Tumormarkers

“Oncologie in perspectief” 16 juni 2016

Cynthia Holterhues AIOS interne geneeskunde

Inhoudsopgave

• Wat zijn tumormarkers? • Welke tumormarkers horen bij welke kanker? • Wanneer is het bepalen van tumormarkers van waarde? • Wanneer niet? • Andere oorzaken dan kanker voor verhoging van tumormarkers?

Wat is een tumormarker?

• Enzymen of co-enzymen • Hormonen (calcitonine) • Oncofoetale antigenen (AFP, CEA) • Carbonhydrate epitopes herkent door bij monoklonale

antilichamen (Ca 15.3, Ca 19.9, Ca 125) • Receptoren (oesotrogeen en progestogeen) • Genetische mutaties (BRCA)

Waar moet een marker aan voldoen?

• Het moet aanwezig zijn in of gemaakt worden door de tumor • Niet aanwezig zijn in gezond weefsel • Plasmawaarde moet representatief zijn voor de grootte/activiteit

van de tumor • Korte halfwaarde tijd • Makkelijk te detecteren

Welke tumormarkers horen bij welke kanker?

PSA • Prostaat Specifiek Antigeen • Wordt gemaakt in de prostaat • Zorgt voor vervloeiing van het zaad • Opsporen + follow-up prostaatcarcinoom • 1% ook gemaakt in speeksel- en

melkklieren

• Hoe ouder, hoe hoger • Ook verhoogd bij:

• Prostatitis • Rectaal toucher • BPH

CEA

• Carcino-Embryonaal-Antigeen • Glycoproteine dat betrokken is bij celadhesie • Wordt geproduceerd gedurende de foetale ontwikkeling • Colorectaal-, maag-, pancreas-, long-, mamma carcinoom en

medullair schildkliercarcinoom • Vals verhoogd bij:

• Roken • Hepatitis • Cirrose • Colitis

Casus

Ca 19.9

• Cancer antigen 19-9 (glycoproteine) • Aanwezig op epitheel van pancreas, maag en galblaas • Ook bij blaascarcinoom

• Follow-up • Lage sensitiviteit, dus niet geschikt voor screening

• Ook verhoogd bij:

• Pancreatitis • Galstenen • CF • Hepatitis

Ca 125 (MUC 16)

• Antigen, mucine glucoproteine in embryonaal weefsel • Ovarium-, mamma-, long- en coloncarcinoom • Respons behandeling, prognose, follow-up

• Ook verhoogd bij;

• Pneumonitis • Pericarditis • Peritonitis • Cirrose • Endometriose • Zwangerschap • Menstruatie

Ca 15.3 • Mucine glycoproteïne ookwel mucin 1 • Melkklierweefsel • Mamma-, ovarium-, maag-, colon- en longcarcinoom • T ½: 5-7 dg • Ook verhoogd bij:

• Nierfalen • Zwangerschap • Gynaecologische aandoeningen • Vitamine B te kort • Levercirrose • Hepatitis/ Pancreatitis

Casus: mammacarcinoom

S100B • Laag gewichts calcium-bindend proteine • Melanoom

• Ook verhoogd bij:

• Infectie • Hersenschade

LDH • Lactaatdehydrogenase • Aspecifiek • Celverval

Casus: Pt S, 53 jr

• Beloop: • 2014: melanoom op de rug. pT3N1 wv excisie • Aug 2015: botmetastasen • Sept 2015: start dabrafenib • Nov 2015: Goede respons switch naar pembrolizumab • Mrt 2016: progressie swicht naar dabrafenib+ trametinib • Mei 2016:partiele respons

Casus

Beloop S100

Testiscarcinoom

• B-HCG, AFP en LDH • B-HCG en AFP 85% verhoogd bij non-seminomen

• Behandeling mede afhankelijk van hoogte tumormarkers

• Daling conform halfwaardetijd tijdens behandeling, geeft

chemosensitiviteit weer: • AFP 5-7 dg • Beta-HCG 24-48 uur

Stadiering Testiscarcinoom • Klinisch stadium I tumor beperkt tot de testis I: genormaliseerde β-HCG en α-FP en geen radiologische ziektelokalisaties. I s: verhoogde én oplopende β-HCG en/of α-FP waarden zonder radiologische

ziektelokalisatie(s). • Klinisch stadium II Iymfekliermetastasen onder het diafragma IIA: diameter ≤2 cm IIB: diameter >2 cm en ≤5 cm IIC: diameter >5 cm • Klinisch stadium III Iymfekliermetastasen boven het diafragma III M1: mediastinale metastasen diameter <2 cm III M2: mediastinale metastasen diameter 2 - 5 cm III M3: mediastinale metastasen diameter >5 cm III N1: supraclaviculaire metastasen diameter <2 cm III N2: supraclaviculaire metastasen diameter 2 - 5 cm III N3: supraclaviculaire metastasen diameter >5 cm. • Klinisch stadium IV extranodale metastasen IV L1; longmetastasen <3 in aantal en ≤2 cm in diameter IV L2: longmetastasen >3 in aantal en ≤2 cm in diameter IV L3: longmetastasen >2 cm diameter IV H: levermetastasen IV B: bot- en hersenmetastasen IV S: verhoogde β-HCG en/of α-FP waarden na retroperitoneale lymfeklierdissectie

Beta-HCG

• Humaan choriongonadotrofine • Testiscarcinoom, kiemceltumoren • NET, blaas-, nier, cervix-, prostaat-, long- hoofd/hals-, GI-

carcinomen en lymfomen • T1/2: 24-48 uur • Stadiering, follow-up • Embryonaalcel of choriocarcinomen

• Ook verhoogd bij:

• Hypogonadisme • Tumorlyse • Marijuana

AFP • Alpha-foeto-proteine • Foetale embryonaal zak • Non-seminoom kiemceltumoren en hepatocellulair carcinoom • T1/2: 5-7 dg

• Vals-verhoogd bij:

• Cirrose • Hepatitis • Alcohol • Roken • Tumorlyse

Wanneer is het bepalen van waarde?

• Screening • Differentiaal diagnose • Stadieren van kanker • Tumorload schatten • Meten van ziekte progressie • Evaluatie van ingestelde behandeling

Wanneer niet bepalen?

Screening!

Oorzaken verhoging tumormarkers

• Maligniteit • Infectie • Zwangerschap • Nierfunctiestoornissen • Levercirrose • Roken • Drugs

Vals-positief

Wat kost het?

• Tumormarkers : 9-25 euro •

Alfa-foetoproteine € 9,65 CA 125 € 9,71 CA 15.3 € 9,71 CA 19.9 € 9,71 CEA € 9,10 PSA € 9,11 PSA ratio € 18,22

Conclusie

• Tumormarkers zijn weinig sensitief en weinig specifiek.

• Het bepalen van een tumormarker is voornamelijk van waarde bij het meten van effectiviteit van behandeling en follow-up.

• Een lage tumormarkers sluit een maligniteit niet uit.

Referenties

• www.oncoline.nl • www.utdol.com • Serum Tumor Markers, Perkins et al. Am Fam Physician 2003;68:1075-82. Copyright©

2003 American Academy of Family Physicians. • The values of the tumor marker Ca 15.3 in diagnosing and monitoring breast cancer.

Cancer 68:574-582,1991 • Early versus delayed treatment of relapsed ovarian cancer ( MRC OVO5/EORTC 55955): a

randomised trial. Lancet 2010 • Demonstration of tumor-specific antigens in human colonic carcinomata by immunological

tolerance and absorption techniques. Gold et al 1964