Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over...

56
Met Andere Woorden Kwartaalblad over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden De nieuwe editie van het Novum Testamentum Graece en de Bijbel in Gewone Taal S. van Dijk Veel zeggen met weinig woorden H. Sysling Vertaling en duiding Th.A.J.M. Janssen [ 13 ] 4

Transcript of Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over...

Page 1: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

Met Andere WoordenKwartaalblad

overbijbelvertalen

ste jaargang

december 2013

Het bijbelse stripverhaalW.J. van der Meiden

De nieuwe editie van het Novum Testamentum Graece en de Bijbel in Gewone TaalS. van Dijk

Veel zeggen met weinig woordenH. Sysling

Vertaling en duidingTh.A.J.M. Janssen

[13]4

Page 2: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

Met Andere WoordenKwartaalblad over bijbelvertalen

32ste jaargang nr. 4, december 2013

Nederlands Bijbelgenootschap in samenwerking met

het Vlaams Bijbelgenootschap

Redactie: Dr. A.J. van den Berg (hoofdredacteur), drs. A.M. Bol-

Drieënhuizen (eindredacteur), dr. J. van Dorp, dr. M.J. de Jong,

drs. C.N. van der Kruk-de Boer (eindredacteur a.i.), drs. C. Verheul

en prof.dr. L.J. de Vries

Prof.dr. Th.A.J.M. Janssen, dr. J.C. van Loon,

dr. E. van Staalduine-Sulman

Drs. M.J.C. Hamers

Y. Zwart

023 - 514 61 51

[email protected]

Postbus 620, 2003 RP Haarlem

A.E. Haverman

HSTotaal Communicatie & Design, Haarlem

De Groot Drukkerij bv, Goudriaan

ISSN 0168-18969

Omslag Pilamm, Opschudding in Palestina, 1948.

Foto: NBG/Sandra Haverman

uitgave

redactie

adviesraad

kopijredactie

redactiesecretariaat

t

e

p

beeldredactie

ontwerp

0pmaak en druk

foto omslag

Page 3: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

1Met Andere Woorden [ 32] 4

2

20

31

33

42

Inhoud

Splassh!De ondiepe geschiedenis van het bijbelse stripverhaalWillem van der Meiden

‘Jullie weten dat Jezus het volk van Israël heeft gered uit Egypte’De consequenties van een nieuwe editie van het Novum Testamentum Graece voor de Bijbel in Gewone TaalStefan van Dijk

Oproep aan de lezerMatthijs de Jong en Clazien Verheul

Veel zeggen met weinig woordenOver de ellips in Genesis 25:22Harry Sysling

Vertaling en duidingDe dwaas in twee VulgaatpsalmenTheo Janssen

Page 4: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

2 Met Andere Woorden [ 32] 4

pIntocht in Jeruzalem, uit: J.C. Camus e.a., Het evangelie volgens Mattheüs, ’s-Hertogenbosch z.j.Foto: NBG/Sandra Haverman

Page 5: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

3Met Andere Woorden [ 32] 4

Splassh!

De ondiepe geschiedenis van het bijbelse stripverhaal

Willem van der Meiden

Geschiedenis van het stripverhaalDe geschiedenis van cartoons en stripverhalen gaat terug tot de dagen van de vroege mensheid en het oude Egypte. Tekstballonnen vinden we al in de mid-deleeuwse kunst: van bijbelse personages of heiligen worden teksten weerge-geven in de vorm van een langgerekte wimpel uit hun mond. De geschiedenis van het moderne stripverhaal begint aan het eind van de negentiende eeuw met de opkomst van de krant in de Verenigde Staten en later in Europa. De kranten, in een moordende onderlinge concurrentie verwikkeld, hadden be-hoefte aan een aanvulling op tekst en fotografie, en zo ontstonden cartoons en comics. Het merendeel van de krantenstrips, waarvan de meest succes-volle ook gebundeld werden uitgegeven, was gemaakt voor volwassenen. La-ter groeide de behoefte om ook kinderen en adolescenten hun ‘hoekje’ in de krant te gunnen. De bloeitijd van het Europese stripverhaal start in de jaren twintig van de vorige eeuw met het werk van de Waal Hergé (Tintin, Kuifje) en de populariteit slaat na de Tweede Wereldoorlog over naar Vlaamstalig België, Frankrijk en Nederland. Dertig jaar lang worden grote aantallen strips geproduceerd die vooral populair worden door de talloze striptijdschriften, zoals Kuifje, de Arend, Robbedoes, Sjors, de Pep, later Eppo, Tina en niet te vergeten de Nederlandse editie van Donald Duck. Verhalen uit deze tijdschrif-ten worden gebundeld in stripalbums en bereiken herdruk na herdruk. De bekendste reeksen zijn Suske en Wiske, Betsy en De Rode Ridder van de studio van Willy Vandersteen, Kuifje van Casterman, Asterix van Dargaud en Lucky Luke van Dupuis. Deze stripalbums richtten zich meer en meer op de jeugd en jonge volwassenen. Parallel aan de populariteit van de stripverhalen loopt de populariteit van tekenfilms op televisie en in de bioscoop. Ook die series en aparte films kregen vaak een spin-off in stripalbums. De grote belangstelling voor stripverhalen begint te tanen in de jaren tachtig van de vorige eeuw.

Page 6: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

4 Met Andere Woorden [ 32] 4

Tekststrip en beeldromanVan de jaren vijftig van de vorige eeuw dateert ook het succes van een vari-ant van het stripverhaal, de tekststrip, vooral in Nederland. Een tekststrip is een doorlopende tekst, begeleid door twee of drie losse striptekeningen die elkaar wederzijds ondersteunen. De Nederlandse traditie begint met Bulletje en Bonestaak van A.M. de Jong in de jaren dertig en kent naoorlogse hoogte-punten in de verhalen over Heer Bommel en Tom Poes (Marten Toonder), Ka-pitein Rob (Pieter Kuhn), Prins Vaillant (Hans Kresse) en Kick Wilstra (Henk Sprenger). Deze variant van het stripverhaal wordt vooral voor volwassenen gemaakt. De Bommelverhalen behoren tot de canon van de Nederlandse li-teratuur.Dat geldt ook voor een derde variant van het stripverhaal, de beeldroman of graphic novel, gekenmerkt door realisme en literaire kwaliteit. Soms betreft het bewerkingen van romans en novellen. Recente voorbeelden van gelauwer-de beeldromans zijn Persepolis van Marjane Satrapi, Reis naar het einde van de nacht van Jacques Tardi, Maus van Art Spiegelman en De Avonden van Dick Matena.

Waardering van het stripverhaalHet gemiddelde stripverhaal mag zich in Nederland in een slechts geringe belangstelling verheugen. Sinds de digitale revolutie zijn nog maar weinig jongeren geïnteresseerd in gedrukte stripalbums en ondanks de populariteit van de beeldromans is er weinig serieus onderzoek gedaan naar wat elders ‘de negende kunst’ wordt genoemd. Dat is anders in landen als de Verenigde Sta-ten, Frankrijk, Spanje, Italië en België. Wetenschappelijke bestudering van het stripverhaal als medium en kunstvorm komt dan ook vooral uit die landen. Bekende namen zijn die van de Amerikanen Will Eisner, Scott McCloud en Mario Saraceni, de Fransman Thierry Groensteen en de Belgen Pascal Lefè-vre en Benoît Peeters. Er zijn geen Nederlandse equivalenten van hun hoog-waardige wetenschappelijke werk. In de gloriejaren van het stripverhaal is er veel discussie over de verderfelijke invloed die strips zouden hebben op kin-deren en hun leesvaardigheid, in ‘betere huishoudens’ wordt het kinderen niet toegestaan stripverhalen te lezen en wordt de liefhebber in de clandestiniteit gedwongen. In dezelfde jaren wordt overigens een gelijksoortige discussie ge-voerd over de verderfelijke invloed van de televisie en van tekenfilms op kin-deren. In landen als Duitsland en Engeland is de weerstand met die ten onzent te vergelijken, in Frankrijk, België en de VS wordt er niet zo op stripverhalen neergekeken.

Page 7: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

5Met Andere Woorden [ 32] 4

pDe ark van Noach, uit: W. Vandersteen, De avonturen van Judi deel 1. De zondvloed, Nijkerk z.j.Foto: NBG/Sandra Haverman

Page 8: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

6 Met Andere Woorden [ 32] 4

pDe geboorte van Jezus, uit: Pilamm, Het geheim van de grot, 1948.Foto: NBG/Sandra Haverman

Page 9: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

7Met Andere Woorden [ 32] 4

Het bijbels stripverhaalDe geschiedenis van bijbelse stripverhalen loopt in grote lijnen parallel aan die van het algemene stripverhaal: een start in de jaren veertig van de vorige eeuw in de Verenigde Staten, een impuls na de oorlog vanuit Frans- en Neder-landstalig België en daarna een gestage productie tot op de dag van vandaag. Er zijn ongeveer dertig Nederlandstalige bijbelstrips. Opvallend daarbij is dat het op een enkele uitzondering na gaat om vertaalde stripverhalen en stripal-bums, de meeste uit het Engels, op korte afstand gevolgd door het Frans. Van de vier oorspronkelijk Nederlandstalige uitgaven komen er twee uit Vlaande-ren en verdient één de naam stripverhaal niet, vanwege haar van het gangbare stripverhaal afwijkende compositie, al luidt de titel 52 bijbelstrips.1 Dan res-teert voor ons land de Utrechtse striptekenaar Willem de Vink, die met evan-gelische bevlogenheid een flinke hoeveelheid educatief materiaal op de markt heeft gebracht, waaronder het evangelie als stripverhaal: Jezus Messias.2 Alle andere stripverhalen stammen, voor zover ik kan overzien, uit andere landen. Zou het traditionele voetstuk waarop de interpretatie van de Bijbel in Neder-land staat, als het ijkpunt van veel theologie en als twistappel in veel kerkelijke onenigheid, meer dan in andere landen verhinderen dat de bijbelverhalen be-werkt worden tot zoiets onbelangrijks als een stripverhaal? Zouden daardoor tekenaars en scenaristen zich hiertoe in ons land niet aangetrokken voelen of zouden ze hier liever niet hun vingers aan willen branden?

Essentie en kenmerken van het stripverhaalAls we de bestaande uitgaven in het Nederlands overzien, wat voegt het me-dium stripverhaal dan toe aan de andere uitingen van verbeelding en bewer-king van de bijbelverhalen, bijvoorbeeld aan de ruim negenhonderd in het Nederlands gepubliceerde kinderbijbels?Wat is de essentie van het stripverhaal? In de Engelstalige vakliteratuur wordt het stripverhaal the sequential art genoemd, een moeilijk te vertalen begrip. Het geheim van de strip zit in de opeenvolging van afbeeldingen. Het ge-heim – de verbeelding – zit zelfs in de lege ruimten tussen de opeenvolgende afbeeldingen. ‘Door de concentratie op visuele sequentie vervangt de strip ruimte door tijd.’3 Anders dan losstaande illustraties is het de essentie van het stripverhaal ‘de voortgaande ontvouwing van het vertelde verhaal, de onder-verdeling ervan in “narratieve pakketjes” of “ruimte-tijdfragmenten”, die in een bepaalde volgorde zijn geplaatst. Het is daarentegen niet voldoende om willekeurige beelden te rangschikken om een stripverhaal te krijgen; het is noodzakelijk dat de nevengeschikte afbeeldingen in een bepaalde betrekking tot elkaar staan: een complementair, lineair en met eenzelfde actie of intrige

Page 10: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

8 Met Andere Woorden [ 32] 4

samenhangend verband.’4 Kenmerkend voor stripverhalen is voorts de com-positie van beelden en teksten op de volle pagina of op de double spread. Een stripverhaal bestaat uit een welgekozen afwisseling van stills die een verhaal-lijn weergeven. De makers van een stripverhaal letten op de variatie in afme-ting en vorm van de afzonderlijke stills, hun nevenschikking, de vlakvulling, het gebruik van tekst – tekstballonnen voor dialogen en gedachten, maar ook voice-over, commentaar of verbindende tekst in tekstkaders of boven- en on-derregels – en verder gelden voor het genre alle wetten van illustratie: het gekozen perspectief, de zoom, het realisme of absurdisme, de afwisseling, de inkleuring, de expressie, het kleurgebruik, de kadrering en dergelijke.Thierry Groensteen onderscheidt vijf narratieve kenmerken van het stripver-haal:

1. Antropocentrisme: het verhaal ontwikkelt zich rond een centrale hoofd-persoon (die ook een dier kan zijn).

2. Typevorming: de hoofdpersoon heeft uiterlijke kenmerken die altijd her-kenbaar zijn, zelfs als schaduw of uitsnede.

3. Pars-pro-totosimplificatie (synecdoche): het weglaten van alles wat de voortgang van het verhaal en de wisselwerking tussen detail en geheel in de weg staat.

4. Expressiviteit: het uitvergroten van gezichtsuitdrukkingen, lichaamstaal en handelingen, vaak op de grens van een parodie.

5. Retorische convergentie: alle facetten van het beeld (kadrering, kleurge-bruik, onderlinge afmetingen, schikking op de pagina) dragen bij aan het unieke effect van het geheel.5

Zoals uit dit korte resumé uit de theorie blijkt, is stripverhalen lezen en be-grijpen niet vanzelfsprekend. ‘Het medium van het stripverhaal wordt in feite in toenemende mate beschouwd als een taalsysteem dat een vast visueel voca-bulaire heeft ontwikkeld waarvoor een bijzondere geletterdheid van de lezer wordt gevraagd.’6 Die geletterdheid heeft zeker ook betrekking op het ver-mogen om tegelijk te kunnen lezen en kijken door heen en weer te bewegen tussen beeld en tekst.

