SCHRIJVEN VOOR DE CHIRO

Bart Boone

Chirojeugd-Vlaanderen vzw

Versie: november 2012

2

Inhoudsopgave

-- De Chiro

Het Chirotaalbeleid: correct, jeugdig en Vlaams ......................................................................................... 4 Algemeen ............................................................................................................................................................................................. 4

1. Jeugdig......................................................................................................................................................................................... 4 2. Vlaams .......................................................................................................................................................................................... 4

Chirotaal ................................................................................................................................................................................................ 4 Redenen om Chirotermen af te wisselen met hun alledaagse equivalenten.................................................................. 4

Toegankelijkheid ........................................................................................................................................................................... 4 Opzoekingen................................................................................................................................................................................... 4 Tekstvariatie .................................................................................................................................................................................... 4

Uitzonderingssituaties ...................................................................................................................................................................... 4

Handige richtlijnen voor 'uniform' taalgebruik ........................................................................................... 6 Afkortingen van Chirotermen ........................................................................................................................................................ 6 Namen van commissies, diensten, enz. ....................................................................................................................................... 6 Samenstellingen met namen van diensten en publicaties ................................................................................................... 7 Vaste formuleringen .......................................................................................................................................................................... 7 Richtlijnen voor opmaak in je tekstverwerker ........................................................................................................................... 7 Jaarthematermen ............................................................................................................................................................................... 7

De Chiro-BIN-normen .......................................................................................................................................... 9

-- STIJL

Een tekstridder?! ................................................................................................................................................. 10

Een vlotte stijl ...................................................................................................................................................... 10

Werkwoordengedoe .......................................................................................................................................... 11

Hoezo, gendervriendelijk schrijven is moeilijk? ........................................................................................ 12 Genderneutraal schrijven: zij en hij, of allebei ........................................................................................................................ 12 Genderbewust schrijven: doorbreek de mannelijke norm ................................................................................................. 12

Clichés .................................................................................................................................................................... 14

Weg met moeilijke woorden, passieve zinnen en herhaling! ................................................................ 16

-- GENRES EN TEKSTSOORTEN

Recept voor een goede speluitleg ................................................................................................................. 17 De opbouw van je uitleg ................................................................................................................................................................ 17 De stijl .................................................................................................................................................................................................. 17 Welk vertelstandpunt neem je in? .............................................................................................................................................. 17 Geef het kind een naam ................................................................................................................................................................. 18 Geef geen nietszeggende instructies ........................................................................................................................................ 18 Ploegen en groepen ........................................................................................................................................................................ 18 Veelgebruikte woorden en uitdrukkingen ............................................................................................................................... 18

3

Degelijke doelstellingen opstellen en gebruiken ..................................................................................... 19 Doelstellingen selecteren .............................................................................................................................................................. 19 Doelstellingen formuleren ............................................................................................................................................................ 19 Doelstellingen gebruiken .............................................................................................................................................................. 19

Tips voor beginnende interviewers ............................................................................................................... 20 Een goed interview begint met een goede voorbereiding ................................................................................................ 20 Een interview is een geschreven weergave van een vlot gesprek.................................................................................... 20 De belangrijkste gesprekspartner is de geïnterviewde ........................................................................................................ 20 Zorg dat je geen klachten krijgt .................................................................................................................................................. 20 Voorbeelden ...................................................................................................................................................................................... 20

Wist-je-datjes voor dummies .......................................................................................................................... 21

-- TAAL- EN TEKSTHULP

Online taalhulpmiddelen.................................................................................................................................. 22

4

Het Chirotaalbeleid: correct, jeugdig en Vlaams Algemeen Wij zijn Chirojeugd Vlaanderen. Ons taalgebruik is dus jeugdig en Vlaams. En correct, maar daar gingen we al van uit. Publicaties vol fouten en kromme zinnen komen namelijk niet professioneel over.

1. Jeugdig In vergaderdocumenten voor de PL of de NR kunnen we wel eens gewichtig uit de hoek komen, maar onze publicaties willen we in een vlotte stijl bijeenschrijven. Ons publiek moet de teksten kunnen verstaan zonder dat ze een woordenboek bij de hand hebben, en de zinsbouw mag geen hindernis zijn bij het lezen. ‘Kunnen verstaan’ betekent ook dat we correct Nederlands gebruiken. We schrijven dus zeker niet zoals de jeugd schrijft.

