zich te over deed aan voedsel,

drank en seks. Deze geluiden kunnen echter op minder

betrouwbaarheid rekenen, vermits ze vooral komen van afvallige

leerlingen of personen die het niet eens zijn of waren met Epicurus’

fysica of ethiek. De mogelijkheid tot het verkeerd begrijpen van het

epicurisme komen we vandaag de dag nog steeds tegen in enkele

definities van het epicurisme. Hierop komen we terug in §4.1.

4

De filosofie van Epicurus

Zoals eerder al aangehaald, is filosofie voor Epicurus een

beoefening van alles wat ons geluk verschaft. De mens moet zich

richten op datgene wat ons het hoogst mogelijke genot verschaft.

Daarom wordt de epicuristische filosofie gekarakteriseerd als

hedonistisch. Het uiteindelijke doel - het opperste geluk - verwoordt

Epicurus als ‘ataraxia’, een soort van onverstoorbare gemoedsrust,

een algemene tevredenheid over het leven. Het is dus duidelijk dat

de ethiek - de zoektocht naar het geluk en het goede - centraal staat

in deze filosofie. Dat wil echter niet zeggen dat de fysica en de

kenleer verworpen moeten worden. Integendeel, wie geen inzicht

heeft in hoe de wereld in elkaar zit, leeft volgens Epicurus in angst

en onrust, en zal hierdoor het geluk niet kunnen vinden.

Deze filosofie zet Epicurus uiteen in heel wat werken. Hiervan

zijn slechts drie leerbrieven en twee reeksen hoofdstellingen

volledig bewaard gebleven. Hoewel dit slechts een zeer beperkte

selectie is uit het grote oeuvre dat Epicurus moet gehad hebben,

geven deze documenten toch zeer goed de inhoud van de

epicuristische filosofie weer. In al deze werken komt duidelijk naar

voren dat de epicuristische ethiek een levenswijsheid is, die het

geluk beloofd aan wie bereid is volgens deze filosofie te leven. De

kern van het epicurisme zou men kunnen samenvatten in vier

formules (‘het viervoudig medicijn’): 1 De goden doen niets; 2 de

dood betekent niets; 3 lust is gemakkelijk te bereiken en 4 onlust is

gemakkelijk te negeren of te vermijden.

In de brief aan Herodotus zet Epicurus zijn fysica op beknopte

wijze uiteen. Deze brief werd door hemzelf ‘de kleine samenvatting’

genoemd, en handelt voornamelijk over de kenleer en de

waarneming. In de brief aan Pythocles behandelt Epicurus de

hemelverschijnselen. Hiermee wil hij vooral aantonen dat

Page 4: Op zoek naar het geluk - Epicurus zoek naar het geluk - Epicurus.pdfEpicurus richt zich voornamelijk op het persoonlijk geluk van het individu, waarnaar men in die tijd dus op zoek

5

meteorologische verschijnselen als regen of donder niets te maken

hebben met de goden. Hij wil doen inzien dat de goden zich niet

bezighouden met wat hier op aarde gebeurt en we bijgevolg geen

angst moeten hebben voor de goden. Samen met de brief aan

Herodotus geeft de brief aan Pythocles dus de hoofdlijnen van de

epicuristische fysica weer.

De epicuristische ethiek wordt behandeld in een korte brief

aan Menoiceus. Deze brief beoogt aan te tonen waarin het goede

leven ligt; op welke manier de mens gelukkig kan worden. De lezer

wordt hierin opgeroepen tot het bestuderen en vooral het in de

praktijk brengen van het epicurisme, dat de grondbeginselen van

een gelukkig leven biedt.

De authentieke en Vaticaanse leerstellingen tenslotte zijn

beknopte en makkelijk te memoriseren spreuken die zowel

betrekking hebben op de epicuristische fysica als op de ethiek. Ze

werden uit het hoofd geleerd door de volgelingen van Epicurus, om

ten allen tijde een citaat van de meester zelf bij de hand te hebben.

In wat volgt zullen we elk van de hierboven beschreven

documenten (de leerbrieven én de leerstellingen) uitvoeriger

bespreken.

Brief aan Herodotus

In de brief aan Herodotus vat Epicurus zijn materialistische

fysica samen. Dit alles met als doel aan te tonen hoe de

werkelijkheid in elkaar zit en te laten zien dat de mens geen angst

moet hebben voor de dood of de goden.

