OverzichtRecht

RechtsstaatRechtsstelsel

RechtsfunctiesHiërarchie

InhoudOverzicht................................................................................................................................................1

Deel 1: RECHT.........................................................................................................................................3

Alternatieven voor recht................................................................................................................3

Algemeen.......................................................................................................................................3

Kenmerken.....................................................................................................................................3

Soft law vs. Hard law......................................................................................................................3

Recht is ook:...................................................................................................................................4

Recht als wetenschap.....................................................................................................................4

Deel 2: RECHTSSTAAT.............................................................................................................................4

Hoe ga je reguleren?......................................................................................................................4

Staat= soeverein territorium..........................................................................................................4

Spaanse grondwet van 1987..........................................................................................................5

Basisprobleem................................................................................................................................5

Recht/macht: historische periodes.................................................................................................5

De rechtsstaat is liberaal: “vrijheden”............................................................................................6

De rechtsstaat of “rule of law”.......................................................................................................8

De rechtsstaat en….........................................................................................................................8

Open ≠ vergelijking.........................................................................................................................8

Is de rechtsstaat westers?..............................................................................................................8

De rechtsstaat in hyperdrive..........................................................................................................8

Wat te doen met het overvloed aan wetten?.................................................................................9

Deel 3: RECHTSSTELSELS........................................................................................................................9

Rechtstelsels...................................................................................................................................9

Continentaal/ civiel ROME..............................................................................................................9

Napoleontische omwenteling: codificatie FRANKRIJK....................................................................9

Geen gouvernement des juges:....................................................................................................11

COMMON LAW Ondertussen in Engeland:...................................................................................11

1

Common law and de jury..............................................................................................................11

Magna carta libertatum 1215.......................................................................................................11

Civiel of code recht versus common law......................................................................................12

Verschillen:...................................................................................................................................12

Rechtspraak:.................................................................................................................................12

Socialistische rechtsstelsels:.........................................................................................................12

Spanningsvelden met de rechtsstaat:...........................................................................................13

Post-comm Rusland:.....................................................................................................................13

Islamitisch rechtsstelsel:...............................................................................................................13

Essentieel voor ons:......................................................................................................................13

Rechtsstaat en de sharia:..............................................................................................................13

Rechtsstaat in de knoop:..............................................................................................................14

BELCACEMI ET OUSSAR Vs. België................................................................................................14

Deel 4: RECHTSFUNCTIES.....................................................................................................................14

Waartoe dient het recht?.............................................................................................................14

A) Organisatie...........................................................................................................................14

B) Bescherming.........................................................................................................................15

C) Geschillen beslechten...........................................................................................................17

D) Maatschappelijke verandering.............................................................................................18

Waartoe dient het recht: conclusie..............................................................................................18

Piramide: recht naar waarde........................................................................................................18

Belang van waarde.......................................................................................................................18

Hoe vind je je plaats op de ladder?..............................................................................................18

Contractvrijheid............................................................................................................................19

Economische vrijheid....................................................................................................................19

Eigendom: Art. 1 eerste protocol EVRM.......................................................................................19

Persoonlijke vrijheid.....................................................................................................................19

1) Aanvullend of suppletoir......................................................................................................19

2) Dwingend recht of imperatief...............................................................................................19

3) Openbare orde en goede zeden...........................................................................................19

4) Internationale openbare orde..............................................................................................20

Kleine samenvatting:....................................................................................................................20

Hoe het onderscheid maken........................................................................................................20

Deel 5: HIËRARCHIE..............................................................................................................................20

Rechtsstaat en staatsmacht..........................................................................................................20

Hiërarchie in de rechtsstaat..........................................................................................................20

2

Hiërarchie naar Belgisch recht......................................................................................................21

Quid bij schending?......................................................................................................................21

Hiërarchie: twee voorbeelden......................................................................................................21

1) Exceptie van onwettigheid....................................................................................................21

“onschendbaarheid” van de formele wet.....................................................................................22

Grondwettelijk hof.......................................................................................................................22

Aan welke normen.......................................................................................................................22

Rechtvaardiging ongelijke behandeling........................................................................................22

Pro memorie.................................................................................................................................23

Begrippen.............................................................................................................................................23

Deel 1: RECHT Alternatieven voor recht

- Gewoonten socialisering & sociale controle - Morele of religieuze autoriteit - Geweld/macht

Algemeen - Antwoord op maatschappelijke behoeften- Instrument voor sociale controle en orde- Fundament van en voor een samenleving - Vermijden/verminderen van transactiekosten- Rechtsregels zijn incentives(aansporingen) voor goed gedrag en tegen slecht gedrag- Demarcatie van vrijheid en verdeling

Kenmerken- Regel/norm/principe: abstract, voorspelbaar- Extern opgelegd- Afdwingbaar- ≠ traditie, gewoonte, afspraken,… - ≠ Soft law

Soft law vs. Hard law Soft law= meestal niet bindend resoluties van de VNHard law= bindende regels verdragen

Recht is ook:Politiek: resultaat van ideologie & politieke processen

Ethiek: gedreven door waardeoordelen

Economie: omkadert en regelt (“institutioneel”)

Geschiedenis: laat sporen na in het recht

3

Psychologie: bij de toepassing en afdwinging

Recht als wetenschap“Rechtsgeleerdheid”

- Specifieke methodes en regels- Vast referentiekader- Gemeenschappelijke begrippen- Professionele beoefenaars

Techniek van recht v. meta-reflectie over recht

Deel 2: RECHTSSTAAT

Hoe ga je reguleren? 1. Er is een medium nodig die namens God spreekt. In de geschiedenis hebben al vele henzelf die claim gegeven. Indien het genoeg preciseerbaar is kun je de samenleving daarop baseren. Maar iedereen moet in die religie geloven. Anders werkt het niet.