Toevoegingen aan het bijbelverhaalDe narratieve kenmerken van het genre stellen makers van stripverhalen in staat effecten te bereiken die niet mogelijk zijn bij andere geïllustreerde verha-len. Zijn de strips een bewerking van een bestaand verhaal, zoals bijbelstrips, dan biedt het medium zowel voordelen als nadelen. Om er een paar te noemen:

Page 11: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

9Met Andere Woorden [ 32] 4

pDe worsteling van Jakob, uit: R. Crumb, Het boek Genesis getekend, z.p. 2009.Foto: NBG/Sandra Haverman

Page 12: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

10 Met Andere Woorden [ 32] 4

pDe tempelreiniging, uit: W. de Vink, Jezus Messias, Amerongen 1993.Foto: NBG/Sandra Haverman

Page 13: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

11Met Andere Woorden [ 32] 4

Stripverhalen moeten het hebben van een lopend verhaal met vaste persona-ges en hebben er dus last van als een te bewerken bestaand verhaal fragmen-tarisch is of rapsodisch (zoals de Bijbel). Er zijn dan ook bijbelstrips die, om de loop van het verhaal kracht bij te zetten, buitenbijbelse figuren invoegen of bijbelse personages een andere, meer bepalende rol laten spelen. Een mooi voorbeeld is In die dagen in Judea van de Engelse stripgrootmeester Frank Hampson, oorspronkelijk verschenen in 1960 en pas 22 jaar later in het Ne-derlands vertaald. Hampson gebruikt het personage van Barabbas door het hele verhaal heen en geeft hem de rol van zelotische vrijheidsstrijder, een con-trastfiguur van Jezus of wellicht ook een alter ego zoals Jezus een alter ego van Barabbas zou kunnen heten: degene die met geweld het land wil bevrijden van de Romeinen versus de man die een bewustzijnsverandering teweeg wil brengen en een nieuwe religie wil starten. De nevenschikking van deze twee personages geeft de auteur de gelegenheid om spannende en ook grimmige taferelen aan het verhaal toe te voegen en een authentieke sfeer te scheppen. Hampsons opzet laat geen ruimte voor humor of relativering; het album is een ernstig verteld verhaal en de personages zijn nogal karikaturaal uitge-vallen. Farizeeën en schriftgeleerden hebben opvallende neuzen en gemene gelaatstrekken en Jezus is een Kaukasische man met blond golvend haar en baard.Een ander voorbeeld van de extra mogelijkheden die een stripverhaal biedt om de bijbelse stof te bewerken, zijn de vier albums die Studio Vandersteen begin jaren vijftig van de vorige eeuw maakte over De avonturen van Judi. Deze Judi is een leeftijdloze jongeman die vanaf de dagen van Noach een rol speelt in enkele geselecteerde verhalen uit de eerste twee bijbelboeken. Judi wordt niet ouder in de vier delen en is de verbindende schakel tussen de verha-len over de ark van Noach, de verwoesting van Sodom, de uittocht uit Egypte en de doortocht door de woestijn. Judi brengt avontuur, intriges en actie het verhaal binnen. De bouw van de ark van Noach wordt bijvoorbeeld bedreigd door de plaatselijke bevolking en het komt tot schermutselingen en vecht-partijen. Hoewel er veel aan het bijbelverhaal wordt toegevoegd, wordt de lijn ervan nauwkeurig gevolgd. De sfeer van de verhalen, getekend door Karel Ver-schuere, doet sterk denken aan ander werk van de studio, zoals de reeks van De Rode Ridder.Een derde voorbeeld van de effecten van ‘verstripping’ van een bijbelverhaal biedt de vierdelige bewerking van het evangelie van Matteüs door Pilamm, pseudoniem van de Waal Pierre Lamblot, al verschenen aan het eind van de jaren veertig van de vorige eeuw bij uitgeverij Casterman. De maker volgt de evangelieverhalen niet op de voet, hij wil de volgorde bijvoorbeeld nog wel

Page 14: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

12 Met Andere Woorden [ 32] 4

eens verwisselen. Zo begint het eerste deel met de tempelreiniging en pas daarna kiest Jezus zijn leerlingen. Pilamm laat echter weinig weg en waagt zich ook aan langere teksten zoals de Bergrede, die hij door het verhaal heen versnijdt. In dit stripverhaal maakt ook Pilamm gebruik van side-kicks, in de vorm van twee karikaturale schriftgeleerden, die het hele verhaal door Jezus op de voet volgen, hem bespioneren om hem te betrappen op godslastering, maar vaak te laat komen als het er werkelijk om gaat en zo nogal wat essen-tieels missen. Pilamm gebruikt deze personages ook voor enige humor, zoals wanneer zij ontploffen van woede om Jezus’ daden. De tekenaar zet bij de verzoeking in de woestijn een komisch duiveltje neer dat vreemde capriolen maakt. Nochtans is zijn reeks, evenals die van Willy Vandersteen, in België kerkelijk goedgekeurd en duidelijk bedoeld als evangeliserend.

Ontwikkeling van de bijbelstripDe drie genoemde werken vormen samen met de eersteling Emmanuel van de befaamde striptekenaar Jijé (Robert Gillain) uit 1947, pas veertig jaar later in het Nederlands vertaald, het stevige artistieke fundament onder de traditie van bijbelse stripverhalen in Nederland en Vlaanderen.Na deze wegbereiders is er sprake van kwaliteitsverlies en ‘verpulping’ in de bijbelse stripverhalen. De uit het Amerikaans vertaalde lange reeks Illustrated Classics uit de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw, bewerkingen in stripvorm van verhalen uit de wereldliteratuur, bevat twee deeltjes met bijbel-verhalen, over de tien geboden en de strijd van de Makkabeeën. De tekenstijl en de belettering zijn haastig en slordig, de inkleuring is onvolkomen en de schikking van de beelden op de pagina oogt willekeurig. Datzelfde geldt voor het vertaalde werk van Iva Hoth, twee meerdelige series, zowel in zwart-wit als in kleur uitgegeven, die de bijbelverhalen volgt zonder er iets wezenlijks aan toe te voegen of aan af te doen. Vergelijkbare uitgaven uit de jaren zeventig en tachtig zijn die van Berthier7 en Lalo,8 die gekenmerkt worden door een slordige verhaalopbouw, merkwaardige verhoudingen tussen tekst en beeld, saaie, expressieloze gelaatstrekken en zeer bescheiden kleurgebruik. Het genre krijgt pas weer een kwaliteitsimpuls in de jaren negentig van de vorige eeuw en vooral in het eerste decennium van onze eeuw.Willem de Vink, zijn naam viel al, tekende voor zijn evangelisatieproject het verhaal van Jezus in een kenmerkende stijl, die schatplichtig is aan de ‘klare lijn’ waarmee de Belgische school beroemd is geworden. Hier komt de nar-rativiteit van het stripverhaal wel tot haar recht, al is het jammer dat humor geheel afwezig is en de persoon van Jezus zo centraal staat dat er weinig aan-dacht is voor scène- en perspectiefwisselingen. Men kan zich ook afvragen

Page 15: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

13Met Andere Woorden [ 32] 4

p1 Samuel 15:32-35 uit: Siku & Akinsiku, De Manga Bijbel, Kampen 2009.Foto: NBG/Sandra Haverman

Page 16: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

14 Met Andere Woorden [ 32] 4

pDe zaaier, uit: Pilamm, Opschudding in Palestina, 1948.Foto: NBG/Sandra Haverman

Page 17: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

15Met Andere Woorden [ 32] 4

wat het bedoelde effect is van het nogal in het oog springende, van het natuur-lijke afwijkende kleurgebruik.In recente jaren komt het bijbelse stripverhaal meer in de buurt van de graphic novel. De Franse scenaristen Jean-Christophe Camus en Michel Dufranne startten in 2008 met verschillende illustratoren een groot project, waarvan in Nederland inmiddels drie delen zijn verschenen, twee over het bijbelboek Ge-nesis en een bewerking van het evangelie volgens Matteüs. De combinatie van de realistische tekeningen en een getrouwe weergave van de bijbeltekst geven de reeks de kenmerken van een beeldroman. De tekstschrijvers maken met te-kenaar Dalibor Talajic een evangeliebewerking die een schoolvoorbeeld is van waartoe het medium stripverhaal in staat is. Gedurfde perspectiefwisselin-gen, variatie in de afmetingen van de illustraties, in- en uitzoomen, gewaagde uitsneden en prachtig kleurgebruik geven het verhaal vaart en schoonheid. Zelfs de uitvoerige weergave van de Bergrede is gevarieerd en houdt door het gebruik van de narratieve technieken de aandacht van lezer en kijker vast. Drie woordeloze bladzijden brengen het evangelieverhaal aangrijpend tot le-ven door een montage van de beelden van de dansende Salomé, het gezicht van koning Herodes en een blik op Johannes, die in de kerker zijn lot verbeidt. De genezing van een blinde kan niet indringender in beeld worden gebracht dan door waartoe deze kunstenaars in staat zijn. Men kan hoogstens vragen stellen bij het nagestreefde realisme van de makers dat dicht in de buurt komt van een euvel waaraan ook veel Jezusfilms lijden: de krampachtige nadruk op het waar-gebeurd-karakter van het verhaal, die samen met het veelal let-terlijke gebruik van de tekst van het evangelie een diepe ernst over het verhaal legt. Daar is natuurlijk inhoudelijk veel voor te zeggen, maar deze nadruk plaatst de bewerking wel in de buurt van alle andere waar gebeurde verha-len. Het realisme vormt zo een barrière voor meerduidigheid, symboliek en voor het meer universele karakter van het evangelieverhaal. Maar dat we met deze reeks topstukken in handen hebben van het bijbelse stripverhaal, lijkt me zonneklaar.Nog twee recente producties verdienen de aandacht. In de eerste plaats de wonderlijk succesvolle Genesisbewerking van de voormalige underground-koning van de strip, Robert Crumb.9 De in zwart-wit weergegeven illustraties in combinatie met de vrijwel letterlijke teksten van het bijbelboek, de per-spectiefkeuze – alles op ooghoogte – en de subtiele variatie in de losse af-beeldingen maken van dit boek een wonderlijke graphic novel. Crumb laat niets weg, geen geslachtslijsten, ook geen gewelddadige of expliciet seksuele passages. Zijn personages zijn naar het leven getekend, met de van Crumb be-kende voorliefde voor stevige mannen en vlezige vrouwen, en de letterlijkheid

Page 18: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

16 Met Andere Woorden [ 32] 4

van beeld en tekst werkt soms benauwend. Het geheel brengt, mede dankzij de lay-out van de cover, het vermoeden teweeg dat we te maken hebben met een pastiche of zelfs een parodie, maar de auteur blijft daar in zijn inleiding ver van weg. Wie het rauwe karakter van het eerste bijbelboek wil laten zien aan geïnteresseerde buitenstaanders, kan zeer wel met Robert Crumb uit de voeten.Ten slotte verschenen in de laatste jaren nog twee uitgaven van een totaal an-dere stripvorm, de manga. De manga is in Japan, en niet alleen daar, uiterst populair, heeft weinig artistieke pretenties, hoewel er ware kunstenaars on-der de tekenaars zijn. In 2006 verscheen in het Nederlands Manga Messiah van Shinozawa en Kumai, drie jaar later gevolgd door De Manga Bijbel van Siku en Akinsiku, uitgegeven door Callenbach. Kenmerkend voor manga’s zijn de expressieve gezichten met grote ogen, die overigens opvallend veel op elkaar lijken, een extreem gebruik van perspectiefwisselingen, typografie en close-ups, een karikaturale weergave van ‘goede’ en ‘slechte’ personages en het veelvuldig gebruik van ‘snelheidstekens’ (zoals streepjes en wolkjes) en geluidsweergaven (shwoosh, splassh, waaa).

Nederlandse waardering voor de bijbelstripDe geschiedenis van het bijbelse stripverhaal is ondiep en nooit serieus bestu-deerd. In de gehele Nederlandse literatuur vindt men één lemma over bijbel-strips, een twee bladzijden tellend niemendalletje in Wordt vervolgd, ‘striplek-sicon der Lage Landen’ uit 1979. De tekst is – verrassend! – van de hand van kerkhistoricus C.W. Mönnich. Ook op internet is er nauwelijks Nederlandse aandacht voor deze vorm van bewerking van bijbelverhalen. Vergelijk dat bij-voorbeeld eens met de serieuze aandacht voor dit medium op de website van de Amerikaanse Society of Biblical Literature: www.sbl-site.org.

Noten

1 Cor den Dulk (tekst en beeld), 52 bijbelstrips, Delft 1988.

2 Willem de Vink (scenario en tekeningen), Jezus Messias, het meest vertelde verhaal aller tijden,

Doorn 1993.

3 Scott McCloud, Re-inventing Comics. How Imagination and Technology Are Revolutionizing an

Art Form, New York 2000, 1.

4 Thierry Groensteen, La bande dessinée. Mode d’emploi, in de serie Les Impressions Nouvelles, z.p.

2007, 32 (vertaald).

5 Thierry Groensteen, Système de la bande dessinée, in de serie Formes sémiotiques, Parijs 1999,

190-192.

Page 19: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

17Met Andere Woorden [ 32] 4

6 Rubén R. Dupertuis, ‘Translating the Bible into Pictures’ in: Caroline Vander Stichele & Hugh S.

Pyper (eds.), Text, Image and Otherness in Children’s Bibles. What is in the Picture?, Leiden/Boston

2012, 271-290. Citaat op 273 (vertaald).

7 René Berthier (scenario) & Régine en Bruno Le Sourd (tekeningen), De Bijbel-Album (6 delen),

Averbode/Roermond 1979 (oorspronkelijk: Parijs 1977).

8 Laurent Lalo (scenario en tekeningen), David en Goliath/Elia en de profeten van Baäl/Jezus en

Johannes de Doper/Petrus en de eerste christenen (4 delen), Den Haag 1985 (oorspronkelijk: Parijs

z.j.).

9 Robert Crumb (scenario en tekeningen), Het boek Genesis, Amsterdam 2009.

Geraadpleegde literatuur

David G. Burke & Lydia Lebrón-Rivera, ‘Transferring Biblical Narrative to Graphic Novel’ op: SBL Fo-

rum 2004, http://sbl-site.org/Article.aspx?ArticleID=249.

Terry Ray Clark, ‘Biblical Graphical Novels. Adaptation, Interpretation, and ‘Faithful Transfer’ op: SBL

Forum 2007, http://sbl-site.org/Article.aspx?ArticleID=641.

Pascal Lefèvre & Jan Baetens, Strips anders lezen, Brussel/Amsterdam 1993.

Scott McCloud, Understanding Comics. The Invisible Art, New York 1993.

Benoît Peeters, Lire la bande dessinée. Case, planche, récit, Parijs 2003.

Jozef Peeters, De christelijke strip in Vlaanderen – of: een andere kijk op de geschiedenis van het beeld-

verhaal in Vlaanderen, Leuven 2011.

Mario Saraceni, The language of Comics (Intertext), New York 2003.

Bijbelverhalen in stripvorm in Nederland en Vlaanderen

Jeff Anderson (tekeningen) & Mike Maddox (scenario), De Bijbel in strip, Amsterdam 2000, (oor-

spronkelijk: Oxford 1998).

