Download - Zone 2008 najaar

TBI magazine

NAJAAR 2008

Werk

en aan kunstwerk

en

zon

e

NA

JAA

R 2

00

8

Meer Zone op internet

WeblinksOp de themawebsite vindt u alle in deze Zone genoemde internetadressen, voor meer informatie over de onderwerpen in deze Zone.

PrijsvraagTest uw kennis met de ‘Werken aan kunstwerken’- quiz. Elke maand stellen wij nieuwe vragen. Onder de goede inzendingen verloten wij elke ronde één prijs die bestaat uit twee toegangskaarten voor het Nationaal Park Hoge Veluwe / Kröller-Müller Museum inclusief koffie bij aankomst en lunch voor twee personen.

www.tbi.nl/werkenaankunstwerken

Colofon

Zone XIINajaar 2008Werken aan kunstwerken

RedactiecommissieGerard AnneveldtElselinda Groot-D’hondtEd KorvingHenk Vahrmeijer

CopyAfdeling Communicatie TBI en Total IdentityGerard Anneveldt (7)Joost Zwagerman (29)

OntwerpTotal Identity

ProductieAfdeling Communicatie TBI en Total Identity

FotografieAeroview (8) Aerofoto Brouwer (17)Freek van Arkel (1, 12, 20, 23)BONAS (27)Buteijn luchtfotografie (24-25)Europese Stichting Joris Ivens (22) A. Faasse (27)Collectie Van Gogh Museum (11) Groenraad (8)Archief Haverkort Voormolen (30, 33)Hollandse Hoogte (27, 28, 31, 35)Archief HVL (19)Marcel van Kerckhoven (10) Paul Kerrebijn (2)Rick Keus (32)Carel Kramer (I, 27, 29, 32, 35)Archief Kröller-Müller Museum (36)Collectie Letterkundig Museum (9)Wilco Maarleveld (14)Archief Johan Pollema (13)Rena Electronica B.V. (18)Henk van der Veen (34)Derk Jan de Vries (3)Levien Willemse (4-6, 7, 25-26)

Druk en afwerkingPlantijnCasparie, Capelle a /d IJssel

Oplage22.000 exemplarenISSN 1574-7255

TBIWilhelminaplein 373072 DE RotterdamPostbus 231343001 KC RotterdamT 010 - 290 85 00F 010 - 486 57 88www.tbi.nl

TBI vastgoed

Hevowww.hevo.nl

Synchroonwww.synchroon.nl

TBI Vastgoedwww.tbi.nl

Veldhoen + Companywww.veldhoen.nl

TBI bouw

Aanneming MaatschappijJ.P. van Eesterenwww.jpvaneesteren.nl

ERA Bouwwww.erabouw.nl

Hazenberg Bouwwww.hazenbergbouw.nl

Heijmerink Bouw Utrechtwww.heijmerink.nl

Kanters Holdingwww.kantersbouw.nl

Koopmans Bouwgroepwww.koopmans.nl

Korteweg Bouwwww.kortewegbouw.nl

Materieeldienst Bergambachtwww.mdb.nl

Voorbij Prefab Betonwww.voorbij-prefabbeton.nl

TBI Infra:- Haverkort Voormolenwww.haverkortvoormolen.nl

- Voorbij Betonsystemen- Voorbij Funderingstechniekwww.voorbijfunderingstechniek.nl

TBI techniek

Baaswww.baasbv.nl

Croon Elektrotechniekwww.croon.nl

Eekels Elektrotechniekwww.eekels.com

HVLwww.hvl.nl

Wolter & Dros www.wolterendros.nl

Toeleverende bedrijvenActo Informatisering www.acto.nl

Alfenwww.alfen.nl

Fri-Jadowww.frijado.nl

WTH Vloerverwarmingwww.wth.nl

TBI is een vastgoed-, bouwen techniekconcern

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden

verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk,

microfilm, fotokopie of op welke andere wijze ook, zonder

voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud

2 PORTFOLIO Een spel van licht en schaduwen

3 PROJECTRECENSIE ‘Healing environment’ in het Martini Ziekenhuis

4 INTERVIEW ‘Demonstreren is niet alleen een recht, maar soms ook een plicht’

7 COLUMN De reis is de bestemming

8 PROJECTRECENSIE De ovatonde van Nijmegen

9 LETTEREN Over de brug

10 OVER DE SCHUTTING Een museum als kunstwerk

12 MARKANT Passie voor kunst

13 IN PERSPECTIEF Voor altijd dicht

14 GALERIE Bedrijfsinspiratie

16 BAROMETER Kruisende wegen

17 t/m 20 Kunst van TBI

21 ACHT Nationale trots

22 UIT Een stalen monument van menselijk vernuft

23 ETALAGE Hendrik Jan Wolter. Impressionist van Amersfoortse oorsprong

24 REPORTAGE Kunststuk in recordtijd

27 TREND Steun voor de kunsten

28 MARKANT Openbare werken. Wilhelminahof en Le Medi

29 LETTEREN Gemankeerde muzikanten?

30 PROJECTRECENSIE De brug over het Hollandsch Diep

31 EENVOUD Natuurlijke inspiratie

32 ZIE OOK Kunst in bouwwerken

33 PROJECTRECENSIE De Westerscheldetunnel

34 ANALYSE Mooi bouwen

36 PORTFOLIO Een brug van min of meer egale kleurvlakken

Surf naar www.tbi.nl /werkenaankunstwerkenDinsdagochtend 30 oktober

2007, Zoetermeer

1 | TBI

Zone is het ondernemings -

magazine van TBI en verschijnt

twee keer per jaar.

Zone wordt verspreid via

‘controlled circulation’.

zoneNAJAAR 2008

Ten geleide

De overeenkomst tussen kunstwerken in de zin van kunst, en kunstwerken in de zin van infrastructureel bouwwerk, is geen toeval. In beide betekenissen is sprake van de mensenhand die artificieel een nieuwe werkelijkheid creëert. Met de ambivalente betekenis van het woord kunstwerk wordt in deze Zone geëxperimenteerd. Experts uit deze twee werelden geven over en weer hun visie. Zo recenseren kunsthistorici projecten van TBI bedrijven en tonen kunstenaars hun fascinatie voor bouwwerken. ‘Werken aan kunstwerken’ is het thema, in meerdere betekenissen. Want kundig werken levert niet alleen kunstwerken op. Het is verhelderend om gebouwen en infrastructurele bouwwerken eens kritisch, op afstand en met keurende blik, te beschouwen en je af te vragen: wat doet het nu met mij? Vanuit deze gedachte hebben wij een tentoonstelling van kunstwerken ingericht. We nodigen u uit om deze rondleiding samen met ons te maken.

Welkom in onze Zone.

Werken aan kunstwerken

De kunst van het bouwen

TBI houdt zich bezig met de

basisbehoeften van het menselijk

bestaan: wij faciliteren het wonen,

werken, opleiden, de zorg en

het vervoer in ons land. Deze

behoeften zijn van oudsher,

vanaf het moment dat de mens

zich is gaan vestigen, de basis

om bouwwerken te ontwerpen.

In de loop der eeuwen veranderden

de bouwstijlen, gestuurd door

de stand van de techniek, bouw-

kundige inzichten, artistieke

stromingen en trends. Naast het

voorzien in basisfuncties kwam

steeds meer het besef op van

de omgeving waarin gebouwen

werden gerealiseerd. Bij TBI leeft

die notie sterk. Want een gebouw

heeft effect op zijn omgeving,

alleen al visueel. Het nieuwe

gebouw gaat een relatie aan

met zijn omgeving, waaronder

de aangrenzende bouwwerken.

Bij het realiseren van een woon-

wijk gaat het zelfs om creatie

van een nieuwe leefomgeving,

waarnaar de bewoners hun

levens inrichten. Vaak gebeurt

dat op een andere wijze dan

wanneer zij elders zouden gaan

wonen. Het is goed om ons,

als maat schappelijk betrokken

onderneming, voort durend

van deze effecten bewust

te zijn. Dit inlevingsvermogen

maakt bouwen tot een kunst.

ir. G.J. Woudenberg

Voorzitter Raad van Bestuur TBI

De TBI vastgoedbedrijven Hopman Interheem Groep en Johan Matser Projectontwikkeling,

beide projectontwikkelaars, zijn in juni 2008 samengegaan. Vanaf 1 augustus 2008 is de

nieuwe naam van het bedrijf: Synchroon B.V.

www.paulkerrebijn.nl

2 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Portfolio

Een spel van licht en schaduwen

Paul Kerrebijn is een veelzijdig schilder en tekenaar. Architectonische, infrastructurele en industriële objecten zijn een specialisme. Kerrebijn vertelt over het ontstaan van dit schilderij. ‘Veel werk maak ik in opdracht, maar ik

schilder ook veel gedreven door mijn eigen

interesse. Dat gaat heel intuïtief: als ik

onderweg iets zie dat mij intrigeert, stap ik

uit en maak ik schetsen. Ik probeer dan vooral

de lichtval te vangen, dus hoe de donkere en

lichte vlakken ontstaan. Later, in mijn atelier,

ga ik pas echt schilderen.

StoffigheidToen ik voor opdrachten vaak in Zeeland

was, ontstond mijn fascinatie voor betonnen

kunst werken, waaronder de Zeelandbrug.

Betonvlakken zijn heel levendig, en helemaal

niet nietszeggend of doods. Als je goed kijkt,

zie je op dat oppervlak een heel spel van licht

en schaduwen.

Dit schilderij is er een uit een serie. Deze heeft

geen naam, je mag de serie van mij Spelen met

beton noemen. Ik gebruik met opzet ingetogen

kleuren en probeer dezelfde stoffigheid

van het beton te benaderen. Alsof de verf

vermengd is met betonstof, wat overigens

niet zo is. De basiskleuren liggen heel dicht

tegen elkaar aan. De contrasten worden

bereikt door de kleuren lichter en donkerder

toe te passen. Ik gebruik hier dus geen

contrasterende kleuren.

De ontstaansgeschiedenis is heel lang; de

tijd tussen de schetsen en het eindresultaat

is geloof ik bij dit schilderij ongeveer

twaalf jaar. Met zo’n serie ben ik eigenlijk

voortdurend bezig.’

KUNSTENAAR Paul Kerrebijn (1947)

TITEL Zeelandbrug

TECHNIEK Olieverf op doek

FORMAAT 100 x 100 cm

JAAR 1992 – 2004, Zeeland – Wateringen

COLLECTIE Kunstuitleen Paul Kerrebijn

3 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Projectrecensie

Het Martini Ziekenhuis heeft de stress verlagende werking van kleur en licht toegepast, maar dan in combinatie met een flexibele geprefabriceerde constructie die toekomstige uitbreiding en functieveranderingen eenvoudig toestaat. Het zogenaamde IFDprincipe: Industrieel, Flexibel en Demontabel bouwen.

Een asymmetrisch exterieur, gecombineerd met een symmetrisch interieur. De kunstenaar Peter Struycken ontwikkelde een palet met 47 kleuren waaruit 18 kleuren zijn gekozen voor de toepassing in het Martini Ziekenhuis. Een kleurenpalet dat de genezing van de patiënt zou kunnen bevorderen. De patiëntbeleving als uitgangspunt, gecombineerd met een bouwkunst die

‘Healing environment’ in het Martini Ziekenhuis

PROJECT Martini Ziekenhuis, Groningen

REALISATIE o.a. J.P. van Eesteren, Wolter & Dros,

Croon Elektrotechniek

OPDRACHTGEVER Martini Ziekenhuis

JAAR 2008

INTERNET www.croon.nl, www.jpvaneesteren.nl,

www.mzh.nl, www.wolterendros.nl

Benno Hillebrand, kunsthistoricus en docent

aan de TBI acdmy

kan anticiperen op toekomstige veranderingen: een gehumaniseerd futuristisch modernisme.