2. Vlaams Correct taalgebruik betekent dat we in principe Standaardnederlands gebruiken. Toch staat er bij een hoop woorden in het woordenboek ‘algemeen in Vlaanderen’. In de gevallen waar we in onze dagelijkse gesprekken die Noord-Nederlandse variant nooit gebruiken, krijgt het ‘algemeen Vlaams’ de voorkeur. Dat betekent evenwel niet dat we tegen leenwoorden zijn.

Chirotaal Ons taalgebruik is een deel van onze identiteit, en het is niet door onze identiteit te verbergen of te verarmen dat onze aantrekkingskracht groter wordt. Anderzijds zijn er verschillende redenen om jargon minstens gedeeltelijk – en in sommige gevallen volledig – te vermijden.

Redenen om Chirotermen af te wisselen met hun alledaagse equivalenten Toegankelijkheid Jargon is makkelijk in een context waar je alleen insiders hebt: die weten waar het over gaat zonder dat je elk woord moet uitleggen. In een oudersbrochure voor mensen die niet vertrouwd zijn met het fenomeen ‘jeugdbeweging’ vermijden we jargon omdat het outsiders afschrikt. Als je hen wilt bereiken, moet je hún taal spreken. Een spoedcursus over het taalgebruik bevestigt het vooroordeel dat de Chiro niet voor iedereen is. In ‘gewone’ Chiroteksten, bijvoorbeeld in Dubbelpunt, kan het verhelderend zijn als alledaagse en Chirotaal elkaar afwisselen. In sommige gevallen vermijdt dat herhaling en verhoogt het dus de leesbaarheid. Bovendien is het zo voor ‘beginnende insiders’ sneller duidelijk wat we waarmee bedoelen.

Opzoekingen Iemand die iets wil opzoeken over de organisatie van een bivak, zal misschien googelen op ‘bivak’, maar het is waarschijnlijker dat hij of zij ‘kamp’ intikt in het zoekvak. Pagina’s die de twee termen gebruiken, worden in beide gevallen gevonden. In de Dubbelpuntindex kun je zoeken op trefwoord en titelwoord. Daar kreeg wel al elk artikel over op kamp gaan zowel ‘bivak’ als ‘kamp’ als trefwoord. Voor gewone webpagina’s is het beter dat de twee termen samen in de tekst zelf voorkomen. Ook wanneer iemand bestanden zoekt op het Chironetwerk is het het beste als je verschillende termen kunt gebruiken.

Tekstvariatie In de meeste gevallen heb je genoeg aan één term. Je kunt herhaling namelijk al vermijden zonder dat je synoniemen gebruikt. In sommige gevallen zijn synoniemen zelfs een slechte keuze. In een tekst over mosselen eten wil je het niet hebben over ‘de weekdieren in de pot doen’, bijvoorbeeld. Bijzinnen, verwijswoorden en samengestelde zinnen helpen je al een stuk op weg. Maar zoals in punt 1 al aangehaald: als het echt over synoniemen gaat, kan het goed zijn om jargon en alledaagse woorden door elkaar te gebruiken. Zo leren newbies ons sneller verstaan. Uitzonderingssituaties Lokale groepen hebben het nog dikwijls over een uniform. Zij zullen dat woord dus gebruiken om opzoekingen te doen. Toch willen we dat niet gebruiken: het is een ideologische keuze om ‘Chirokleren’ te schrijven. Als trefwoord kan het wel. De ideologische keuze voor ‘bivak’ in plaats van ‘kamp’ is verouderd. Die keuze werd ons opgelegd bij de oprichting van de Chiro, maar niemand ligt er nog van wakker. We kunnen dus zonder problemen overschakelen op de pragmatische keuze om zowel ‘bivak’ als ‘kamp’ te gebruiken, met een voorkeur voor ‘bivak’ in titels van publicaties (Bivakboek, Bivakmap) en van liedjes. Termen die eigen zijn aan onze structuur, daar kunnen we moeilijk andere woorden voor zoeken. En officiële namen zijn als merken, daar moeten we zorg voor dragen. We kunnen het dus zonder problemen over gewesten, verbonden en

5

nationale ploegen hebben, maar waar de volksmond het heeft over ‘Chiro nationaal’ en ‘Kipdorp’ gebruiken wij de officiële termen ‘Chirojeugd Vlaanderen’ en ‘nationaal secretariaat’. Met werkingstermen zijn we dan weer zuinig, en waar nodig leggen we ze uit. Een ‘laver’ bestaat bijvoorbeeld niet in de ‘echte’ wereld, en zelfs voor Chiromensen klinkt het soms raar in de oren. ‘Vijfde maaltijd’ of ‘barmoment’ zijn beter Nederlands en bovendien voor iedereen verstaanbaar, ook voor wie nog nooit van een jeugdbeweging gehoord heeft. Deze tekst is op 10 mei 2010 als document 7 voorgelegd aan de cel Publicaties (nu: cel Communicatie), en daar goedgekeurd (notule 7).

