Download - Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Transcript
Page 1: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

hafd. Midden-Holland

De filosofie van de democratische rechtsstaat

Hans van der Heyden

Page 2: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Inleiding

Als politiek denkmodel komt de democratische rechtsstaat uit de Verlichting.

Werd voor het eerst toegepast in de Amerikaanse en West-Europese naties.

Grondgedachten:• vrijheid• Gelijkheid (bedoeld gelijkwaardigheid?)• rechtvaardigheid• leven in menselijke waardigheid

Deze inspiratie is nogal open en meerduidig in te vullen.

Bv: de Staat

• moet bescherming bieden aan de individuele burgers• moet bescherming bieden tegen zich zelf, de burger moet de staatsmacht inperken

Wat is democratie?

• willekeur van de meerderheid?• systeem van openbaar bestuur volgens van te voren vastgestelde regels waarbij ook de minderheid beschermd wordt?

De filosofie van de democratische rechtsstaat

Page 3: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

In de 19e eeuw werd het plebs niet geacht in staat te zijn tot rationeel denken enzelfbeheersing aanvankelijk geen algemeen stemrecht.

Later wel algemeen stemrecht, maar dan ‘gevaar voor populisme’, een inherenten potentieel bijproduct van algemeen stemrecht.

Steeds wanneer grote delen van het volk zich niet vertegenwoordigd voelen en hun belangen stelselmatig en langdurig genegeerd zien, kan zich een populistische beweging ontwikkelen die een beroep doet op de grondbeginselenvan vrijheid en gelijkheid.

in die gevallen kun je populisme zien als een correctie op een falende democratie (bv. socialisme)

Er is echter ook een vorm van populisme die met een beroep op gelijke vertegenwoordiging gepaard gaat met

• totalitaire aanspraken• demagogie, angst, wrok en woede

Page 4: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

In principe hoeft een dergelijke beweging de democratie niet te bedreigen, als

• men in het parlement de discussie met woorden aangaat en argumenten wisselt• de woorden niet de bedoeling hebben de ander te dehumaniseren en tot zwijgen te brengen

Als dit niet gebeurt, dan is de democratie en de rechtsstaat in gevaar:

Het mechanisme waarmee de rechtsstaat de vrede tussen burgers en statenonderling tracht te bewerkstelligen is dat van de wederkerigheid.

De Rechtsstaat beoogt immers:

• de ruimte van de eenheid en van de vreedzame gemeenschap te zijn• waar emoties, angsten en fantasieën worden gekanaliseerd en getemperd• door het recht dat onder andere maat, evenwicht, proportionaliteit en bovenal goede trouw voorschrijft.

De rechtsstaat fungeert daardoor als het normatieve kader van de democratie.

Het hebben van wetten betekent nog niet dat er een rechtsstaat is !!

Page 5: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Uit antropologische literatuur is duidelijk dat stammen en gemeenschappen evolueren tot vreedzameen bloeiende gemeenschappen wanneer en een vorm van wederkerigheid bestaat/ontstaat.

Twee vormen van wederkerigheid:

• reciprociteit• mutualiteit

Reciprociteit: duurzame op vertrouwen gebaseerde verhouding, waarin onbepaalde prestaties - al dan niet op termijn - worden verevend.

Hoewel niet altijd duidelijk lineair zien we via dit principe familiale groepen samengaan tot grotere groepen sociale gemeenschappen dorpen steden etc

Waar reciprociteit ontbreekt blijft sociale onrust, oorlog en nationalisme

Vaak ontstaat reciprociteit via instituties • gezin, familie• religie met plicht te geven• onderwijs

Mutualiteit: gelijk oversteken, tegenprestatie direct opeisbaar Klassiek voorbeeld: handel

Het mechanisme van de wederkerigheid

Page 6: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Mutualiteit: gelijk oversteken, tegenprestatie direct opeisbaar

Klassiek voorbeeld: handel

In kleine gemeenschappen met veel face-to-face contacten zal handel een hoog reciprociteits- gehalte hebben, maar bij grotere afzetgebieden en anonimiteit tussen de partijen zal er snel een afname zijn van de reciprociteit en toename van de mutualiteit.

Eén van de belangrijkste instituties ter bevordering van de wederkerigheid is het recht,dat van oudsher de functie heeft om vreemden en vijanden te binden via een gemeenschappelijke regel.

Page 7: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Wanneer er een derde instantie is die het zich houden aan een systeem van afspraken kan controleren enafdwingen, is er sprake van een rechtsregel en een rechtsorde.