Kinetisch kunstwerkHoewel het ver staat van deze moderne ‘healing environment’-inzichten, roept een en ander bij mij een herinnering op aan de Rudolf Steinerkliniek in Den Haag, waar de patiëntenkamers blauw, zachtgroen, roze of paars waren geschilderd. Per kamer werd alles in de gekozen kleur gehouden. Hieraan werd een genezende werking toegeschreven, gecombineerd met een expressieve vorm geving: de asymmetrie van het exterieur werd eveneens toegepast in het interieur. Iets waar destijds door met name architecten kritiek op werd gegeven. Door deze expressieve vormgeving van zowel het exterieur

als het interieur werden de flexibiliteit en functionaliteit juist verminderd.

Het Martini Ziekenhuis beschouw ik als een kleurrijk, transparant en uit diverse materialen opgebouwd modulair kinetisch kunstwerk, dat aan en uit kan worden gezet en zich aanpast aan de visies van de gebruikers. Het biedt ruimte aan veranderingen doordat de interactie met de gebruikers op termijn kan worden omgezet in een nieuwe modulaire indeling van dat kinetisch kunstwerk. Daarbij is het van belang om te bepalen wie van de diverse betrokken partijen het Martini Ziekenhuis uiteindelijk in beweging mag zetten.

4 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Interview

5 | TBI

Doekle Terpstra heeft zich tientallen jaren sterk gemaakt voor de werknemers in zijn tijd bij de vakbond CNV. Hij was als geen ander thuis aan de Nederlandse onderhandelingstafels. Tegenwoordig behartigt hij de belangen van de hogescholen, als voorzitter van de HBOraad. Een gesprek met een ervaren bruggenbouwer over onderhandelen, ondernemen en solidariteit.

Wat maakt iemand tot een succesvolle onderhandelaar? ‘Onderhandelen begint met inlevings-vermogen: wat is het belang van de ander en waarom wil hij dat doel bereiken? Voor de eigen positie is het belangrijk te beseffen dat een volledige winst voor je eigen stand punt onmogelijk is. En als je de ander beschadigt, ben je sowieso de verliezer. De maximale winst van een onder-handeling is altijd een compromis. Vergelijk het met een ontmoeting op een rotonde, waar je niet op kan zonder de ander voor te laten. Je draait rondjes met elkaar tot de goede uitweg gevonden is. Dat klinkt misschien wat klef, maar het is effectiever dan een harde confrontatie op een kruispunt van belangen.’

U bepleit dus onderhandelingen in harmonie. Toch schrok u in uw CNV- tijd niet terug voor acties.‘Een demonstratie of een staking is niet alleen een recht maar soms ook een plicht, zodra het conflict het thema overstijgt en er een hogere maat-schappelijke waarde in het geding komt. Dit was bijvoorbeeld het geval

in oktober 2004. De kabinetsplannen met het prepensioen waren toen de aanleiding; daar kwamen we niet uit. Maar het conflict werd veel principiëler, namelijk over de vraag hoe we als land omgaan met sociale zekerheid en solidariteit. Het mondde uit in een grootschalige demonstratie op het Museumplein in Amsterdam, samen met FNV en MHP. Ik kan u zeggen dat ik het een persoonlijke nederlaag vond om tot deze demonstratie over te gaan; ik had de discussie liever tot het prepensioen beperkt gehouden. Toch koos ik vol overtuiging voor de demonstratie. De kwestie oversteeg het pensioenconflict en dan moet je een daad stellen.’

Is de vakbeweging volgens u nog de geschikte partij om belangen van medewerkers te behartigen?‘Het punt is dat de vakbeweging van oudsher heel generiek is ingesteld en op een patriarchale manier afspraken wil maken over zeer grote groepen mensen. Maar mensen willen dat niet meer. Ze willen zelf keuzen kunnen maken, ondernemend zijn. De een wil zekerheid, de ander wil meer risico’s nemen. Loopbanen zijn al lang niet meer uit te stippelen. De vakbeweging zou zich meer moeten richten op het faciliteren van mensen als individuen bij hun ontwikkeling en carrière. Dat zal niet gemakkelijk gaan; het gaat om een paradigmashift: een nieuwe ordening van onze samenleving. Maar die is volgens mij wel noodzakelijk. De wereld verandert en internationa - li seert in hoog tempo. In ons land worden arbeidskrachten de komende jaren schaars. En met mensen die

Bruggenbouwer Doekle Terpstra‘Demonstreren is niet alleen een recht, maar soms ook een plicht’

‘ Als je de ander

beschadigt, ben je

sowieso verliezer’

6 | TBI

zo’n sterk besef van zelfbewustzijn en ontplooiingsdrang hebben ontwikkeld, kun je je niet meer beperken tot het sluiten van cao’s. Maar laat ik duidelijk zijn: het poldermodel werkt nog steeds op volle toeren. Er worden nog altijd ongeveer duizend cao’s per jaar gesloten.’

U sprak over een nieuwe ordening van de samenleving. In welke sectoren verwacht u de meeste activiteit, wie zijn de aanjagers? ‘Toen ik begreep dat deze Zone over kunstwerken gaat, prikkelde mij dat meteen. Ik ben er van overtuigd dat de creatieve sector enorm aan belang zal gaan winnen en dat deze sector dé aanjager voor de economie zal worden. Wij zijn een creatief land, we hebben geweldige opleidingen op dat terrein. Denk aan de kunstacademies, de conservatoria en de vormgevings-opleidingen. De creatieve industrie is heel breed: die loopt van het Nationaal Ballet – visitekaartje voor Nederland in het buitenland – tot de reclamebranche, en van architectuur tot de media- en entertainmentsector. De opkomst van de creatieve sector past uitstekend bij een samenleving die is geïndividualiseerd en die in feite van onderaf wordt opgebouwd en ontwikkeld. Want een kenniseconomie is niet een construct, maar ontstaat uit de creativiteit van de mensen zelf. De samenleving krijgt vorm in de interactie van mensen. Als overheid moet je die energie erkennen en stimuleren

in opleidingen en andere faciliteiten. De opkomst van de creatieve sector is niet los te zien van die van de zzp-ers, zelfstandigen zonder personeel. Het aantal zzp-ers, onder wie dus veel in de creatieve sector, is enorm toegenomen de laatste jaren. Het zijn er nu zo’n 700.000 en dat aantal groeit waarschijnlijk door tot een miljoen in 2010. Daar zit de innovativiteit en ondernemingslust van de toekomst.’

Is de keerzijde dan niet dat we naar een ieder-voor-zich-maatschappij gaan?‘Nee. Kernwoord is en blijft solidariteit. Solidariteit is van alle tijden. Mensen hebben altijd mensen nodig. Dertig, veertig jaar geleden zat die solidariteit in de zuilen; dat was toen de wijze waarop mensen zich verbonden wisten met de samenleving. Nu zit de solidariteit veel meer in netwerken. Iedereen onderhoudt zijn netwerken, met dank aan de zich snel ontwikkelende technologie. Ook mijn kinderen e-mailen en sms’en met elkaar en hun vrienden, wensen elkaar succes als er een examen op komst is. Dat doen ze spontaan, uit solidariteit, omdat ze elkaar nodig hebben. Ik vind de huidige tijd dan ook helemaal niet egocentrisch. Sterker nog, de huidige netwerkmaatschappij is eigenlijk veel authentieker en spontaner dan de tijd van de verzuiling.’

www.hbo-raad.nl

‘ Ik vind de huidige

tijd helemaal niet

egocentrisch’

7 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Gerard Anneveldt

Mijn ervaring is dat je leven niet wordt verrijkt met kennis, maar met inzichten. Kennis heeft alleen nut als je die toepast, tenzij je het leuk vindt om te leren. Inzichten leveren een andere kijk op de werkelijkheid op en zetten aan tot nadenken en het maken van nieuwe keuzen. Ik probeer daarom managers tot inzichten te brengen en stel bijvoorbeeld vaak als binnenkomer, aan het begin van een training, dat tijd niet bestaat. We leven in het hier en nu. Als u vindt dat tijd bestaat, nodig ik u uit om gisteren of morgen te leven – dat lukt u niet. Met dit inzicht is het dan ook onmogelijk om het ‘druk’ te hebben. Natuurlijk hebben we allemaal een agenda met zaken die moeten gebeuren. Maar laat dat u niet afleiden van het besef dat u op dit moment leeft, en niet over een uur, of over een dag. Het gevoel van ‘het druk hebben’ is, inderdaad, slechts een gevoel, geen realiteit.

Tijd, voedsel, werk en ontspanning laten zich vergelijken met het water dat door een rivier stroomt en daarbij bent u zelf de rivier. Dan beseft u hoe u verbonden bent met uw omgeving. In Nederland voelt u zich anders, en gedraagt u zich anders, dan bijvoorbeeld in Frankrijk. Want de omgeving is veranderd, dus u verandert ook. Dat inzicht geeft rust. In plaats van de vreemde omgeving met veel energie proberen te verwerken in de eigen belevingswereld, kunt u die omgeving beter toelaten. Laat u erdoor beïnvloeden. Of neem het inzicht dat veranderingen altijd bij uzelf beginnen. Want als u blijft doen wat u deed, zult u altijd krijgen wat u kreeg.

Dit jaar neem ik afscheid van TBI. Ik heb hier in bijna tien jaar veel geleerd. Ten eerste: geef talent de ruimte, vooral ruimte om een eigen invulling aan de taken en verantwoordelijkheden te geven. Er zijn immers ontelbaar veel mogelijkheden om je werk goed te doen. Die manier dient men zelf te kunnen kiezen. Ik heb ook geleerd om niet te oordelen, maar om vragen te stellen. Bij het vormen van

het oordeel is de conclusie reeds getrokken en het denken gestopt. Ik stel daarom vragen, bij zaken waar ik mee geconfronteerd word en die ik nog niet goed doorzie. Want degene die vragen stelt, neemt de leiding, niet degene die de antwoorden geeft. Bovendien heb ik de waarde van een bedrijfs-cultuur goed leren kennen. TBI heeft namelijk een zeer bijzondere en eigen cultuur, met boven gemiddelde aandacht voor de maat-schappelijke omgeving waarin wij opereren. Ons studiefonds is daarvan een voorbeeld. Vanaf leeftijd twaalf jaar tot en met de hbo- of wo-studie ontvangen de kinderen van alle medewerkers een subsidie van 55 procent van hun studiekosten. Zone is hiervan ook een resultaat; met dit magazine laten we de relevantie zien van onze activiteiten voor de samenleving, en bieden we tegelijkertijd een breed podium voor opvattingen vanuit de politiek, wetenschap en bedrijfsleven. Ondernemerschap is het andere hoofdkenmerk van onze bedrijfscultuur: ‘ondernemerschap zo laag mogelijk in de organisatie’ is al jaren ons credo. Daarmee bewandelt TBI een bijzondere ondernemersweg: de weg van de vrijheid. Ervaring leert dat deze vrijheid juist leidt tot een grotere gevoelde verantwoordelijkheid. TBI, de netwerkorganisatie van al die TBI bedrijven, wordt daarmee als geen andere onderneming gemaakt door de mensen die er samenwerken: ons collectieve verstand, dat is niet alleen wat wij zijn, ook waar wij voor staan. Daar moeten wij zorgvuldig mee omgaan. Dat geef ik mijn opvolger graag mee.