Als empiricus vertrekt Epicurus vanuit de waarneming. De

waarneming is de maatstaf voor het verklaren van de werkelijkheid.

Voor Epicurus is iets dan ook onwaar als er geen sprake is van

bevestiging of wel sprake is van weerlegging door de waarneming,

6

terwijl er waarheid in het spel is bij bevestiging of niet-weerlegging

door de waarneming. De waarneming zelf kan ons ook nooit

bedriegen (in het oordeel dat we aan die waarneming toekennen

kunnen we echter wel fouten maken). Toch zijn er onduidelijke

dingen, dingen die niet meteen vanuit de waarneming kunnen

worden afgeleid zoals de dingen die niet met het blote oog kunnen

worden waargenomen en de verschijnselen aan de hemel. Voor

zulke zaken moeten we ons beroepen op analoge verschijnselen in

de waarneming. Grofweg zouden we kunnen stellen dat deze brief

aan Herodotus de dingen behandelt die niet met het blote oog

kunnen worden waargenomen (in de brief aan Pythocles worden de

hemelverschijnselen uiteen gezet).

Voor Epicurus bestaat de wereld uit lichamen en lege ruimte

waarin de lichamen plaats hebben om te zijn. De lichamen zelf

bestaan uit ondeelbare en onveranderlijke elementen, die we

verder atomen zullen noemen. De epicuristische fysica is dus

atomisch en materialistisch opgevat. Op dat vlak staat Epicurus

lijnrecht tegenover bijvoorbeeld Aristoteles, die stelt dat alles tot in

het oneindige deelbaar is en zijn doel zo goed mogelijk probeert te

verwezenlijken. Voor Epicurus is onze geordende wereld toevallig

tot stand gekomen. Bovendien stelt hij dat er naast onze wereld nog

andere werelden kunnen bestaan.

De ondeelbare atomen vormen een belangrijk gegeven in de

epicuristische fysica. Deze atomen zijn oneindig in aantal en

bovendien verschillen ze erg in vorm en grootte (ze kunnen echter

nooit zo groot zijn dat ze met de zintuigen worden waargenomen).

Omdat deze atomen onveranderlijk zijn, blijven ze intact bij de

ontbinding van het lichaam waarvan ze deel uitmaakten. Het kan

immers niet dat iets niets wordt en omgekeerd.

Epicurus drijft zijn materialistische, atomische fysica verder

door wanneer hij spreekt over de ziel. Deze is een soort van wind en

vuur bestaande uit zeer fijne deeltjes die door het menselijk lichaam

Page 5: Op zoek naar het geluk - Epicurus zoek naar het geluk - Epicurus.pdfEpicurus richt zich voornamelijk op het persoonlijk geluk van het individu, waarnaar men in die tijd dus op zoek

7

stroomt. Omdat de ziel verantwoordelijk is voor de waarneming,

kan Epicurus ook zeggen dat het lichaam geen

waarnemingsvermogen heeft wanneer de mens sterft, wanneer dus

zijn ziel verdwenen is. Dit vormt een zeer belangrijk punt omdat het

alvast één van de twee angsten van de mens, namelijk de angst voor

de dood, kan wegnemen.

Epicurus stelt dat de dood de mens niet aangaat. Als de dood

er is, zijn wij er immers niet meer, en zolang wij er zijn, is de dood er

nog niet. Wanneer hij sterft, verliest de mens immers elke

waarneming en worden de atomen waaruit hij bestaat opgelost in

iets anders. Hierdoor hoeft de mens niet bang te zijn voor een

hiernamaals waarin hij gestraft kan worden.

Brief aan Pythocles

In zijn brief aan Herodotus stelde Epicurus reeds dat taal en

cultuur door de mens tot stand zijn gekomen, en dus niet gegeven

zijn door goden. Ook stelde hij reeds duidelijk dat bewegingen van

de hemellichamen niet geleid worden door een bepaalde macht. In

deze brief gaat Epicurus verder met het wegnemen van de tweede

angst van de mens: de angst voor de goden.

In de brief aan Pythocles, die trouwens geschreven is op vraag

van Pythocles zelf, behandelt Epicurus de verschijnselen aan de

hemel. Ook deze verschijnselen zijn niet rechtstreeks uit de

waarneming te verklaren en vragen dus enige verduidelijking. Ze

verdienen daarenboven bijzondere aandacht, omdat zulke

verschijnselen op meerdere manieren te verklaren zijn. Er zijn

immers meerdere verklaringen die met de waarneming

overeenstemmen en dus aanspraak kunnen maken op geldigheid.