Het recht bevordert de wederkerigheid: men weet waar men zich aan moet houden en ziet daardoor afvan agressie. Het groeien van wederkerigheid kan zich verder ontwikkelen.

Grondregel bij het maken van de afspraken is: pacta sunt servanda

Hierbij geven de Romeinen al 3 principes aan:

• eerlijk leven• niemand schade toebrengen• ieder het zijne geven

Rechters hebben in de oudere samenlevingen en (tot voor kort?) bij ons ook altijd een positie boven de partijen moeten hebben. Echter vaak niet aan voldaan.

Recht en wederkerigheid

Page 8: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Recht betekent nog niet dat er rechtvaardigheid ontstaat.

Rechtvaardigheid is een resultante van:

• filosofisch discours van de tijd• maatschappelijk krachtenveld van al of niet ongelijke machtsverhoudingen

In de 17e en 18e eeuw beginnen filosofen recht en macht te koppelen aan rechtvaardigheid.

Doel: opstellen van een sociaal contract

De absolute macht van de monarch werd niet meer aanvaard en vormen van democratiebegonnen op de tekentafel te ontstaan.

?

Page 9: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Aan wie komt de bevoegdheid toe om diep in te grijpen in het leven van mensen?

- oorlog - beschikken over leven en dood - etc

In de oudste tijden meestal een stamoudste of iets dergelijks, maar al vrij snel zien we het instituutvan de koning ontstaan.

Meestal werden deze koningen bovenmenselijke eigenschappen toegeschreven:

- groot wetgever - groot rechtvaardigheidsgevoel, ook al werd dat door de gewone onderdaan niet altijd zo aangevoeld - grote wijsheid - zelfs geneeskrachtige gaven

Feitelijk waren deze gaven niet van de koning als mens, maar afkomstig van God.

De macht was van God, de koning was een instrument. De erfopvolging werd ook in dit verband gezien.

‘Le droit divin’ ‘Le roi est mort, vive le roi’

De symbolische legitimatie van de macht

Page 10: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

De koning legde in het kader van deze visie ook een eed van trouw af aan het volk datin ruil daarvoor trouw beloofde aan de koning.

Als de koning zich niet hield aan zijn eed, dan kwam het volk het recht toe om inopstand te komen.

In de praktijk kwam hier meestal niets van terecht: het recht van de sterkste heerste. Potestas: macht die berust op de onmacht van anderen

Maar in dit denken zien we toch dat macht en machtsdrager als twee gescheiden entiteitenworden gezien.

‘Macht’ is hierin een lege plaats en wordt tot lang in onze geschiedenis als entiteit uit handen genomen van mensen van vlees en bloed en gesymboliseerd in een bovenmenselijke instantie.

Maar vervolgens maakt dan de sterkste zich meester van de macht, die hij dan vaak ook nogontvangt uit handen van de Kerk.

Denkfout (?): door macht te extraheren aan het aardse en vervolgens toe te kennen (‘in bruikleen te geven’) aan een sterveling, wordt macht gelegitimeerd

Page 11: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Denkfout (?): door macht te extraheren van het aardse en vervolgens toe te kennen (‘in bruikleen te geven’) aan een sterveling, wordt macht gelegitimeerd.

Dit is wat feitelijk in zeer brede vorm als model is gehanteerd in de geschiedenis.

En iedereen/zeer velen wist(en) dat dit onzin was, maar wel bruikbare onzin.

Fransen: ‘fiction protective’, op abstract niveau werkzaam voor de gemeenschap als geheel.

Doel van deze fiction protective was om potestas auctoritas

In de Rechtsstaat keert een dergelijke ‘fiction protective’ weer terug op een andere manieren neemt hier een centrale plaats in.

Page 12: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

1789: Franse Revolutie, keerpunt in de Europese geschiedenis en begin van de politieke Moderniteit.

In anthropologische termen: de vorst kon niet meer rekenen op legitimiteit engehoorzaamheid van het volk, omdat hij in +/- alles zijn eed had geschonden endaarmee zijn verbond met het volk had verbroken.

Maar al vóór de Franse Revolutie lagen blauwdrukken klaar voor een nieuwe enrevolutionaire regeringsvorm en staatsinrichting die vervolgens kort daarop met de Napoleontische legers over grote delen van Europa verspreid werden.