Dominique Bar (scenario en tekeningen), Paulus 1. De weg naar Damascus, Antwerpen 2006.

Emilie Beaumont (scenario) & Colette David (tekeningen), Kijk en leer: de Bijbel, Parijs 1990.

René Berthier (scenario) & Régine en Bruno Le Sourd (tekeningen), De Bijbel-Album (6 delen),

Averbode/Roermond 1979 (oorspronkelijk: Parijs 1977).

Jean-Christophe Camus/Michel Dufranne (scenario) & Damir Zitko/Vladimir Mario Davidenko/Da-

libor Talajic (tekeningen), De Bijbel – het Oude Testament – Genesis, deel 1 en 2/Het evangelie volgens

Matteüs, Haarlem/’s-Hertogenbosch 2010 (oorspronkelijk: Parijs 2008 [La Bible]).

Robert Crumb (scenario en tekeningen), Het boek Genesis, Amsterdam 2009.

De Makkabeeën, reeks: Illustrated Classics nr. 201, z.p. 1972.

Cor den Dulk (tekst en beeld), 52 bijbelstrips, Delft 1988.

Norbert Fersen(tekeningen) & Jean Chapelle (scenario), Voor een schotel linzen, z.p. 1976.

Noel Gloesener (tekeningen) & Paul Thivollier (scenario), Hij leefde onder ons, z.p. 1995.

Frank Hampson (tekeningen) & Marcus Morris (scenario), In die dagen in Judea. Het verhaal van Jezus

van Nazareth, Haarlem 1982 (oorspronkelijk: Provo 1960).

Page 20: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

18 Met Andere Woorden [ 32] 4

Iva Hoth (scenario) & Andre le Blanc (tekeningen), De Bijbel in beeld voor alle leeftijden (6 delen),

Amsterdam 1973 (ook: idem, in kleur, 1976 [15 delen]).

Jijé (ps. van Robert Gillain) (tekeningen) & Henri Balthasar (scenario), Emmanuel. Het leven van Jezus

in beeldverhaal, Averbode 1987 (oorspronkelijk: Charleroi/Parijs 1947).

Dennis Jones (scenario en tekeningen), Stripbijbel voor kinderen, Hoornaar 1998 (oorspronkelijk:

Grand Rapids 1993).

Jean-François Kieffer (scenario) & Christine Ponsard (tekeningen), Het evangelie voor kinderen. Een

stripverhaal, Parijs 2005.

Laurent Lalo (scenario en tekeningen), David en Goliath/Elia en de profeten van Baäl/Jezus en Johan-

nes de Doper/Petrus en de eerste christenen (4 delen), Den Haag 1985 (oorspronkelijk: Parijs z.j.).

Graham Lorenz (scenario) & Norman Nodel (tekeningen), De tien geboden (reeks: Illustrated Classics

Extra Editie nr. 9), z.p. 1963. Ook: (reeks: Illustrated Classics Aktuele Editie nr. 1) z.p. 1973.

Mike Maddox (tekeningen) & Jeff Anderson (scenario), Opstand!, Amsterdam 2011 (oorspronkelijk:

Oxford 1998).

José Perez Montero (tekeningen) & Ben Alex (scenario), Het grote stripboek van de Bijbel, Kampen/

Averbode 2010 (oorspronkelijk: Kopenhagen 2009).

Rüdiger Pfeffer (scenario en tekeningen), David en Saul/David en zonen/Jezus de Galileeër 1 en 2 (4

delen), Boxtel/Brugge 1998 (oorspronkelijk: Stuttgart 1992).

Pilamm (ps. van Pierre Lamblot) (tekeningen en scenario), De blijde boodschap: Het geheim van de

grot/Opschudding in Palestina/Het verraad van Judas/De zege van het Kruis, z.p. 1948 (vertaald uit

het Frans en gelijktijdig uitgebracht).

Paul Ramaekers (scenario) & Jos Vanspauwen (tekeningen), De terugkeer van Jezus Christus, z.p. 1984.

Carlos Sanchis (scenario en tekeningen), Een eindeloos verhaal. Het volk van Israël, z.p. 1989.

Hazel Scrimshire (scenario) & James P. Smith (tekeningen), Brieven van Paulus, Amsterdam 1995 (oor-

spronkelijk: Fearn 1994).

Kozumi Shinozawa (tekeningen) & Hidenori Kumai (scenario), Manga Messiah, z.p. 2006.

Siku (tekeningen) & Akinsiku (scenario), De Manga Bijbel, Kampen 2009 (oorspronkelijk: Londen

2007).

Friedel Steinman (tekeningen) & Dieter Kohl (scenario), Noach/Jona. Een oud verhaal (2 delen), Kam-

pen 1979.

Willy Vandersteen (scenario) & Karel Verschuere (tekeningen), De avonturen van Judi: De zondvloed/

Het wrekende vuur/De onderkoning/De Zwervers, Antwerpen 1952 (deel 1 ook Nijkerk/Utrecht). (An-

nex: Karel Verschuere [scenario en tekeningen], De avonturen van Rudy: Het beloofde land, Antwer-

pen 1968).

Willem de Vink (scenario en tekeningen), Jezus Messias, het meest vertelde verhaal aller tijden, Doorn

1993. Met lesboek (1996) en kleurboek (1998).

Marcia Williams (scenario en tekeningen), Jonas en de walvis, Amsterdam 1989.

Page 21: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

19Met Andere Woorden [ 32] 4

Dr. W.J. van der Meiden is theoloog en journalist. Hij promoveerde in 2009 aan de Vrije

Universiteit op een proefschrift over de geschiedenis van de kinderbijbel: Zoo heerlijk

eenvoudig (Hilversum 2009).

Page 22: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

20 Met Andere Woorden [ 32] 4

pBladzijde 716 uit NA 28. In 1 Johannes 1:7 is het woordje de weggelaten aan het begin van de zin. In de verzen 4, 7 en 8 is het nieuwe symbool, de losange, te vinden dat op een gelijkwaardige lezing in het kritisch apparaat wijst.Foto: NBG/Sandra Haverman

Page 23: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

21Met Andere Woorden [ 32] 4

‘ Jullie weten dat Jezus het volk van Israël gered heeft uit Egypte’

De consequenties van een nieuwe editie van het Novum

Testamentum Graece voor de Bijbel in Gewone Taal

Stefan van Dijk

Het Nederlands Bijbelgenootschap werkt momenteel aan de Bijbel in Gewone Taal (BGT). Het doel van dit project is om een bijbel beschikbaar te stellen die leesbaar en begrijpelijk is voor een zo groot mogelijk le-zerspubliek. De vertaling zal verschijnen in 2014. Informatie is te vinden op www.bijbelingewonetaal.nl. Met Andere Woorden schenkt aandacht aan deze nieuwe vertaling met een serie artikelen over specifieke vertaalkwesties. Dit artikel gaat in op de consequenties van een nieuwe editie van het Novum Testamen-tum Graece (NTG) voor de BGT.

In 2012 is de 28e editie van het NTG uitgekomen, de meest gebruikte tekstuit-gave van het Griekse Nieuwe Testament. Deze reeks edities staat bekend als de Nestle-Aland (NA), genoemd naar de bekendste editors van de tekst. In de 28e editie is het kritisch apparaat aangepast en is de tekst van de katholieke brieven op een aantal plaatsen gewijzigd. Sommige wijzigingen hebben ook gevolgen voor het vertalen van de Bijbel. In dit artikel wordt toegelicht wat de consequenties van de nieuwe editie zijn voor de BGT.

De 28e editie van de Nestle-AlandEr zijn op dit moment tussen de 5500 en 6000 handschriften met tekst uit het Nieuwe Testament bekend. Deze handschriften vertonen onderlinge vari-atie. Er is geen enkel vers in het Nieuwe Testament dat in alle handschriften waarin het voorkomt, exact hetzelfde is. Overschrijvers (kopiisten) hebben de tekst door de eeuwen heen, bedoeld en onbedoeld, aangepast. De NA probeert op grond van alle tekstvarianten de oudst bewaarde tekst te reconstrueren. Een tekstuitgave als die van NA wordt een kritische uitgave genoemd, omdat

Page 24: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

22 Met Andere Woorden [ 32] 4

er niet één manuscript gevolgd wordt, waarbij afwijkingen in andere hand-schriften in noten worden vermeld, maar een eclectische reconstructie wordt gemaakt per vers, waarbij in de noten (in vaktaal: het kritisch apparaat) wordt vermeld op grond van welke manuscripten deze tekst gekozen is. Er bestaat dus geen enkel manuscript dat de tekst weergeeft zoals de NA.De eerste editie van het NTG werd in 1898 uitgegeven door Eberhard Nestle. Hij baseerde zijn editie op de tekstuitgaven van Tischendorf, Westcott en Hort en Weymouth. Wanneer twee of meer van die uitgaven met elkaar overeen-kwamen, werd deze lezing in de hoofdtekst van Nestle opgenomen. Afwij-kingen werden weergegeven in het notenapparaat. Een eeuw lang werden er nieuwe edities uitgegeven, waarin steeds meer bronnen werden gebruikt en waarin de methodologie steeds verfijnder werd. De tekstedities van NA zijn altijd toonaangevend geweest, zowel voor het vakgebied van het Nieuwe Tes-tament als voor vertalingen van de Bijbel. De organisaties die zijn aangesloten bij de United Bible Societies volgen de tekst van NA in hun vertaalprojecten. Wereldwijd is dit dan ook de meest gebruikte basistekst voor vertalingen van het Nieuwe Testament. Dat geldt ook voor de Nederlandse situatie. Het Neder-lands Bijbelgenootschap neemt altijd de meest recente editie van de tekst van NA als uitgangspunt voor zijn vertalingen. Dat gold voor de NBG-vertaling 1951 (NBG 1951), de Groot Nieuws Bijbel, De Nieuwe Bijbelvertaling (NBV), en ook voor de BGT. De 28e editie van het NTG is in 2012 uitgekomen. Deze editie is hoofdzake-lijk in twee opzichten veranderd ten opzichte van de 27e editie uit 1993. In de eerste plaats is het kritisch apparaat aangepast: het is eenvoudiger en ge-bruiksvriendelijker geworden. Deze verandering heeft geen gevolgen voor de vertaling. De tweede verandering heeft wel consequenties voor de vertalingen. De tekst van de katholieke brieven (Jakobus, 1 en 2 Petrus, 1, 2, en 3 Johan-nes en Judas) is aangepast aan de Editio Critica Maior (ECM) van het Griekse Nieuwe Testament.1

De tekst van de katholieke brievenHet onderzoek naar de tekst van de katholieke brieven loopt voor op het on-derzoek naar de andere nieuwtestamentische teksten. In de 28e editie van de NA (NA 28) wordt gebruikgemaakt van dit nieuwe onderzoek. Dat heeft ech-ter tot gevolg dat de status van de tekst van de katholieke brieven anders is dan die van de rest van het Nieuwe Testament. Een andere methodologie ligt aan het verschil ten grondslag.De ECM is gebaseerd op de zogenoemde Kohärenzbasierte Genealogische Me-thode. Een belangrijk onderdeel van deze methode is de aanname dat wanneer

Page 25: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

23Met Andere Woorden [ 32] 4

je twee tekstgetuigen hebt, de één beschouwd kan worden als een voorouder van de ander als de eerste vaker een variant bevat waaruit de varianten in de andere tekstgetuige kunnen worden afgeleid. Tekstgetuigen kunnen één, meerdere, of vele potentiële voorouders hebben. In deze methode worden de percentages van overeenkomsten tussen verschillende tekstgetuigen gebruikt om de plausibiliteit van de verschillende potentiële voorouders vast te stel-len. Er wordt meer aandacht gegeven aan de genealogie van tekstvarianten en minder aan de genealogie van handschriften. Deze nieuwe methodologie heeft ertoe geleid dat de tekst van de katholieke brieven op ruim dertig plaat-sen gewijzigd is, soms met ingrijpende gevolgen voor de vertalingen.In de ECM worden onzekere lezingen in de tekst op een andere manier gemar-keerd. In de 27e editie van de NA (NA 27) en het grootste deel van de NA 28 staan onzekere lezingen in de tekst tussen vierkante haken. In de katholieke brieven in de NA 28 staat op zulke plaatsen een losange (s) in de tekst. Een los-ange duidt aan dat de editors niet weten wat de meest oorspronkelijke lezing is: de weergegeven tekst of de variant in het kritisch apparaat.2 Voor de BGT wordt in principe de hoofdtekst van de NA gevolgd, inclusief de met vierkante haken dan wel met losanges aangegeven onzekere lezingen. We realiseren ons dat er in bepaalde gevallen ook voor een andere variant gekozen had kunnen worden. Maar voor het project Bijbel in Gewone Taal is gekozen om bij voor-keur de hoofdtekst van de NA te volgen.

Wijzigingen en de BGTDe vertalingen van het Nederlands Bijbelgenootschap zijn gebaseerd op ver-schillende edities van Nestle-Aland. Voor de NBG 1951 werd gebruikgemaakt van de toen actuele zeventiende editie, voor de NBV van de NA 27. Sommige verschillen tussen de NBG 1951 en de NBV zijn terug te voeren op een ver-schillende brontekst. Voor de BGT wordt gebruikgemaakt van de recentelijk verschenen NA 28. In deze editie is de hoofdtekst van de katholieke brieven op een aantal plaatsen gewijzigd. Verschillen tussen de NBV en de BGT op deze plaatsen zijn dan ook niet enkel terug te voeren op een andere vertaalstrate-gie, maar ook op een gewijzigde brontekst. Het volgende deel van dit artikel bespreekt de wijzigingen in de brontekst en de consequenties hiervan voor de BGT.

JakobusDe Griekse tekst van de brief van Jakobus is op vijf plaatsen aangepast. Het gaat echter om kleine aanpassingen en verschuivingen, die voor de vertaling van de tekst geen consequenties hebben.3

Page 26: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

24 Met Andere Woorden [ 32] 4

1 PetrusDe gewijzigde tekst van de eerste brief van Petrus heeft zeer beperkte invloed op de BGT. De meeste wijzigingen hebben geen enkele betekenis voor de ver-taling.4 De enige wijziging die in de vertaling tot uitdrukking komt, is een marginale. In 1 Petrus 5:10 stond in de NA 27 Iesou al tussen haken, in de NA 28 staat dit woord niet meer in de hoofdtekst, wat betekent dat er enkel gesproken wordt over Christus, niet over Jezus Christus:

NBV Maar al moet u nog korte tijd lijden, God, de bron van alle genade, heeft u geroepen om in Christus Jezus deel te krijgen aan zijn eeu-wige luister. God zal u sterk en krachtig maken, zodat u staande zult blijven en niet meer zult wankelen.