2. Recht van de sterkste (vechten) Macht = recht, degene die het meest geweld kan uitoefenen zal degene zijn die het recht zal uitoefenen. Vragen zoals: wat is de rol van familie? Welke plaatst heeft relgie? Hoe gaat geweld uitgeoefend worden?

3. Zelfbeschikking (=stemmen)

Staat= soeverein territorium Het internationaal verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten is een VN-verdrag uit 1966 (BUPO).

Artikel 1. “1. Alle volken bezitten het zelfbeschikkingsrecht. Uit hoofde van dit recht bepalen zij in alle vrijheid hun politieke status en streven zij vrijelijk hun economische, sociale en culturele ontwikkeling na.” ZELBESCHIKKINGSRECHT

Catalonië:- baseert zich op dit document als argumentatie voor de onafhankelijkheid- ze beweren dat de grondwet niet legitiem is Spanje:- baseert zich echter op de grondwet waar zij uit afleiden dat men niet elk volk zijn gang kan laten gaan een land op zich te worden- daarenboven is zelfbeschikking niet gelijk aan constante revolutie

Spaanse grondwet van 1987Article 1: “1. Spain is hereby established as a social and democratic State, subject to the rule of law, which advocates as the highest values of its legal order, liberty, justice, equality and political pluralism. 2. National sovereignty is vested in the Spanish people, from whom emanate the powers of the State.

3. The political form of the Spanish State is that of a parliamentary monarchy.”

4

BasisprobleemVerhouding tussen recht en macht:

- Is het recht onderworpen aan de macht?- Is de macht gebonden door recht?- Domineert de staat het recht, of het recht de staat?- Zijn recht en rechtsstaat meer dan regels ?

Spanning: de staat is de bron van recht en het recht zal de staat… Wat er uit machtsuitoefening komt is niet noodzakelijk aanvaardbaar in de rechtsstaat

Voorbeeld: Neurenberg rassenwettenEen regel <-> recht: zo’n regels kunnen er bij ons niet doorkomen door de rechtsstaat, als we macht gaan beperken komen we bij een rechtsstaat

Vrouwe Justitia

- iedereen gelijk voor de wet- evolutie= van iedereen iedereen maken

Magna Carta

- 1215- Engeland- Handvest over vrijheden en rechtspraak- Voorbeeld voor vele latere constituties

PRINCIPES RECHTSSTAAT

- ideaal (nog niet gerealiseerd) - een proces (we proberen altijd dichter bij die ideale staat te komen)- Iedereen is gelijk voor de wet- Iedereen is vrij

Recht/macht: historische periodes - Griekse stadstaten, oudheid- Romeinse burgerschap & republiek (BURGERS)- Feodale Europa (lappendeken, verkaveling)– handelssteden- Absolute koningen vs. Kerk & edellieden- Opkomst burgerij- Opkomst proletariaat (KARL MARX)– Industriële revolutie

De rechtsstaat is liberaal: “vrijheden”- Uitganspunt is respect voor het individu- Individu staat vrijheid af in de samenleving, maar vrijwillig, met garanties en onder

bescherming - Areligieus= alle mensen is ongeacht hun religie, dus ook moslims of boeddhisten- Verlichting= de grootste intellectuele principes van de rechtsstaat zijn dan geland- Dilemma= een deel van je vrijheid moet je afstaan, je moet jezelf onvrij maken, je kiest zelf in

alle vrijheid om onvrij te zijn - Sociaal contract= iedereen kiest er vrijwillig voor te tekenen voor een bepaalde grondwet en

een bepaalde macht, we kiezen ervoor een deel van onze vrijheid af te geven

5

Vier vrijheden van de rechtsstaat:

- Politieke- Wettelijke- Persoonlijke- Institutionele

1) Politieke vrijheid

- Democratie = vrijwillig zelfbestuur (John Locke), de ideale vertaling van een rechtsstaat is de democratie als een politiek systeem- Sociaal contract (Jean-Jacques Rousseau)- Gelijke politieke rechten- Burgerschap (o.a. Montesquieu)- Geen a priori predestinatie (voorbeschikking) van de staat: neutraliteit & gelijkheid voor de wet

2) Wettelijke vrijheid “freedom under the law”

- Formele wettigheid v. willekeur- Procedurevereisten- Vormvereisten- Intrinsieke kwaliteitsvereisten= De wet moet voldoen aan bepaalde intrinsieke kwaliteitsvereisten. Deze vereiste kan afgeleid worden uit de rechtspraak van het EHRM in het raam van het strafrecht1 : de effectieve rechtsgevolgen van een rechtsregel moeten op basis van de formulering voorspelbaar zijn, m.a.w. dusdanig voldoende nauwkeurig omschreven zijn dat de rechtsgevolgen konden worden voorzien. Een misdrijf moet met andere woorden duidelijk in de wet omschreven zijn.- Algemeen: abstract en gelijk – geen arbitraire onderscheiden (rechter mag geen willekeur toepassen)- Zeker: voldoende voorspelbaar en afdwingbaar

Latijnse uitspraken:

Patere legem quam ipse fecisti= respecteer de wet die u zelf heeft gemaakt

Nemo censetur ignorare legem= niemand kan het bestaan van de wet ontkennen (niemand wordt geacht de wet niet te kennen)