6

Handige richtlijnen voor 'uniform' taalgebruik In de Chiro is het echte uniform afgeschaft. In de plaats is een 'assortiment Chirokleren' gekomen, waaruit groepen en individuen hun eigen keuze mogen maken. Dat was een bewuste keuze, die aanleunt bij de tijdsgeest. In 'het Chirotaalgebruik' sluiten we daarbij aan: we streven wel een béétje uniformiteit na, maar we laten genoeg ruimte voor persoonlijke stijlen. De richtlijnen in dit hoofdstukje zijn wel bindend, omdat onze teksten er duidelijker én professioneler door worden. Het gaat onder andere over namen – merken, als je wilt – dus moeten die wel altijd op dezelfde manier geschreven worden.

Afkortingen van Chirotermen Namen van vergaderingen, commissies, enz. worden dikwijls afgekort, maar buitenstaanders weten nog niet eens wat de namen voluit betekenen, laat staan dat ze de afkorting kennen. Ook mensen uit lokale groepen kun je beschouwen als buitenstaanders, omdat velen weinig meer kennen dan hun eigen groep en de Spelendatabank. Dus:

• In een doorlopende tekst schrijf je de benaming de eerste keer voluit, met de afkorting tussen haakjes. Als je tekst uit hoofdstukken bestaat, begin je elk hoofdstuk zo.

• In de rest van de tekst kun je de afkorting gebruiken. • Zorg dat er ergens uitgelegd wordt waarvoor de benaming staat: ofwel in de tekst zelf (direct na de term, of in

een inleidend tekstje), ofwel in een bijlage, ofwel een combinatie van beide. Verwijs expliciet naar de bijlage! Opmerking: er zijn nogal wat Chiro-afkortingen die ontstaan zijn ten tijde van de progressieve spelling. Dat is géén reden om die spelling te gebruiken als je de termen voluit schrijft. ‘IK’ wordt dus niet InleidingsKursus, wel Inleidingscursus. IeKaa en eSBee zijn overigens géén officiële Chirotermen.

Namen van commissies, diensten, enz.

• Commissie, dienst, werkgroep, project: zonder hoofdletter, tenzij het woord deel uitmaakt van een 'officiële' naam. Dat is bijvoorbeeld het geval in Dienst Artistieke Activiteiten, dat meestal afgekort wordt tot DArtA, en in Internationale Commissie. In de naam zelf krijgen alle woorden een hoofdletter: beheersgroep Huizen. Ook ‘gewest’ en ‘verbond’ zijn zulke woorden, dus: gewest Doppe Drip, verbond Limburg.

• Er zijn verschillende afdelingscommissies, dus mag dat woord met een kleine letter, in tegenstelling tot bv. Aspicommissie.

• Namen van cursussen en evenementen: altijd met een hoofdletter! • Namen van tijdschriften worden met een hoofdletter geschreven, ook in samenstellingen. Hetzelfde geldt voor

'Chiro'. Het verschil met ‘gewest’ en ‘verbond’ is dat Chiro een (merk)naam is. Gewesten en verbonden hebben ze ook elders, en in ‘district Deurne’ is het ook alleen de naam van het district zelf die een hoofdletter krijgt.

• Aanspreekpunten zijn verantwoordelijk voor een bepaald thema. Het eerste woord van dat thema moet met een hoofdletter, de rest mag zonder. Voor de duidelijkheid mag het thema wel tussen aanhalingstekens staan (aanspreekpunt 'Mensen met een handicap'), maar dan moet dat in je hele document zo.