BGT God houdt zo veel van jullie, dat hij jullie via Christus uitgekozen heeft. Jullie horen nu voor altijd bij zijn nieuwe wereld. Eerst moeten jullie nog een korte tijd lijden. Maar straks zal hij jullie sterk, machtig en krachtig maken.

2 PetrusDe tweede brief van Petrus bevat het grootste aantal wijzigingen. Een aantal ervan heeft geen invloed op de vertaling, althans niet in de BGT.5 Drie wijzi-gingen hebben beperkte gevolgen. In 2 Petrus 2:20 mist nu het woord ‘onze’ in ‘onze Heer en redder’. In 3:16 is het verkeerd uitleggen van Paulus’ woorden nu in de toekomende tijd gesteld en in 3:18 volgt op de doxologie geen amen meer. Deze kleine wijzigingen ten opzichte van de vorige editie komen in de BGT tot uitdrukking.In drie gevallen heeft de gewijzigde tekst meer inhoudelijke consequenties.

2 Petrus 2:11 NBV … terwijl zelfs engelen, in kracht en macht toch hun meerderen, het

niet aandurven om die machten namens de Heer te beschuldigen en te veroordelen.

Eén woord is in dit vers gewijzigd:NA 27 para kuriou blasfêmon krisinNA 28 para kuriôi blasfêmon krisin

Na para volgt nu kurios in de dativus in plaats van de genitivus. Met de geniti-vus kuriou treden de engelen die een oordeel uitspreken op als representanten

Page 27: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

25Met Andere Woorden [ 32] 4

van God, maar met de dativus kuriôi wordt het een andere voorstelling. Het woord para heeft dan niet de betekenis ‘namens’, maar ‘bij’ of ‘in tegenwoor-digheid van’. Met de dativus komt het beeld van een rechtspraak in het vizier: in de aanwezigheid van God, de Heer brengen de engelen geen lasterend oor-deel uit. Omdat deze lezing ook te vinden is in de Meerderheidstekst, sluit de BGT wat dit betreft meer aan bij de Herziene Statenvertaling (HSV) dan bij de NBV, wanneer de HSV deze woorden vertaalt als: ‘geen aanklacht wegens godslastering tegen hen indienen bij de Heere’.

BGT Zelfs engelen, veel sterker en machtiger dan die leraren, durven zoiets niet! Zij zouden God nooit vragen om hogere machten te straffen.

2 Petrus 2:18NBV … want met loos gebral en schaamteloze uitspattingen verleiden ze

hen die zich nog maar net hebben losgemaakt van degenen die dwa-len.

Eén woord is in dit vers vervangen:NA 27 tous oligôs apofeugontasNA 28 tous ontôs apofeugontas

Door deze wijziging is het aspect van ‘nog maar een korte tijd’ uit het vers verdwenen. Waar het volgens de NA 27 gaat om mensen die nog maar net ge-loven, dus een specifieke groep christenen, gaat het in de NA 28 om christenen in het algemeen.

BGT Ze spreken mooie woorden, maar het zijn leugens. Ze stellen voor om aan verboden seks te doen. Zo verleiden ze gelovigen om weer net zo slecht te gaan leven als voordat ze geloofden.

2 Petrus 3:10NBV De dag van de Heer zal komen als een dief. De hemelsferen zullen die

dag met luid gedreun vergaan, de elementen gaan in vlammen op, de aarde wordt blootgelegd en alles wat daarop gedaan is komt aan het licht.

Er is een ontkenning voor het werkwoord geplaatst:NA 27 kai ta en autêi erga heurethêsetaiNA 28 kai ta en autêi erga oux heurethêsetai

Page 28: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

26 Met Andere Woorden [ 32] 4

De werken ‘zullen gevonden worden’ (NA 27) versus ‘zullen niet gevonden worden’ (NA 28).6 De betekenis van de zin verandert door deze wijziging in-grijpend. In NA 27 is het idee: wanneer de Heer komt, worden alle elementen vernietigd en worden de werken van de mensen zichtbaar gemaakt, dat wil zeggen: ze vallen onder het oordeel van de Heer. In de NA 28 is de gedachte dat de elementen vernietigd worden en ook alle werken van de mensen (ze zullen niet gevonden worden = ze zullen vernietigd worden).

BGT Maar pas op: de Heer komt op een moment dat je het niet verwacht. Hij komt net zo onverwacht als een dief in de nacht. Dan verdwijnt de hemel met veel lawaai, en worden de sterren door vuur vernietigd. Dan verdwijnt ook de aarde, met alles wat de mensen gemaakt hebben.

1-3 JohannesDe meeste wijzigingen in de Griekse tekst van de Johannesbrieven hebben geen invloed op de vertaling.7 Eén wijziging heeft wel consequenties voor de vertaling.

1 Johannes 5:18NBV We weten dat iemand die uit God geboren is niet zondigt. De Zoon,

die uit God geboren werd, beschermt hem, zodat het kwaad geen vat op hem heeft.

Eén woord is gewijzigd in de nieuwe uitgave:NA 27 ho gennêtheis ek tou theou têrei autonNA 28 ho gennêtheis ek tou theou têrei heauton

Letterlijk vertaald staat hier: ‘hij die verwekt werd door God, bewaart hem’ (NA 27) of: ‘zichzelf ’ (NA 28). In de NBV is ‘hij die verwekt werd door God’ geïnterpreteerd als de Zoon van God. Doordat auton vervangen is door heau-ton is het niet meer zo waarschijnlijk dat de Zoon onderwerp van de zin is. Het ligt nu meer voor de hand om ho gennêtheis te verstaan als de gelovige, dus de gelovige als kind van God. Het is nu de gelovige die zichzelf behoedt. Hierbij is het binnen het kader van de BGT voor de duidelijkheid nodig te expliciteren waartegen de gelovige zichzelf behoedt.

BGT Wij weten dat kinderen van God niet zondigen. Want een kind van God kan zichzelf tegen de zonde beschermen. Daardoor heeft de dui-vel geen macht over hem.

Page 29: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

27Met Andere Woorden [ 32] 4

JudasDe tekst van de brief van Judas kent drie wijzigingen, één in Judas 1:5 en twee in Judas 1:18. De twee wijzigingen in Judas 18 hebben geen gevolgen voor de BGT.8 De wijziging in Judas 1:5 is daarentegen zeer ingrijpend.

Judas 1:5 NBV Ik wil u eraan herinneren – ook al weet u dit alles wel – dat de Heer

zijn volk weliswaar voor eens en altijd uit Egypte heeft bevrijd, maar later allen die niet geloofden gedood heeft.

Een zinsdeel uit dit vers is gewijzigd:NA 27 eidotas humas panta hoti ho kurios hapax laonNA 28 eidotas humas hapax panta hoti Iesous laon

In dit vers is het woord hapax verplaatst en ho kurios is vervangen door Iesous.9 Het is niet de Heer die het volk Israël heeft bevrijd uit Egypte, maar het is Jezus die dat gedaan heeft. De tekst met ‘Jezus’ is erg goed vertegenwoordigd onder de handschriften en verklaart eenvoudiger waarom een lezing met ‘Heer’ is ontstaan dan andersom.10 Deze lezing luidt in de BGT als volgt:

BGT Ik wil jullie herinneren aan wat er vroeger gebeurd is. Jullie weten na-tuurlijk heel goed dat Jezus het volk van Israël gered heeft uit Egypte. Maar later doodde hij alle Israëlieten die niet op hem vertrouwden!

Deze lezing, met Jezus, is op het eerste gezicht natuurlijk erg verrassend. Toch sluit zij aan bij een tendens in het Nieuwe Testament, waarbij Jezus een pre-existente, hemelse voorgeschiedenis wordt toegekend. Verschillende teksten typeren Jezus als uitvoerder van Gods scheppingswerk (Johannes 1:1-3, 1 Korintiërs 8:6, Kolossenzen 1:15-18, Hebreeën 1:2, Openbaring 3:14).11 Te-gen de achtergrond van die voorstelling is het verklaarbaar dat ook bepaalde godservaringen uit het Oude Testament konden worden ingekleurd als ont-moetingen met de pre-existente Heer als uitvoerder van Gods werk en dra-ger van God doxa. Voorbeelden zijn bijvoorbeeld Johannes 8:56 – Abraham maakte de komst van Jezus mee (verwijzend naar Genesis 18) – en Johannes 12:41 – Jesaja zag de majesteit van Jezus (verwijzend naar Jesaja 6). Ook in het Exodusverhaal treedt Jezus naar voren volgens verschillende nieuwtestamen-tische teksten (1 Korintiërs 10:4 en Hebreeën 11:26). In Judas 1:5 wordt de pre-existente Heer voorgesteld als de uitvoerder van Gods machtige ingrijpen in de geschiedenis. De hand van God krijgt, om zo te

Page 30: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

28 Met Andere Woorden [ 32] 4

zeggen, de trekken van Christus. De achterliggende motivering is duidelijk: de christelijke auteurs zagen het Christusgebeuren als belangrijkste moment van de geschiedenis en als culminatiepunt van Gods eeuwige plan, en vanuit dat perspectief keken ze naar de ‘voorgeschiedenis’ ervan zoals beschreven in de heilige boeken (het Oude Testament). Zo wezen de godsontmoetingen in de heilige boeken vooruit naar de definitieve ontmoeting met God in Christus, en wees de bevrijding van Israël uit Egypte vooruit naar de definitieve bevrij-ding door Christus. Deze bevrijdende rol van Christus sluit aan bij de Jezus-Jozuatypologie uit de vroege kerk, waarin de pre-existente Christus het volk Israël bevrijdt uit Egypte.12 Maar in tegenstelling tot de meeste gevallen waarin gesproken wordt over de pre-existente Christus, heeft Christus hier niet alleen een rol van schepper en brenger van heil. In Judas is de pre-existente Christus ook rechter en voltrekt hij het oordeel.13

ConclusieEr zijn globaal gesproken drie redenen waarom nieuwe vertalingen van de Bijbel nodig zijn. In de eerste plaats omdat onze taal aan ontwikkeling en ver-andering onderhevig is. Het Nederlands uit de eenentwintigste eeuw is heel anders dan dat uit de zeventiende eeuw. Om de boodschap van de Bijbel te kunnen begrijpen, moet je de taal verstaan. In de tweede plaats zijn ook de opvattingen over vertalen aan verandering onderhevig. En ook de behoefte van mensen aan een specifieke soort bijbelvertaling verandert. En ten derde is er de ontwikkeling van onze kennis van de wereld van de Bijbel en onze ken-nis van de bronteksten. De Griekse tekst die in de zeventiende eeuw het meest betrouwbaar leek (de Textus Receptus of de Meerderheidstekst), blijkt nu min-der betrouwbaar te zijn dan gedacht. De edities van het NTG vertegenwoor-digen de wetenschappelijke consensus onder specialisten met betrekking tot de vraag wat de meest betrouwbare tekst van het Nieuwe Testament benadert. In de praktijk volgen niet alle vertalingen de beste tekst. De HSV heeft ervoor gekozen om vast te houden aan de Griekse tekst die in de zeventiende eeuw het breedst geaccepteerd was.14 De Naardense vertaling heeft zich gebaseerd op 23e editie van NA uit 1957, zonder zich rekenschap te geven van de verbete-ringen in de latere edities die beschikbaar waren. De NBV en de BGT baseren zich daarentegen op de tekstuitgave die vandaag de dag door een meerderheid van specialisten als het dichtst bij het origineel wordt beschouwd. Ook als dat tot gevolg heeft dat geliefde passages aangepast moeten worden, of teksten moeilijker te begrijpen worden. De keuze voor de brontekst gaat aan de in-houdelijke voorkeur vooraf.

Page 31: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

29Met Andere Woorden [ 32] 4

Noten

1 Het Institut für Neutestamentliche Textforschung in Münster werkt aan een geheel nieuwe edi-

tie van het Griekse Nieuwe Testament onder de naam Editio Critica Maior. In 1997 is het eerste

deel van hun werk gepubliceerd: een nieuwe uitgave van de katholieke brieven. Op dit moment

wordt er gewerkt aan de Handelingen van de Apostelen en het evangelie volgens Johannes. Het

plan is om in 2030 een nieuwe versie te hebben van alle nieuwtestamentische boeken. Meer

informatie over het project is te vinden op de website van het instituut: http://egora.uni-muen-

ster.de/intf/projekte/ecm.shtml.

2 ‘Der konstituierte Tekst der Katholischen Briefe folgt auch insofern der 2. Auflage in der ECM,

als die variierten Stellen markiert werden, an denen die Herausgeber die Entscheidung offen

lassen mussten, welche Variante Ausgangtext ist. An diesen Stellen hat die ECM in der 2. Au-

flage zwei Lesarten in der Leitzeile. Im neuen Nestle-Aland bleibt der Lesetext hier unverändert.

Vor das entsprechende Referenzzeichen und die der Textlesart gleiwertige Variante im Apparat

wird jeweils das Zeichen s gesetzt. Die eckigen Klammern, die im Übrigen nur bei möglischen

Zusätzen verwendet werden können, sind damit im Bereich der Katholischen Briefe überflüssig

geworden’ (B. Aland, K. Aland, J. Karavidopoulos, C.M. Martini & B.M. Metzger, Novum Testa-

mentum Graece. 28. Auflage, Stuttgart 2013, 7*).

3 In Jakobus 1:20 wordt ouk ergazetai vervangen door ou katergazetai. In 2:3 wordt het woord ekei

verplaatst naar een ander zinsdeel. Vers 4 van hoofdstuk 2 begint nu met kai en in 2:15 is het

werkwoord ôsin toegevoegd. Tot slot krijgt kuriou in 4:10 het lidwoord tou.

4 In 1 Petrus 1:6 heeft het participium van lupeô een andere naamval. In 1:16 zijn hoti en eimi weg-

gevallen. In 2:5 heeft theôi geen lidwoord meer. In 2:25 valt een laatste a in alla weg, om zo een

hiaat te vermijden door elisie. In 4:16 moet God geëerd worden en tôi merei toutôi in plaats van

en tôi onomati toutôi. In 5:1 wordt oun vervangen door tous en in 5:9 valt het lidwoord voor kos-

môi weg.