Nemo auditur propriam turpitudinem allegans= niemand kan zich op een inbreuk beroepen

3) persoonlijke vrijheid

- Substantiële garanties: bv. vrijheid van meningsuiting, godsdienst, vereniging, …- Dus: grenzen aan de politieke en wettelijke vrijheid om te zorgend at de samenleving niet ontspoord (MENSENRECHTEN)- vrijheid van meningsuiting: wat wij humanistisch belangrijk vidnen in de samenleving laten bloeien, onze maatschappij houdt van discussies - rechtsstaat is ook een stuk antiliberaal: geen “tirannie van de meerderheid” (grenzen aan de vrijheid)- Hoe? Door hiërarchie IN de rechtsstaat: ‘bill of rights’: http://www.senate.be/doc/const_nl.html - - -- Hoe? Door hiërarchie BOVEN de rechtsstaat: Internationaal en universeel – “mensen” – Rechten van de eerste generatie (burgerrecht, politieke rechten= grondrechten) + Monisme (duidt in de politiek op een situatie waarin het parlement en de regering, oftewel de wetgevende macht en de

6

uitvoerende macht, zeer sterk met elkaar verweven zijn) (geen scheiding tussen het nationaal en internationaal recht <-> dualisme) http://www.echr.coe.int/Documents/Convention_NLD.pdf

4) Institutionele vrijheid

- Institutionele diversiteit ter ondersteuning van vrijheid: “checks & balances”= we verkavelen de macht en concentreren ze niet, er worden tegenmachten gecreëerd tegenover de machten, iedereen moet zijn eigen rol respecteren, ze zijn beperkt in wat ze kunnen doen, staatsmacht decentraliseren- de drie machten vormen samen de staat - Horizontaal: wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht met interactie tussen de drie- Verticaal: politieke bestuurslagen- http://www.senate.be/doc/const_nl.html- Uiteindelijke macht: rechters, vooral omdat: Abstracte regels moeten altijd concreet worden gemaakt MAAR rechters hebben geen leger dus ze zijn afhankelijk van het respect dat ze krijgen van de rechtsgehorigen, dit leidt vaak tot corruptie- Suprematie (hogere status bekomen) grondwet en internationaal recht- rechters hebben geen leger- Gevaar voor activisme: de dictatuur van de rechters of dat ze uit hun rol gaan vallen en de politicus gaan uithangen - Benoeming, statuut en transparantie- Traditie: civiel recht v “common law”

SamenvattingPolitieke: zelfbestuur, geen predestinatieWettelijke: formalisme & kwaliteitPersoonlijke: minimale persoonlijke vrijheidInstitutionele: scheiding van machten en bevoegdheden

De rechtsstaat of “rule of law”Is “law of rules”: regels en formele wettigheidIs “law rules”: grenzen aan de macht – “government of laws, not of men” het recht heeft de macht, niet de personen die behoren toto de wetgevende, uitvoerende of rechterlijke machtIs “rule of legitimacy”: altijd verbieden van “slecht” recht; soms gebieden van “goed” recht, het moreel zit erin gebakken, niet neutraal, duidelijke visie op de maatschappij en het individu

De rechtsstaat en… 1) Democratie: zonder D is formele wettigheid niet legitiem; zonder formele wettigheid en

minimale persoonlijke vrijheid is D onwerkbaar2) Economie: eigendomsrechten en kapitalisme nauw verweven met de vrijheden van de

rechtsstaat – economische vrijheid is element van persoonlijke vrijheid (Locke) we hebben gekozen voor privé-eigendom, de economische activiteit is het verlengstuk van de mens, je kan geen rechtsstaat hebben zonder individuele vrijheid en eigendom, zonder markteconomie, INDIVIDU EN KEUZE

3) Religie: rechtsstaat is onverenigbaar met: Religieuze dictatuur (cf. scheiding kerk/staat) + Verkaveling van rechtsregels op basis van geloof (cf. Shari’a), the freedom of religion is the freedom from religion

4) Cultuur: rechtscultuur en burgerschapscultuur is essentieel

7

Illegale arbeid:België: meer dan 20% DIT KAN NIET, er zit dus veel ruis in de machine van de rechtsstaat, als er teveel ruis is kan men dus niet meer uitgaan van een rechtsstaat, mensen gaan steeds verder in het exploiteren van de mankementen van de rechtsstaat, denk maar aan corruptie

Open ≠ vergelijking

Is de rechtsstaat westers? - Post-WOII, post-1989 en post-2007- Democratie en rechtsstaat zijn meer dan verkiezingen en regels:

o bv. Rusland onder Poetin; Turkije onder Erdogano bv. Irak, Egypte, Libië

- Alternatieve modellen ?o bv. PRC: individu staat niet centraal & is gevaarlijko Islamitische staten en de “Arabische Lente”

De rechtsstaat in hyperdrive- Meerdere rechtsstaten tegelijk: internationalisering en regionalisering- “Juridisering”: inflatie van regels en procedures – inflatie van rechten er zijn te veel regels,

te veel juristen etc. - Bureaucratisering (te veel rechtsstaat)- Inflatie van juristen en advocaten- Inflatie van processen en klachten- Voorbeeld: het examenreglement van Ugent bestaat uit meer dan 104 pagina’s

overdreven

Wat te doen met het overvloed aan wetten?- Preventieve impactanalyse: RIA= regelgeving impact analyse= op die manier preventief

wetten schrappen om zo de inflatie aan regelgeving tegen te gaan - Uitdovingsclausules – Ingebouwde evaluaties- Administratieve vereenvoudiging- Versnelde procedures- “ADR”: arbitrage en mediatie= alternative dispute resolution= je gaat competente mensen