Het belang van de meerdere verklaringen is groot, omdat men zich

8

op die manier niet beperkt tot één verklaring en dus niet vervalt tot

de mythe, die dat wel doet.

Die mogelijkheid van verschillende verklaringen past Epicurus

toe op concrete verschijnselen zoals sneeuw, donder en kometen.

Bij elk van deze zoekt hij naar analogieën uit de dagelijkse

waarneming. Elk van deze analogieën kan aanspraak maken op

geldigheid. Zo kan bijvoorbeeld het licht van de maan op twee

manieren verklaard worden: de maan kan uit zichzelf licht geven,

maar kan evengoed licht uitstralen doordat de zon er op schijnt.

Ook in het dagelijks leven zien we immers dat dingen ofwel zelf licht

geven, ofwel hun licht van elders krijgen. Moest er naast deze twee

mogelijkheden nog een andere zijn die verklaart waarom iets licht

kan uitstralen, zou deze evengoed aanspraak kunnen maken op

geldigheid.

Net zoals dat het geval was bij de angst voor de dood, is ook

de angst voor de goden makkelijk weg te nemen door het gezond

verstand te gebruiken. Epicurus betwist niet dat er goden zijn. We

hebben immers een natuurlijk algemeen begrip van de goden: het

zijn onsterfelijke en gelukzalige wezens. Waar het hem echter om

gaat is aan te tonen dat de goden zich niet bezighouden met

menselijke aangelegenheden. Principes als bezorgdheid, onlust en

straf passen niet bij het natuurlijk begrip dat we van de goden

hebben. Het is dus dwaas te denken dat goden zich zouden

bezighouden met onze wereld. De goden zijn als het ware

volmaakte wezens die zonder zorgen in een andere wereld leven.

Brief aan Menoiceus

Hoewel de brief aan Menoiceus de kortste is qua omvang,

geeft ze toch het best de epicuristische filosofie weer. Daar waar de

brieven aan Herodotus en Pythocles een eerder wetenschappelijke

Page 6: Op zoek naar het geluk - Epicurus zoek naar het geluk - Epicurus.pdfEpicurus richt zich voornamelijk op het persoonlijk geluk van het individu, waarnaar men in die tijd dus op zoek

9

inhoud met als doel het wegnemen van de angst voor dood en

goden hadden, richt Epicurus zich in deze brief aan Menoiceus op

de ethiek. Hij legt hierin uit hoe de epicuristische levenswijsheid

verwerkelijkt moet worden in het persoonlijk leven.

In de eerste alinea van de brief aan Menoiceus vinden we

volgende zin: “So we must exercise ourselves in the things which

bring happiness, since, if that be present, we have everything, and,

if that be absent, all our actions are directed towards attaining it.”

Deze zin toont mooi aan hoe Epicurus de ethiek en zelfs het hele

leven ziet: als een beoefening van datgene wat ons geluk brengt. In

deze brief spoort Epicurus jong en oud letterlijk aan tot het in

praktijk brengen van zijn filosofie.

Hierboven werd al gezegd dat de epicuristische filosofie kan

worden samengevat in vier punten. In de eerste alinea’s van de

brief aan Menoiceus bespreekt Epicurus twee van deze punten (die

hij bewijst in de brieven aan Herodotus en Pythocles, die al eerder

in deze scriptie werden toegelicht): 1 de goden doen niets en 2 de

dood betekent niets. De twee andere punten, namelijk 3 lust is

gemakkelijk te bereiken en 4 onlust is gemakkelijk te negeren of

vermijden, worden uitvoeriger besproken in deze brief.

Het bereiken van het doel van het gelukkige leven, ataraxia

(de gezondheid van het lichaam en de onverstoorde staat van de

ziel), is volgens Epicurus niet moeilijk. Er dienen slechts enkele

regels nageleefd te worden die erop gericht zijn onlust te vermijden

en lust te verkrijgen. Lust staat voor Epicurus gelijk met het goede,

en wordt meestal negatief geformuleerd als ‘het afwezig zijn van

onlust’. Dat goede, gelukzalige leven ligt trouwens voor iedereen die

dat wil binnen handbereik.

De negatieve formulering van lust toont aan dat we lust hier

niet moeten begrijpen als zoveel mogelijk pret en genot.