5 In 2 Petrus 2:6 is asebesin vervangen door asebein. In 2 Petrus 2:15 is de tijd van het werkwoord

‘verlaten’ gewijzigd van praesens naar aoristus. In 2 Petrus 3:6 is hoon vervangen door hon (acc.

sing. i.p.v. gen. plur.). In 2 Petrus 3:16 is het lidwoord tais voor epistolais toegevoegd.

6 De voorgestelde wijziging is bijzonder omdat de nieuwe tekst geen enkel Grieks handschrift

volgt. De voorgestelde tekst wordt wel gesteund door Koptische vertalingen en de Syrische Har-

clean.

7 In 1 Johannes 1:7 is de weggelaten aan het begin van de zin. In 3:7 is teknia vervangen door paidia.

In 5:10 is en heautôi veranderd in en autôi. In 2 Johannes 5 is het woord kainên twee plaatsen

opgeschoven in de zin en in vers 12 zijn de woorden peplêrômenê en êi omgedraaid. In 3 Johannes

1:4 is het lidwoord weggelaten voor alêtheiai.

8 Er zijn twee woorden weggelaten die in de NA 27 al tussen haken stonden: hoti en tou.

9 Ook B.M. Metzger, A Textual Commentary on the Greek New Testament, 2e editie, Stuttgart 1994,

657, beschouwt de nieuwe plaats van hapax als oorspronkelijker.

10 Een voorbeeld van een recent commentaar dat op exegetische gronden vooruitliep op deze

Page 32: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

30 Met Andere Woorden [ 32] 4

nieuwe tekstuitgave is G.L. Green, Jude & 2 Peter (BECNT), Grand Rapids 2008. Ook hij verkiest

Iesous boven kurios.

11 Zie voor de pre-existente Jezus ook M.J. de Jong, ‘De Proloog van Johannes in Gewone Taal’ in:

Met Andere Woorden 31/4 (2012), 27-41.

12 Oudchristelijke vindplaatsen van deze typologie zijn te vinden in A. Vögtle, Der Judasbrief. Der

Zweite Petrusbriefe (EKK XXII), Neukirchen-Vluyn 1994, 37.

13 Vergelijk ook Green, 65: ‘Jude draws the parallel between Jesus’s agency in the past and present

of God’s redemptive history, and he makes his case that as judgment came on those formerly

delivered, so it will come on those whom Jesus had delivered now. The Savior is also the Judge.’

14 J.L.H. Krans, ‘De Herziene Statenvertaling en de grondtekst van het Nieuwe Testament’ in: Met

Andere Woorden 29/4 (2010), 15, stelt dat voor de vertalers van de HSV continuïteit met de Sta-

tenvertaling belangrijker is dan continuïteit met de oorspronkelijke teksten. Hij betreurt deze

keuze en het gebrek aan een ontspannen beoordeling van nieuwe inzichten: ‘Er is ook geen wer-

kelijke reflectie op tekstkritische beslissingen.’

Geraadpleegde literatuur

J.K. Elliott, ‘The Early Text of the Catholic Epistles’ in Charles E. Hill & Michael J. Kruger (red.), The Early

Text of the New Testament, Oxford 2012.

J.K. Elliott, ‘The Editio Critica Maior: One Reader’s Reactions’ in: Wim Weren & Dietrich-Alex Koch

(red.), Recent Developments in Textual Criticism. New Testament, Other Early Christian and Jewish Li-

terature (STAR 8), Assen 2003.

L. van Kampen, ‘De revisie van het Nieuwe Testament tussen 1939 en 1951’ in: Met Andere Woorden

20/4 (2001), 18-29.

G. Mink, ‘Was verändert sich in der Textkritik durch die Beachtung genealogischer Kohärenz?’ in:

Weren & Koch (red.).

D. Trobisch, Die 28. Auflage des Nestle-Aland. Einde Einführung, Stuttgart 2013.

S. van Dijk, MA MSc werkt als medewerker bijbelgebruik bij het Nederlands Bijbelgenoot-

schap.

Page 33: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

31Met Andere Woorden [ 32] 4

Oproep aan de lezer

De afgelopen jaren hebt u in Met Andere Woorden kunnen lezen over ons werk aan de Bijbel in Gewone Taal (BGT). De vertalers boden een inkijkje in hun werk in een serie van inmiddels twintig artikelen. Gedurende de tijd dat we werkten aan de vertaling en erover schreven, hebben we geregeld enthousiaste reacties ontvangen. Dit commentaar steunde ons bij ons werk, en we hebben veel opmerkingen en suggesties kunnen verwerken. Het vertaalwerk is nu vrij-wel ten einde. Wij dragen ons werk over aan uitgeverij Jongbloed, die ervoor zal zorgen dat er in oktober 2014 een prachtig uitgegeven BGT beschikbaar zal zijn.

Als we de balans opmaken van het werk van de afgelopen jaren, springen er een paar zaken uit. We hebben met ons team van vertalers (www.bijbelinge-wonetaal.nl/de-makers) met veel plezier gewerkt aan dit project, en we heb-ben er veel van geleerd. De belangrijkste les is, zonder twijfel, het inzicht dat gewone taal een bijzondere kracht heeft: juist in gewone taal kun je de din-gen heel sterk, heel raak zeggen. De teksten van de BGT zijn niet alleen heel toegankelijk, ze spreken lezers ook op een directe manier aan. Keer op keer hebben we gehoord hoe lezers van onze (proef)teksten verrast werden, aange-naam verrast, door de kracht en de directheid van gewone taal.

De tweede les die we hebben geleerd is dat de behoefte aan een toegankelijke bijbel breed gedragen is. Enthousiaste lezers van de (proef)teksten zijn van alle leeftijden, van alle niveaus en van sterk uiteenlopende achtergronden. De BGT is geschikt voor iedereen die graag een duidelijke bijbel leest – en dat blijkt in de praktijk ook echt iedereen te kunnen zijn. Wij zijn daarom over-tuigd van de potentie van deze vertaling. We denken dat deze bijbel dienst kan doen voor een zeer divers lezerspubliek en op allerlei momenten. Door het gebruik van gewone taal en door de duidelijkheid sluit deze vertaling iedereen in: iedereen kan de tekst begrijpen, iedereen kan meedoen met het gesprek over de Bijbel. Daarmee is deze vertaling breed inzetbaar en bruikbaar in veel situaties.

In dat licht willen wij u, als lezer van dit blad, een vraag voorleggen. Deze vraag is specifiek gericht aan de lezers die zich door lezing van dit blad op de hoogte hebben gesteld van de BGT, en die beroepsmatig werken met de Bijbel: Welke mogelijkheden ziet u vanuit uw professie voor de BGT? Kunt u er iets mee? Hoe zou u deze vertaling willen inzetten bij uw werk?

Page 34: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

32 Met Andere Woorden [ 32] 4

Wij willen graag uw visie en ideeën horen. U kunt die plaatsen op een aparte pagina van onze website: www.bijbelingewonetaal.nl/MAW. U kunt hier en-kele vragen invullen, en daarbij uw suggesties voor het gebruik van de BGT plaatsen.Een (gratis) folder met zeven teksten uit de BGT is aan te vragen bij het Ne-derlands Bijbelgenootschap. Een voorpublicatie met daarin een ruime selectie van teksten uit de BGT is beschikbaar voor € 7,50 (zie de advertentie elders in dit nummer).

Matthijs de Jong (nieuwtestamenticus) en Clazien Verheul (neerlandicus), Nederlands

Bijbelgenootschap

Page 35: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

33Met Andere Woorden [ 32] 4

Veel zeggen met weinig woorden

Over de ellips in Genesis 25:22

Harry Sysling

In het Nederlands kennen we de stijlfiguur van de ellips. Er worden in een zin een of meer woorden weggelaten, maar de lezer of hoorder be-grijpt meestal meteen wat er wordt bedoeld. Iedereen kent voorbeel-den van deze stijlfiguur, vaak gebruikt bij korte emotionele uitroepen (‘Dat ook nog!’ > ‘Dat komt er ook nog bij! ’). In proza en poëzie zetten schrijvers en dichters deze stijlfiguur in om aan hun woorden grotere zeggingskracht te geven. Het verschijnsel komt in veel talen voor en ook het bijbels Hebreeuws kent de ellips. Soms ontbreekt er een werkwoord in een zin, soms ontbreken meerdere woorden. Het stelt een vertaler voor problemen omdat hij te maken heeft met een onvolledige zin die hij toch moet interpreteren. Aan de hand van een voorbeeld uit het boek Genesis (25:22) wil ik laten zien wat een vertaler kan doen om in zo’n geval toch tot een verantwoorde vertaling te komen.1

Over het gebruik van de ellipsWanneer iemand iets weglaat in een zin, is er sprake van een ellips. Wie zegt: ‘Het is de moeite niet’, bedoelt eigenlijk te zeggen: ‘Het is de moeite niet waard (dat jij je ervoor inspant).’ De ellips wordt bij voorkeur gebruikt als iemand kwaad is of beledigd en met verontwaardiging reageert: ‘Dacht het niet!’ > ‘Ik dacht niet dat het zo gaat gebeuren!’, ‘Wat dan?’ > ‘Wat wil je dan?’ / ‘Wat moet er dan gebeuren?’ De hoorder begrijpt meestal goed wat de strekking is, omdat hij weet wie het zegt en in welke emotionele context het gezegd wordt. Men kan voor de ellips dan ook de volgende definitie hanteren: ‘Bij een ellips worden een of meer woorden uit een zin weggelaten, die de lezer er vanuit de context of zijn kennis van de wereld gemakkelijk bij kan denken.’2

Schrijvers en dichters hanteren de ellips heel bewust om te laten zien hoe je veel kunt zeggen in weinig woorden. Een mooi voorbeeld van het gebruik in proza ontleen ik aan de Vlaamse schrijver Leo Pleysier. In zijn boek De Gele Rivier is bevrozen3 beschrijft hij hoe de hoofdpersoon, een jongen uit een kin-derrijke familie, in gesprek is met zijn tante Roza, die als missionaris in China heeft gewerkt. De tante spreekt, als ze weer thuis is na vele jaren, zelden over

Page 36: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

34 Met Andere Woorden [ 32] 4

pRebekka, uit: Bijbelsche vrouwen. Dichterlijk album, Haarlem z.j.Foto: NBG/Sandra Haverman

Page 37: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

35Met Andere Woorden [ 32] 4

haar ervaringen. De lezer vermoedt en weet dat die ervaringen niet positief waren. De jongen is nieuwsgierig naar haar geheimen en zij merkt het als hij op een dag vragend en onderzoekend naar haar kijkt. We krijgen dan de vol-gende, prachtige dialoog:

- Zo stil dat ge zijt.- Ik?- Ja.- Ik weet niet.- En mij zo zitten aankijken dat ge al de hele tijd doet.- Gij mij ook.- Is er iets?- Niet dat ik weet.

Maar het was gelogen natuurlijk, dat laatste. Want er was van alles. Maar het lag voorbij de woorden wat er dan wel aan de hand was.

Er is sprake van een opeenstapeling van ellipsen. De schrijver gebruikt deze ellipsen om te zeggen dat er veel speelde (dingen die de jongen vermoedde, zaken die zijn tante verdrong), maar dat het niet op dat moment gezegd kon worden. Het ‘lag voorbij de woorden’. Juist door de weglatingen wordt het moment veelzeggend. Er wordt hier veel gezegd met weinig woorden.

Een ellips in Genesis 25:22De ellips komt zoals gezegd ook voor in het Hebreeuws, hoewel dat als taal een geheel andere structuur heeft dan de Europese talen. Wij komen het al tegen op de eerste pagina van het boek Genesis, waar elke scheppingsdag wordt afgesloten met de af-gekorte zin ki tov, ‘dat goed’, op te vatten als ‘dat het goed was’. Ook is er sprake van een ellips in vraag- en antwoordzinnen, waarbij het antwoord verkort wordt. Een voorbeeld vinden we in Rechters 12:5: ‘Wanneer een Efraïmiet die wilde vluchten vroeg of hij de rivier mocht oversteken, vroegen ze hem: “Kom jij uit Efraïm?” Hij zei dan: “Nee.”’ Bedoeld is: ‘Nee, ik kom niet uit Efraïm.’4 Ten slotte noem ik nog het gebruik van afgekorte formules bij het afleggen van een plechtige eed of gelofte.5

Net als in het Nederlands wordt de ellips als retorisch middel ingezet bij het verwoorden van sterke emoties. Ik wil dit toelichten aan de hand van een pas-sage in het boek Genesis. Het beschrijft de zwangerschap van aartsmoeder Rebekka en de confrontatie in haar schoot tussen Jakob en Esau. De rivaliteit tussen haar beide zonen is een voorbode van de latere strijd tussen de buur-volken Israël en Edom (Genesis 25:21-23)6:

Page 38: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

36 Met Andere Woorden [ 32] 4

21 Omdat Rebekka onvruchtbaar bleek, bad Isaak vurig voor haar tot de HEER, en de HEER verhoorde zijn gebed: Rebekka, zijn vrouw, werd zwanger. 22 De kinderen in haar lichaam botsten hard tegen elkaar. Als het zo moet gaan, dacht ze, waarom leef ik dan nog? En ze ging bij de HEER te rade. 23 De HEER zei tegen haar:

‘Twee volken zijn er in je schoot, volken die uiteengaan nog voor je hebt gebaard. Het ene zal machtiger zijn dan het andere, de oudste zal de jongste dienen.’

Het draait om de zinsnede ‘Als het zo moet gaan (…) waarom leef ik dan nog?’ (25:22). Zo staat het in De Nieuwe Bijbelvertaling (NBV), maar wie andere vertalingen raadpleegt, ziet dat er ook andere vertaaloplossingen zijn. Dat komt omdat de schrijver hier een ellips gebruikt voor de emotionele uitroep van Rebekka. Wanneer we het Hebreeuws (ʾ im ken lammah zeh ʾanokhi) zo letterlijk mogelijk vertalen, krijgen we: ‘Als zo, waarom dit – ik?’ Kennelijk ontbreekt er iets, op zijn minst een werkwoord. Maar wat is de betekenis van deze woorden? Hoe komt de vertaler erachter wat Rebekka met deze uitroep wil zeggen? Wij kunnen het probleem, denk ik, op twee manieren benaderen: (a) We volgen als het ware een verticale lijn en gaan terug naar de Hebreeuwse brontekst, naar de oudste vertalingen, en we bestuderen de geschiedenis van de uitleg tot in onze tijd. Hoe hebben de oudere vertalingen ons probleem op-gelost en wat kunnen wij daarvan leren? We kunnen (b) ook een horizontale lijn volgen en kijken dan onbevangen naar de tekst zoals die voor ons ligt. We letten op de structuur van het verhaal, op de verteller, de verschillende perso-nages, op de context, en op parallelle teksten.