Gerard Anneveldt is hoofd P&O en Communicatie

bij TBI. In deze functie is hij onder meer

directeur van TBI acdmy en directeur van

Stichting Studiefonds TBI.

Daarnaast is hij hoofdredacteur van Zone.

Hij gaat per 1 januari 2009 met pensioen.

www.tbi.nl

De reis is de bestemming

8 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Projectrecensie

De ovatonde van Nijmegen

De Keizer Augustus ovatonde, aan de Keizer Hendrik VIsingel over de Rijksweg A325, is een kunstwerk in een nieuwe vorm: een ovale rotonde.

De eerste indruk vanaf de A325 is dat je een brug nadert waarvan de gebogen overspanning met subtiele conisch gevormde pijlers simpel is vormgegeven. De verhoudingen van de boogvorm ten opzichte van de overspanning zijn in een goede balans. Het geheel krijgt ’s avonds echter een extra dimensie. Door het witte licht op de boog en het contrast met de blauwe verlichting in de betonnen over kluizing wordt de illusie gewekt dat de boog zich presenteert als een kroon op de ovatonde. Door dit lichteffect krijgt het geheel meer de betekenis van een landmark.

PROJECT Ovatonde, Nijmegen

REALISATIE Haverkort Voormolen

OPDRACHTGEVERS ProRail en Gemeente Nijmegen

JAAR 2007


DETAIL BOVEN Blauwe verlichting in het beton

DETAIL ONDER Wit licht op de boog

INTERNET www.haverkortvoormolen.nl

Omdat Nijmegen de zogeheten ‘sprong over de Waal’ maakt en zich in noordelijke richting uitbreidt, vormt dit viaduct volgens de architecten, Zwarts & Jansma, ‘de poort voor Nijmegen’, en mag deze ‘als zodanig ook herkenbaar zijn’. En daar zijn ze in een bescheiden maar subtiele manier in geslaagd. Een voorbeeld van subtiliteit is de vorm van verlichting langs de A325 en op de ovatonde: deze heeft een buiging in de richting van de boog met de pijlers.

Weids effect De beleving op de ovatonde zelf is een geheel andere dan vanaf de A325. Door het weidse karakter van de ovatonde, dubbele rijstroken gescheiden door een brede tussenberm en een fietspad met twee rijstroken, lijkt het of je een

entree nadert van een groot terrein. De bogen van de ovatonde versterken hier het weidse effect doordat ze naar buiten overhellen. Dit alles draagt bij aan een overzichtelijk verkeersbeeld.Als we het verkeersplein nu vanuit vogelvlucht aanschouwen, heeft het minicircuit veel weg van een arena, door zijn ovale vorm met in het midden de brede groene hellingen. De naam Keizer Augustusplein krijgt vanuit de lucht ineens meer betekenis; Keizer Augustus (63 voor Chr. – 14 na Chr.) was het die de Romeinse troepen richting Nijmegen stuurde. Met de ovatonde heeft Nijmegen er een land-mark op keizerlijk niveau bijgekregen.

Joe van der Veen, architectuurhistoricus

Martinus Nijhoff (1894 – 1953)

was dichter, toneelschrijver,

vertaler en essayist.

9 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Letteren


DETAIL BOVEN Blauwe verlichting in het beton

DETAIL ONDER Wit licht op de boog


De Moeder de Vrouw

Ik ging naar Bommel om de brug te zien.

Ik zag de nieuwe brug. Twee overzijden

die elkaar vroeger schenen te vermijden

werden weer vrienden. Een minuut of tien

dat ik daar lag in ‘t gras, mijn thee gedronken,

mijn hoofd vol van het landschap wijd en zijd,

laat ik daar midden uit de oneindigheid

een stem vernemen, dat mijn ooren klonken.

Het was een vrouw. Het schip dat zij bevoer

kwam langzaam op den stroom voorbij gevaren.

Zij was alleen aan dek, zij stond aan ’t roer,

en wat zij zong hoorde ik dat psalmen waren.

O, dacht ik, o, dat daar mijn moeder voer.

Prijs God, zong zij, Zijn hand zal u bewaren.

Martinus Nijhoff

Over de brug

10 | TBI

Japan en Nederland hebben een bijzondere band. De oorsprong ligt in de handel, maar ook in de kunsten. Vincent van Gogh liet zich door Japan inspireren, en ruim een eeuw later is ‘zijn’ museum door een Japanse architect, Kisho Kurokawa, uitgebreid met een paviljoen. Twee culturen komen nu in het Van Gogh Museum bij elkaar. Hoe beoordeelt een in Nederland wonende, Japanse architect het paviljoen van zijn collega? Een museum, als kunstwerk aanschouwd.

De Japanse architect Keigo Kobayashi is drie jaar werkzaam in Nederland bij het Rotterdamse bureau Office for Metropolitan Architecture (OMA) van Rem Koolhaas. Hij geeft zijn visie op de prestaties van zijn landgenoot en biedt en passant inzicht in de verschillen tussen de Japanse en Nederlandse cultuur.

ZonnebloemenHet oorspronkelijke Van Gogh Museum in Amsterdam is een ontwerp van Gerrit Rietveld. Deze overleed tijdens het project, waarna zijn kantoorgenoten het werk afmaakten. ‘Rietveld kende een grote rol aan natuurlijk licht toe,’ merkt Kobayashi op. ‘Hoe hoger in het gebouw, hoe lichter het werd. Dit effect is door zijn opvolgers helaas teniet gedaan. Bovenin zijn er meer muren gekomen waardoor het donkerder is dan Rietveld bedoeld moet hebben.’ Kobayashi roemt het Rietveld-ontwerp: ‘Heel uitgesproken, met die dominerende vierkanten.’ De onverwacht grote bezoekersaantallen lieten al snel een nijpend capaciteitstekort zien. Er was dringend behoefte aan meer ruimte voor tijdelijke tentoonstellingen. Begin jaren negentig werd daarom besloten een extra gebouw

Een museum als kunstwerk

11 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Over de schutting

te ontwikkelen. Hiervoor werd Kurokawa aangetrokken. De Japanse koper van een van de Zonnebloemen van Van Gogh was overigens een van de financiers. Het was hem sinds zijn aankoop zo voor de wind gegaan dat hij iets voor Van Gogh terug wilde doen.

VormtaalKobayashi: ‘Een additioneel gebouw heeft altijd een relatie met het hoofdgebouw. Het staat er letterlijk mee in verbinding. Je kan dan in mijn visie als architect twee kanten op: radicaal commentaar leveren op dat hoofd-gebouw of er op aansluiten, dus in dezelfde vormtaal een variant ontwikkelen.’ Er zijn in het paviljoen vormreferenties aanwezig, zoals bepaalde parallel lopende lijnen (zie de plattegrond), maar Kobayashi is toch kritisch: ‘Ik vind dat Kurokawa een veilige weg heeft gekozen – te veilig, naar mijn smaak. Het is een mooi ontwerp, zonder meer, maar de hoofdvorm, de ovaal, heeft geen link met het hoofdgebouw. Het lijkt een radicaal ontwerp, maar dat is het niet; de confrontatie wordt juist vermeden.’ Dit is overigens wel weer heel Japans. ‘Japanners zijn heel indirect, zijn het liefst met iedereen vrienden. Ze vermijden confrontaties en dit ontwerp is dus typisch Japans te noemen. Zie ook de kleur, grijs. Echt een kleur waar men geen aanstoot aan neemt en dus heel populair is in Japan.’ Het had volgens Kobayashi veel spannender gekund: ‘Een ontwerp dat ook allerlei hoeken heeft, maar dan bijvoorbeeld niet helemaal loodrecht.’ Grappig genoeg meent Kobayashi dus dat Kurokawa niet zo’n Japans ontwerp had moeten maken. ‘Dat klinkt tegenstrijdig, maar dat is juist een reden dat ik zelf voor een niet-Japans bureau heb gekozen. Hier inventariseren we standaard de context van een gebouw, dus alle aspecten van de stad waarin het zich bevindt, met veel onderzoek, data-analyses en dergelijke. Die benadering sta ik voor.’Kobayashi studeerde architectuur aan een universiteit in Tokyo, maar vond daar de architectuurvisie te veel gestuurd door de richting van een aantal Japanse iconen. Om de blik te verruimen, vertrok hij naar de Harvard Design School in

Boston. ‘Zeer internationaal georiënteerd,’ oordeelt hij nu. ‘Iedereen neemt daar zijn eigen achtergrond mee. Ik was daar dus toch de Japanse architect, maar die ontmoeting met al die achtergronden inspireerde toch enorm.’ Een van de cursussen werd door Rem Koolhaas, oprichter van OMA, gegeven; dat maakte indruk. Gevolg: een aanstelling bij OMA in Rotterdam waar Kobayashi nu drie jaar werkt.

VolksaardDe architectuur van de twee gebouwen van het Van Gogh Museum weerspiegelt volgens Kobayashi dus cultuur-verschillen. ‘Nederlanders zijn in veel opzichten tegenover-gesteld aan de Japanners: Nederlanders zijn direct, zoeken meteen de confrontatie en maken statements. Wellicht is dat de volksaard. Het levert in elk geval uitgesproken architectuur op. Het paviljoen is mooi, doordacht, kloppend, maar niet confronterend. Het had dus ‘Nederlandser’ gekund. Het staat tenslotte in Nederland.’ Een ander typisch Nederlands trekje is het controleren van ruimte. ‘Binnen en buiten: twee gescheiden werelden voor de Nederlander. Binnen woon je, buiten verplaats je je – volstrekt functioneel. Japanse architecten leggen juist een verbinding: het uitzicht van een raam is onderdeel van het ontwerp. Een veel organischer opvatting dus.’ In de visie van Kurokawa is een stad, heel ‘Japans’, een organische entiteit die blijft groeien. Kobayashi: ‘Met dat uitgangspunt creëerde hij veel ruimte voor zichzelf, wat voor veel architecten essentieel is om optimaal te werken.’ Dat brengt hem op zijn eerdere opmerking over het Rietveld-ontwerp, waarvan de essentie – het vele daglicht – na zijn overlijden is afgezwakt. ‘Daardoor is het hoofdgebouw wat bescheiden geworden; het heeft niet die Nederlandse radicaliteit. Het oorspronkelijke Rietveld-ontwerp had waarschijnlijk ook een spannender Kurokawa-paviljoen opgeleverd.’

www.oma.nl

www.jpvaneesteren.nl

Plattegrond van het Van Gogh

Museum met aan de rechterkant

het paviljoen van Kurokawa.

Het paviljoen werd in 1999

opgeleverd en is gebouwd door

J.P. van Eesteren.

12 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Markant

‘Kunst betekent voor mij vooral het oproepen van emotie. Als mensen, vooral jonge mensen, dat kunnen bewerkstelligen door hun eigen emoties om te zetten in kunstvormen, spreekt mij dat enorm aan. Dat mag van mij op jonge leeftijd beginnen. Als mijn zoon van vijf een schilderij maakt, vind ik dat prachtig. Hij legt er zijn ziel en zaligheid in en juist dat aspect raakt me. Overigens heeft hij een goed voorbeeld, want zijn moeder schildert ook’, aldus Ad van der Heijden, directeur van Korteweg Bouw.

