DAVY DEMMERS | BERCI FLORIAN | JOCHEM FREHEDe auteurs waren als (gedelegeerd) opdrachtgever en consultant

betrokken bij de ontwikkeling en toepassing van het visueel PvE bij Conradhuis, Library Learning Centre en Amsterdam University College

in Amsterdam

V I S U E E L P V E P R IK K E LT

V E R BE E L D IN G

INNOVATIEVE GEBOUWONTWIKKELING MET MEERDERE STAKEHOLDERS VRAAGT OM EEN HEEL NIEUW SOORT PROCESAANSTURING, WAARBIJ DE VERBEELDING VAN TOEKOMSTIGE GEBRUIKERS BEWUST WORDT INGEZET VOORDAT HET ONTWERPPROCES BEGINT. DOOR ZELF AL BEELDEN TE GEVEN KAN DE OPDRACHTGEVER ZIJN NIEUWE WENSEN EN WERKVORMEN OPTIMAAL LATEN VERWEZENLIJKEN DOOR DE (INTERIEUR)ARCHITECT.

Veranderingen in het hoger onderwijs vragen om een heel nieuw soort gebouwen. Onderwijsgebouwen zijn steeds minder ivoren torens, maar maken deel uit van een fysieke en virtuele omgeving die een uitdaging vormt voor innovatieve en dynamische programma’s en ontwerpen. Het Visueel Programma van Eisen vormt een inspirerend instrument voor een nieuwe relatie en spannende dialoog tussen opdrachtgever en architect. Over aanpak en ervaringen bij drie spraakmakende onderwijsgebouwen in Amsterdam.

THE AMSTERDAM UNIVERSITY COLLEGE / ONTWERP Francine Houben MECANOO / FOTO: © Christian Richters

O P G A V E

GROTE ANONIEME COLLEGEZALEN, HOKKERIGE DOCENTENKAMERTJES, ROMMELIGE WERKPLEKKEN VOOR STUDENTEN EN EEN SLEETSE KANTINE; KORTOM HET UNIVERSITEITS- OF HOGESCHOOLGEBOUW ZOALS WE DAT AL DECENNIA KENNEN. IN EEN TIJD WAARIN NIET DE DOCENT MAAR TABLET EN LAPTOP TOEGANG GEVEN TOT INFORMATIE EN KENNIS, HOGER ONDERWIJS STEEDS MINDER EENRICHTINGSVERKEER IS MAAR INTERACTIEVE KENNISUITWISSELING EN PROJECTMATIG WERKEN EN ONTMOETEN EEN CENTRALE ROL INNEMEN, HEBBEN DIT SOORT GEBOUWEN HUN TIJD GEHAD. NIEUWE LEERMETHODEN EN CONCURRENTIE TUSSEN UNIVERSITEITEN EN HOGESCHOLEN BIJ DE WERVING VAN STUDENTEN VRAGEN OM INSPIRERENDE, EIGENTIJDSE GEBOUWEN, DIE MEER BIEDEN DAN ALLEEN FUNCTIONELE KWALITEIT. SLEUTELWOORDEN: ZICHTBAARHEID, BELEVING EN IDENTITEIT.

De opgave van de toekomst heeft ingrijpende impact op het bouwprojectmanagement en de relatie van de projectmanager met de (interieur)architect. De traditionele manier van werken op basis van een uitgebreide organisatieanalyse en een technisch, kwantitatief programma van eisen voor de architect voldoet niet

THE ALIBRARY LEARNING CENTRE / INTERIEURONTWERP: Jan Geysen, PUUR ARCHITECTEN / FOTO: © Liesbeth Goetschackx

A A N P A K

GRIP KRIJGEN OP DE DYNAMISCHE, NIEUWE PROGRAMMA’S EN DAT IN EEN VROEGTIJDIG STADIUM; DAT IS DE UITDAGING WAAR DE BOUWPROJECTMANAGER IN HET HOGER ONDERWIJS VOOR STAAT. ONDERZOEK EN ANALYSE VAN TOEKOMSTONTWIKKELINGEN DOOR DE OPDRACHTGEVER ZIJN EN BLIJVEN BELANGRIJK MAAR ZIJN ONVOLDOENDE. STEEDS BELANGRIJKER IS EEN BREED PALET AAN STAKEHOLDERS ACTIEF BIJ DE TOEKOMSTVERKENNING EN BEELDVORMING TE BETREKKEN; VAN STUDENTEN TOT DOCENTEN, GEBOUWBEHEERDERS EN ANDERE MEDEWERKERS. ALS TOEKOMSTIGE GEBRUIKERS STAAN ZIJ GARANT VOOR PRAKTISCHE KENNIS EN ONVERWACHTE IDEEËN EN VORMEN ZIJ DE SMAAKMAKERS VOOR EEN

ORIGINEEL CONCEPT.