De brontekst en de oudste vertalingen van Genesis 25:22We beginnen met de verticale lijn. De eerste taak van een vertaler is om goed te kijken naar brontekst en grammatica. Omdat de brontekst hier nauwelijks varianten heeft, die een ander licht werpen op het probleem (wat betekent: ‘Als zo, waarom dit – ik?’?), moeten we uitgaan van de tekst zoals die voor ons ligt.7

De grammatica helpt ons iets verder. Die leert ons allereerst dat het Hebreeuw-se zeh (‘dit’ – demonstratief pronomen) vaak wordt gebruikt als versterking van een vraag. Dus ‘waarom dit’ is op te vatten als een versterkt ‘waarom’. Het is enigszins te vergelijken met het Franse qui ça? of que ça? en zou formeel met ‘waarom toch?’ weergegeven kunnen worden.8 Het wordt gebruikt in zinnen als: ‘Waarom <toch> lacht Sara?’ (Genesis 18:13), ‘Waarom <toch> vraag je

Page 39: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

37Met Andere Woorden [ 32] 4

naar mijn naam?’ (Genesis 32:30), ‘Waarom <toch> hebt u mij hierheen ge-stuurd?’ (Exodus 5:22), ‘Waarom <toch> hebt u zich vermomd?’ (1 Koningen 14:6), ‘Waarom <toch> moest ik de moederschoot verlaten?’ (Jeremia 20:18).9 Er is nog een grammaticaal element dat ons opvalt. Als we wat aandachtiger naar de constructie ʾim ken lammah zeh ʾanokhi kijken, valt op dat het He-breeuws hier leest ʾanokhi, ‘ik’, in de eerste persoon en niet zoals je op het eerste gezicht zou verwachten li, ‘aan mij’ (‘Waarom is dit aan mij?’).10 Dat is vrij opmerkelijk, al komt het zeker meer voor.11 Omdat het vertaalwerk in een lange traditie staat, is het goed om te kijken wat de oudste vertalingen doen met ons probleem. De Griekse vertaling, de Sep-tuaginta, leest: ei houtôs moi mellei ginesthai hina ti moi touto, ‘als het zo met mij zal gaan, waarom (gebeurt) dit dan aan mij?’ Wat opvalt is dat het eerste deel, de voorzin, op de toekomst betrokken wordt: ‘als het zo zal gaan’. In de weergave van het tweede deel, de hoofdzin, wordt uitgegaan van een derde persoon: ‘waarom gebeurt dit aan mij?’ Zoals we nog zullen zien, wordt de interpretatie van de Septuaginta (‘gebeuren aan’, ‘overkomen’) veel gevolgd in latere vertalingen.Ook de Latijnse vertaling van Hieronymus betrekt de voorzin op de toekomst. Maar het vervolg wordt verbonden met het zwanger zijn van Rebekka: Si sic mihi futurum erat, quid necesse fuit concipere?, ‘als het zo met mij zal zijn in de toekomst, waarom was het dan nodig dat ik zwanger werd?’ Nog specifieker over de zwangerschap van Rebekka zijn de Aramese vertalin-gen. Zij betrekken beide zinsdelen op de pijn en moeite van de zwangerschap. De vertalingen in het Aramees (targoemiem) verschillen onderling van elkaar, maar zij geven ongeveer eenzelfde vertaling van ons vers:12 ‘Als de pijn van (het krijgen van) kinderen zo is, waarom heb ik dan kinderen?’ Opvallend is dat we in een variant in een van de targoemiem en in de Syrische vertaling vinden: ‘… waarom leef ik dan (om kinderen te krijgen)?’13

De Aramese vertalingen zijn ontstaan in de joodse gemeenschappen van Pa-lestina en Babylonië in de eerste eeuwen na Christus. Het is dan ook niet ver-wonderlijk dat we dezelfde uitleg terugvinden in de rabbijnse literatuur:

Rabbi Haggai zei in de naam van rabbi Isaak: ‘Dit leert ons dat onze moeder Rebekka langs de huizen ging en de vrouwen vroeg: “Hebben jullie vroeger ook zoveel pijn geleden? Als de pijn van (het krijgen van) kinderen zo (groot) is, was ik dan maar nooit zwanger geworden.”’14

Dit accent op de pijn van de zwangerschap in de oudste vertalingen en de rabbijnse literatuur was stellig ook de Statenvertalers bekend. Zij vertalen vrij

Page 40: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

38 Met Andere Woorden [ 32] 4

letterlijk: ‘Is het zo? Waarom ben ik dus?’ Dat is erg onduidelijk voor de lezers en daarom geven zij in de kantlijn deze toelichting:

Hebr. waarom ik dus? of waartoe ik dit? Het zijn afgebroken woorden, voortkomende uit ongeduld en ontzetting over dit zeldzame werk. De zin schijnt te zijn: is het zo te doen! waarom mocht ik naar kinderen wensen? of waarom geeft die mij God? of waarom ben ik dragende ge-weest? of waartoe ben ik nog in het leven?

De uitleg van Genesis 25:22 in moderne vertalingenWanneer we kijken naar meer recente vertalingen – in dit geval de Groot Nieuws Bijbel (GNB), de Good News Translation (GNT), de Luther Bibel 1984 (Luther), de Gute Nachricht Bibel (GN), de NBV, de New Rivised Standard Ver-sion (NRSV) en de New Jewish Publication Society of America Tanakh (NJPS) – dan kunnen we drie posities onderscheiden, die we ook al in de oudste verta-lingen en in de Statenvertaling tegenkwamen. De tekst wordt geïnterpreteerd als: (a) ‘Waarom overkomt mij dit?’ (als in de Griekse vertaling), (b) ‘Waarom ben ik dan zwanger geworden?’ (als in de Latijnse en Aramese vertalingen), en (c) ‘Waarom leef ik dan nog?’ (als in een variant van een Aramese vertaling en in de Syrische vertaling).15 Een aantal voorbeelden:

(a) Waarom overkomt mij dit?GNB Als het zo moet gaan, waarom moet juist mij dat overkomen?GNT Why should something like this happen to me?

(b) Waarom ben ik (dan) zwanger geworden?Luther Wenn mir’s so gehen soll, warum bin ich schwanger geworden?GN Wenn es so steht, warum bin ich dann schwanger geworden?

(c) Waarom leef ik (dan nog)?NBV Als het zo moet gaan … waarom leef ik dan nog?NRSV If it is to be this way, why do I live?NJPS If so, why do I exist?

Aan de eerste oplossing (a) kleeft vooral het bezwaar dat er geen rekening wordt gehouden met het grammaticale feit dat de tekst niet zegt: ‘Waarom is dit aan mij?’ (derde naamval’), maar ‘Waarom dit – ik?’ (eerste naamval). Maar hoe moeten we kiezen tussen b en c?

Page 41: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

39Met Andere Woorden [ 32] 4

Verhaallijnen en personagesHet helpt ons als we niet alleen de vertaaltraditie bestuderen en verticaal door de tijd de ontwikkeling van de uitleg volgen, maar ook naar de tekst kijken zoals die voor ons ligt en zich aan ons presenteert. We kunnen zo iets te we-ten komen over de verhaalvorm en de structuur van de vertelling, over de optredende karakters en over de context. Er zou in dit verband veel te zeggen zijn over de verteller, de toehoorders, de personages in het verhaal, het tijds-verloop, et cetera. Ik beperk me hier tot twee dingen die me bij het aandachtig lezen van de tekst opvielen:

1. Men kan het verhaal over de ‘clash’ tussen de broers lezen als een voorspel-ling van het toekomstige conflict tussen Israël (Jakob) en Edom (Esau). Het is een soort metafoor voor de toekomstige spanning en strijd tussen twee buurvolken. Maar op een elementair niveau is het eerste deel (25:21-22) een ‘eenvoudig’ verhaal, dat pas daarna uitleg krijgt in de vorm van het orakel (25:23). Het is met name het orakel dat het ‘eenvoudige’ verhaal over het botsen van de tweeling in de moederschoot op de toekomst betrekt. Daar-om denk ik persoonlijk dat we zowel de voorzin (‘Als zo’) als de hoofdzin op het heden moeten betrekken en niet moeten vertalen met: ‘Als het zo zal zijn’, maar met: ‘Als het zo gaat / zo is’.

2. Wat weten we verder over Rebekka? In de broederstrijd tussen Jakob en Esau kiest ze de zijde van Jakob (vergelijk Genesis 25:28: ‘Rebekka hield meer van Jakob’). In een latere fase van haar leven beklaagt ze zich op een gegeven ogenblik bij Isaak, haar man, dat Esau de verkeerde vrouwen kiest. Ze zegt dat ze wil voorkomen dat Jakob dezelfde fout maakt (Genesis 27:46):

Daarna zei Rebekka tegen Isaak: ‘Ik kan die Hethitische vrouwen niet meer luchten of zien. Stel je voor dat Jakob ook trouwt met zo’n Hethiti-sche, zo’n meisje van hier, wat heeft het leven mij dan nog te bieden?’

Zij gebruikt hier opnieuw een ellips (lammah li chayyim, letterlijk: ‘Wat is voor mij dan het leven?’), om aan haar gevoelens van afkeer lucht te geven. Het geeft de suggestie dat Rebekka wel meer de zin van haar leven in twijfel trekt.16

Verschillende vertaaloplossingen zijn de revue gepasseerd. De vertaling ‘Waarom overkomt mij dit?’ lijkt me grammaticaal minder juist. De weergave

Page 42: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

40 Met Andere Woorden [ 32] 4

‘Waarom ben ik zwanger geworden?’ heeft oude papieren in de Latijnse en Aramese vertalingen en er is zeker iets voor te zeggen. Toch geeft het verband met Genesis 27:46 hier de doorslag. Mijns inziens kan onze tekst daarom het best op deze manier vertaald worden: ‘Als het zo gaat, waarom leef ik dan nog?’ De schrijver gebruikt de ellips om duidelijk te maken dat het hier om een sterke, emotionele reactie van Rebekka gaat. Hij gebruikt maar weinig woorden, maar die geven scherp de diepte van haar vertwijfeling en wanhoop aan. Voor deze oplossing is gekozen in de NBV. Daar luidt de tekst: ‘Als het zo moet gaan, dacht ze, waarom leef ik dan nog?’

Noten

1 Dit artikel is een bewerking van een lezing bij mijn afscheid als vertaler van het NBG in het Bij-

bels Museum te Amsterdam op 11 oktober 2012.

2 Theo de Boer, Taalhandboek Nederlands. Gebruiksaanwijzing van de Nederlandse Taal, Utrecht

2011, 86. Een iets uitgebreidere definitie vinden we in het digitale lexicon van P.J. Verkruijsse e.a.,

Letterkundig lexicon voor de neerlandistiek, 2002, s.v. ellips: ‘Stijlfiguur waarbij een vanzelfspre-

kend woord wordt weggelaten zodat een onvolledige zin ontstaat. De weggelaten delen kunnen

gemakkelijk aan de hand van situatie en context gereconstrueerd worden. Met name in poëzie

komt men vaak elliptische zinnen tegen.’

3 Leo Pleysier, De Gele Rivier is bevrozen, Amsterdam 2001, 119.

4 Rechters 12:5, hier voor de duidelijkheid wat letterlijker weergegeven dan in de NBV (‘Dat ont-

kende hij natuurlijk.’).

5 Zie voor voorbeelden, Wolfgang Schneider, Grammatik des biblischen Hebräisch, München 19856

(1974), 160, 226, 260; Bruce K. Waltke & M. O’Connor, An Introduction to Biblical Hebrew Syntax,

Winona Lake, Indiana 1990, 224-25.

6 Vgl. R. Alter, The Art of Biblical Narrative, New York, 1981, 42: ‘Now Esau or Edom and Jacob or

Israel are the eponymous founders of two neighboring and rival peoples.’

7 BHS stelt voor om in ons vers met de Syrische vertaling een verbum chajah in te voeren, maar zie

G. Wenham, Genesis 16-50, Dallas 1994, 171.

8 Vgl. T. Muraoka, Emphatic Words and Structures in Biblical Hebrew, Jerusalem/Leiden 1985, 134-37.

9 Vgl. ook Genesis 33:15, Exodus 2:20, 17:3, Numeri 11:20, 14:41, Jozua 7:10, Rechters 13:18, 1 Samuel

17:28, 26:18, 2 Samuel 3:24, 12:23, 18:22, Job 9:29, Spreuken 17:16, Jesaja 1:11, Jeremia 6:20, Amos

5:18. In het Nederlands klinkt het niet erg natuurlijk om ‘waarom toch’ te gebruiken, daarom is

het in de NBV niet gebruikt. In een wat formelere vertaling als de NBG-vertaling 1951 (NBG 1951)

vinden we het vaak, maar soms wordt ook volstaan met ‘waarom’ (Exodus 2:20, 5:22, Numeri

14:41, Spreuken 17:16). Ook wordt de vraag ‘waarom’ wel versterkt met ‘eigenlijk’ (NBV, NBG 1951

in 1 Samuel 17:28), met ‘dan’ (NBG 1951 in 2 Samuel 3:24, 12:23, Job 9:29, Jeremia 6:20), of met

‘daar’ (NBG 1951 in Genesis 18:13, Jozua 7:10).

Page 43: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

41Met Andere Woorden [ 32] 4Met Andere Woorden [ 32] 341

10 Vgl. bijvoorbeeld lammah li in Jesaja 1:11 (‘Wat moet ik met al jullie offers?’), en lammah zeh li

in Genesis 25:32 (‘Wat moet ik met dat eerstgeboorterecht?’), Jeremia 6:20 (‘Wat heb ik aan

wierook?’).

11 Maar zie Numeri 14:41 lammah zeh ʾattem, ‘Waarom gaat u in tegen het bevel van de Heer?’,

Jozua 7:10 lammah zeh ‘attah, ‘Wat lig je daar nu op de grond!’, 2 Samuel 12:23, lammah zeh ‘ani

(‘Wat zou ik nu nog vasten?’), 2 Samuel 18:22, lammah zeh ‘attah (‘Waarom wil je dat [achter

iemand aan gaan] dan, mijn jongen?’), 1 Koningen 14:6 lammah zeh ‘at (‘Waarom hebt u zich

vermomd?’). In deze teksten wordt de constructie steeds gevolgd door een participium.