Hobbes 17e eeuwLocke 18e eeuw zij stelden zich de vraag:Rousseau 18e eeuw

- onder welke condities willen en kunnen mensen samenleven?- hoe kunnen zij hun angst voor elkaar laten varen en elkaar niet

langer naar het leven te staan?- hoe kan sociale voorspoed en geluk mogelijk worden?- welke regels hiertoe te formuleren in een samenleving waar niet langer

Koning, God of Paus als exclusieve bron van macht, recht en moraal geldt?

Het denkmodel van het sociaal contract

Page 13: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Dit denken vond plaats in de Verlichting (1650- 1800)

oplossing zoeken in de rede en NIET in - geloof - traditie Immers: wat alle mensen delen en gemeen hebben is het gezonde verstand.

Redenering:

- stel: er zijn geen regels iedereen vecht met iedereen, oorlog van allen tegen allen

- daarom rationeel om in ieder geval een minimale toestand van vrede te bewerkstelligen

- daarom trekken we in onderling overleg grenzen (afspraken) en stellen een Derde Partij aan die het zich houden aan de afspraken controleert en zo nodig kan afdwingen.

Deze Derde Instantie is de Staat

Iedereen delegeert aan de Staat een deel van zijn (potentieel destructieve) vrijheid om in ruil daarvoor een vreedzame vrijheid terug te krijgen.

- Hoe hebben partijen de zekerheid dat de Staat zich houdt aan zijn taak de veiligheid te handhaven?

als de Staat faalt hebben burgers het recht zich te verzetten tegen de Staat 1e recht van de vrije burger

Page 14: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Hier zien we weer het wederkerigheidsbeginsel: eerst partijen scheiden en direct in één beweging via een gemeenschappelijke regel weer aan elkaar binden.

Resultaat tot nu toe van het uitwerken van het denkmodel van het sociale contract:

- Er is een sociaal contract dat zowel de horizontale verhouding tussen de burgers onderling regelt als een verticale verhouding tussen de Staat en de burgers

Dus:• zowel een associatieverdrag (vrijheid, gelijkheid, wederkerigheid) als• een onderwerpingsverdrag (legaliteit)

De Staat heeft hiermee een dubbele functie van zowel Meester als Knecht.

De volgende vraag is nu: hoe moeten we een dergelijke gemeenschap inrichten?

Immers: zowel de burger, maar vooral de Staat moet aan de ketting van het Recht liggen.

Welke instanties zijn daarvoor nodig?

Page 15: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

De belangrijkste institutie: grondrechten vervat in een grondwet

Grondwet: stichtingsakte van nieuwe gemeenschap van rechtssubjecten

- alle andere wetten zijn hier aan ondergeschikt en moeten hiermee sporen - hiermee bescherming tegen politieke waan van de dag

Grondwet houdt de Staat op afstand:

- vrijheid geloof, geweten, meningsuiting - vrijheid van vereniging, vergadering - drukpers - eigendom, contractvrijheid - pas schuldig na veroordeling volgens bestaande wet en dus tot dan toe sowieso een fatsoenlijke behandeling - passief kiesrecht (geen nepotisme en cliëntelisme) - actief kiesrecht

Vanuit deze grondrechten vervolgens de Rechtsstaat verder inrichten:

Onderscheid - private sfeer: familie en ‘markt’ - publieke sfeer: openbaar debat, politiek, Kerk en Staat gescheiden

De instanties van de Rechtsstaat

Page 16: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

De Staat wordt in 3 machten verdeeld: Trias Politica (Montesquieu)

- wetgevende macht - uitvoerende macht geen van de machten heeft het laatste woord - rechterlijke macht (Bv.: is men het met de rechter niet eens, dan eerst de wet veranderen)

Ook nu weer van stal gehaald de ‘oude lichamen van de vorst’: functionaris en het ambt:

- het ambt heeft de legitimiteit van de macht- de functionaris is het instrument dat deze macht mag uitoefenen op basis van een gedelegeerde macht door het volk: auctoritas.

Maar ook de burger blijkt een gescheiden lichaam te hebben: l’homme et citoyen:

- als l’homme in de private sfeer mag hij zeggen en denken wat hij wil, maar als- citoyen in de publieke sfeer dient hij rekening te houden met de gemeenschap waar hij zijn vrijheid als l’homme aan te danken heeft.

niet alleen de Staat, maar ook de burger dient zich aan de Grondwet te houden.

Feitelijk ligt de macht bij de constitutie en is deze buiten het bestel geplaatst: burger en Staat zijn eraan gebonden.