Passie voor kunst

Van der Heijden vindt dat de onder-steuning van kunstzinnige vorming over het algemeen te wensen overlaat. ‘Daarom probeer ik als bestuurslid mijn steentje bij te dragen aan de verdere ontwikkeling van het nieuwe Museum voor Grafische Vormgeving, voorheen De Beyerd, in Breda. Een nadruk ligt daar onder andere op kinderen. Het museum heeft bijvoorbeeld een hoek ‘verboden voor volwassenen’, waar kinderen naar hartelust met fotografie kunnen experimenteren, t-shirts ontwerpen, kennismaken met etalage-inrichting, enzovoorts. Daar willen ze ook heel nadrukkelijk scholen bij betrekken. Wat latent aanwezig is, zal gestimuleerd moeten worden.’ Vijftien jaar geleden stond het Centrum voor Beeldende Kunsten De Beyerd voor de keuze: doorgroeien tot een kunsthal of tot een echt museum. Door de grote inzet van Frank Tiesing,

tot vorig jaar directeur, werd het dit laatste. Een rigoureuze verbouwing van het eeuwen oude pand en hyper-moderne nieuwbouw naast en achter het pand volgden. De bouwbranche in Breda en omgeving en de Bredase Bouwsociëteit, waarvan Van der Heijden voorzitter is, maakten zich al langer sterk om jonge kunstenaars van de stad te ondersteunen. De bouw-sociëteit steunt jonge kunstenaars, door van juist regionale kunstenaars die een steuntje in de rug kunnen gebruiken, werken aan te kopen. Ook zorgt de bouwsociëteit voor gastsprekers die een bijzondere prestatie hebben geleverd voor de regio.

FestivalVan der Heijden: ‘Voor de stad Breda is dit Grafisch Museum uitermate belangrijk. Want wat is Breda eigenlijk? Een kunststad, een cultuurstad, sinds

dit seizoen een voetbalstad en een ondernemende stad. Hier vindt een van Nederlands grootste binnenstedelijke herontwikkelingen (de spoorzone) plaats, waarbij kunst en cultuur centraal staan. Dat vereist een sterk ondernemers-klimaat en een krachtig stadsbestuur.’ Zo’n kunsten cultuurgerichte omgeving inspireert – ook kinderen, vindt Van der Heijden. ‘Ik ben ervan overtuigd dat kinderen die op jonge leeftijd worden geprikkeld door vormen, kleuren en kunst, een grote voor sprong hebben op onze generatie. Van het stimuleren van hun creativiteit in denken en doen zullen zij hun hele leven, ook in hun latere beroep, veel profijt hebben.’

www.graphicdesignmuseum.nl

www.kortewegbouw.nl

FOTOGRAAF Onbekend

TITEL Afsluiting Vlieter Afsluitdijk

JAAR 28 mei 1932

COLLECTIE Archief Johan Pollema

FOTOGRAAF Onbekend

TITEL Keetarbeiders op Afsluitdijk

JAAR 1929 –1934


13 | TBI

zoneNAJAAR 2008

In perspectief

www.eendijkvaneendijk.nl

Voor altijd dichtDe Zuiderzee veranderde in 1932 in het IJsselmeer: de Afsluitdijk was gereed, dertig kilometer lang, negentig meter breed. De aanleg van de Afsluitdijk, zonder hulp van computers of andere geavanceerde elektronica, was een staaltje vakmanschap dat nog steeds internationale bewondering oogst.

FOTOGRAAF Onbekend

TITEL Afsluiting Vlieter Afsluitdijk

JAAR 28 mei 1932


14 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Galerie

KUNSTENAAR Diet Wiegman

TITEL Inside Boccioni

TECHNIEK Beton

FORMAAT 4,70 meter hoog

JAAR 2001

COLLECTIE J.P. van Eesteren

Bedrijfsinspiratie

Kunst kan ons verrassen, tot nadenken stemmen en inspireren. Een andere kijk op de werkelijkheid werkt verfrissend en stimuleert de eigen creativiteit.Diverse TBI bedrijven beschikken over kunstwerken. Ze hangen er in de gangen, kantoren en vergaderruimten, of bevinden zich op het bedrijfsterrein. Een kunstwerk verleent zo een eigen identiteit aan de omgeving waarin het zich bevindt. Tegelijkertijd zijn de kunstwerken cultuurdragers. Niet zelden markeert een aangeschaft schilderij of beeldhouwwerk een belangrijk moment in het bestaan van het bedrijf, zodat de herinnering daaraan levend blijft.

4 08

120

554

1 05

123

438

0 2233

271

Wildpassage

Tunnel

Viaduct

Brug

Aquaduct

0 011469

0 4059

407

0 0048

208

0 10

101

557

0 2053

198

0 0043

113

0 0029108

0 0038 64

3 0056

134

0

320

640

960

1.280

1.600

1.920

2.240

2.560

2.880

3.200

8 916

717

3.121

Totaal aantal kunstwerken

in Nederland


per provincie

Bron: Rijkswaterstaat Bouwdienst

15 | TBI 16 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Acht

zoneNAJAAR 2008

Barometer

zoneNAJAAR 2008

Uit

Nederland heeft een ver ontwikkelde

infrastructuur. Omdat er veel mensen

op een klein oppervlak wonen, omdat

Nederland een groot aandeel heeft in de

Europese goederenlogistiek en omdat

Nederland een complexe geologie heeft,

met vooral heel veel water.

Veel infrastructuur betekent veel

kunstwerken. Nederland telt maar liefst

1.142 bruggen en 54 tunnels. Variërend

van viaducten tot ecoducten en van

bruggen over water tot bruggen over

wegen.

Kruisende wegen

Ku

nst van

TBI

Nationale trots

Elk land eert zijn kunstwerken; vele ervan

zijn vereeuwigd op postzegelformaat.

De wijze van afbeelden loopt sterk uiteen:

als op zichzelf staand object, als onderdeel

van de omgeving of in zijn functie van

transportverbinding. Recht van voren, in

perspectief of vanuit de lucht. Het gaat om

dezelfde trots, maar die wordt gevarieerd

geuit, vanuit verschillende culturen.

Een stalen monument van menselijk vernuft

Vriend en vijand lijken het eens te zijn dat Joris Ivens (1898 –1989) zijn beste films maakte tijdens zijn Nederlandse periode, tot 1931: zwijgende avantgardistische vormexperimenten, die geïnspireerd werden door de theorieën rond ‘de absolute film’ en de montageopvattingen van Sergej Eisenstein. Vooral Regen (1927) en De brug (1928) maken de indruk boven elke kritiek verheven te zijn. Het zijn studies in vorm, beweging, ritme en montage, die destijds, volgens Ivens’ medeoprichters van de Filmliga zoals Menno ter Braak en Henrik Scholte, de geboorte van de cinema als autonome kunstvorm aankondigden.

VooruitgangDe voor Ivens kenmerkende retorische toon en een heilig ontzag voor de onvermijdelijke maatschappelijke vooruitgang zijn ook in De brug te bespeuren. De spoorbrug over de Nieuwe Maas, in Rotterdam ook bekend als De Hef, wordt voor Ivens’ camera een stalen monument van menselijk vernuft en precisie, een ode aan de toepassing van de 19eeeuwse industriële revolutie tot heil van de hele mensheid. In die visuele rapsodie van vormen valt eigenlijk alleen de belofte van een nieuwe filmkunst te ontdekken, die vervolgens noch Ivens, die zich snel liet kennen als een charmante politieke propagandist, noch iemand anders heeft weten in te lossen. Inderdaad valt nu slechts de videokunst, een hybride en futiele bastaarddiscipline, als logische erfgenaam aan te wijzen. Wat achteraf bezien De brug mist, is drama (het wachten van een trein op het rijzen en dalen van de hef neemt die functie slechts nominaal waar), een nietretorische relevantie en zelfs de verlossing door poëzie. Het is een mijlpaal in de filmgeschiedenis, maar op een weg die nergens heen leidde. Film is namelijk van alle kunsten de minst autonome, zoals Ivens’ eigen latere oeuvre en levensloop overtuigend zouden aantonen.

Hans Beerekamp, tvrecensent en exfilmredacteur bij

NRC Handelsblad, over de film De brug van Joris Ivens. Dit is een

bewerking van een aflevering uit de serie ‘100 jaar’ over de

50 belangrijkste films uit de eerste eeuw van hun ontstaan,

die verscheen in NRC Handelsblad van 6 december 1995.

FILMMAKER Joris Ivens (1898 –1989)

TITEL Filmstills ‘De brug’

JAAR 5 mei 1928

COPYRIGHT Europese Stichting Joris Ivens Nijmegen

KUNSTENAAR Louise van Terheijden

TITEL Thinking of you

TECHNIEK Pastel op papier

FORMAAT 70 x 90 cm

JAAR 2002

COLLECTIE Hazenberg Bouw

KUNSTENAAR Marte Röling

TITEL Spiegelwimpels

TECHNIEK Spiegels


JAAR 1990

COLLECTIE Wolter & Dros

KUNSTENAAR Peter Zomerdijk

TITEL Lightmachine

TECHNIEK Hoogglans gespoten plaatstaal


JAAR 2002

COLLECTIE Eekels Elektrotechniek

KUNSTENAAR Loes Kurpershoek

TITEL Zonder Titel

TECHNIEK Acryl op doek


JAAR 2000

COLLECTIE Korteweg Bouw

KUNSTENAAR Jan Hein Arens

TITEL Bij benadering

TECHNIEK Acrylverf, spuitbus op doek


JAAR 2002


KUNSTENAAR Jan van Lokhorst

TITEL Zonder Titel



JAAR 2007

COLLECTIE Hopman Interheem

KUNSTENAAR Kees van Bohemen

TITEL The Factory



JAAR 2006

COLLECTIE Hevo

KUNSTENAAR Jean Pierre Nijs

TITEL Deltion college

TECHNIEK Airbrush


JAAR 2008

COLLECTIE WTH

KUNSTENAAR Arthur Bernard

TITEL Beeld van een bouwer

TECHNIEK Brons

FORMAAT 60 cm hoog

JAAR 2008

COLLECTIE Kanters Bouw

TITEL Zeelandbrug, over de Oosterschelde

JAAR 1965

TITEL Chaumont Viaduct, Chaumont

JAAR 1856

TITEL Mannenbash Bridge, Fukagawa

JAAR Onbekend

TITEL HaShiva Interchange, Israël

JAAR 1981

TITEL Van Brienenoordbrug, Rotterdam

JAAR 1965

TITEL Brooklyn Bridge, New York

JAAR 1883

TITEL Magere Brug, Amsterdam

JAAR 1694

TITEL Viaduct van Chebelé, Chebelé

JAAR 1907

21 | TBI 22 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Acht

Nationale trots











4 08

120

554

1 05

123

438

0 2233

271

Wildpassage

Tunnel

Viaduct

Brug

Aquaduct

0 011469

0 4059

407

0 0048

208

0 10

101

557

0 2053

198

0 0043

113

0 0029108

0 0038 64

3 0056

134

0

320

640

960

1.280

1.600

1.920

2.240

2.560

2.880

3.200

8 916

717

3.121


in Nederland


per provincie

15 | TBI 16 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Acht

zoneNAJAAR 2008

Barometer

zoneNAJAAR 2008

Uit













wegen.