Opgave is gezamenlijk en in een interactief proces een inspirerend (beeld)verhaal te bedenken dat een kader vormt voor de creatieve, ruimtelijke vertaalslag van de architect in de volgende ontwerpfase. Zo’n beeldverhaal geeft meer duidelijkheid over de visie van de opdrachtgever aan de architect en voorkomt een moeizaam proces van wijzigende inzichten en aangepaste ontwerpen. Het creëert tevens eigenaarschap en trots bij stakeholders en daarmee draagvlak bij bestuurders, ondernemingsraden en andere gremia die een beslissende dan wel zware stem in het kapittel hebben. Het zorgt in de praktijk voor een aanzienlijke versnelling van het besluitvormingsproces. Een sterk, gedragen verhaal zorgt er tot slot voor dat het concept bij personeelswisselingen of bij bezuinigingen in de kern overeind blijft en niet wordt uitgekleed.feel. Dit vraagt om een andere, actieve rol van de (gedelegeerd) opdrachtgever; veel meer dan in het verleden moet hij in de voorbereidingsfase zijn eigen verantwoordelijkheid nemen. Verbeelding is niet langer de unieke taak van de architect, maar maakt deel uit van het takenpakket van de opdrachtgever zelf, bij bestuurders, ondernemingsraden en andere gremia die een beslissende dan wel zware stem in het kapittel hebben. Het zorgt in de praktijk voor een aanzienlijke versnelling van het besluitvormingsproces. Een sterk, gedragen verhaal zorgt er tot slot voor dat het concept bij personeelswisselingen of bij bezuinigingen in de kern overeind blijft en niet wordt uitgekleed.

meer. Het gaat in de voorbereidingsfase niet meer primair om ‘stoelen tellen’ maar om het scheppen van een aansprekend en overtuigend beeld van een moderne leeromgeving, de (impliciete) functionele wensen van de opdrachtgever, de sfeer en de look & feel. Dit vraagt om een andere, actieve rol van de (gedelegeerd) opdrachtgever; veel meer dan in het verleden moet hij in de voorbereidingsfase zijn eigen verantwoordelijkheid nemen. Verbeelding is niet langer de unieke taak van de architect, maar maakt deel uit van het takenpakket van de opdrachtgever zelf, bij bestuurders, ondernemingsraden en andere gremia die een beslissende dan wel zware stem in het kapittel hebben. Het zorgt in de praktijk voor een aanzienlijke versnelling van het besluitvormingsproces. Een sterk, gedragen verhaal zorgt er tot slot voor dat het concept bij personeelswisselingen of bij bezuinigingen in de kern overeind blijft en niet wordt uitgekleed.

M E T H O D E

EEN INSPIREREND EN PRAKTISCH INSTRUMENT BIJ DE VERBEELDING VAN DE TOEKOMSTIGE OPGAVE VORMT EEN ZGN. ’VISUEEL PROGRAMMA VAN EISEN’. HET VISUEEL PROGRAMMA VAN EISEN VORMT DE WEERSLAG VAN HET INTERACTIEVE PROCES MET DE VERSCHILLENDE STAKEHOLDERS. DIT PROCES BESTAAT UIT EEN OF MEER CREATIEVE WERKATELIERS WAAROP DEELNEMERS UIT VERSCHILLENDE DOELGROEPEN HUN OPVATTINGEN, IDEEËN EN BEELDEN PRESENTEREN VOOR DE TOEKOMSTIGE OPGAVE. FOCUS VAN DE ATELIERS LIGT OP DE THEMA’S IDENTITEIT EN OMGEVING; OFWEL WAT ZIJN TRENDS OP HET GEBIED VAN ONDERWIJS EN MAATSCHAPPIJ EN WAT BETEKENT DAT CONCREET VOOR INRICHTING, GEBRUIK, SFEER EN UITSTRALING VAN HET GEBOUW ZELF EN VOOR DE RELATIE VAN HET GEBOUW MET DE OMGEVING (TOEGANKELIJKHEID, VOORZIENINGEN, VEILIGHEID E.D.).