(juristen) aanstellen om een probleem op te lossen, de arbiter gaat beslissen, je aanvaardt het en het is voorbij, mediatie is een bemiddeling om u te helpen tot een conclusie te komen “een deal maken” =het zoeken naar een oplossing buiten de rechtbank

- Vb.: een alternatief voor heel lange complexe procedures om gewoon geld te betalen en zo ergens onderuit te komen, dit zorgt echter voor ongelijkheid en ondermijnt dus de rechtsstaat

- Cultuurverbetering: in essentie beter leren met elkaar omgaan

Correlatie welvarendheid land – aantal juristen: negatief

Meer recht en meer juristen is niet per definitie beter (KRITISCHE HOUDING)

8

Deel 3: RECHTSSTELSELSRechtstelsels

- Continentaal of Civiel: Frans-Duits, inclusief België en vele ex-kolonies

- Common Law: VK en ex-kolonies

- Socialistisch: China en een paar andere

- Islamitisch

- …

Continentaal/ civiel ROME- 6e eeuw: Corpus Iuris Civilis (Codex Justinianus= eerste codex)

- Lokaal en gewoonterecht domineert – geen “nationaal” recht

- 12e eeuw: herontdekking CIC= corpus luris civilis & verspreiding via rechtsfaculteiten, omdat men zo onder de indruk is van het corpus luris civilis

- Ius commune non ratione imperii sed imperii ratione: concepten, principes, logica (niet om rede van macht maar om macht van rede)

- er ontstaat een soort van gewoonterecht

Napoleontische omwenteling: codificatie FRANKRIJK- Napoleon wil controle over het uitgestrekte rijk dat hij bezit en imiteert justinianus met zijn

wetboeken, napoleon stelt een groepje juristen aan om zo de codexen te creëren

- Code Civil (1804) – Burgerlijk Wetboek

- Code de Procedure Civil (1806) – Gerechtelijk Wetboek

- Code de Commerce (1807) – Wetboek van Koophandel

- Code de Procédure Pénale (1808) – Wetboek Strafvordering

- Code Pénal (1810) – Strafwetboek

Romeinse traditie + descartes

9

Geen gouvernement des juges:“Les juges de la nation ne sont que la bouche qui prononce les paroles de la loi, des êtres inanimés qui n’en peuvent modérer ni la force, ni la rigueur.”Charles Louis de Secondat, baron de La Brède et de Montesquieu (1689-1755)

COMMON LAWOndertussen in Engeland:

- 1066

- The Battle of Hastings: willem de verovenaar, als normandiër verovert hij Engeland”…a cataclysm of the first magnitude. (…) They were much more than the mere accession of a new dynasty (…) they created a split society (…) where a dominant majority introduced values, rules and a language different from those of the native masses.”

- Consolidatie van de verovering via mobiele Koninklijke rechtbanken “en circuit” voor zaken die koninklijke macht aanbelangen

- Geleidelijke uitbreiding: toegang o.a. via Koninklijke “writs” – “fountain of justice”

- Vanaf Henry II (13e E): “common law” – rechtersrecht & organische ontwikkeling er ontstaan de facto nieuwe rechtsregels voor problemen en zo komt er een gemeenschappelijke oplossing voor dat probleem in het koninkrijk, deze gemeenschappelijke oplossing is common law, hij wou een consolidatie van de koninklijke macht, hiervoor stelde hij lokaal comités van burgers aan die hem moesten helpen het gewoonterecht op te schrijven, deze noemde men de jury’s ,

- Het zwaartepunt lag toen bij de rechter, bij ons ligt dat nu bij de wetgever en de wet, die bijna als algebra begrepen moet kunnen worden

- Common law gebruikt jurisprudentie als basis voor wetsvorming

Magna carta libertatum 1215 “No Freemen shall be taken or imprisoned, or be disseized of his Freehold, or Liberties, or Free Customs, or be outlawed, or exiled or otherwise destroyed, nor will we pass upon him nor condemn him but by lawful Judgment of his peers or by Law of the Land”

Common law is paradoxaal: het kwam er om een land te regeren zonder het militair te domineren en is geevolueerd naar iets dat niet controle maar vrijheid was, er was een garantie van diversiteit aan rechters en geen macht die domineerde

Common law is pro jury, democratie en participatieNapoleon zou dit afkeuren, een volksjury is niet intellectueel bekwaam om een oordeel te maken over een bepaalde casus, ze denken emotioneel en niet rationeel

Civiel of code recht versus common law- Wetgever v Rechter(= heel belangrijk, rechtsstudenten kennen de namen van rechters)

- Dictaat v Evolutie

10

- Principe v Casus

- Deductie v Inductie

- Professionele rechter v Jury

- Wetboeken vs. een stapel vonnissen en arresten

Via kolonies: een universele tweespalt

Onderscheid vervaagt: twee bewegen naar elkaar, vooral in en door Europa en de vaagheid van het EU-recht: “ius commune”

Verschillen: - Verschil in rechtscultuur t.a.v. wetgeving en interpretatie: formalisme/realisme

- Verschil in rechtsonderwijs

- Verschil in positie, rol en bekendheid rechters

- Verschil in redactie vonnissen/arresten

(Zoek de twee verschillen tussen het spaghettiarrest en supreme courtshit!!!)