Kruisende wegen

Ku

nst van

TBI

Nationale trots




















JAAR 5 mei 1928





FORMAAT 70 x 90 cm

JAAR 2002




TECHNIEK Spiegels


JAAR 1990



TITEL Lightmachine



JAAR 2002



TITEL Zonder Titel



JAAR 2000






JAAR 2002



TITEL Zonder Titel



JAAR 2007



TITEL The Factory



JAAR 2006

COLLECTIE Hevo



TECHNIEK Airbrush


JAAR 2008

COLLECTIE WTH



TECHNIEK Brons

FORMAAT 60 cm hoog

JAAR 2008



JAAR 1965


JAAR 1856


JAAR Onbekend


JAAR 1981


JAAR 1965


JAAR 1883


JAAR 1694


JAAR 1907

21 | TBI 22 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Acht

Nationale trots










4 08

120

554

1 05

123

438

0 2233

271

Wildpassage

Tunnel

Viaduct

Brug

Aquaduct

0 011469

0 4059

407

0 0048

208

0 10

101

557

0 2053

198

0 0043

113

0 0029108

0 0038 64

3 0056

134

0

320

640

960

1.280

1.600

1.920

2.240

2.560

2.880

3.200

8 916

717

3.121


in Nederland


per provincie


15 | TBI 16 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Acht

zoneNAJAAR 2008

Barometer

zoneNAJAAR 2008

Uit













wegen.

Kruisende wegen

Ku

nst van

TBI

Nationale trots




















JAAR 5 mei 1928





FORMAAT 70 x 90 cm

JAAR 2002




TECHNIEK Spiegels


JAAR 1990



TITEL Lightmachine



JAAR 2002



TITEL Zonder Titel



JAAR 2000






JAAR 2002



TITEL Zonder Titel



JAAR 2007



TITEL The Factory



JAAR 2006

COLLECTIE Hevo



TECHNIEK Airbrush


JAAR 2008

COLLECTIE WTH



TECHNIEK Brons

FORMAAT 60 cm hoog

JAAR 2008



JAAR 1965


JAAR 1856


JAAR Onbekend


JAAR 1981


JAAR 1965


JAAR 1883


JAAR 1694


JAAR 1907

21 | TBI 22 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Acht

Nationale trots










20 | TBI19 | TBI18 | TBI17 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Kunst van TBI

PROJECT Ecoduct De Borkeld

LOCATIE Rijksweg A1, Rijssen

OPDRACHTGEVER Bouwdienst Rijkswaterstaat

OPDRACHTNEMER o.a. Haverkort Voormolen

JAAR 2003

PROJECT Ledwand Reizend Zand spoorwegstation Apeldoorn

LOCATIE Apeldoorn

OPDRACHTGEVER Gemeente Apeldoorn

OPDRACHTNEMER Rena Electronica

LICHTKUNSTENAAR Giny Vos

JAAR 2008

PROJECT Ledwand Parktheater Eindhoven

LOCATIE Eindhoven

OPDRACHTGEVER Parktheater Eindhoven

OPDRACHTNEMER HVL Armada Outdoor, Rena Electronica

LICHTKUNSTENAAR Herman Kuijer

JAAR 2007

PROJECT Geluidsscherm

LOCATIE A15, Doetinchem

OPDRACHTGEVER Gemeente Doetinchem

OPDRACHTNEMER Haverkort Voormolen

JAAR 2007

4 08

120

554

1 05

123

438

0 2233

271

Wildpassage

Tunnel

Viaduct

Brug

Aquaduct

0 011469

0 4059

407

0 0048

208

0 10

101

557

0 2053

198

0 0043

113

0 0029108

0 0038 64

3 0056

134

0

320

640

960

1.280

1.600

1.920

2.240

2.560

2.880

3.200

8 916

717

3.121


in Nederland


per provincie


15 | TBI 16 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Acht

zoneNAJAAR 2008

Barometer

zoneNAJAAR 2008

Uit













wegen.

Kruisende wegen

Ku

nst van

TBI

Nationale trots




















JAAR 5 mei 1928





FORMAAT 70 x 90 cm

JAAR 2002




TECHNIEK Spiegels


JAAR 1990



TITEL Lightmachine



JAAR 2002



TITEL Zonder Titel



JAAR 2000






JAAR 2002



TITEL Zonder Titel



JAAR 2007



TITEL The Factory



JAAR 2006

COLLECTIE Hevo



TECHNIEK Airbrush


JAAR 2008

COLLECTIE WTH



TECHNIEK Brons

FORMAAT 60 cm hoog

JAAR 2008



JAAR 1965


JAAR 1856


JAAR Onbekend


JAAR 1981


JAAR 1965


JAAR 1883


JAAR 1694


JAAR 1907

21 | TBI 22 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Acht

Nationale trots










23 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Etalage

Kunst en techniek liggen soms dicht bij elkaar. H.J. Wolter, eigenaar van een bedrijf in metaalwaren, was in 1906 medeoprichter van Wolter & Dros in Amersfoort. Zoon Hendrik Jan Wolter verkoos de schilderkunst.

Hendrik Jan Wolter (1873 –1952) was voorbestemd om zijn vader op te volgen in het metaalbedrijf, maar al snel bleken zijn interesses elders te liggen: na een korte periode op de Militaire School in Haarlem stapte hij over naar de Académie des Beaux Arts te Antwerpen. Wolter ontwikkelde zich tot een geroemde impressionist. Zijn werk is evenwel in te delen in drie perioden. De Amersfoortse tijd kenmerkt zich door traditionele, realistische schilderijen in donkere, aardse tinten. Dit leverde een serie prachtige Amersfoortse stads- en parkgezichten op.Wolter verhuisde in 1904 naar het Gooise kunstenaarsdorp Laren, waar

hij de Franse impressionisten ontdekte. Dit beïnvloedde zijn schildersstijl, maar hij heeft nooit tot de zogeheten Larense School behoord. Zijn kleurpalet werd lichter en hij begon te werken met sterke lichteffecten; Wolter maakte naam als luminist. Ook reisde hij regel-matig naar Frankrijk en Engeland, wat hem aanzette tot het schilderen van havengezichten.Vlak voor de Eerste Wereldoorlog vestigde Wolter zich in Amsterdam. Zijn verfbewerking werd vetter, pasteuzer, soms zelfs aangesmeerd met het platte mes. In deze derde periode is zijn stijl wat behoudender.

De keus van Wolter voor een schilders-carrière was een directe aanleiding voor de oprichting van Wolter & Dros: vader Wolter zocht om die reden een compagnon en vond deze in de toen 27-jarige A. Dros, waarmee het fundament voor het huidige technische installatiebureau werd gelegd. www.wolterendros.nl

TITEL (LINKS) De moeder van de schilder


FORMAAT 69 x 85 cm

JAAR Circa 1910


TITEL (RECHTS) Zelfportret met hoed

TECHNIEK Olieverf op paneel

FORMAAT 49 x 59 cm

JAAR 1920

COLLECTIE Museum Flehite

Hendrik Jan WolterImpressionist van Amersfoortse oorsprong

Werk van Hendrik Jan Wolter was eerder

dit jaar te bezichtigen in het kantoorpand

van Wolter & Dros in Amersfoort.

24 | TBI

Zeshonderd dagen heeft Haverkort Voormolen tot de beschikking. Dan moet hun deel van het werk aan de Scaldia Container Terminal klaar zijn. Onder meer een bouwkuip, die met het werk ‘meeloopt’ en een rijdende bekisting maken dit werk tot een huzarenstukje. Doel: de aanleg van een kademuur in de Scaldiahaven bij Vlissingen.

‘Het wordt een race tegen de klok’, stelt Manno Buijsrogge, projectleider van Haverkort Voormolen, met Zeeuwse nuchterheid vast. ‘In het najaar van 2009 moeten we hier weg zijn. Haverkort Voormolen heeft een werk van dergelijke omvang nog niet gedaan, maar we doen hiermee de nodige nuttige ervaring op voor andere grote werken, wellicht de aanleg van de Tweede Maasvlakte.’

WerkgelegenheidDe Scaldiahaven zal de werkgelegenheid in de regio stimuleren. Het havenschap Zeeland Seaports meent dat de terminal tachtig tot honderd banen in de directe sfeer gaat bieden en nog eens honderd in de indirecte sfeer. De directe sfeer betreft het reguliere havenwerk van laden en lossen van de schepen en de administratieve en logistieke werkzaam -heden. In de indirecte sfeer gaat het om het schoonmaken, controleren en herstellen van containers en het gereedmaken voor de volgende vracht. Voor dit alles is de kademuur onont beerlijk. ‘Aan de aanleg van een kade muur is niets romantisch’, zegt Buijsrogge. ‘Het is wel een flinke klus civiele techniek. Maar door de logistiek en alles wat er verder bij komt kijken, is het een echt kunststuk.’

Kademuur met de nodige stevigheid Kunststuk in recordtijd

25 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Reportage

Het project Scaldiahaven in Vlissingen-Oost is tamelijk ingewikkeld. Op het eerste gezicht lijkt de opdracht eenvoudig: leg een kademuur aan om een haven. Maar havenkades worden nogal eens met reusachtige krachten aangevaren en zullen dan toch in elk geval op hun plaats moeten blijven. De kadeconstructie, met een totale lengte van 1.700 meter, krijgt dan ook de nodige stevigheid. De noord- en zuidzijde gaan bestaan uit een combi-wand met ontlastvloer en kademuur, gesteund door schuin ingebrachte trekelementen, zogeheten MV-palen. Dit zijn holle buizen die aan de buiten-zijde rondom worden geïnjecteerd met grout, een mengsel van water, cement en additionele stoffen. Onder de ontlastvloer worden prefab-betonnen heipalen ingebracht met schoorstand 4:1 (een hoek van een-vierde van 90 graden, dus 22,5 graden – red.). Daarop komen de ontlastvloer

Project: Scaldiahaven fase 2, 1.700 meter

zeekadeconstructie

Locatie: Haven van Vlissingen-Oost,

gemeente Borsele

Opdrachtgever: Exploitatiemaatschappij

Schelde-Maas

Opdrachtnemer: Haverkort Voormolen

Engineering: Ingenieursbureau Lievense

Directievoering: Zeeland Seaports

26 | TBI

en de kademuur, in totaal 42 beton-vloeren van 32 bij 16 meter, waarop een betonnen wand wordt geplaatst van vijf meter hoog. De combiwand is voorzien van een horizontale verankering. Voor de kade worden constructies van met kunststof bekleed staal aangelegd, om eventuele schade bij het aanleggen van de schepen te voorkomen.