Concreet worden deelnemers na een prikkelende inleiding met een stroom aan beelden over trends en innovatieve concepten en voorbeeldprojecten uitgedaagd om hun eigen visie te geven op de opgave. In gemengde groepen worden ideeën uitgewerkt en vervolgens plenair gepresenteerd. Mogelijke dilemma’s worden besproken en gezamenlijk uitgewerkt in een voorzet voor een integraal concept. De output van de workshops wordt vervolgens vertaald in een (beeld)verhaal rond een aantal centrale thema’s dat naast een functioneel programma van eisen als visueel PvE aan de geselecteerde architect(en) wordt meegegeven. Het gaat in de voorbereidingsfase niet meer primair om ‘stoelen tellen’ maar om het scheppen van een aansprekend en overtuigend beeld van een moderne leeromgeving, de (impliciete) functionele wensen van de opdrachtgever, de sfeer en de look & feel. Dit vraagt om een andere, actieve rol van de (gedelegeerd) opdrachtgever; veel meer dan in het verleden moet hij in de voorbereidingsfase zijn eigen verantwoordelijkheid nemen. Verbeelding is niet langer de unieke taak van de architect, maar maakt deel uit van het takenpakket van de opdrachtgever zelf, bij bestuurders, ondernemingsraden en andere gremia die een beslissende dan wel zware stem in het kapittel hebben. Het zorgt in de praktijk voor een aanzienlijke versnelling van het besluitvormingsproces. Een sterk, gedragen verhaal zorgt er tot slot voor dat het concept bij personeelswisselingen of bij bezuinigingen in de kern overeind blijft en niet wordt uitgekleed.

In atelier-sessies wordt met verschillende stakeholders “gedroomd” over de nog te

realiseren nieuwbouw. Hoe zij er zouden willen werken, hoe het gebouw ze daarin zou

kunnen faciliteren en hoe dat tot uitdruking zou kunnen komen in de hardware, software en

orgware van het gebouw.

R E S U L T A A T

DE IDEEËN EN INZICHTEN VAN STAKEHOLDERS UIT DE ATELIERS WORDEN VERWERKT IN HET VISUEEL PVE. ANDERS DAN HET FUNCTIONEEL PVE OF BIJVOORBEELD EEN BEELDKWALTEITSPLAN LAAT HET VISUEEL PVE NIET ZOZEER “RANDVOORWAARDEN” ZIEN WAARAAN GEBOUWONTWERP MOET VOLDOEN, MAAR BIEDT HET VOORAL “INZICHT IN EN INSPIRATIE” VOOR HET TOEKOMSTIGE GEBRUIK; DE GEBRUIKERS, HUN IDEEËN, HUN DRIJFVEREN EN INSPIRATIE, HOE ZE (WILLEN) WERKEN, HOE ZE ZICH DAARBIJ VERHOUDEN TOT ELKAAR EN TOT HUN OMGEVING, WELK TYPE PROGRAMMA EN WERKPLEKKEN DAARIN EEN ROL KUNNEN SPELEN EN HUN ONDERLINGE SAMENHANG.

THE AMSTERDAM UNIVERSITY COLLEGE / ONTWERP Francine Houben MECANOO / FOTO: © Christian Richters

De kracht van het Visueel PVE zit ’m niet alleen in de rijkdom aan vernieuwende ideeën, maar dat het de ideeën zijn van de stakeholders zelf, waardoor ze zich er heel sterk in herkennen en mee identifi ceren

E R V A R I N G

DE AFGELOPEN JAREN HEBBEN WIJ HET VISUEEL PROGRAMMA VAN EISEN ALS INSTRUMENT GEBRUIKT BIJ DE ONTWIKKELING VAN DRIE GEBOUWEN VOOR HET HOGER ONDERWIJS IN AMSTERDAM (ZIE KADERS). BIJ ALLE PROJECTEN IS DE ERVARING VAN ZOWEL DE OPDRACHTGEVER ZELF ALS GESELECTEERDE (INTERIEUR)ARCHITECTEN UITERMATE POSITIEF. NAAST GENOEMDE VOORDELEN HEEFT HET VISUEEL PROGRAMMA VAN EISEN GEZORGD VOOR EEN MEER ONTSPANNEN SETTING VOOR HET GEBOUWONTWERP. HET ONTWERPPROCES KREEG DAARDOOR MEER HET KARAKTER VAN EEN SPANNENDE DIALOOG OVER DE BEELDEN VAN DE OPDRACHTGEVER EN VAN DE ARCHITECT IN PLAATS VAN EEN VERKRAMPTE, AFSTANDELIJKE CONFRONTATIE ROND ONTWERPVOORSTELLEN, ZOALS VAAK GEBRUIKELIJK BIJ EEN TRADITIONELE MANIER VAN WERKEN.