Rechtspraak:Code recht Common law

Statued law= civiel recht

Socialistische rechtsstelsels:- Recht is een instrument voor de socialistische/communistische utopie

- Doeleinden:

Veiligheid en defensie

Onderwijs en indoctrinatie

Collectivistische economie

- De Partij is de ultieme bron van alle recht:

o Dominantie van wetten, regels, plannen en bureaucratie

o De staat is het recht en omgekeerd

11

o Geen scheiding der machten

o Rechtspraak is een expressie van het bestaande recht, geen creatie – geen onafhankelijke rechters

China alle rechters, uitgevende machten etc bedienen de partij die de macht heeft

Spanningsvelden met de rechtsstaat:Politieke vrijheid: “proletarische dictatuur”

Wettelijke vrijheid: soevereiniteit van de partij

Persoonlijke vrijheid: collectivisme, subordinatie van individu en eigendom

Institutionele vrijheid: concentratie van de macht

Post-comm Rusland:- democartie op papier, na 1989- Putincratie in realiteit

Islamitisch rechtsstelsel:- Complexe combinatie van religieuze en religieus-juridische bronnen, o.a. Koran, Soenna &

Hadith, Qiyas (analogie), ljma (consensus)- Diverse scholen, interpretatietechnieken, precedenten, juridisch/maatschappelijke rollen etc.- Islamitisch recht = combinatie van openbaring, rede, dan pas seculiere keuze- Soenna & Hadith = tradities en overleveringen uit het leven van de profeet Mohammed

Essentieel voor ons:- Theocratische samenleving – “islamitisch” recht ↔ democratie, mensenrechten, scheiding

“kerk”/staat- Inhoud: Shari’a en gelijke behandeling man – vrouw- Proces: nadruk op consensus, bemiddeling, moraal en billijkheid – Shari’a rechtbanken

→ Positie Islam/Islamitisch recht in een niet-moslimland is potentieel problematisch

Rechtsstaat en de sharia:- Rituele, (quasi-)religieuze sociale controle ‘Recht’- Juridische ambitie rationele, seculiere rechtsorde- Sub-orde gelijkheid voor de wet en uniciteit burgerschap- Inhoud formele gelijkheid man/vrouw- Vrij privaat gedrag buiten de juridische sfeer: OK, maar…

Deel 4: RECHTSFUNCTIES

12

Waartoe dient het recht?- Organisatie samenleving/staat en economie- Bescherming en sociale controle- Geschillen beslechten- Maatschappelijke verandering

A) Organisatie Van de staat

- De machten: verdeling, samenstelling en bevoegdheden (horizontaal)- De staatsstructuur (verticaal)- Werking van de staat: procedures- Financiering van de staat- Beveiliging van de staat

Van de economie

- Unanimiteit zonder conformiteit, via het prijsmechanisme & transacties & “the invisible hand” (A. Smith)

- Conformiteit zonder unanimiteit, via dwang- Niet of/of maar en/en – historische trend is naar meer overheidsbeslag- Uitgangspunt: schaarste, risico van geweld en “tragedy of the commons”- Antwoord:

o Eigendomsrechten v publieke goedereno Marktmechanismen v herverdelingo Minder transactiekosten + afdwingbaar + rechtszekerheid: informatiekosten,

onderhandelingskosten, afdwingingskosten- Prijs is de drager van schaarste, Er is geen iPhone voor iedereen in de wereld, de prijs staat

vast en die moet je bepalen

Rechtssubject

- Natuurlijke persoon- Rechtspersoon

o Privé (vennootschappen), publiek, internationaal-publieko Specialiteitsprincipe (de rechtspersoon bestaat voor datgene waar hij voor is

opgericht, daarbuiten bestaat hij niet!)o Orgaantheorie (mensen hebben een functie)

- Feitelijke organisatie WEL- Feitelijke verenigingen NIET =zijn geen rechtspersonen (bv een studentenvereniging,

politieke partij etc., iedereen is aansprakelijk)

Rechtsobjecten: hetgeen waarvan je titularis kan zijn

- Materieel: roerend, onroerend- Immaterieel goed: informatie, intellectuele goederen of rechten- Dieren- Prestatie door de mens: diensten zoals onderwijs, je hebt recht op onderwijs

Bevoegdheid subjectief recht

- Recht/plicht

13

o Reikwijdte= Absolute (erga omnes= worden door iedereen gerespecteerd en gelden voor iedereen) en relatieve (tussen twee partijen bv)

o Vorm= Consensueel (op basis van een wilsovereenstemming) of vormelijko Tegenstelbaarheid o Overdracht= Onmiddellijk of middelijk (met uitstel)

- Patrimonialeo Zakelijke rechten, vorderingsrechten, intellectuele rechteno Meestal overdraagbaar

- Extra-patrimoniale rechteno Mensenrechten, familierechten, morele rechteno Meestal niet-overdraagbaar

Eigendomsrecht= het recht om van een zaak genot te hebben en daarover te beschikken (mits men er geen gebruik van maakt dat strijdig is met de wetten of de verordeningen) eigenaar

Hypotheekrecht= een zakelijk recht op onroerende goederen, die verbonden zijn ter voldoening van een verbintenis hypotheekhouder

Auteursrecht= alleen de auteur van een werk van letterkunde of kunst heeft het recht om het op welke wijze of in welke vorm ook te reproduceren of te laten reproduceren

B) Bescherming- Informele sociale controle: internaliseren en socialiseren- Recht als formele sociale controle

o Expliciete regels: geboden of verbodeno Geplande sanctioneringo Officiële instanties voor controle en handhaving