Page 17: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Feitelijk ligt de macht bij de constitutie en is deze buiten het bestel geplaatst:

burger en Staat zijn eraan gebonden.

De Constitutie is soeverein: Koning en God = Grondwet

De Constitutie vormt het normatieve toetsingskader van de gemeenschap.

Het volk kan deze wel aanpassen, maar daar is dan wel een zware procedure voor nodig:

immers: de Constitutie beoogt een duurzame en vreedzame gemeenschap.

Vanuit de Trias Politica komt men logischerwijze op een vorm van democratie.

Rechtsstaat: gericht op eenheid en voorwaardenscheppend, langetermijnbelangen van de gemeenschapDemocratie: vaak meer actuele conflicten en kortetermijnbelangen van de gemeenschap

Democratie vormt de arena voor maatschappelijke conflicten

Conflicten beslechten: met taal, retoriek, argumenten, informatie en communicatie Ook hier geldt het principe van goede trouw: - hoor, wederhoor - beeld, tegenbeeld - belangen van alle partijen behoren aan bod te komen

=

Page 18: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Waarheidsgebod speelt in de Europese rechtscultuur een belangrijke rol en is ook in de democratische rechtsstaat tot een politiek waarheidsgebod neergezet dat te goeder trouw moet worden nageleefd.

[Niet alleen de minister dient de Kamer juist voor te lichten, maar onderling dienen parlementariërsdit gebod ook na te leven.

Een democratisch genomen besluit dient zich echter altijd te conformeren aan de Grondwet die op dat moment vigeert.

Immers: zo weten de minderheden zich ook beschermd.

De Rechtsstaat heeft ook als taak de voorwaarden en kwaliteit van het publieke en politieke debatte garanderen: grondrechten als - onderwijs - (werkelijk) vrije pers - vrij kunnen beoefenen van wetenschap - etc

Zorgen voor mondige burgers die een countervailing power zijn voor elkaar en de Staat en in staat zoudenmoeten zijn om propaganda en manipulatie te doorzien.

Slecht onderwijsServiele journalistiek ondermijnen het emancipatieproces van burgers. Slecht opgeleide Frauderende wetenschappers burgers kan men van alles wijsmaken.

Page 19: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Slecht onderwijsServiele journalistiek ondermijnen het emancipatieproces van burgers. Slecht opgeleide Frauderende wetenschappers burgers kan men van alles wijsmaken.

Ondermijnen van de rechterlijke macht of toegang hiertoe of een populistisch pleidooi om de onafhankelijkheidvan de rechter in te perken, leidt tot een ingrijpende verstoring van de bewaking van de constitutioneelverankerde grondrechten van de burger en ook van de Trias Politica.

Dit kan allemaal democratisch gebeuren, maar daarmee schaft men wel de bescherming van de burger tegen willekeur af.

Bovendien: hoe is het gesteld met de voorlichting en berichtgeving van de burger waardoor een werkelijk democratisch bestel als de founding fathers van de democratische rechtsstaat beoogden in tact moet worden gehouden?

Page 20: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Hoe heeft het denkmodel van het sociaal contract zich ontwikkeld en is dit in de praktijk gebracht?

Joden, slaven, religieuze minderheden, arbeiders, vrouwen en homo’s hebben in de loop der tijd succesvol een beroep gedaan op de rechtsstaat.

Beginselen van de rechtsstaat zijn tot fundamentele waarden van het Amerikaans en West-Europese deel van de wereld geworden en later ook buiten deze werelddelen.

Het beoogde evenwicht tussen de verbeelding van een andere en rechtvaardigere wereld enerzijds en de normering van die verbeelding door de instituties van de rechtsstaat anderzijds, zijn in de laatste 200 jaar keer op keer verbroken door politieke illusies en fantasma’s.

Waar men zich niet aan de instituties van de democratische rechtsstaat volgens het denkmodel van het sociaal contract hield, is die ook weer snel verdwenen:

- industrieel kapitalisme - communisme, deels als reactie op industrieel kapitalisme - fascisme - relatief recent: financieel kapitalisme

De werkingsgeschiedenis van de rechtsstaat

Page 21: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Zoals de contractfilosofen langs rationele weg de rechtsstaat en democratie als blauwdruk voor eenrechtvaardige samenleving ontdekt dachten te hebben, deden de klassieke economen dat via de ‘zegenrijke wetten van de vrije markt’:

- in vrijheid kan ieder bepalen met wie hij een contract afsluiten wat hij aan wie verkoopt - concurreren geeft de juiste prijs, waardoor juiste allocatie van goederen en hulpbronnen - egoïsme is goed, want brengt niet alleen voor het egoïstische individu welvaart, maar ook voor de groep als geheel, want door groeiende welvaart voor een deel van de groep gaan ook de minder welvarenden er op vooruit

En vooral: de Staat moet zich hierbij zoveel mogelijk afzijdig houden.