Het visueel programma van eisen vormt tot slot een interessant instrument om het gesprek aan te gaan met externe partijen, zoals bewoners- en ondernemersorganisaties in de omgeving en de lokale politiek. Onderwijsgebouwen zijn steeds minder ivoren torens maar worden, net als in het verleden, weer geïntegreerd in de aangrenzende stedelijke omgeving. Voorzieningen (cafés, restaurants, bibliotheek, vergaderplekken, sportvoorzieningen) worden gebruikt door de onderwijswereld en de buurt. Als communicatieinstrument kan het visueel programma van eisen de relatie en draagvlak bij buurt en politiek versterken en tevens worden ingezet als instrument voor gebiedsmarketing.sterk, gedragen verhaal zorgt er tot slot voor dat het concept bij personeelswisselingen of bij bezuinigingen in de kern overeind blijft en niet wordt uitgekleed.

THE LIBRARY LEARNING CENTRE / INTERIEURONTWERP: Jan Geysen, PUUR ARCHITECTEN / FOTO: © Liesbeth Goetschackx

F R A N C I N E H O U B E N

M E C A N O O / Unaniem adviseerde de jury om de

Amsterdamse Architectuur Prijs

2013 (de Gouden A.A.P.) toe

te kennen aan het Amsterdam

University College vanwege “de

eenvoud van de vorm, een groot

huis, dat binnen enorm verrast.

In het ontwerp van Mecanoo lopen

uiteenlopende ruimten voor diverse

onderwijsfuncties prachtig in

elkaar over en zijn ontspannen

samengebracht onder één groot dak,

dat spectaculair is, maar op een

onnadrukkelijke manier.”

P R O F I E L

A M S T E R D A M

U N I V E R S I T Y

C O L L E G E

Het Amsterdam University College (AUC) is een gezamenlijke, brede bachelorsopleiding van de Vrije Universiteit en de Universiteit van Amsterdam. Het AUC biedt intensief academisch onderwijs. Het onderwijsgebouw voor het AUC is circa 6.000 m2 groot en biedt plek aan ongeveer 900 studenten en 150 medewerkers. Het gebouw staat in het Amsterdam Science Park waar de AUC-studenten ook wonen. Het visueel PvE heeft ervoor gezorgd dat bij de stakeholders een gedragen, gezamenlijk idee is ontstaan van wat het onderwijsgebouw moest bieden. Het door Mecanoo ontworpen Amsterdam University College heeft in 2012 de Amsterdamse Architectuur Prijs gewonnen (Gouden AAP2012).

D E P R A K T I J K

THE AMSTERDAM UNIVERSITY COLLEGE / ONTWERP Francine Houben MECANOO /

FOTO: © Christian Richters

P R O F I E L

L I B R A R Y

L E A R N I N G

C E N T R E

Het Library Learning Centre is gelegen op de Roeterseilandcampus van de Universiteit van Amsterdam. Het pand biedt huisvesting voor ca. 1.200 studieplekken, een centrale bibliotheek en een groot restaurant.Het vrij gesloten gebouw is door een herinrichting een modern leercentrum is geworden en nu dan ook Library Learning Centre wordt genoemd. Omvang van het pand is ca. 5.000 m2. Door met de vele stakeholders tot een visueel PvE te komen, waarbij inpassing van de functies in het gebouw centraal staat, is een goede basis gelegd voor de opdracht aan de interieurarchitect. Aan het opstellen van het visueel PvE is deelgenomen door onder andere studenten, medewerkers van de faculteiten en van de bibliotheek alsmede van diverse service-afdelingen binnen de UvA. Oorspronkelijke architect is Pi de Bruijn van de Architekten Cie. De architect van het nieuwe interieur is Jan Geysen van PUUR interieurarchitecten uit Antwerpen.