Integendeel: ataraxia kan slechts bereikt worden mits een goed

10

begrepen, sobere en weloverwogen levenswijze. “When we say,

then, that pleasure is the end and aim, we do not mean the

pleasures of the prodigal or the pleasures of sensuality, but the

absence of pain in the body and of trouble in the soul.” Epicurus stelt

dan ook heel duidelijk dat de wijze zich meer richt op het

kwalitatieve dan op het kwantitatieve aspect. Veel is zeker niet

beter dan het meest aangename. Het is dan ook beter dat we in

sommige gevallen niet moeten kiezen voor lust, omdat sommige

lusten uiteindelijk kunnen leiden tot een grote onlust. Kiezen voor

onlust kan dus worden verantwoord, indien dit op langere termijn

meer lust kan opleveren. Men dient dus zeer bewust en

weloverwogen te leven, ook al ligt de toekomst niet geheel in onze

macht.

De gevolgen van een epicuristische levenswijze worden

verwoordt in de laatste alinea van de brief aan Menoiceus: “Exercise

yourself in these and related precepts day and night, both by

yourself and with one who is like-minded; then never, either in

waking or in dream, will you be disturbed, but will live as a god

among men. For man loses all semblance of mortality by living in

the midst of immortal blessings.” In §3 ga ik dieper in op het geluk

bij Epicurus.

De leerstellingen

De authentieke (Ratae Sententiae) en Vaticaanse

leerstellingen (Sententiae Vaticanae) zijn bondig geformuleerde

wijsheden die het epicurisme kenmerken, vooral dan wat betreft de

epicuristische ethiek. Ze bevatten uiteraard grotendeels inhouden

die hierboven reeds uiteengezet zijn in de brieven. Daarom zal ik uit

deze verzameling stellingen enkel bespreken wat hierboven nog niet

aan bod is gekomen.

Page 7: Op zoek naar het geluk - Epicurus zoek naar het geluk - Epicurus.pdfEpicurus richt zich voornamelijk op het persoonlijk geluk van het individu, waarnaar men in die tijd dus op zoek

11

Wat betreft pijn stelt Epicurus dat deze makkelijk te

vermijden of te negeren is. Hevige pijn duurt immers kort en milde

pijn is makkelijk dragen. Bij pijnlijke momenten kan men bovendien

best terugdenken aan de goede dingen des levens. Zo stuurt

Epicurus op zijn sterfbed een brief naar Idomeneus waarin hij zegt

dat hij hevige pijn heeft, maar toch denkt aan de mooie momenten

en gesprekken die hij met Idomeneus gevoerd heeft. Ook wanneer

onze vrienden sterven, moeten we terugdenken aan de goede

momenten die we met hen beleefd hebben.

Om zich zo goed mogelijk op het individuele geluk te kunnen

richten, dient men een rustig bestaan te leiden en zich zoveel

mogelijk van het maatschappelijke leven af te zonderen. Door deze

verborgenheid ontstaat trouwens de meest zuivere vorm van

veiligheid. Hier kan men zeggen dat het epicurisme een contradictie

vertoont. Epicurus zegt namelijk ook dat macht en koningschap

ervoor zorgen dat de mens zich veilig voelt. Wanneer iedereen zijn

leer zou volgen en dus verborgen zou leven, zou er niemand meer

zijn om de staat te besturen.

Vriendschap is in de tuin van Epicurus zeer belangrijk. Hij stelt

zelfs dat van alle middelen tot volledig levensgeluk die de wijsheid

ons verschaft, het verwerven van vriendschap verreweg het

belangrijkst is. Bovendien kan vriendschap ook beschouwd worden

als een veiligheid binnen de grenzen van het beperkte menselijk

bestaan. Toch vind elke vriendschap zijn oorspong in het voordeel

dat ze brengt. Het is pas in een later stadium dat vriendschap

omwille van zichzelf een grote deugd wordt.

Rechtvaardigheid wordt door Epicurus beschouwd als een

verdrag tussen mensen onderling. Het is een afspraak die zegt

elkaar niet te benadelen. Wie deze afspraak niet naleeft, zal tot op

de dag van zijn dood geteisterd worden door onzekerheid en

onrust. Men kan immers nooit weten of de waarheid ooit aan het

12

licht zal komen. Rechtvaardigheid en een goed leven gaan hand in

hand.

Hoe ziet Epicurus het genot?

Het wegnemen van de angst voor de dood en de goden is een

zaak van inzicht. Wie inzicht heeft in de epicuristische fysica is

bevrijd van deze angsten. Het verkrijgen van lust (het streven naar

genot) en het daarmee samenhangende vermijden van onlust is

echter een zaak van persoonlijke inspanning, het is een levenswijze.