‘Laissez faire, laisser passer et le monde va de lui-même’

Privé-eigendom en contractvrijheid waren onmiskenbare voorwaarden voor dit droomscenario, dathadden de contractfilosofen goed gezien, maar dit moest gezien worden in het kader van de vrije markt.

Rechtsstaat en economie zouden elkaar versterken.

Burgerlijk wetboek moest de verhouding tussen burgers regelen mbt eigendom en contractverhouding

Contract was contract, hoe ongelijk de verhoudingen tussen de contractpartijen ook waren.

De rechtsorde had tot taak rechtszekerheid te bieden aan de economische orde.

Page 22: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Feitelijk wordt de wereld hier teruggebracht naar een mutualiteitsmoraal. Alleen binnen familie en vriendschap gold nog de reciprociteitsmoraal.

Resultaat industrieel kapitalisme

Na de 2e wereldoorlog:

- 1948 Universele Verklaring van de rechten van de mens - 1950 Europees Verdrag rechten van de mens

Aan de klassieke grondrechten - afweerrechten tegen de Staat - worden nu toegevoegd:

- sociale rechten - economische rechten - culturele rechten

Opvallend: deze grondrechten eisen geen onthouding van de Staat, maar juist een actief optreden teneinde de bestaansvoorwaarden van de burgers te verbeteren en hun formele vrijheid en gelijkheid te realiseren in een materiële vrijheid en gelijkheid

De Universele Verklaring en het Europees Verdrag van de rechten van de mens werden de nieuweStichtingsakten, de ‘Heilige Teksten’, van de naoorlogse rechtsstaten.

Page 23: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

De strekking van de naoorlogse constituties is dat de burgers zelf hun lot en geschiedenis bepalen in rechtstaten. een open democratisch debat over de rechtvaardige inrichting van hun samenleving, binnen het kader van deEuropese democratische rechtsstaten.

Feitelijk werd daarmee de Verlichtingsbelofte weer hernomen: de Staat heeft geen andere taak dante goeder trouw het menselijk geluk te bevorderen.

Tot de jaren 80 hebben de Europese rechtsstaten zich redelijk aan deze constitutie gehouden. In deze tijd was er ook een ongekend lange bloeiperiode van voorspoed en vrede.

Zeker in de Noord-Europese staten werd een hoog niveau van sociaal vertrouwen bereikt, gebaseerd opsociale coöperatie en resulterend in een hoge mate van solidariteit, tot uitdrukking komend in een omvangrijksysteem van sociale bestaanszekerheid.

Dit was (mijn mening) mede/vooral te danken aan het Rijnlandse model:

‘finest hours van de humanistische waarden’

- economie werd bepaald door ondernemingen die op continuïteit in een stabiel sociaal klimaat waren gericht

- ondernemingen werken samen met overheid en werknemersorganisaties- publieke debat werd gevoerd door zelfbewuste countervailing powers in de sectoren van

arbeid, onderwijs, wetenschap, cultuur, media, belangenorganisaties en actiegroepen

Wat is er veranderd in de afgelopen 30 jaar?

Page 24: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Making the Modernity Work

Page 25: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Laatste 25 jaar een booming aan democratie geweest in de wereld

Vooral de periode 1985-1995 was een ‘drukke periode’

Maar ook: talloze landen die de aanzet gaven tot democratie zijn weer teruggevallen:

- Rusland - Nigeria- Philipijnen - Bangladesh- Thailand - Venezuela

Bush: Irak en Afganistan zijn onder het brengen van democratie tot een absolute chaos gebracht/gekomen

Sommigen: de democratie heeft zijn maximale bereik en hoogtepunt wel gehad: zie Rusland en China

Auteurs: onjuiste conclusieVestigen van democratie is afhankelijk van bepaalde sociale en culturele omstandigheden

Zijn die er niet geen democratie

Page 26: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Aan democratie blijkt het proces van Modernisering vooraf te gaan:

Modernisering is een syndroom van sociale veranderingen die gekoppeld zijn aan economische en technologische ontwikkeling. Eenmaal op gang zet het een coherente set van sociale, culturele en politieke veranderingen in werking die het ontstaan van democratie waarschijnlijk(er) maken: - specialisatie van beroepen, urbanisatie

- steeds hoger opleidingsniveau- hogere levensverwachting, verminderd vruchtbaarheidscijfer- veranderde rol van godsdienst, man-vrouw verhouding, seksuele normen- meer vraag naar verantwoording door elite

Deze zaken zorgen voor een zelfversterkend proces dat het sociale en politieke leven verandert:

- massale participatie in de politiek- op de lange duur democratische politieke instituties

Vestigen van democratie blijkt in ups en downs te gaan.

Begin 20e eeuw nog maar enkele democratieën en een deel daarvan viel weer terug, maar in de loop van de de tijd zien we ondanks regelmatige terugval het totaal aantal democratieën toenemen.

Auteurs: geen paniek, ook in China en Rusland zullen deze wetten hun uitwerking hebben.

Page 27: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

De auteurs bespreken eerst een aantal theorieën van Modernisering:

- harde marktkapitalisme- Marxisme- niet deelnemen aan de wereldeconomie van het ‘vlugge geld’ , enkele Derde Wereldlanden

blijken geen goede voorspellende waarde te hebben, hebben zelfs een negatieve invloed gehad op democratie.

- niemand gelooft meer in afschaffen van eigendom en revolutie van het proletariaat- industrialisatie sèc leidt ook niet automatisch tot democratie: ook communisme en fascisme

kwamen voort uit industrialisatie

Blijft staan: economische ontwikkeling bevordert sterk ruwweg voorspelbare veranderingen in een gemeenschap, cultuur en politiek.

• Invloeden van industrialisatie en post-industrialisatie

Industrialisatie - bureaucratie - hiërarchie - centraliseren gezag - secularisatie - traditionele waarden => rationele waarden

Post-industrialisatie - verdringen van bureaucratie en centralisatie - meer nadruk op individuele autonomie en zelf-expressie - => hierdoor meer emancipatie ten koste van autoriteit

Page 28: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Er is een duidelijke trend: hogere economische ontwikkeling leidt tot meer tolerantie en vertrouwen in de gemeenschap als geheel (reciprociteit !)

Modernisering is niet irreversibel: bij economische of politieke neergang valt men snel terug:

Bv: Duitsland, Italië, Japan en Spanje in de jaren dertig 20e eeuw.

• Invloeden culturele en sociale geschiedenis van de gemeenschap

Ook al is de economische toestand vergelijkbaar een geschiedenis van Protestantisme, Katholicisme, Islam, Confucianisme en communisme blijken een belangrijke parameter te zijn.

• Modernisering is niet gelijk aan Verwestersen

- industrialisatie heeft laatste decaden juist plaats gevonden in niet-Westerse landen- van de ‘oude’ westerse staten heeft de VS nog de meest traditionele waarden, bv. geloof.

• Modernisering leidt niet automatisch tot democratie, maar het brengt wel de sociale en culturele veranderingen die democratie mogelijk maken.

Kennis-economie heeft hoog-opgeleide bevolking nodig die ook over andere zaken dan hun beroep nadenken en meer hun zelf-expressie ruimte willen geven.

Page 29: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Tussen 1981 en 2007 5x uitgebreide vragenlijst voorgelegd door World Values Survey en European Values Study.

Hiermee 90% van de wereldbevolking ‘meegenomen’.

Zéér grote verschillen, bv - ‘God is belangrijk in mijn leven’ - man-vrouw relaties

Zéér sterke correlatie tussen laag inkomen en belang van God en traditionele man-vrouw verhouding.

Analyse lijkt 2 assen te geven waarop de verschillen zich laten rubriceren:

1: traditioneel vs seculier-rationeel

Traditioneel schuift op naar seculier-rationeel in gelijke mate als agrarisch industrialisatie

Traditioneel ~ religie ~ gehoorzaam aan gezag ~ nationale trots

2: overleving als belangrijkste bezigheid vs zelf-expressie

Survival schuift op naar zelf-expressie in gelijke mate industrieel post-industrieel

Evalueren van waarden

Page 30: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Survival geeft prioriteit aan ~ economie ~ fysieke, nationale zekerheid ~ sociale normen voor iedereen gelijk

Zelf-expressie geeft prioriteit aan ~ vrijheid ~ participatie in beslissingen nemen

~ politiek activisme ~ milieu beschermen ~ man en vrouw zijn gelijk ~ tolerantie etnische minderheden, vreemdelingen, homo’s

Bij zelf-expressie ontstaat een grote mate van vertrouwen van de gemeenschap in zich zelf .