12 Uitzondering is targum Onkelos, dat de Hebreeuwse brontekst zeer letterlijk weergeeft.

13 Zie voor de Aramese tekst en de verschillende varianten, Alejandro Díez Macho, Neophyti 1. Tomo

I Génesis, Madrid/Barcelona 1968, 154-55; R. Le Déaut, Targum du Pentateuque. Tome I; Genèse,

Parijs 1978, 244-45.

14 Vgl. midrasj Genesis Rabba 63:6 (ed. Theodor-Albeck 2:683).

15 Er zijn daarnaast nog andere vertaaloplossingen die mij minder juist lijken, vgl. de Willibrordver-

taling 1995: ‘Als het zo gaat, wat staat mij dan te wachten?’, de Revised English Bible: ‘If all is well,

why am I like this?’, en de New English Bible: ‘(If this is) how it is with me, what does it mean?’

16 Op het verband tussen beide verzen wijst ook Wenham (203): ‘Rebekah’s comment in 27:46 is

very like 25:22.’ Bij 25:22 merkt hij op: ‘The pregnancy is so painful that she wonders if there is

any point going on living’ (175).

Dr. H. Sysling was vele jaren als oudtestamenticus en vertaler verbonden aan het Nederlands

Bijbelgenootschap. Hij was betrokken bij de totstandkoming van de Groot Nieuws Bijbel, De

Nieuwe Bijbelvertaling en de Bijbel in Gewone Taal.

Page 44: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

42 Met Andere Woorden [ 32] 4

Vertaling en duiding

De dwaas in twee Vulgaatpsalmen

Theo Janssen

Enkele kostbare middeleeuwse psalters zijn verfraaid met illuminaties. Zo is bij Vulgaatpsalm 53:2, die opent met Dixit insipiens, vaak de insi-piens, ‘dwaas,’ afgebeeld. Hoe de illuminatoren hem zagen, wordt in dit artikel bezien.

Dixit insipiens in corde suo non est DeusIn de bijbelvertaling die in 2004 door het Nederlands Bijbelgenootschap en de Katholieke Bijbelstichting uitgegeven is, luiden Psalm 14:1 en 53:2: ‘Dwazen denken (bij zichzelf): Er is geen God.’ In de Vulgaatvertaling, die iets anders genummerd is, luiden Psalm 13:1 en 52:2: Dixit insipiens in corde suo non est Deus, letterlijk: ‘De/een dwaas heeft in zijn hart gezegd: God bestaat niet.’ Het meest opvallende verschil tussen deze vertalingen is het meervoud dwa-zen en het enkelvoud insipiens. Een mooie aanleiding om na te gaan wat men zich in de middeleeuwen bij de psalmdwaas voorstelde. De bijbelvertaling van Hieronymus was toen nagenoeg onomstreden. Toch lag niet vast hoe de ver-taling geduid moest worden. Dat blijkt uit illuminaties waarmee een aantal

pFiguur 1: Zot met een zotskolf in zijn rechterhand, gezien door God, uit: Bible historiale de Jean de Berry 1380-1390: fol. 270v, miniatuur.

pFiguur 2: Zot met een zotskolf en in zijn linkerhand een bol, gezien door God, uit: Psalter-Getijdenboek 1299: fol. 85v, gehistorieerde initiaal D, Wal-ters Art Museum, Baltimore, W.41.

pFiguur 3: Zot met een bol in zijn linkerhand, uit: Psautier de Jean de Berry 1380-1400: fol. 106r, miniatuur met onder-schrift.

Page 45: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

43Met Andere Woorden [ 32] 4

middeleeuwse psalters verfraaid zijn. Welk beeld de bezorgers van de psalm-dwaas hadden, is in sommige exemplaren te zien aan een miniatuur of een gehistorieerde beginletter. Een paar illuminaties worden hier nader bekeken.

Illuminaties bij Vulgaatpsalm 52:2 De illuminaties in de figuren 1-6 beelden alle een dwaas af met als teken van gekte een zots kolf in de hand. In de rechter bovenhoek van de figuren 1 en 2 kijkt God vanuit de hemel of hij één mens ziet die zo verstandig is dat hij hem zoekt, zoals de psalm vermeldt. God ziet alleen een dwaas die naar hem om-kijkt. En zij zien elkaar. Is die ene mens die zo verstandig is om God te zoeken, dus een dwaas? Maar als hij de dwaas was die eerder gezegd heeft: ‘God be-staat niet’, zou dat in de visie van de illuminator niet langer het geval hoeven te zijn, gelet op het oogcontact.Tussen de illuminaties 1-6 zijn overeenkomsten en verschillen. De dwaas heeft er steeds een zotskolf vast, maar in de figuren 2-6 ook een rond voorwerp. Is het een brood? Wellicht dat van Psalm 53:5: ‘Hebben ze dan geen inzicht, die kwaadstichters? Ze verslinden mijn volk of het brood is en God roepen ze niet aan’? Maar hoe is de dwaas in die kwaadstichters te herkennen? Is Spreuken 4:17 wellicht verhelderend: ‘Ze doen zich te goed aan het brood van godde-loosheid’? Maar daar is van één dwaas geen sprake. Wel lijkt de dwaas in de figuren 2 en 3 een hap van de bol te nemen.

Illuminaties bij Vulgaatpsalm 51In figuur 7, bij Vulgaatpsalm 51, staat een zot met iets als een brood. Is hij de-

Met Andere Woorden [ 32] 343

pFiguur 4: Zot met in zijn lin-kerhand een bol, uit: Bible historiale, Parijs, eerste kwart 14e eeuw: fol. 258v; miniatuur, Oxford Bodleian, Ms. Douce 211.

pFiguur 5: Zot met in zijn lin-kerhand een gekruiste bol, uit: Psalter-Getijdenboek ca. 1250-1300: fol. 275r; gehistorieerde initiaal D, Den Haag, MMW, 10 E 35.

pFiguur 6: Zot met een bol in zijn rechterhand en een zots-kolf in zijn linkerhand, uit: Psalterium et horae 1360-1400: fol. 34r; miniatuur, Bi-bliothèque nationale.

Page 46: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

44 Met Andere Woorden [ 32] 4

zelfde dwaas als in Vulgaatpsalm 52? Waarom dan met een brood waarvan pas in de vervolgpsalm sprake is?

De Q-initiaal van vers 7 leidt een vers in dat als volgt te vertalen is: ‘Wat poch je toch op je slechtheid, jij, die geweldig bent in onrecht?’ Doëg is de gehoonde ‘held’. Toch wordt niet híj als krankzinnig afgebeeld, maar David, die hem in het openingsvers beschimpt. Dit behoeft toelichting.Toen David voor Saul op de vlucht was geslagen, kreeg hij in Nob van Achimelech gewijd toonbrood en het zwaard van Goliat (1 Samuel 21:1-7). Doëg, die dit gezien had, verried het aan Saul, die hem beval Nob te straf-fen. Doëg doodde er toen eigenhandig 85 priesters; ook de inwoners werden omgebracht (1 Samuel 22:9-19). David was al gevlucht naar Gat, ooit Goliats stad. Uit veiligheidsoverwegingen deed hij zich daar voor als waanzinnig (1 Samuel 21:11-16). Het is dan aannemelijk dat figuur 7 David verbeeldt: hij houdt een toonbrood vast zoals hij in Nob gekregen had, en is als zot ver-momd zoals toen hij in Gat belaagd werd. In veel psalmen smeekt David God om bescherming tegen zijn belagers. De Q-initiaal van figuur 8, eveneens een illuminatie bij Vulgaatpsalm 51, kan zo ook in samenhang met 1 Samuel 21:1-7 en 9-10 gezien worden. David toont hier de twee zaken waarmee hij in Nob was geholpen: een brood en Goliats zwaard.

Als de zot in de Q-initiaal van figuur 7 gezien mag worden als David, kan dat dan niet ook gelden voor de zot in de figuren 1-6? De iconografische verwantschap tussen figuur 8 en de figuren 4, 5 en 7 is dan opmerkelijk. Net als figuur 7 zou figuur 8 met de at-tributen die David nu als koning vast-houdt, kunnen herinneren aan de tijd dat hij in levensgevaar verkeerde. De figuren 8 en 9 zijn ook weer verwant doordat het ronde object in Davids en in Gods hand als globe te zien is, zoals bij vorsten met in hun rechter-hand een scepter of zwaard en in hun linkerhand een globe, zie de figuren 10 en 11, en zoals bij God met de globe in zijn linkerhand, terwijl hij met zijn rechterhand een zegenend gebaar

pFiguur 7: Zot met in zijn linkerhand een gekar-teld, rond voorwerp en in zijn rechterhand een zotskolf met daaraan een bijna lege blaas, uit: Carrow Psalter ca. 1250 – Walters Ms. W.34: fol. 113r; gehistorieerde initiaal met als tekst: Quid gloriaris in malicia: qui potens es in ini-quitate. Tota die iniusticiam cogitauit lingua tua: sicut nouacula acuta fecisti dolum.

Page 47: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

45Met Andere Woorden [ 32] 4

maakt, zie ook de figuren 1 en 12. Maar anders dan in die tijd gebruikelijk was, heeft de bol in figuur 8 niet de driedeling van de mappa mundi, die mooi te zien is in figuur 11. En – hoe anachronistisch het ook mag zijn – het kruis op het ronde voorwerp in figuur 5 kan de heiligheid van het toonbrood accentueren.

De zot in figuur 6 is te zien als een ‘omkering’ van standaardvoorstellingen van een vorst. Hij houdt geen zwaard of scepter vast, maar een marot, die bo-

venaan meer lijkt op een tak met zijscheuten – vergelijk Harolds scepter in figuur 10 – dan op een zotskolf, want daaraan zit veelal een knots-achtig uiteinde (figuren 1 en 3), een zotskop (figuren 4, 5 en 12), of een vrijwel lege blaas (figuren 2 en 7). De zot heeft de bol niet in zijn linker- maar in zijn rechter-hand en houdt die boven-dien op z’n kop. Zijn rech-tervoet is ongeschoeid, zoals bij arme sloebers, maar zijn linkervoet heeft een schoen met een rijkelijk lange tuit. Het contrast accentueert zijn

pFiguur 8: Koning met een zwaard en een rond voorwerp, uit: Psal ter-Getijdenboek 1299: fol. 84v; gehistorieerde initiaal, Q, Wal ters Art Museum, Baltimore, W.41.

pFiguur 9: Christus in majesteit, uit: Psal ter-Getijdenboek 1299: fol. 178r; gehistorieerde initiaal, D, Walters Art Museum, Baltimore, W.41.

pFiguur 10: Koning Harold houdt bij zijn kroning, die door aartsbischop Stigant verricht zal zijn, de regalia, scepter en globe, in zijn handen, terwijl zijn zwaard door twee comi-tes omhooggehouden wordt, uit: Tapijt van Bayeux, ca. 1077: detail van 30, in: Musée de la Tapisserie de Bayeux – HIC RESIDET: HAROLD REX: ANGLORUM: (‘hier zetelt Ha-rold, koning van de Engelsen’), STIGANT ARCHIEPISCOPUS (‘aartsbisschop Stigant’).

Page 48: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

46 Met Andere Woorden [ 32] 4

zotheid. Kortom: in figuur 7 is een zot te zien. De gezochte David heeft zich door zijn gedaanteverwisseling onher-kenbaar gemaakt voor zijn belagers.

Davids rol in de twee Q-initialen mag dan voldoende geduid zijn, maar hoe zit het met zijn rol in de figuren bij Vulgaatpsalm 52? Terugkerende the-ma’s in de psalmen zijn Davids vertrou-wen op God1 en zijn geloof in God. Het laatste thema ligt in het verlengde van het eerste, getuige Psalm 31:15: ‘Maar ik vertrouw op u, HEER, ik zeg: U bent mijn God.’ Geloof in God speelt niet al-leen in de Psalmen 14 en 53, maar ook al in Psalm 10:4: ‘Hij [rijke zondaar] denkt in zijn waan: Niemand vraagt mij rekenschap. Er is geen God, maakt hij zich wijs.’ Ook toen de tijd van manuscripten eindigde en die van de boekdrukkunst begonnen was, werd de psalmdwaas nog als een zot voorgesteld, getuige de houtsneden in figuur 12 en 13.

Als men een zot zelfs nog in de peri-ode 1490-1538 voorstelde als iemand die verstoten werd, zal de situatie van

pFiguur 11: Keizer Augustus, uit: Lambert van Sint-Omaars, Liber floridus, Gent 1121: fol. 138v; tekst boven en onder: OCTAVIA-NUS AUGUSTUS VIII IDUS IANUARII CLAUSIT PORTAS IANI (‘Keizer Augustus heeft op de achtste idus van januari de poort van Ja-nus gesloten’); randschrift (zie Lucas 2:1): EXIIT EDICTUM A CAESARE AUGUSTO. UT DISCRIBERETUR UNIVERSUS ORBIS (‘Van kei-zer Augustus ging het decreet uit dat de gehele wereld beschreven moest worden’). De globe, de toen geldende mappa mundi (‘wereldkaart’), toont de drie door de Mid-dellandse Zee gescheiden werelddelen: ASIA, EVROPA en AFRICA.

pFiguur 12: Jongeren treiteren de zot, met ver-entooi, één blote voet, een stokmolentje en stokpaardje, uit: Niccolò Malermi, Biblia vul-gare istoriata, Venetië 1490: dl. 1, fol. bb3v; houtsnede bij Psalm 53 uit de Vulgaat.

◄Figuur 13: Kinderen treiteren de zot, met verentooi, één blote voet, een stokmolentje en een zotskolf, bereden als een omgekeerd stokpaardje: ‘achterstevoren’ en van bene-den naar boven, uit: H. Holbein de Jonge, Historiarum ueteris instrvmenti icones ad uiuum expressae, Lyon1538: fol. Kr; houtsne-de bij Psalm 53 uit de Vulgaat.