Omdat dit enige toelichting vraagt, ga ik hier uitvoeriger in op het

doel van het gelukkige leven: ataraxia. Dit doe ik aan de hand van de

hiervoor relevante leerstellingen.

In wat volgt ga ik dus na hoe een gelukkig leven volgens

Epicurus concreet kan worden verwezenlijkt. Achtereenvolgens zal

ik de verlangens, soberheid en zelfredzaamheid, de verering van de

wijze en de sociale aangelegenheden bespreken.

Verlangens, soberheid en zelfredzaamheid

“The magnitude of pleasure reaches its limits in the removal

of all pain. When such pleasure is present, so long as it is

uninterrupted, there is no pain either of body or of mind or of both

together. (RS 3)” Deze spreuk toont zeer mooi aan hoe Epicurus de

lust begrijpt: als een afwezigheid van onlust. Het vermijden van pijn

of verdriet is helemaal niet zo moeilijk. Hevige pijn duurt immers

kort en langdurige pijn is makkelijk te dragen. Wanneer we verdriet

hebben door een bepaald verlies, moeten we hierom trouwens niet

treuren, maar wel in dankbare herinnering leven met wat geweest

is. Het bereiken van ataraxia is dus niet een zaak van actieve

genietingen, maar een zaak van vermijden van pijn en onrust.

Page 8: Op zoek naar het geluk - Epicurus zoek naar het geluk - Epicurus.pdfEpicurus richt zich voornamelijk op het persoonlijk geluk van het individu, waarnaar men in die tijd dus op zoek

13

Wanneer die toestand bereikt is, moet de mens niets anders meer

najagen.

Dat het nastreven van lust niet betekent dat men zo

uitbundig mogelijk moet leven, wordt eveneens duidelijk wanneer

Epicurus spreekt over de verlangens: “Of our desires some are

natural and necessary, others are natural but not necessary; and

others are neither natural nor necessary, but are due to groundless

opinion. (RS 29)” In een gelukkig leven dient de mens enkel die

verlangens te bevredigen die tot pijn leiden als ze niet bevredigd

worden, zoals bijvoorbeeld de honger. Deze verlangens zijn zeer

beperkt in aantal en dus zeer makkelijk te bevredigen. Dat

soberheid leidt tot geluk, blijkt trouwens ook uit andere

leerstellingen zoals “Nothing is enough to someone for whom what

is enough is little. (SV 68)” en “The cry of the flesh is not to be

hungry, thirsty, or cold; for he who is free of these and is confident of

remain so we might vie even with Zeus for happiness. (SV 33)”

Tegelijk stelt Epicurus dat de andere verlangens mogen nagestreefd

worden. In theorie heeft Epicurus zelfs niets tegen het nastreven

van actieve genietingen die genot brengen. Hierbij moet men echter

opletten: vele dingen die nu lust geven leveren op langere termijn

onlust op, zoals het overmatig gebruik van drank en voedsel. “No

pleasure is a bad thing in itself, but the things which produce certain

pleasures entail disturbances many times greater than the pleasures

themselves. (RS 8)”

Wie inzicht heeft in de verlangens en het daarmee verbonden

vermijden van onlust, zal zich niet vlug laten verontrusten door

externe omstandigheden. Doordat de wijze gewend is aan een

sober leven, zal hij zich in alle omstandigheden kunnen behelpen.

Deze zelfredzaamheid wordt mooi verwoord in Vaticaanse

leerstelling 44: “The wise man who has become accustomed to

necessities knows better how to share with others than how to take

14

from them, so great a treasure of self-sufficiency has he found. (SV

44)”

Verering van de wijze

Dat het zoeken naar geluk samen gaat met het verkrijgen van

inzicht in de fysica heeft alleen te maken met het wegnemen van de

angsten van de mens. De epicuristische fysica heeft dus geen enkel

ander doel dan in dienst te staan van de ethiek. “If we had never

been troubled by celestial and atmospheric phenomena, nor by fears

about death, nor by our ignorance of the limits of pains and desires,

we should have had no need of natural science. (RS 11)” Voor

Epicurus is de wijze dan ook niet de fysicus, maar wel hij die een

gelukkig leven leidt zonder angst en met inzicht. De wijze man zal

zich niet laten leiden door toeval of andere externe

omstandigheden, maar zal zich steeds beroepen op de rede.