De auteurs concluderen dat de determinanten die cruciaal zijn voor democratie een vastevolgorde vormen: agrarisch industrieel (post-industrieel ) democratie.

Page 31: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Al ruim 50 jaar geleden werd duidelijk dat democratie en landen met een hoog (redelijk gespreid) inkomen samengingen.

Vraag: in welke richting loopt de causaliteit?

Auteurs: geen twijfel mogelijk: rijkdom democratie

Argumenten: - rond 1990: van de landen die democratie invoeren vallen de meeste onder de middel-hoge inkomens - alle hoog-inkomens landen waren al democratieën - laag-inkomenslanden maakten geen overstap - landen boven een bepaalde grens (Argentinië) behielden de democratie, daaronder vielen ze vaak terug

Vraag: waarom zou economische ontwikkeling democratie doen ontstaan?

Antwoord: de auteurs hebben dit al duidelijk gemaakt, maar multivariate analyse bevestigt opnieuw:

1: economie eist dat een groot deel van de bevolking goed is opgeleid 2: goed opgeleiden gaan nadenken, meer te besteden etc, etc, etc……..

Ontwikkeling en democratie

Page 32: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Na de Koude Oorlog zien we dat met name in de voormalige Oostbloklanden een vorm vanelectorale democratie wordt ingevoerd.

Maar in een aantal landen blijkt al snel dat de elite zich niet houdt aan de rechtsstaat dieop papier in die landen is ingevoerd.

Onder het mom van verkiezingen wordt de democratie als bestaand verklaard, maar corruptie blijften (een deel van) de elite weet op effectieve wijze de wens van het volk te negeren of te manipuleren.

Vandaar het onderscheid tussen electorale en effectieve democratie.

Effectieve democratie: invloed en macht van de gewone burger en rechtsstaat wordt gerespecteerd.

Dus niet alleen: ‘wat staat er op papier?’, maar ook ‘hoe gaat het Staatsapparaat daarmee om?’

Twee instituten meten dit:

- Freedom House: ‘wat staat er op papier?’ - World Bank’s Governance score: ‘zijn de democratische instituties werkelijk effectief?’

Effectieve democratie

Page 33: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Effectieve democratie houdt meer in dan electorale democratie!!

Er blijkt: landen met een hoge score voor effectieve democratie blijken een hoge score te hebbenvoor zelf-expressie waarden.

.NB: 1: de meeste Latijns-Amerikaanse landen scoren beduidend hoger op electorale democratie dan op effectieve democratie

2: Cyprus, Estland, Letland, Litouwen, Polen en tot voor kort: Hongarije scoorden hoger op effectieve democratie dan op electorale democratie. Invloed van lidmaatschap EU???

Auteurs: - al deze kennis en feiten hebben belangrijke implicaties voor de buitenlandse politiek van de VS. - wellicht een verklaring voor het feit dat landen met een effectieve democratie allergisch zijn voor oorlog.

- vrede hangt blijkbaar samen met een hoog gehalte aan zelf-expressie.

- Al deze kennis was voorhanden toen de VS Irak en Afganistan binnenvielen en is daarmee een voorspelbaar debâcle geworden in het kader van het vestigen van een democratie.

Page 34: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

- er is een duidelijke correlatie tussen economische groei, maatschappelijke verandering en heerschappij van de liberale democratische ideologie.

- op dit moment is er geen duidelijk concurrerende ideologie in zicht.

- democratie functioneert bij de gratie van een breed aanwezige midden-klasse

- in de laatste 30 jaar is de middenklasse in de VS er uitgedrukt door het financieel kapitalisme

• industrie heeft banen naar lage-lonen landen verplaatst.• de beloofde toename in compenserende banen is uitgebleven wegens overgang op dienstensector die door internet ook deels werd uitbesteed en door met name technologie die het intellectuele proces in de VS deed en de afstraling in productie zoals vroeger ook in de lage-lonen landen plaatste (itt Duitsland)• door 2-verdieners bleef de middenklasse op peil, stagneerde.• door leningen (gefinancierd met buitenlands kapitaal) voor huizen leek bezit toe te nemen maar bleek een absolute bubble.• 1974: top 1 % van huishoudens verdiende 9% bnp 2007: ------------------------------------------------23.5% bnp

Page 35: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

- de opbrengsten van de kennis-economie bleken maar naar een zeer klein deel van de bevolking te gaan.