Miljoen containersExtra moeilijkheid is dat het werk wordt uitgevoerd in een open ontgraving, grenzend aan een getijdengebied met waterstandverschillen tussen -2,0 meter NAP en +2,4 meter NAP. Door het aanleggen van een tijdelijke dijk en bemaling moet de bouwput voldoende droog worden om het werk te kunnen uitvoeren. Buijsrogge: ‘Wellicht gaan we halverwege de haven een tijdelijke voorziening treffen om het effect van de getijden tegen te gaan. Maar het werk aan de zuidkant, waar het hout-pulp overslagbedrijf Verbrugge Terminals gevestigd is, mogen we niet verstoren.’ Opdrachtgever is de Exploitatie maatschappij Schelde-Maas, een samen werkingsverband van Zeeland Seaports en het Havenbedrijf Rotterdam. Ingenieursbureau Lievense te Breda doet de engineering en voert tevens directie over het werk. De Belgische combinatie van haven-bedrijven Sea Invest en Zuidnatie wil op het 600.000 vierkante meter grote terrein een miljoen containers per jaar overslaan. Omdat ook diepstekende zeeschepen de haven moeten kunnen aandoen, moet deze tot een diepte van -17 meter NAP worden uitgegraven. Dit uitbaggeren van de haven wordt overigens niet door Haverkort Voormolen gedaan.

Logistieke opgaveDe totale kerende hoogte van de constructie wordt ongeveer 22 meter. Buijsrogge: ‘In één moeite door breiden we de kade van Verbrugge Terminals uit met zo’n vijfhonderd meter. In een later stadium komen daar zes nieuwe hallen. De verharding van het terrein gaan we niet doen, wel zijn we betrokken bij zo’n honderdduizend kubieke meter

aan grondwerk.’ Het grondwerk wordt uitgevoerd door Martens en Van Oord uit Oosterhout; het funderingswerk doet Voorbij Funderingstechniek uit Amsterdam. Het terrein moet op hoogte van de kade-muur worden opgeleverd. Er gaat bijna elfduizend ton aan buispalen, 2.300 ton damwand, 5.700 ton wapeningsstaal en 42.000 kubieke meter beton in het werk.Buijsrogge: ‘Al het aan te voeren materiaal moet uiteraard tijdig aan wezig zijn. Mogelijk gaan we bekijken of er buispalen en dergelijke over water kunnen worden vervoerd naar de samen stel locatie te Vlissingen. De voorbereidingen zijn ter sprake gekomen in een flink aantal bespreek-sessies. Er is volop overleg geweest over de vorm van de bouwkuip en de toe te passen werkmethoden.’ Vijf heistellingen in de drooggemalen bouwkuip gaan naast elkaar aan het werk. Als eerste worden de buispalen van de combiwand aangebracht, waarna de tussenplanken ingetrild worden. Daarna volgen twee heistellingen die de prefabbetonnen heipalen inheien. De laatste stelling zal de MV-trekelementen inbrengen. In totaal een trein van een paar honderd meter. Het betonwerk wordt uitgevoerd met een bekisting die met het werk meerijdt waarbij vloer en wand in één keer gestort worden. ‘De logistieke opgave is enorm’, vat Buijsrogge de hele operatie samen.

www.haverkortvoormolen.nl

www.voorbijfunderingstechniek.nl

www.mvogroep.nl

www.zeeland-seaports.com

Projectomvang o.a.:

10.900 ton buispalen

2.300 ton damwand

42.000 m3 beton

5.709 ton wapeningsstaal

>100.000 m3 grondwerk

27 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Trend

MUSEUM BEELDEN AAN ZEE (1999 – 2008)

Aan de boulevard van Scheveningen ligt

museum Beelden aan Zee, gebouwd onder en

rond het oude paviljoen De Witte. Een stille

plek met beelden van de mens uit onze tijd,

met al zijn ervaringen en stemmingen. Naast

de eigen collectie vindt men er exposities van

de moderne en hedendaagse internationale

beeldhouwkunst.

www.beeldenaanzee.nl

BONAS (2003 – 2005 / 2006 – 2008)

De Stichting BONAS, ondergebracht in

het Nederlands Architectuurinstituut

te Rotterdam, richt zich op het behoud

van kennis over het werk en ideeën van

Nederlandse architecten. De oeuvres van

de belangrijkste Nederlandse ontwerpers

uit de periode 1790 tot heden zijn

inmiddels gereconstrueerd.

www.bonas.nl

NEDERLANDSE BACHVERENIGING (2002 – 2006 / 2007 – 2011)

De Bachvereniging is het oudste ensemble

voor oude muziek in Nederland. De muziek

van Johann Sebastian Bach is de bindende

factor, maar ook werken van tijdgenoten

staan op het programma. De Nederlandse

Bachvereniging treedt veelvuldig op in

Nederland, maar ook in het buitenland.

Daarmee vervult de vereniging ook de rol

van cultureel ambassadeur voor Nederland.

www.bachvereniging.nl

DEN HAAG SCULPTUUR (2004 – 2008)

Den Haag Sculptuur organiseert (openlucht- )

tentoonstellingen van beeldhouwkunst

in het centrum van Den Haag. Elke zomer

wordt met een bijzondere expositie

een breed publiek geconfronteerd met

eigentijdse kunst.

www.denhaagsculptuur.nl

SYMFONIEORKEST RIJNMOND (2007 – 2009)

Het Symfonieorkest Rijnmond is een nieuw,

in oktober 2007 opgericht orkest in de regio

Rotterdam-Rijnmond en bestaat uit

gevorderde amateurs en beroepsmusici.

www.symfonieorkestrijnmond.nl

Steun voor de kunsten

KUNSTHAL – BEELD ANTONY GORMLEY (2008)

Antony Gormley is een gerenommeerde

Britse kunstenaar van wie de Kunsthal een

beeld heeft aangekocht: Another Time II.

Dit beeld krijgt een permanente plaats

op het dak. De plaatsing ervan was het

startmoment voor een tentoonstelling van

Gormely’s werk in de Rotterdamse Kunsthal,

onder de titel Event Horizon.

www.kunsthal.nl

LOUIS COUPERUS GENOOTSCHAP (2006 – 2008)

Het Louis Couperus Genootschap brengt

liefhebbers van het werk van schrijver

Louis Couperus (1863 – 1923) bijeen en

stimuleert wetenschappelijk onderzoek

naar zijn leven en oeuvre. Het Genootschap

is uitgegroeid tot een van de grootste en

meest actieve literaire genootschappen

in Nederland.

www.louiscouperus.nl

TBI voelt zich nauw betrokken bij de kunsten

en ondersteunt uiteenlopende initiatieven.

Een selectie.

www.tbi.nl

28 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Markant

Openbare werkenWilhelminahof en Le Medi

Bouwprojecten zijn soms aanleiding voor het creëren van kunstwerken.

Op 29 oktober 1999 vond de officiële onthulling plaats van een beeld van Koningin Wilhelmina door Prins Bernhard. Het beeld, ontworpen door Willem Verbon, staat in de Wilhelminahof op de Kop van Zuid en werd geschonken in verband met de oplevering van dit gebouwencomplex. Het beeld is tot stand gekomen met subsidie van het Centrum voor Beeldende Kunst in Rotterdam en met bijdragen van de bouwpartijen, waaronder J.P. van Eesteren. De verkoopopbrengst van replica’s van het beeld bedroeg 150.000 gulden. Dit bedrag kwam ten goede aan een project van KWF Kankerbestrijding.

De nieuwe wijk Le Medi in Rotterdam-West is mediterraan van opzet en architectuur. In de toegangspoort wordt een 70 m2 groot kunst werk aangebracht: een mozaïek, ontworpen door kunstenaar Arno Coenen. Het verbeeldt het verleden, heden en toekomst van de wijk Bospolder Tussendijken, waarin Le Medi gelegen is. De huidige en toekomstige bewoners hebben dit mozaïek samen gelegd. Ook minister Ella Vogelaar van Wonen, Wijken en Integratie droeg tijdens een werkbezoek in januari van 2008 haar steentje bij. Bij Le Medi is onder andere ontwikkelaar en bouwer ERA Bouw betrokken.

www.jpvaneesteren.nl

www.erabouw.nl

Joost Zwagerman

29 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Letteren

Gemankeerde muzikanten?

Een tijdje geleden mocht ik als gast-redacteur van het literaire poptijdschrift WahWah een special maken. Het werd de zogenoemde Rottumerplaat-aflevering van het tijdschrift, waarin ik aan meer dan honderddertig schrijvers, dichters en schrijvende muzikanten de aloude vraag stelde: welk popalbum zou je meenemen naar een onbewoond eiland?

Met een aantal schrijvers mocht ik komen praten over die onbewoond-eiland-vraag in een aflevering van De Wereld Draait Door. En zo kwam het dat op een avond in mei bij Matthijs van Nieuwkerk de schrijvers Kees van Kooten, Oek de Jong en Saskia Noort aan tafel zaten, met mijzelf als primus inter paris. Van Kooten had een heleboel materiaal mee over zijn favoriete plaat, Oek de Jong bleek een levenslange fan van Cuby and the Blizzards en Saskia Noort bleek in haar puberteit wilde dromen te hebben gehad over Sting, de zanger van The Police. Aan het einde van de uitzending zei Matthijs van Nieuwkerk tegen Oek de Jong: ‘Je spreekt zo vol liefde over Cuby. Had je misschien zelf muzikant willen zijn?’ Oek de Jong lachte en bekende direct. Ja, dat was een jeugd droom geweest. Van Nieuwkerk reageerde verbaasd en stelde dezelfde vraag aan de anderen aan tafel. En wat bleek? Ook Kees van Kooten had ooit gedroomd van een leven als musicus, en in Saskia Noort is een zangeres verloren gegaan. Toen moest ook ik bekennen – en ja, I plead guilty, mijn droom van vroeger was niet: schrijver worden, maar: pop muzikant worden!

Van Nieuwkerk wist niet wat hij hoorde. Daar zaten dan dus vier bekende Neder-landse schrijvers aan tafel die allemaal gemankeerde muzikanten waren! Wat zou dat toch zijn? Is de keuze voor de wereld van het woord voor veel schrijvers een substituut, omdat de wereld van de klank onbereikbaar bleek? En waarom hebben schrijvers de neiging om muzikanten op een voetstuk te plaatsen? Schrijvers doen dat overigens niet alleen met musici. Uit ervaring weet ik dat sommige schrijvers ook opkijken tegen beeldend kunstenaars – maar laat het een troost voor schrijvers zijn dat vrij veel kunstenaars op hun beurt weer de neiging hebben de literatuur en de schrijvers te idealiseren. Misschien is het zo dat een creatief mens die uitblinkt in één kunstvorm, bij wijze van milde zelfkastijding de gedachte nodig heeft dat er altijd een vakgebied overblijft dat ontoegankelijk en onbereik baar is. Schrijvers snappen vaak niet ‘hoe die muzikanten dat toch doen’. Schilders en beeldhouwers kijken op hun beurt weer met verbazing naar de manier waarop schrijvers in woorden een

wereld weten te vatten waarvoor zíj, die kunstenaars toch echt doodgewoon concreet materiaal nodig hebben: verf, klei, brons, een doek, een sokkel. De schrijver heeft niets nodig, alleen maar datgene wat van ons allemaal is: de taal. Maar die taal kan hooguit afgeleide klanken vormen, en een afgeleid beeld creëren. Taal wordt nooit muziek, en naar taal kun je ook niet kijken zoals naar een tastbaar schilderij van Rembrandt of Andy Warhol. Taal verwijst altijd naar iets, maar muziek en een beeld bestaan op zichzelf. Misschien komt het door dit verschil dat zoveel schrijvers blijven dromen van een creatief leven zónder die tussenkomst van de taal. Zo’n creativiteit is en blijft directer, en dus, volgens veel schrijvers, van een hogere orde, intenser, concreter, ‘echter’. Zo. En nu snel luisteren naar de Chaconne van Bach.