Datgene wat hij zuiver inziet, zal hij in de praktijk brengen en

daarom leven als een god onder de mensen. Het gelukkige leven

komt immers niet tot stand door actieve genietingen, maar door

nuchter denken, dat niet alleen de gronden onderzoekt van elk

kiezen en vermijden, maar ook de ongegronde meningen uitbant

waardoor de grootst mogelijke onrust zich van onze geest meester

maakt.

Het beoefenen van de filosofie is voor Epicurus zelf trouwens

genot. “In the study of philosophy pleasure accompanies growing

knowledge; for pleasure does not follow learning; rather, learning

and pleasure advance side by side. (SV 27)” De wijsbegeerte is voor

Epicurus een zeer belangrijke aangelegenheid die ernstig moet

worden genomen. Dit vergelijkt hij met de menselijke gezondheid.

We hebben immers geen behoefte aan de schijn van gezondheid,

Page 9: Op zoek naar het geluk - Epicurus zoek naar het geluk - Epicurus.pdfEpicurus richt zich voornamelijk op het persoonlijk geluk van het individu, waarnaar men in die tijd dus op zoek

15

maar aan echte gezondheid. Die redenering gaat ook op voor

wijsheid en geluk.

Sociale aangelegenheden

De soberheid die moet worden nagestreefd komt ook tot

uiting wanneer Epicurus spreekt over de sociale aangelegenheden.

Epicurus meent dat de mens zich zo weinig moet inlaten met het

politieke en een rustig, afgezonderd leven moet leiden. Zijn tuin was

hiervan een mooi voorbeeld. “We must free ourselves from the

prison of public education and politics. (SV 58)” Hiermee staat

Epicurus haaks op het stoïcijnse ideaal, dat in die tijd de

tegenhanger van het epicurisme was. De Stoa benadrukt de

noodzakelijkheid van het wereldgebeuren, en meent dat de mens

zich moet inschakelen in het geheel; de mens is voor de Stoa een

wereldburger.

Hoewel de mens zich volgens het epicurisme moet

afzonderen, wil dit nog niet zeggen dat hij volkomen eenzaam moet

leven. Integendeel: vriendschap en rechtvaardigheid zijn grote

deugden in de epicuristische ethiek.

Epicurisme vandaag de dag

Het al meer dan twee millennia oude epicurisme is vandaag

de dag nog steeds populair, zowel onder filosofen als bij het brede

publiek. Bij de niet-ingewijden in de filosofie wordt het epicurisme

echter vaak verkeerd begrepen. Daarom bespreek ik eerst het

verschil tussen levenskwantiteit (een lang leven) en levenskwaliteit

(een goed leven). In de tweede paragraaf onderzoek ik of en hoe

het epicurisme vandaag de dag nog relevant kan zijn.

16

Kwantiteit en kwaliteit

De verschillende meningen die de ronde deden over de

persoon van Epicurus vinden hun terugslag in het hedendaagse

begrip van het epicurisme. Dat wordt vandaag de dag door

sommigen beschouwd als de filosofie die zegt dat je moet doen wat

je zo veel mogelijk lust, plezier en kicks bezorgd. Op die manier

begrepen wordt Epicurus’ filosofie een levenswijze die stelt dat je je

leven zo veel mogelijk moet vullen met alles wat enigszins genot kan

verschaffen. Deze mening circuleert zeker niet alleen onder niet-

ingewijden. Zo vertelt het prisma woordenboek ons dat epicurisme

als synoniem voor genotzucht kan doorgaan. Wanneer we dan even

verder bladeren, vinden we bij genotzucht volgende omschrijving:

overdreven begeerte naar genot.

Het is duidelijk dat zulke bepalingen van het epicurisme niet

helemaal overeenstemmen met Epicurus’ filosofie. Onder Epicurus’

leerstellingen vinden we hieromtrent enkele interessante

bemerkingen: “If the things that produce the pleasures of profligate

men really freed them from fears of the mind concerning celestial

and atmospheric phenomena, the fear of death, and the fear of

pain; if, further, they taught them to limit their desires, we should

never have any fault to find with such persons, for they would then

be filled with pleasures from every source and would never have

pain of body or mind, which is what is bad. (RS 10)” en “We have

been born once and cannot be born a second time; for all eternity

we shall no longer exist. But you, although you are not in control of

tomorrow, are postponing your happiness. Life is wasted by

delaying, and each one of us dies without enjoying leisure. (SV 14)”

De hier geciteerde leerstellingen lijken het hierboven geschetste

beeld van het epicurisme te bevestigen. Toch meen ik dat deze

Page 10: Op zoek naar het geluk - Epicurus zoek naar het geluk - Epicurus.pdfEpicurus richt zich voornamelijk op het persoonlijk geluk van het individu, waarnaar men in die tijd dus op zoek

17

stellingen, wanneer in een ruimer perspectief geplaatst, niet op die

manier geïnterpreteerd mogen worden.