Merkwaardig: - links kan nog steeds geen concurrerende tegen-ideologie brengen, blijft vaak nog vastzitten in een vastgelopen verzorgingsstaat - de Tea Party keert zich feitelijk ook tegen de economische elite, maar stemt toch op de conservatieven die de belangen van die elite dienen (vd H: mogelijk verstikt in andere conservatieve stellingen over abortus, wapens etc?)

Vaststelling: - door het financieel kapitalisme wordt de rijke bovenlaag steeds rijker en wordt de midden-klasse steeds kleiner - desondanks blijft deze weggedrukte klasse nog steeds in de ideologie van de steeds vrijere markten geloven

Het wachten is op een verwoording van een alternatief. Als dit niet snel komt stevenen we af op een democratisch debâcle.

Zijn vraag is dan ook: zijn het huidige kapitalisme en democratie nog te verzoenen?

Page 36: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Nog enkele gegevens:

2010: 46.2 miljoen Amerikanen (15%) onder armoedegrens (17.000 dollar gezin 4 personen) (Nederland 1000 euro/maand alleenstaande) 97.3 miljoen ‘lager inkomen’ = 100 – 199% armoedegrens _____________ 143.5 miljoen Amerikanen (bijna 50%) zijn arm of bijna arm (Nederland 2-4 miljoen)

1979 – 2007: 1% rijkste Amerikanen 275% inkomensstijging 20% laagste inkomens 18%, met inflatie meegerekend ongeveer stagnerend

10% rijkste Amerikanen controleren 73.1 % van de rijkdom

2009 – 2011: inkomen boven 90.000 consumeert 16% meer, daaronder gelijk of dalend

Belastingtarieven: 1960 hoogste tarief 91% 1980 70 1986 50 2000 39.6 Bush 35, met zeer veel aftrekmogelijkheden voor bezittenden niemand betaalt dit

Page 37: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Ontluisterend beeld van politiek in VS

- tot op bot gespleten land, op en top populistisch en inmiddels bijna onbestuurbaar

- in veel delen van het land verwaarloosde infrastructuur en milieuschade tgv ‘staat minimaal aanwezig en op afstand’

- politici zijn gericht op het kapotmaken van de tegenstander en huren hier zonder schaamte ook bedrijven voor in

- politici bedrijven vaak cliëntelisme

- lobby-circuit is miljarden-industrie met enorme bedragen uit bedrijfsleven en het grote geld

- communicatiewetenschap wordt bewust toegepast op leugens

- kranten en radio/tv in handen kleine groep

- Advertentieinkomsten wurgend leidend bij brengen artikelen die ook ‘niet echt waar hoeven te zijn’

- feiten meningen niet uit elkaar gehouden, behalve in een enkele kwaliteitskrant/zender

- benoeming rechters zeer politiek gekleurd

- zaken als kindergevangenis geprivatiseerd met natuurlijk als gevolg corrupte rechters die voor ‘aanvoer’ zorgen

- in delen van het land onderwijs geprivatiseerd door superrijken

Page 38: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Voor meer informatie zie de pdf hieronder in dit bericht.

Is er een verband tussen ongelijkheid en het algemeen welbevinden van een maatschappij als geheel ?

Page 39: Voordracht Hans van der Heyden over de ontwikkeling van de democratische rechtsstaat.

Enkele vragen voor discussie:

- Bedreigt het financieel kapitalisme de democratie in de VS?

• wegdrukken middenklasse en groeiende ongelijkheid in ‘winner-takes-all’ –samenleving levert een klassiek verdelingsvraagstuk op dat in het verleden tot on-democratische erupties heeft geleid?

• te grote ongelijkheid maakt een maatschappij ongelukkig en belemmert ontwikkeling individu: zie Spirit Level.

• sterke concentratie pers en ‘verziekt journalistiek klimaat’, leidend tot onvolledig of onjuist geïnformeerde burgers?

• de invloed van het grote geld op de pers: door winst gedreven wordt de inhoud bepaald/aangepast?

• hierdoor zelfversterkend en in stand houdend proces?

- In hoeverre is Nederland vergelijkbaar met de VS?

• in oorzaken• in uitwerking ongeacht oorzaken?

?

- Biedt het humanisme een alternatief ?

- Wat biedt ‘Europa’ aan kansen en gevaren ?