30 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Projectrecensie

GestroomlijndDe ontwerpers van de nieuwe brug hebben extra beeldende kwaliteiten ingebracht om een visueel aantrekkelijk geheel te maken, dat daardoor goed de concurrentie met de visueel zwaardere oude brug kan aangaan. Het slanke zijaanzicht van de brug heeft een lichte kromming meegekregen, waardoor hij een sterk ‘brugachtig’ karakter krijgt. In die zin is het een traditionele brug, maar door zijn gestroomlijnde strakheid toch ook juist erg modern. Subtiele vormgevende details geven de brug extra sierlijkheid. De verjonging van de constructie naar het wateroppervlak toe geeft de brug een licht zwevende aanwezigheid. Het lijkt de spoorlijn elegant boven de waterlijn op te willen tillen, haast los te willen maken van het wateroppervlak.

Opvallend is de manier hoe brugdek en pijlers een dynamische dialoog aangaan. De Y-vormige pijlers zijn niet plomp verloren onder de massa van het brugdek geplaatst, maar vormen een eenheid. De lijnvoering van de driehoekige uitsparingen in de massa benadrukt de doorgaande beweging van de brug, niet de statische steun-punten van de pijlers. De over het water gaande beweging wordt op deze manieren goed in het ontwerp getoond. Een waarachtige brug.

De brug over het Hollandsch Diep

Jeroen Baars, architectuurhistoricus

In het traject van de HSL Zuid Holland Zuid spelen oeververbindingen een belangrijke rol. De twee lange tunnels zijn technische hoogstandjes en echte kunstwerken in de bouwtechnische betekenis van het woord.

Als objecten verdwijnen ze in de grond en zijn daardoor visueel en perceptueel niet eenvoudig te zien als kunst - werken in artistieke zin. De derde

oeververbinding, de brug over het Hollandsch Diep, heeft wel die kwaliteiten. Hier wordt geprobeerd om de intrinsieke kwaliteit van wat een brug is, vormgevend te definiëren. De naastliggende oude spoorbrug is als lineair element in het landschap een doelmatige expressie van een link tussen twee oevers. De functie bepaalt de vorm en maakt de brug met name door zijn lengte een krachtig en bijzonder object.

PROJECT Brug over het Hollandsch Diep,

onderdeel van HSL Zuid Holland Zuid

REALISATIE o.a. Haverkort Voormolen

OPDRACHTGEVERS Ministerie van Verkeer

en Waterstaat, projectdirectie HSL-Zuid

JAAR 2005


31 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Eenvoud

Natuurlijke inspiratie

De mens heeft altijd gebruik gemaakt van de mogelijkheden en oplossingen die de natuur hem biedt: een omgevallen boom over een beek om deze over te steken, een overhangende rots om te schuilen, een grot om in te wonen of een iglo, gebouwd met sneeuwblokken. Tegenwoordig is de natuur voor veel architecten een bron van inspiratie voor hun ontwerpen.

‘Het onderwerp natuur is in de architectuur oeverloos’, stelt architectuurcriticus Hans Ibelings vast. Hij onderscheidt biologische en geologische inspiraties. ‘Biologische inspiraties leiden tot zogeheten biomorfe architectuur, en zijn de vormen die natuurlijk gegroeid lijken, zoals skeletten, schubben of slakken-huizen. Een stap verder is het idee van gebouwen die groeien en bewegen,

dus die als het ware een stofwisseling hebben.’ Architectuur met geologische inspiraties is op een bepaalde manier onderdeel van het landschap. Ibelings: ‘Het land-schap zelf, of onderdelen als rotsen, kristallen en wat dan ook, dienen tot inspiratie.’ VersieringenEen voorbeeld van inspiratie door de natuur is van de Italiaanse architect Paolo Portoghesi, die in 1986 een schets voor het Teatro Puccini in Torre del Lago bij Pisa maakte: een enorme roofvogel daalt met uitgespreide vleugels neer aan de oever van het meer. En de drie tuibruggen over de Hoofdvaart bij Hoofddorp van de Spaanse architect Santiago Calatrava lijken – net als de Erasmusbrug van Ben van Berkel te Rotterdam – op sierlijke zwanen die over het water scheren.

Decoratieve versieringen kunnen effecten versterken; bijvoorbeeld een wenteltrap gaat door de afwerking meer lijken op een fossiele slak. In de Griekse beschaving kwamen veelvuldig versieringen voor in de vorm van gekrulde hoorns van schapen, die als heilig werden beschouwd. En in Zuid-Spanje zijn vele, op repeterende bloemmotieven geïnspireerde ornamenten terug te vinden. Geologische inspiratie vinden talloze architecten op plaatsen als Monument Valley in Utah: versteende bruggen, bogen en kogelronde gaten, die met wetenschappelijke precisie uit het landschap lijken gehakt. In en bij het tempelcomplex Daitoku-ji in Kyoto heeft men de bebouwing al dan niet bewust zo veel mogelijk in de omgeving willen laten opgaan. Maar ook een gewone boom in een weiland kan ontroeren.

32 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Zie ook

Kunst in bouwwerken

Herdenkingsbeeld in de brugDe huidige Moerdijkbrug werd in 1978 in gebruik genomen. De brugdelen van zijn voorganger zijn hergebruikt in de Spijkenisserbrug en de brug bij Keizersveer. Een brugrestant met daarin het herdenkingsreliëf voor prins Johan Willem Friso (1687 – 1711) dat bij de oude brug stond, is als monument naast de nieuwe Moerdijkbrug opgesteld.


Torenspits in het winkelcentrumWinkelcentrum De Stoep in Spijkenisse, gebouwd door Korteweg Bouw, heeft als hoogste punt een markant herkenningspunt: een torenspits met daarin een kunstwerk van Pépé Grégoire. Het bronzen beeld is een voorstelling van de Romeinse god Mercurius. Mercurius waakt over het winkelcentrum. Hij is immers de god van de handel.

www.kortewegbouw.nl

Poëzie in de bouwput Het nieuwe Centraal Station in Rotterdam is in volle ontwikkeling. Het inspireerde kunstenaar Jan Grolleman tot het kunstproject ‘De bouw’. Hier en daar, niet te opvallend, zijn op de bouwplaats gedichten te lezen van onder anderen Paul van Ostayen. De dichtregels staan op bouwketen en de wanden van de bouwput.


33 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Projectrecensie

PROJECT De Westerscheldetunnel, Zeeland

REALISATIE o.a. TBI bouw, TBI techniek

OPDRACHTGEVERS NV Westerscheldetunnel

JAAR 2003

INTERNET www.croon.nl,

www.haverkortvoormolen.nl,

www.wolterendros.nl

De Westerscheldetunnel

Water als natuurlijke barrière. Een bekend gegeven in Zeeland, waar je van het ene naar het andere eiland moet hoppen. Al eeuwenlang.

Boten, bruggen, tunnels. Het liefst maak je de oversteek via het water en niet door de lucht of onder de grond. Bruggen en tunnels trekken een streep door de ruimte, waarvan je niet mag afwijken. Als een gekooide vogel wip je van de ene oever naar de andere. Vanaf een brug zie je het water nog schitteren, maar in een tunnel door donkere klei voelt datzelfde water als een drukkende last. De veerboot doet auto’s voor korte tijd stil staan. Een korte file die vrolijk maakt. Varen met wind door de haren. Peter Wagemakers, kunsthistoricus

En dan is de tunnel klaar. In zes jaar tijd hebben twee boormachines 6,6 kilo-meter lange gangen van Terneuzen naar Zuid-Beveland gegraven door de Boomse klei. In 2003 worden de autoveerdiensten Vlissingen-Breskens en Kruiningen-Perkpolder opgeheven. Op zondag 16 maart 2003 vaart de dubbeldeksveerboot Prins Willem-Alexander voor de laatste keer over de Westerschelde naar Vlissingen om daar haar lot af te wachten. De veerdienst-terminal staat er verlaten bij en is verworden tot een hedendaagse ruïne. Zeeuws-Vlaanderen is ontsloten. De Seaports van Terneuzen en Vlissingen slaan de handen ineen. Industrie en bedrijfsleven aan beide zijden zijn aangesloten op de 24 uurs-economie.

Voor de burgers aan de ‘overkant’ is het leven mooier geworden; vanuit Bergen op Zoom winkelen in Gent, vanuit Vlaanderen een dagje zeilen op het Veerse meer. Via de tunnel gaat de oversteek sneller.

Surrealistisch kunstwerkMaar dan gebeurt er dit: een auto met oplegger en boot rijdt in Terneuzen de tunnel in. Hoe het precies heeft kunnen gebeuren, is niet duidelijk, maar de zeilboot kapseist en raakt beklemd in de tunnel. Een surrealistisch kunstwerk. Vergankelijk en voor een klein publiek. Was het de wind in de tunnel of de wraak van het water?

34 | TBI

De bouwsector speelt voor de ruimtelijke inrichting van Nederland een bepalende rol: elk bouwwerk beïnvloedt door zijn presentie zijn omgeving en daarmee ook de mensen die er wonen of werken. Het lijkt er op dat de bouwsector zich hiervan steeds meer bewust is. Dé vertegenwoordiger van de bouw sector is Elco Brinkman, voorzitter van werkgeversorganisatie Bouwend Nederland. Zijn we inderdaad op weg naar een mooier Nederland?

Brinkman beaamt het: ‘Bouwbedrijven houden zich inderdaad steeds vaker bezig met het aantrekkelijker maken van de publieke ruimte. Vroeger werden bouwwerken als op zichzelf staande projecten beschouwd. Nu is de bouw-sector zich veel meer bewust van de attractieve aspecten van gebouwen.’ Het heeft volgens hem te maken met de tijdgeest: ‘Onze waarden zijn sterk veranderd in de laatste 25 jaar. Of beter gezegd: onze waarden hebben een bredere invulling gekregen.

Kijk bijvoorbeeld naar een waarde als kwaliteit. Vroeger betekende dat vooral: degelijk, vakkundig gebouwd. Nu betekent het dat een gebouw duurzaam en energiebewust gebouwd is, prettig in het gebruik is én er aantrekkelijk uitziet. Voor al die kwaliteitsaspecten is bij opdrachtgevers, en dus ook in de bouwsector, veel meer oog dan vroeger.’

DemocratiseringDe waarden van toen en nu: de kunst-wereld kan wellicht het duidelijkst de ontwikkeling van onze waarden illustreren. Brinkman was in de jaren tachtig minister van Welzijn, Volks-gezondheid en Cultuur en droeg toen actief bij aan een veranderend kunsten cultuurklimaat, door de markt een grotere rol toe te kennen en het subsidiesysteem af te bouwen. Hij blikt terug: ‘Het kunstklimaat was toen totaal anders. Toneel, literatuur, klassieke muziek, schilderkunst en film waren het domein van de elite. Wat daarbuiten viel, was nadrukkelijk geen kunst, maar volksvermaak.’