Hoewel Epicurus de levenswijze niet lijkt af te wijzen, past het

nastreven van actieve genietingen niet in het epicurisme. Het

epicuristische genot ligt hier in een onverstoorbare gemoedsrust.

Eliminatie van de dood om zo veel mogelijk te kunnen leven en het

leven als een doel in plaats van leven voor een doel gaan mijn

inziens dus niet op in het epicurisme. In die zin gaat Epicurus dan

ook eerder akkoord met Aristoteles, die stelt dat de mens een doel

heeft en dat het goed leven belangrijker is dan het lang leven.

Aanwijzingen hiervoor vinden we doorheen heel het werk van

Epicurus. Het doel van zijn filosofie is immers een gelukkig leven;

beredeneerd en sober. Het vermijden van onlust en pijn is

bovendien belangrijker dan het actief nastreven van lust.

In zijn leerstellingen gaat Epicurus zelfs grondig in tegen

deugden die het resultaat zijn van uit actieve genietingen:

“Unlimited time and limited time afford an equal amount of

pleasure, if we measure the limits of that pleasure by reason. (RS

19)”, en gericht aan een jonge man: “I understand from you that

your natural disposition is too much inclined toward sexual passion.

Follow your inclination as you will, provided only that you neither

violate the laws, disturb well-established customs, harm any one of

your neighbours, injure your own body, nor waste your possessions.

That you be not checked by one or more of these provisos is

impossible; for a man never gets any good from sexual passion, and

he is fortunate if he does not receive harm. (SV 51)”.

De wijze man is dus niet bang om te leven, maar wil zeker ook

niet onsterfelijk zijn. Het leven staat hem niet tegen, maar hij denkt

ook niet dat het erg is om niet te leven. En zoals hij niet in alle

omstandigheden meer wil, maar het smakelijkste verkiest, zo geniet

18

hij ook niet van de langste tijd van het leven, maar wel van de meest

aangename.

Hedendaagse relevantie van het epicurisme

Na al deze beschouwingen over de epicuristische filosofie

dringt de vraag zich op wat we vandaag de dag kunnen aanvangen

met het epicurisme. Is het een oude filosofie die slechts bestudeerd

moet worden door filosofen omwille van haar historische invloed, of

kunnen we vandaag de dag nog iets leren van Epicurus en de zijnen.

Deze vraag kan uiteraard op verschillende manieren beantwoord

worden, maar toch ben ik geneigd te kiezen voor de laatste optie. In

deze slotparagraaf zou ik dan ook graag verantwoorden waarom ik

denk dat Epicurus’ filosofie ook vandaag nog relevant kan zijn.

In onze huidige samenleving lijkt de angst voor de goden of

andere (kwade) krachten tot een minimum te zijn teruggedrongen.

Meer dan twee millennia hebben er immers toe geleid dat onze

kennis van de natuurverschijnselen meer begrijpbaar is geworden.

In die zin hebben we zelfs helemaal geen nood meer aan een fysica

die ons bevrijdt van de angst voor de goden.

Met de angst voor de dood is het mijn inziens anders gesteld.

De vraag naar of er wat te wachten staat na ons leven hier op aarde

is nog steeds actueel. Ik vrees echter dat het antwoord dat Epicurus

op deze vraag geeft “Death is nothing to us; for that which has been

dissolved into its elements experiences no sensations, and that

which has no sensation is nothing to us. (RS 2)” voor velen niet erg

bevredigend is. Toch kan ikzelf wel akkoord gaan met het idee dat

God een uitvinding is van de mens om aan zijn eindigheid te

ontsnappen. Het spreekt echter voor zich dat ik wel respect heb

voor hen die behoefte hebben aan God bij wijze van zingeving.