J A N G E Y S E N P U U R

A R C H I T E C T E N / Een programma van eisen kenden we

al, een visueel pve daarentegen

nog niet. Waar een pve de som

is van de eisen en wensen van

de opdrachtgever, gaf deze keer

het visueel pve daar ook een

beeld aan. De combinatie van

het pve met het visueel pve,

bood ons de kans om beter te

analyseren wat de opdrachtgever

voor ogen had, niet alleen in

programma maar ook qua gevoel.

In het juist interpreteren van

dat beeld en gevoel zijn we

geslaagd en daardoor kregen

we de opdracht om samen met

de UVA als opdrachtgever het

nieuwe Library Learning Centre

vorm te geven. Meer dan 1.000

studenten maken nu dagelijks

gebruik van het LLC, deze hoge

bezettingsgraad is het bewijs

dat wij samen met de UVA er in

zijn geslaagd ook het juiste

beeld en gevoel te hebben

gerealiseerd!

R O B I N V A N S C H I J N D E L .

H O O F D S E C T O R

C A M P U S D I E N S T E N

U N I V E R S I T E I T S -

B I B L I O T H E E K / Een visueel PvE is zeer waardevol, vooral

als dit tot stand komt als een

co-creation proces tussen alle

gebruikers. Standpunten, meningen

en ideeën worden verduidelijkt,

gedeeld en uitgewerkt. Vervolgens

is het visueel PvE een statement

en zelfs een kader voor de

(binnenhuis)architect: dit is

wat de gebruikers vragen. Later

in het proces vormt het visueel

PvE mede een toetskader: wordt

er gerealiseerd wat wij hebben

gevraagd en (waarom) wijken we af.

Bij personele wisselingen is de

meerwaarde van het visueel PvE ook

dat dit een bijdrage levert aan

de continuïteit van het project.

Het visueel PvE van het Library

Learning Centre is derhalve

zeer waardevol en vanuit de

recente ervaring, is voor mij een

visueel PvE een must in een (ver)

bouwproject.

THE LIBRARY LEARNING CENTRE / INTERIEURONTWERP: Jan Geysen, PUUR ARCHITECTEN / FOTO: © Liesbeth Goetschackx

CONRADHUIS / ONTWERP Team RSG: Powerhouse Company & Architecten CIE i.s.m. Marc Koehler Architects / IMPRESSIE: © MIR /

FOTO: © Rasmus Malmstøm

G E R A R D V A N

H A A R L E M , D I R E C T E U R

A M S T E R D A M S C H O O L

O F T E C H N O L O G Y /Het verbeelden van ideeen

heeft positief bijgedragen aan

het visueel PvE als collectief

beeld van de nieuwbouw. Door

de ideeen in beelden te vatten

is men eerder geneigd los te

komen van de huidige praktijk

en zodoende toekomstgericht

de inrichting te benaderen.

Met het onderling uitwisselen

van de beelden in de

ontwerpsessies ontstond

een snelle en inspirerende

brainstorm. De beelden vullen

elkaar daarbij aan.

In het verdere ontwerpproces

is het visueel PvE als

instrument ingezet om de

beelden, ideeen en gevoelens

samen te brengen in een

concrete schets van het

gebouw. De architecten hebben

hierbinnen dan ook de nodige

ruimte om vanuit hun expertise

concreet invulling te geven

aan de beeldvorming over de

inrichting van het gebouw.

P R O F I E L

C O N R A D H U I S

De nieuwe huisvesting op de Amstelcampus voor Domein Techniek van de Hogeschool van Amsterdam. Een gebouw van ca. 25.000 m2 groot, ontworpen voor onderwijs, ontmoeting en onderzoek. Het gebouw is via een atrium verbonden met de bestaande bebouwing. Voor het interieurontwerp is op basis van een visueel PvE een tweetal architecten geselecteerd (CONCERN en EX-INTERIORS) die in co-creatie met de casco-architect (Team RSG: Powerhouse Company & Architecten CIE i.s.m. Marc Koehler Architects) werken.

S T E F A N P R I N S

P O W E R H O U S E

C O M P A N Y /Het visueel PVE is een sterke

tool om in het begin van

het ontwerpproces draagvlak

en input van gebruikers te

krijgen. Het Conradhuis

bevat een groot scala aan

verschillende opleidingen

met een grote variatie aan

werkplekken en identiteiten.

Het visueel PvE speelde hierin

een rol om de verschillende

gebruikerssamen te brengen

binnen een integraal ontworpen

gebouw.