De kunstenaar was iemand die zich in onafhankelijkheid wilde ontwikkelen, wat door de kunstenaarsuitkering BKR mogelijk werd gemaakt. Brinkman: ‘Tegenwoordig is kunst een markt van vraag en aanbod. Kunstenaars weten dat zij hun werk aan de man moeten brengen; daar wordt nu op de kunst-academies aandacht aan besteed. Kunst is ook commercieel geworden en bestrijkt een breder terrein. Denk maar aan de musicals van Joop van den Ende, een miljoenenbusiness, en de vele tv-zenders. Bovendien zijn de kunsten vergaand gedemocratiseerd. Tegenwoordig zijn er talloze amateur-gezelschappen voor toneel, muziek en dans, zijn er vele festivals en festiviteiten. De kunstwereld zelf is niet meer aanbodgestuurd en is veel toegankelijker geworden. Mensen bepalen zelf de vraag en vullen die zelf in. Kijk naar de vele amateurorkesten en -koren; elke gemeente heeft tegen Pasen wel een Matthäuspassion of een jazzfestival, bij wijze van spreken. De kunst van het genieten, daar draait het tegenwoordig om, bij ongeveer

De invloed van een andere tijdgeestMooi bouwen

Elco Brinkman, voorzitter van

werkgevers organisatie

Bouwend Nederland.

35 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Analyse

de hele bevolking. Een totaal andere situatie dan in de jaren tachtig.’ Het besef van de esthetische kanten van het leven vertaalt zich ook in de aandacht voor parken, pleinen, singels, monumenten en culturele trekpleisters. ‘Allemaal plaatsen waar sociaal-recreatieve functies centraal staan en waar mensen zich prettig willen voelen’, stelt Brinkman. ‘Ook die plekken worden daarom veel mooier dan vroeger de laatste decennia. Dat hebben we er voor over. We zien er de waarde van in.’ VerschillenTerug naar de bouwwereld. Vroeger werden gebouwen voor de eeuwigheid neergezet. Brinkman: ‘Wij beschouwen oude gebouwen nu als cultuurgoed, als kunst. We gaan tegenwoordig heel zorgvuldig met die gebouwen uit, pakweg, het jaar 1600 om. We beschouwen ze als kunstwerken.’ Nieuwe gebouwen worden niet voor de eeuwigheid gebouwd, integendeel, maar de belevingswaarde krijgt nu wel veel aandacht. Bouwwerken dienen geïntegreerd te worden in de omgeving; ze gaan er een relatie mee aan.

‘Bij de ontwikkeling van een woonwijk worden alle functies betrokken: wonen, werken, vervoer, zorg, onderwijs. En de inpassing in de bestaande omgeving.’ Die esthetische kant wordt in de eerste plaats bepaald door de architect, maar tegenwoordig ook door de bewoners. ‘De architect kiest de creatieve richting. Bij woningen is vervolgens steeds meer ruimte voor individuele voor keuren. Mensen kunnen zelf kiezen uit kleuren of bepaalde details. Een goede zaak. Verschillen leveren juist de charme en de bouwbedrijven maken dit mogelijk.’ We zijn dus inderdaad aan het bouwen aan een mooier Nederland; er is meer oog voor de impact op de omgeving. Niet alleen kunst en cultuur, maar ook de inrichting van de openbare ruimte lijken dus gedemocratiseerd. Nog een persoonlijke noot tot slot: ‘Alles goed en wel, maar revolutionariteit, met spraakmakende, controversiële gebouwen, moet ook mogelijk blijven. Die maken de openbare ruimte daadwerkelijk tot een ruimte voor discussie en menings vorming.’

www.bouwendnederland.nl

‘ Oude gebouwen

beschouwen we nu

als kunst’

Een brug van min of meer egale kleurvlakken

KUNSTENAAR Vincent van Gogh (1853 – 1890)

TITEL Brug te Arles


FORMAAT 54 x 65 cm

JAAR Maart 1888, Arles

COLLECTIE Kröller-Müller Museum, Otterlo

36 | TBI

zoneNAJAAR 2008

Portfolio

Niet lang na zijn aankomst in Arles, zodra het weer het toeliet, begon Vincent van Gogh met studies om zich zijn nieuwe omgeving eigen te maken. Een van de eerste resultaten was deze scène van een ophaalbrug iets ten zuiden van Arles, over het kanaal dat loopt van de Rhône bij Arles naar PortdeBouc.

De brug werd in 1935 afgebroken en in 1962

drie kilometer verderop over het kanaal

herbouwd – niet om weer functioneel te zijn,

maar vanwege het groeiende Van Gogh-

toerisme. De oorspronkelijke brug stond in

de volksmond bekend als de Pont de Langlois,

naar de (voormalige) brugwachter. Van Gogh

zal dit hebben misverstaan, want hij schreef

in zijn brieven en op een aquarel ‘Pont de

l’Anglais’. Van Goghs keuze voor dit motief

kan zijn voortgekomen uit nostalgie naar

het Nederlandse landschap, maar wellicht

speelde ook de herinnering aan de Haagse

School of aan een eigen, Drentse aquarel

van een ophaalbrug een rol.

Japanse inspiratieOpvallend is het verfgebruik. In plaats van de

losse, pasteuze, impressionistische toets die

hij in Parijs had ontwikkeld, streek Van Gogh

zijn verf hier uit tot grote, min of meer egale

en scherp omlijnde kleurvlakken. Wellicht

had dit te maken met de invloed van collega-

schilder en vriend Emile Bernard. In een brief

aan zijn broer Theo van 18 maart 1888 schreef

Van Gogh zijn kleuren in te willen brengen

‘zoals bij glas-in-lood ramen en een tekening

met krachtige lijnen’, een duidelijke

verwijzing naar het zogeheten Bernards

cloisonnisme (grote heldere kleurvlakken,

gescheiden door donkere contourlijnen).

Dat was op zijn beurt weer geïnspireerd

door de Japanse tekenkunst – het is te zien

als een ode aan Japan.

In zijn brief van dezelfde dag aan Bernard

schreef Van Gogh dat de streek rond

Arles hem ‘vanwege de helderheid van de

atmosfeer en de vrolijke kleureffecten’ even

mooi leek als Japan en deed denken aan

Japanse prenten. Daarop sprak hij de hoop

uit dat de Japanse kunst in Frankrijk zou

voortleven. Kennelijk was dat zijn eerste

doel na aankomst in Arles.

Bron: De schilderijen van Vincent van Gogh

in de collectie van het Kröller-Müller Museum

www.kmm.nl

Colofon

Zone XIINajaar 2008Werken aan kunstwerken

RedactiecommissieGerard AnneveldtElselinda Groot-D’hondtEd KorvingHenk Vahrmeijer

CopyAfdeling Communicatie TBI en Total IdentityGerard Anneveldt (7)Joost Zwagerman (29)

OntwerpTotal Identity

ProductieAfdeling Communicatie TBI en Total Identity

FotografieAeroview (8) Aerofoto Brouwer (17)Freek van Arkel (1, 12, 20, 23)BONAS (27)Buteijn luchtfotografie (24-25)Europese Stichting Joris Ivens (22) A. Faasse (27)Collectie Van Gogh Museum (11) Groenraad (8)Archief Haverkort Voormolen (30, 33)Hollandse Hoogte (27, 28, 31, 35)Archief HVL (19)Marcel van Kerckhoven (10) Paul Kerrebijn (2)Rick Keus (32)Carel Kramer (I, 27, 29, 32, 35)Archief Kröller-Müller Museum (36)Collectie Letterkundig Museum (9)Wilco Maarleveld (14)Archief Johan Pollema (13)Rena Electronica B.V. (18)Henk van der Veen (34)Derk Jan de Vries (3)Levien Willemse (4-6, 7, 25-26)

Druk en afwerkingPlantijnCasparie, Capelle a /d IJssel

Oplage22.000 exemplarenISSN 1574-7255

TBIWilhelminaplein 373072 DE RotterdamPostbus 231343001 KC RotterdamT 010 - 290 85 00F 010 - 486 57 88www.tbi.nl

TBI vastgoed

Hevowww.hevo.nl

Synchroonwww.synchroon.nl

TBI Vastgoedwww.tbi.nl

Veldhoen + Companywww.veldhoen.nl

TBI bouw

Aanneming MaatschappijJ.P. van Eesterenwww.jpvaneesteren.nl

ERA Bouwwww.erabouw.nl

Hazenberg Bouwwww.hazenbergbouw.nl

Heijmerink Bouw Utrechtwww.heijmerink.nl

Kanters Holdingwww.kantersbouw.nl

Koopmans Bouwgroepwww.koopmans.nl

Korteweg Bouwwww.kortewegbouw.nl

Materieeldienst Bergambachtwww.mdb.nl

Voorbij Prefab Betonwww.voorbij-prefabbeton.nl

TBI Infra:- Haverkort Voormolenwww.haverkortvoormolen.nl

- Voorbij Betonsystemen- Voorbij Funderingstechniekwww.voorbijfunderingstechniek.nl

TBI techniek

Baaswww.baasbv.nl

Croon Elektrotechniekwww.croon.nl

Eekels Elektrotechniekwww.eekels.com

HVLwww.hvl.nl

Wolter & Dros www.wolterendros.nl

Toeleverende bedrijvenActo Informatisering www.acto.nl

Alfenwww.alfen.nl

Fri-Jadowww.frijado.nl

WTH Vloerverwarmingwww.wth.nl

TBI is een vastgoed-, bouwen techniekconcern

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden

verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk,

microfilm, fotokopie of op welke andere wijze ook, zonder

voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Inhoud

2 PORTFOLIO Een spel van licht en schaduwen

3 PROJECTRECENSIE ‘Healing environment’ in het Martini Ziekenhuis

4 INTERVIEW ‘Demonstreren is niet alleen een recht, maar soms ook een plicht’

7 COLUMN De reis is de bestemming

8 PROJECTRECENSIE De ovatonde van Nijmegen

9 LETTEREN Over de brug

10 OVER DE SCHUTTING Een museum als kunstwerk

12 MARKANT Passie voor kunst

13 IN PERSPECTIEF Voor altijd dicht

14 GALERIE Bedrijfsinspiratie

16 BAROMETER Kruisende wegen

17 t/m 20 Kunst van TBI

21 ACHT Nationale trots

22 UIT Een stalen monument van menselijk vernuft

23 ETALAGE Hendrik Jan Wolter. Impressionist van Amersfoortse oorsprong

24 REPORTAGE Kunststuk in recordtijd

27 TREND Steun voor de kunsten

28 MARKANT Openbare werken. Wilhelminahof en Le Medi

29 LETTEREN Gemankeerde muzikanten?

30 PROJECTRECENSIE De brug over het Hollandsch Diep

31 EENVOUD Natuurlijke inspiratie

32 ZIE OOK Kunst in bouwwerken

33 PROJECTRECENSIE De Westerscheldetunnel

34 ANALYSE Mooi bouwen

36 PORTFOLIO Een brug van min of meer egale kleurvlakken

Surf naar www.tbi.nl /werkenaankunstwerkenDinsdagochtend 30 oktober

2007, Zoetermeer

TBI magazine

NAJAAR 2008

Werk

en aan kunstwerk

en

zon

e

NA

JAA

R 2

00

8

Meer Zone op internet

WeblinksOp de themawebsite vindt u alle in deze Zone genoemde internetadressen, voor meer informatie over de onderwerpen in deze Zone.

PrijsvraagTest uw kennis met de ‘Werken aan kunstwerken’- quiz. Elke maand stellen wij nieuwe vragen. Onder de goede inzendingen verloten wij elke ronde één prijs die bestaat uit twee toegangskaarten voor het Nationaal Park Hoge Veluwe / Kröller-Müller Museum inclusief koffie bij aankomst en lunch voor twee personen.

www.tbi.nl/werkenaankunstwerken