Page 11: Op zoek naar het geluk - Epicurus zoek naar het geluk - Epicurus.pdfEpicurus richt zich voornamelijk op het persoonlijk geluk van het individu, waarnaar men in die tijd dus op zoek

19

Daar waar de epicuristische fysica niet meer actueel lijkt, is de

epicuristische ethiek dat des te meer. Het lijkt immers zo te zijn dat

wetenschap en techniek de taak hebben de dood van de mens zo

lang mogelijk uit te stellen. Bovendien is de filosofie die zegt dat

men zoveel mogelijk actief moet genieten tegenwoordig vrij

populair. Toch zeggen de ethische intuïties van de meeste mensen

dat een goed leven primeert boven een lang leven. In dat opzicht

zou het epicurisme een mogelijke uitweg kunnen bieden voor het té

veel leven van mens en maatschappij. Ik ben ervan overtuigd dat de

mens zich in onze maatschappij te weinig richt op zijn eigen geluk.

Zijn tijd en inspanningen worden besteed aan externe factoren als

werk. Levensgeluk, inzicht en vooral het ontwikkelen van een

persoonlijke ethiek komen er jammer genoeg voor velen niet meer

aan te pas.

Sommigen zouden hiertegen kunnen opwerpen dat het

epicurisme slechts één van de vele methoden is om tot innerlijke

bezinning te komen. Echter, wie dat zegt herleidt het epicurisme tot

een wijze van bezinning, wat het beslist niet is. Het epicurisme is

eerder een levensovertuiging en beslist een filosofisch systeem dat

zich op de menselijke rede beroept en tracht het gelukkige leven te

bereiken.

Als afsluiter een citaat uit de brief aan Menoiceus, dat past bij

wat ik hierboven beschreven heb en bovendien nogmaals mooi de

epicuristische filosofie typeert: “Let no one be slow to seek wisdom

when he is young nor weary in the search of it when he has grown

old. For no age is too early or too late for the health of the soul. And

to say that the season for studying philosophy has not yet come, or

that it is past and gone, is like saying that the season for happiness

is not yet or that it is now no more. Therefore, both old and young

alike ought to seek wisdom, the former in order that, as age comes

over him, he may be young in good things because of the grace of

20

what has been, and the latter in order that, while he is young, he

may at the same time be old, because he has no fear of the things

which are to come. So we must exercise ourselves in the things

which bring happiness, since, if that be present, we have everything,

and, if that be absent, all our actions are directed towards attaining

it.”

Samenvatting

Het epicurisme is een weloverwogen levenswijsheid die zich

richt op het geluk van de individuele mens. Centraal staat het

bereiken van ataraxia: een goede lichamelijke gezondheid en vooral

een onverstoorde staat van de ziel. Om dit doel te verwezenlijken

wordt beroep gedaan op vier peilers: het wegnemen angst voor

dood, het wegnemen van angst voor goden, het verkrijgen van lust

en het vermijden van onlust.

Het wegnemen van angst voor dood en goden wordt door

Epicurus bewezen in een uitgebreide fysica die gebaseerd is op de

waarneming en slechts tot doel heeft de angsten van de mens weg

te nemen. Deze natuurwetenschap toont aan dat de goden niets

doen. Volmaakte en oneindige wezens houden zich immers niet

bezig met onze wereld. Ook voor de dood moet de mens geen angst

hebben. Zolang wij er zijn, is de dood er niet en als de dood er is,

zijn wij er niet meer.

De andere twee peilers hebben eerder betrekking op de

ethiek, die boven de fysica en de kenleer staat. Ze is gericht op het

verkrijgen van lust en het vermijden van onlust. Lust dient hier niet

begrepen te worden als zoveel mogelijk actieve genietingen, maar

als een afwezigheid van onlust, een onverstoordheid, een algemene

welgezindheid. Deze is makkelijk te bereiken mits men inzicht heeft

Page 12: Op zoek naar het geluk - Epicurus zoek naar het geluk - Epicurus.pdfEpicurus richt zich voornamelijk op het persoonlijk geluk van het individu, waarnaar men in die tijd dus op zoek

21

in de verlangens van de mens. Deze verlangens zijn immers beperkt

en makkelijk te verwezenlijken.

Het epicurisme wordt vandaag de dag ten onrechte

omschreven als een filosofie die gericht is op een zo gevuld mogelijk

leven, vol plezier, actieve genietingen en kicks. Deze beschouwing is

echter zowat het tegenovergestelde van wat Epicurus’ filosofie

beoogt. Toch kan ook het échte epicurisme vandaag de dag voor

velen nog relevant zijn. Want wanneer het geluk er is, hebben we

alles. En wanneer het er niet is, dan doen we alles om het te

hebben.