Afdwinging/ sanctionering

- WIE dwingt af en sanctioneert?- Uitgangspunt: via de rechtsstaat: “verbod van eigenrichting” (recht in eigen handen nemen)- Rechtsherstel: slachtoffer =restitutie

o In naturao Bij equivalent (schadeherstel): schade, oorzaak en causaal verbando Verjaring & Interest

- Misdrijven: additionele strafsanctie: maatschappij

JURIDISCH

- Principe: ondergaan en vorderen- Exceptio non adimpleti contractus, mits zekere en opeisbare schuld + ter goede trouw- Retentierecht = het recht van een schuldeiser om een goed dat hij onder zich heeft niet af te

geven aan de schuldenaar zolang zijn prestatie of inspanning niet is betaald. (een auto in de garage niet teruggeven zolang de reparatie niet is betaald)

FYSIEK

- Geweldmonopolie overheid- Wettige zelfverdediging: uitzonderlijk

14

Wettelijke zelfverdediging

“Er is noch misdaad, noch wanbedrijf, wanneer de doodslag, de verwondingen en de slagen geboden zijn door de ogenblikkelijke noodzaak van de wettige verdediging van zichzelf of van een ander.” Art. 416 Sw.

Schadevergoeding

- (Fout)- Schade: zeker en vaststaand (of kans) + oorzakelijk verband- Materiële schade of morele schade- Reële vergoeding (je moet alle kosten kunnen bewijzen) v forfaitaire vergoeding (moet hij/zij

geen kosten bewijzen, maar heeft de wetgever wel een plafond bepaald)

MISDRIJF

- Uitdrukkelijk omschreven: nullum crimen sine lege – nulla poena sine lege- Materieel (de verschijningsvorm van het misdrijf, bv het wegnemen bij diefstal of de doding

bij moord) + moreel bestanddeel (opzet, onachtzaamheid of schuld door wetsinbreuk)

AANSPRAKELIJKHEID

- Algemeen- Culpa levissima – in concreto

Moreel en materieel

- Art. 393 Sw: Doden met het oogmerk om te doden wordt doodslag genoemd.- Art. 394 Sw: Doodslag met voorbedachten rade wordt moord genoemd.- Art. 401 Sw: Wanneer de slagen of verwondingen opzettelijk worden toegebracht, maar

zonder het oogmerk om te doden, en toch de dood veroorzaken (…).

Moreel= met welke opzetmaterieel= wat er gebeurt is en niet mocht gebeuren

C) Geschillen beslechten - Niet alle conflicten zijn juridische conflicten of rechtsgeschillen – bv. Belangenconflicten

o Wanneer je iemand zijn vriendin afpakt is dit een belangenconflict en geen juridisch conflict (belang= het met iets niet eens zijn, iets niet eerlijk vinden)

- Bronnen van juridische geschilleno Inbreuken op het recht – Onduidelijkheid van het recht – Onvolledigheid van het

recht – Betwistingen over feiten- Persoonlijk belang v. actio popularis (iets daartussen is nog groepsbelang)- Geschillen beslechten gaat enkel bij persoonlijk belang, voor het algemeen belang bestaat er

het parlement

Conflictbeheersing

- Instellingen: rechtbanken/hoven, rechters/raadsheren, commissies, …- Bevoegdheden: materieel, geografisch, personeel, pecuniair, temporeel, …- Rechtsmiddelen: dagvaarding, beroep, bezwaar, verzet,…- Procedure: partijen (eiser of verweerder-appellant of geïntimeerde), rechtspleging (hoe het

verloopt), bewijslast/bewijsrisico, bewijsmiddelen- Resultaat: formeel oordeel door de rechtbank

15

o Beschikking (De voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg, de rechtbank van koophandel of de arbeidsrechtbank kan in spoedeisende omstandigheden zelf bepaalde beslissingen nemen. Deze uitspraken worden geen vonnissen genoemd, maar beschikkingen)

o vonnis/arrest (rechtbank/hof)o gezag van gewijsde (tussen partijen, niet meer over hetzelfde beginnen, wat de

rechter besluit is de waarheid)o kracht van gewijsde (algemeen, na verstrijken van beroepstermijn, eindresultaat,

cassatietermijn is voorbij, verleden tijd, wanneer een uitspraak niet meer vatbaar is voor de gewone rechtsmiddelen)

- Doel: een conflict stoppen, wat er verder voor de partijen beslist wordt is niet van belang voor de rechtsstaat

- Tenuitvoerlegging – tegenstelbaarheid & uitvoerbare titel- Afdwinging/handhaving

Vrede of juridische waarheid vs. gerechtigheid of echte waarheid

Bevoegdheid

- Ratione materiae: welke materies? Wat voor soort rechtbank?- Ratione personae: welke categorieën van personen?- Ratione tempore: binnen welke periode of tot welke termijn? Verjaring?- Ratione loci: in welk territorium? Waar moet je zijn?