Page 49: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

47Met Andere Woorden [ 32] 4

dergelijke mensen in de eeuwen daarvoor eerder erbarmelijker geweest zijn, zodat de middeleeuwers alle reden hadden om zich David voor te stellen als iemand die er uiterst ellendig aan toe was toen hij zich in Gat schuilhield en zich moest vermommen als zot en verlagen tot een paria. Het kan voor hen zeer voorstelbaar geweest zijn dat Davids vertrouwen op God toen niet groot was. Had men steun voor zo’n visie? Verzen waaruit spreekt dat David even niet zo veel fiducie in God gehad zou kunnen hebben, zijn 1 Samuel 23:15-16: ‘David, die in Choresa zat, in de woestijn van Zif, merkte wel dat Saul het nog steeds op zijn leven gemunt had. Sauls zoon Jonatan zocht David in Choresa op om hem te zeggen dat hij op God moest blijven vertrouwen’ (en zo bemoe-digt de psalmist in Psalm 9:11 en 43:5 in zijn gebed tot God ook zichzelf, zie ook enkele verzen in noot 1). Uiteraard kunnen beide dixit insipiens-psalmen zelf tot de opvatting geleid hebben dat David twijfels kende aan Gods steun en bestaan. De twijfelaar is dan de dwaas in hemzelf, in de rol die hij zich ooit gedwongen zag te spelen.

Andere interpretaties van Vulgaat-psalm 52:2Is de psalmdwaas in de middeleeuwen uitsluitend als David geïdentificeerd? Voor Vulgaatpsalm 52 hebben de psalters in die tijd uiteenlopende illu-minaties. Zo wordt een zot soms afge-beeld in debat met David, Saul of een geleerde (mogelijk Anselmus, de man van het Godsbewijs). Saul wordt ook wel alleen als dwaas afgebeeld, terwijl hij zich het leven beneemt en zich zo van het eeuwige heil berooft. Want hij sluit de mogelijkheid uit zich alsnog tot God te bekeren. Van al die illumi-naties zijn in latere jaren weer uiteen-lopende interpretaties gegeven, te veel om hier te noemen. Eén uitzondering moet gemaakt worden voor de illumi-natie in figuur 14.De fraai geklede dwaas is hier de hof-nar van David, geknield met zijn harp ter zijde. Beiden hebben hun blik af-

pFiguur 14: Koning David in gebed voor God samen met een zot, uit: Psalterium Caroli VIII regis 1401-1500: fol. 63v, miniatuur.

Page 50: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

48 Met Andere Woorden [ 32] 4

gewend van God. Daardoor vereenzelvigt David zich met zijn hofnar als een dwaas. Kan hij zo, weliswaar in bidhouding, maar met een blik die eerder op de dwaas gericht lijkt dan op God, gezien worden als een twijfelaar aan Gods bestaan? De afgewende blik van beiden kan herinneren aan Romeinen 3:12: ‘Allen hebben ze zich afgewend, heel de mensheid is verdorven.’ Sluit ‘heel de mensheid is verdorven’ dan ook David in? Zou hijzelf dan volgens figuur 14 soms ook begrepen zijn in: ‘Verdorven zijn ze, en gruwelijk is hun onrecht, geen van hen deugt’? Gelet op de Psalmen 32, 38, 51 en 69 wist hij dat maar al te goed.

Vertalingen en duidingen: oude en nieuweKunnen interpretaties van middeleeuwse illuminaties, die uiteraard zelf ook interpretaties zijn, bijdragen tot het vertalen en duiden van de Bijbel in deze tijd? Wellicht is dat soms het geval, maar daarom hoeven oudere visies niet verkend te worden. Als een verkenning daarvan een inkijk biedt in de ontwik-kelingsgang van het vertalen en duiden van de Bijbel, is dat op zich al waar-devol. Leidt zo’n verkenning tot een verscherpte blik op een nieuwe vertaling, dan is dat mooi meegenomen. Zo viel het mij op dat Psalm 14:1 en Psalm 53:2 in De Nieuwe Bijbelvertaling niet hetzelfde vertaald zijn. In het eerste vers wordt ‘Dwazen denken’ niet gevolgd door ‘bij zichzelf’, in het andere wel, hoewel de grondtekst beide keren gelijk luidt. Dat het verschil iets uitmaakt, is makkelijk te zien bij vergelijking van de zinnen: ‘Nederlanders denken dat ze het beter weten’ en: ‘Nederlanders denken bij zichzelf dat ze het beter weten.’ De laatste zin klinkt raar. Verder viel me op dat ‘Dwazen denken: Er is geen God’ een boude bewering is, zoals blijkt bij vergelijking van: ‘Nederlanders denken dat ze het beter weten’ en: ‘Er zijn Nederlanders die denken dat ze het beter weten.’ Het is aan de hebraïcus om te bepalen of de grondtekst ruimte biedt voor de minder krasse variant: ‘Er zijn dwazen die denken: Er is geen God’, eventueel met ‘bij zichzelf’, wat in deze versie goed kan. Hoe dan ook, de nieuwe vertaling lijkt niet te zeggen: ‘Godloochenaars zijn dwazen’, maar veeleer: ‘Dwazen zijn godloochenaars.’ Wat zou de bedoeling zijn?

Noot

1 Zie Psalm 13:6, 25:2, 31:7, 15; 37:3, 5; 52:10, 56:4-5, 12; 62:9, 71:5, 91:2, 115:9-11, 119:42.

Page 51: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

49Met Andere Woorden [ 32] 4

Geraadpleegde literatuur

Bible historiale (eerste kwart 14e eeuw, Parijs), Bodleian Library, Oxford.

Bible historiale de Jean de Berry (1380-1390), Bibliothèque nationale, Parijs.

Carrow Psalter (ca. 1250), Walters Art Museum, Baltimore, Maryland.

Hans de Jonge, Historiarum ueteris instrvmenti icones ad uiuum expressae, Lyon 1538.

Niccolò Malermi, Biblia vvlgare istoriata, Deel 1-2, Venetië 1490.

Psalter-Getijdenboek (1299), Walters Art Museum, Baltimore, Maryland.

Psalter-Getijdenboek (ca. 1250-1300), Museum Meermanno, Den Haag.

Psalterium Caroli VIII regis (1401-1500), Bibliothèque nationale, Parijs.

Psalterium et horae ad usum Sanctae Ca pellae Parisiensis (1360-1400), Bibliothèque nationale, Parijs.

Psautier de Jean de Berry (1380-1400), Bibliothèque nationale, Parijs.

Lambert van Sint-Omaars, Liber floridus, Gent 1121.

Tapijt van Bayeux (ca. 1077), Musée de la Tapisserie de Bayeux.

De foto’s uit de diverse boeken zijn afkomstig van internet.

Prof.dr. Th.A.J.M. Janssen is emeritus hoogleraar Nederlandse taalkunde aan de Vrije Uni-

versiteit Amsterdam. Hij was als supervisor betrokken bij De Nieuwe Bijbelvertaling.

Page 52: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

50 Met Andere Woorden [ 32] 4

Aankondiging nieuwe uitgaven Nederlands BijbelgenootschapBijbel in Gewone Taal – de eerste tekstenHet boek De eerste teksten is nu verkrijgbaar. Het is een voorpublicatie van de Bijbel in Gewone Taal (BGT), die in oktober 2014 zal verschijnen. De eerste teksten biedt een voorproefje ter kennismaking met de BGT. Gewone taal is de taal die we allemaal begrijpen en die we allemaal gebrui-ken. De BGT wordt daardoor de meest toegankelijke bijbel die ooit in het Ne-

derlands gemaakt is. Bovendien zorgen de kracht en de directheid van gewone taal ervoor dat je de Bijbel op een nieuwe manier beleeft. Het is een bij-bel in taal die je aanspreekt, waardoor de tekst je raakt. Meer informatie over deze bijbelvertaling is te vinden op www.bijbelingewonetaal.nl Maak kennis met de BGT via de teksten die voor deze voorpublicatie zijn uitgekozen: een brede se-lectie uit de boeken van het Oude en Nieuwe Tes-tament. Het boek is verkrijgbaar in de boekhandel en via www.bijbelingewonetaal.nl/uitgaven.

ca. 136 pagina’sISBN 978 90 8912 073 1Prijs € 7,50

JozuaIn de reeks bijbelboeken Een vertaling om voor te lezen, vertaald door de Societas Hebraica Amstelo-damensis, verschijnt het nieuwe deel Jozua. Het om-slagontwerp is van Lika Tov.Van de tweetalige uitgave Hooglied verschijnt op-nieuw een herdruk, waarmee deze uitgave uit 1998 al aan de vierde druk toe is.

ISBN 978 90 8912 066 3Prijs ca. € 14,95

pOmslag Bijbel in Gewone

Taal – de eerste teksten.

pOmslag Jozua – Een ver-

taling om voor te lezen.

Page 53: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

51Met Andere Woorden [ 32] 4

De Nieuwe Bijbelvertaling: stan-daardeditie (12 x 18 cm) – Henk HelmantelHenk Helmantel heeft een speci-aal ontwerp gemaakt voor de om-slag van De Nieuwe Bijbelvertaling (NBV). Deze uitvoering van de stan-daardeditie van de NBV is in een be-perkte oplage beschikbaar.

ISBN 978 90 8912 065 6prijs ca. € 35,-

De Nieuwe Bijbelvertaling: limited edition voor vrouwen 10 x 15 cm – Renate van Beynum (roze en klein)Er is weer een nieuwe limited edition van De Nieuwe Bijbelvertaling. De be-

pOmslag NBV – editie met omslag Henk

Helmantel.

kende ontwerpster Renate van Bey-num heeft een ontwerp gemaakt voor vrouwen van 25-40 jaar. Ze heeft daarbij gebruikgemaakt van zachte materialen en zeefdruktechniek.

ISBN 978 90 6539 388 3Prijs ca. € 40,-

De Nieuwe Bijbelvertaling: limited edition voor vrouwen 12 x 18 cm – Renate van Beynum (groot en bruin)Naast de kleine uitgave van De Nieu-we Bijbelvertaling krijgt nu ook de standaardeditie een limited edition voor vrouwen. Het zachte materiaal is voorzien van een geborduurd or-namant. Het omslagontwerp is van Renate van Beynum.

ISBN 978 90 8912 063 2Prijs ca. € 42,50

De Nieuwe Bijbelvertaling vivellaVoor de huisbijbel van De Nieuwe Bijbelvertaling heeft Geert de Koning een nieuwe vivella-omslag (soepel kunstleer) ontworpen.

ISBN 978 90 6539 382 1Prijs € 55,-

Kerst met de ZandtovenaarMet dit full-colour cadeauboek Kerst met de Zandtovenaar kun je het ver-haal van de geboorte van Jezus op veel manieren beleven. De kunstige zandtekeningen van Gert van der Vijver gaan samen met bijbeltekst

Page 54: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

52 Met Andere Woorden [ 32] 4

uit de Bijbel in Gewone Taal. En op de dvd is de Zandtovenaar in actie te zien met enkele bekende Neder-landse artiesten. Achter in het boek is een interview met Van der Vijver opgenomen.

ISBN 978 90 8912 070 0Prijs ca. € 9,95

Zilver voor de Zondag. Boecxkens met pragtigh sluytwerckComplete studie naar de artistieke ontwikkeling, kunsthistorische be-tekenis en productietechnieken van boekbeslag, met name bijbels en kerkboeken, van midden zeventiende tot eind negentiende eeuw. Verschijnt bij de gelijknamige tentoonstelling in Museum Meermanno te Den Haag.

ISBN 978 90 8525 038 8Prijs ca. € 29,95

Marijke ten Cate – Jezus wordt ge-boren – miniboekjeIn dit prentenboekje wordt het ver-haal verteld van de geboorte van Jezus, in een stal in Betlehem. De kleine Jezus wordt bezocht door de herders en de drie koningen. Het ver-haal verscheen eerder in de Prenten-bijbel.

ISBN 978 90 8912068 7Prijs € 4,95

De grote Kees de Kort KinderbijbelIn 2014 hoopt kunstenaar Kees de Kort, maker van de illustraties in de Kijkbijbel, zijn tachtigste verjaardag te vieren. Het Nederlands Bijbelge-nootschap en uitgeverij Jongbloed brengen veertien van de bekende verhalen uit de Kijkbijbel uit in een nieuwe, frisse vormgeving, met de vertrouwde tekeningen van Kees de Kort. Na ieder verhaal volgt een lied, inclusief muzieknoten en akkoorden, en achter in het boek is een gratis cd met deze liedjes te vinden.

ISBN 978 90 8912 067 0Prijs ca. € 24,95208 blz. Met cd

pOmslag De grote Kees de Kort Kinderbijbel.

Page 55: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden

Met Andere Woorden wordt gratis toegezonden aan hen die

geïnteresseerd zijn in het vertalen van de Bijbel en de geschiedenis

daarvan.

Bijdragen ter bestrijding van de onkosten van dit blad kunnen

gestort worden op bankrekeningnummer 26 63 80 808 van het

Nederlands Bijbelgenootschap te Haarlem, onder vermelding van

‘gift Met Andere Woorden’.

Adreswijzigingen kunt u doorgeven door de adresband van dit

nummer te voorzien van het juiste adres en deze retour te zenden

aan het Nederlands Bijbelgenootschap.

Voorbehoud:

De redactie wijst erop dat de mening die uit de artikelen spreekt

niet overeen hoeft te komen met de mening van de redactie.

Artikelen voor Met Andere Woorden kunt u zenden aan het

redactiesecretariaat, Mevr. Y. Zwart, tel. 023 - 514 61 51, e-mail:

[email protected] of Postbus 620, 2003 RP Haarlem.

De redactie behoudt zich het recht voor artikelen te weigeren of

(na overleg met de auteur) te wijzigen of in te korten.

Het Nederlands Bijbelgenootschap (NBG) is een vereniging zonder

winstoogmerk. Voor de realisering van zijn taken is het NBG

aangewezen op de financiële steun van zijn leden, giftgevers en

relaties. Het NBG ontvangt geen subsidie van de overheid.

Doelstelling van het NBG is ervoor te zorgen dat de Bijbel zo veel

mogelijk mensen bereikt en aanspreekt.

U kunt het werk van het NBG in binnen- en buitenland steunen

door uw lidmaatschap of door het geven van een gift op IBAN

NL74 SNSB 0266 3808 08 van het Nederlands Bijbelgenootschap te

Haarlem, onder vermelding van ‘gift NBG’.

Meer informatie vindt u op www.bijbelgenootschap.nl.

Page 56: Met Andere Kwartaalblad over Woorden bijbelvertalen · Met Andere Kwartaalblad Woorden over bijbelvertalen ste jaargang december 2013 Het bijbelse stripverhaal W.J. van der Meiden