Latijnse uitspraken

Actori incumbit probatio: de eiser draagt de bewijslast

Res judicata pro veritate accipitur: de zaak die is uitgesproken wordt voor waar aangenomen (juridische waarheid)

Non bis in idem: je kan niet twee keer voor hetzelfde procederen

Dura lex, sed lex: het is hard maar het is de wet

D) Maatschappelijke verandering- Waarvoor dienen recht en staat?- Maken we van behoeften ook rechten?- Rechten-inflatie en “claim”-cultuur

Spanningsveld met vrijheden rechtsstaat

- Politieke: zelfbestuur, geen predestinatie, gelijkheid voor de wet- Wettelijke: algemeen geldende regels- Persoonlijke: persoonlijke vrijheid & eigendom

Waartoe dient het recht: conclusie Rol bepaalt de waarde

Piramide: recht naar waardeInternationale openbare orde

↑

16

Openbare orde en goede zeden

↑

Dwingend of imperatief

↑

Aanvullend of suppletoir

Belang van waarde- Relatie tot vrijheid: kan je ervan afwijken of niet?- Wie kan schending inroepen?

o Alleen slachtoffero Alle partijeno Alle belanghebbende derden, incl. rechters

- Gevolg van schending? o Nietig, in welke mate (geheel of gedeeltelijk), door wie inroepbaar, hoelang

(verjaring), etc.

Hoe vind je je plaats op de ladder?- Publieke dimensie

o organisatie van de staat – relatie overheid/burgers: politieke/wettelijke vrijheid dus in principe minstens dwingend

- Particuliere dimensieo persoonlijke vrijheid, dus in principe aanvullend, maar vrijheidsprincipe zelf is

beschermd

Contractvrijheid“Alle overeenkomsten die wettig zijn aangegaan, strekken degenen die deze hebben aangegaan, tot wet.Zij kunnen niet herroepen worden dan met hun wederzijdse toestemming of op de gronden door de wet erkend. Zij moeten te goeder trouw worden ten uitvoer gebracht.”

Economische vrijheidArtikel 7 Decreet 1791:”Te rekenen van de afkondiging van deze wet, staat het aan eenieder vrij, naar goeddunken, elke handel te drijven of elk beroep, bedrijf of ambacht uit te oefenen”

Eigendom: Art. 1 eerste protocol EVRMAlle natuurlijke of rechtspersonen hebben recht op het ongestoord genot van hun eigendom. Niemand zal van zijn eigendom worden beroofd behalve in het algemeen belang en met inachtneming van de voorwaarden neergelegd in de wet en in de algemene beginselen van het internationaal recht.”

Persoonlijke vrijheid- Wilsautonomie (art. 1134 BW)- Vrijheid van handel en nijverheid (Decreet D’Allarde 1791 – afschaffing gilden)- Recht op ongestoord genot van eigendom (art. 1 Protocol 1 EVRM)- Vrije keuze beroepsarbeid (art. 23 GW) http://www.senate.be/doc/const nl.html#mod8

1) Aanvullend of suppletoir- Aanvullend aan de wil: leemtes of veronderstelde wil – dan bindend recht!

17

- Voorbeelden:o Huwelijksvermogensstelsel v huwelijkscontracto Erfenissen v testamento Levering en betaling bij koop v contracto Onderhoud & herstellingen bij huur v contracto …

2) Dwingend recht of imperatief- Beogen dwingend te regelen, ter bescherming van particuliere belangen- Voorbeelden:

o Handelingsonbekwamen beschermeno Economisch zwakkeren beschermen: werknemers, consumenten, verzekerden,

huurders, studenten, enz.

Iedereen is vrij maar er zijn machtigen en onmachtig (studenten-professoren, werknemers-werkgevers,…) Vanuit deze overtuiging hebben we dwingend recht gemaakt om zo regels te maken die minimale bescherming bieden voor de zwakke groep, je kan nooit van deze dwingende regels afwijken Wilsautonomie staat hier gelijk aan onderdrukking

3) Openbare orde en goede zedenArt. 6 B.W.: “Aan de wetten die de openbare orde en de goede zeden betreffen, kan door bijzondere overeenkomsten geen afbreuk worden gedaan.”

Openbare orde: “Is van openbare orde de wet die de essentiële belangen van de Staat of de gemeenschap raakt of die in het privaatrecht, de juridische grondslagen vastlegt waarop de economische of morele orde van de maatschappij rust”

Openbare orde:

- Algemeen belang v particulier belang- Particulier belang kan van algemeen belang zijn: groepsbescherming- Relatief in tijd/ruimte en dynamisch – veeleer expanderend- Voorbeelden: gezondheidszorg, sociale zekerheid, fiscaliteit, huwelijk, …

4) Internationale openbare orde- Notie van internationaal privaatrecht – grensoverschrijdende dimensie- Aangewezen buitenlandse recht in B niet van toepassing indien “kennelijk onverenigbaar met

de openbare orde”: art. 21 Wetboek IPR

Kleine samenvatting:- Aanvullend: afwijken mag- Dwingend: afwijken mag niet & inroepbaar door de beschermde partij- Openbare orde – (Goede zeden): afwijken mag niet en door iedereen inroepbaar, tav

iedereen

Hoe het onderscheid maken - Tekst van de wet: interpretatie

18

o ”Behoudens andersluidend beding” etc.o ”Op straffe van nietigheid”, etc.o Strafsancties

- De aard of doel van de wetgeving zelf- De rechters…

Deel 5: HIËRARCHIERechtsstaat en staatsmacht

- Horizontale scheiding- Verticale scheiding

→ Noodzaak van ‘hiërarchie’ om conflicten op te lossen

Hiërarchie in de rechtsstaatZijn beide

overheden/normstellers regelmatig

samengesteld en bevoegd?

↓

Respecteren hun normen het eigen normkader?

↓

Botsen hun normen met elkaar?

↓

Hogere norm haalt het

Hiërarchie naar Belgisch recht- Grondwet bovenaan- Delen ondergeschikt aan het geheel

o Gemeente < Provincie < Gewest/Gemeenschapo Deelstaten zijn niet ondergeschikt aan de federale staat !

- Hoe democratischer, hoe hoger het gezag, bv.: Burgemeester < College burgemeester & schepenen < Gemeenteraad

19

Quid bij schending?- Ongeldige norm- Ongeldigheid op zich maakt de norm niet noodzakelijk niet-verbindend:

o Meestal tussenkomst rechter of overheid nodigo Soms niet: bv. bij suprematie/primauteit van het rechtstreeks werkend

internationaal of supranationaal recht- Ongeldigheid op zich impliceert nog geen sanctie:

o Meestal tussenkomst rechter nodigo Aansprakelijkheidsregels

Hiërarchie: twee voorbeelden- Exceptie van onwettigheid: Overheidsbeslissingen- Grondwettigheidscontrole door het Grondwettelijk Hof: wet in formele zin

1) Exceptie van onwettigheidArt. 159 GW: “De hoven en rechtbanken passen de algemene, provinciale en plaatselijke besluiten en verordeningen alleen toe in zoverre zij met de wetten overeenstemmen”

Essentiële component van de rechtsstaat: bescherming van burger tegen overheid

Gevolg artikel 159:

- Niet-toepasselijkheid in het geschil – inter partes- Geen vernietiging: norm blijft nog bestaan en kan elders nog worden toegepast:

rechtsonzekerheid- Meer dan “exceptie”: Dwangmaatregelen denkbaar: verbod tot toepassing (negatieve

injunctie); gebod tot correctie (positieve injunctie)

“onschendbaarheid” van de formele wet- Wet moet GW respecteren- Maar wie bepaalt of de GW gerespecteerd is? Wie kan het best de GW beoordelen?- Vrees voor “gouvernement des juges”- Cass. 23 juli 1849

→ Feitelijke onschendbaarheid van de wet→ Non de legibus, sed secundum leges judicandum est

20

- Gewone rechter kan wet niet aan GW toetsen- Waar interpretatie kan:

o Vermoeden van grondwettigheid (Waleffe, 1950)o Plicht tot grondwetsconforme interpretatie

- Waar interpretatie niet kan: wet volgen- Evenwel: exceptie van internationale onrechtmatigheid

(Franco Suisse, 1971 – Simmenthal, 1978) & verplichte primauteit direct werkend internationaal of supranationaal recht!

Grondwettelijk hof- Staatshervorming = meerdere wetgevers = grondwettigheidscontrole onvermijdelijk- Sinds 1984: Arbitragehof- Sinds 2007: Grondwettelijk Hof- Buiten de rechterlijke macht (!), met bijzondere samenstelling, maar analoge

proceduregaranties- Welke normen worden getoetst? Formele wetten/decreten- Aan welke normen wordt getoetst?- (Via welke rechtswegen?)- (Met welke rechtsgevolgen?)

→ Bijzondere wet 6.01.1989

Aan welke normen- Bevoegdheids-verdelende bepalingen- Alle grondwettelijke grondrechten: Titel II GW, in het bijzonder 10-11 GW- Vooral: gelijkheid en non-discriminatie (art. 10-11 GW): 90% van de arresten- http://www.senate.be/doc/const nl.html#t1- Via 10-11 GW: alle internationaal gegarandeerde grondrechten/-vrijheden

Rechtvaardiging ongelijke behandeling- Objectief en algemeen onderscheid: bijna altijd- Legitiem doel: zeer vaak – appreciatiemarge- Effectief/adequaat om het doel te bereiken- Proportioneel: geen onevenredigheid bij afweging doel/resultaat v nadelen aan andere

belangen

Pro memorie- Rechtsstaat’, wat is het en wat betekent het- Begrippen, doorlopend – lijst volgt ook nog…- Adagia- Weten en begrijpen ipv definities van buiten leren- Zien en onderscheiden van elkaar

BegrippenActori incumbit probatio De eiser draagt de bewijslastDe lege ferenda Het recht (de wet) zoals die zou moeten zijnDe lege lata Het recht (de wet) zoals het isDura lex sed lex De wet is hard maar het is nu eenmaal de wet

21

Exceptio non adimpleti contractus De exceptie van het niet-vervulde contractExceptio est strictissimae interpretationis De uitzondering is strikt te interpreteren.Exceptio non adimpleti contractus De exceptie van het niet-vervulde contract.In dubio contra fiscum In geval van twijfel wordt ten nadele van de

fiscus beslistIus commune non ratione imperii sed imperii rationis

Gemeen recht niet om reden van de macht maar om de macht van de rede

Lex posterior derogat legi priori De latere wet heft de vroegere op.Lex superior derogat legi inferiori De hogere wet heft de lagere op.Lex specialis derogat legi generalis Een bijzondere wet heft een algemene wet op.Nemo censetur ignorare legem Iedereen wordt geacht de wet te kennenNemo iudex in causa sua Niemand kan rechter zijn in eigen zaakNullum crimen sine lege Geen misdrijf zonder wetNulla poena sine lege Geen straf zonder wetPacta sunt servanda Overeenkomsten moeten worden nagekomen

(nu: art. 1134 BW)Patere legem quam ipse fecisti Gedoog/respecteer de wet die je zelf hebt

gemaakt.Ratio Legis Doelstelling van de wetRes judicata pro veritate accipitur Een rechterlijke uitspraak wordt voor waar

gehoudenNemo auditur propriam turpitudinem allegans Niemand wordt gehoord indien hij zich beroept

op zijn eigen foutief gedragNon bis in idem Niet tweemaal over hetzelfde

22