Commissies & diensten Werkgroepen & projecten Cursussen & evenementen

Stadscommissie werkgroep Inspraakmoment Inleidingscursus (IK)

afdelingscommissie werkgroep Jaarthema Scholingsbivak (SB)

Speelclubcommissie werkgroep Steun Op Maat Kaderinleidingscursus (KIC)

commissie Continuïteit (CoCo) werkgroep 75 jaar Chiro Groepsleidingsweekend (GLW)

Groepsleidingscommissie (GLC) Hoofdanimatorweekend

Dienst Artistieke Activiteiten (DArtA) project Gewesten Workshopweekend

Dienst Avontuurlijke Activiteiten (DAA) project Middelgrote Steden InZicht

commissie Jeugdbeleid Krinkel

Internationale Commissie (IC) Startdag

cel Communicatie Aspitrant

7

Vergaderingen Redacties Aanspreekpunten

Pedagogische Leiding (PL) Dubbelpunt => Dubbelpuntredactie

aanspreekpunt Drugs

Nationale Raad (NR) Kramp => Krampredactie

aanspreekpunt Mensen met een handicap

Aspitrantraad, Beleidsraad aanspreekpunt Kinderrechten

beheersgroep De Banier beheersgroep Huizen

aanspreekpunt Chiro in de stad

aanspreekpunt Bivak

Samenstellingen met namen van diensten en publicaties Twee diensten die geregeld moeilijkheden opleveren, zijn Zin-d’erin(g) en Spoor ZeS. Elk leesteken en elke hoofdletter zijn van belang. Ook in samenstellingen blijven die allemaal behouden: Spoor ZeS-materiaal, Zin-d’erin(g)sbestuur.

Vaste formuleringen

• De Banier: altijd met het lidwoord, dat ook een hoofdletter krijgt. Opmerking: soms laten mensen dat lidwoord wegvallen in formules als 'uw Banier', 'een Banier naar keuze'. Banier is echter een bestaand woord, dus is er begripsverwarring mogelijk, zeker bij buitenstaanders. Mogelijke oplossingen: 'een winkel van De Banier in je buurt' en 'De Banier, uw Chirowinkel' (= de commerciële formule van De Banier zelf).

• Chirojeugd Vlaanderen (zonder streepje) of de Chiro (mét lidwoord): de (vrijwilligers)beweging • Chirojeugd-Vlaanderen vzw (met streepje): de officiële instantie, de werkgever • Er is maar één Chiro. Lokale groepen zijn 'Chirogroepen' (altijd voluit). Als de naam van de groep erbij staat,

mag de korte versie wel: Chiro Sint-Joris. Wil je duidelijk maken dat de groep niet gemengd is, schrijf dan bijvoorbeeld over Chiromeisjes Sint-Joris of over een ‘jongensgroep’.

• Jeugdverblijfscentra is de officiële term, die ook door andere organisaties gebruikt wordt. De populaire term 'Chirohuizen' mag wel gebruikt worden, maar onder dezelfde voorwaarden als de afkortingen van commissies en dergelijke.

Richtlijnen voor opmaak in je tekstverwerker

• Gebruik bij voorkeur overal hetzelfde opsommingsteken. Bij verschillende niveaus hou je liefst overal dezelfde structuur aan.

o Op het eerste niveau bijvoorbeeld een zwart bolletje, en op het tweede een wit. o Zorg in elk geval dat het tweede niveau verder inspringt dan het eerste. Het symbool zelf kun je

makkelijk overal vervangen. o Vermijd opsommingen in niveaus wel zoveel mogelijk, en ga zeker nooit verder dan twee niveaus.

• Vermijd niet alleen opsommingen in niveaus: vermijd opsommingen tout court. Doelstellingen of een materiaallijst zet je typisch wel in puntjes onder elkaar. De verschillende stappen in een speluitleg of in het bereidingsgedeelte van een recept schrijf je in doorlopende tekst. Dus niet zoals hier. ;)

• Voor titels gebruik je de vaste opmaakstijlen: Kop 1, Kop 2, enz. In Word 2010 krijg je zo in het navigatievenster een duidelijke structuur. Op die manier kun je ook automatisch een inhoudsopgave laten maken.

• Om bepaalde woorden nadruk te geven, kun je verschillende technieken gebruiken: vet, cursief of onderstreept. Vuistregels:

o Kernwoorden: vet of onderstreept. Zo worden het 'tekstankers', die begrijpend lezen of opzoeken makkelijker maken. Voorbeeld: zie deze opsomming.

o Woorden die gewoon nadruk krijgen: cursief. Voorbeeld: "IK wordt dus niet InleidingsKursus." o Onderstrepen doe je niet, tenzij bij links – en dan nog!

Jaarthematermen Jaarthema’s als “Daar is een strijd te strij” komen nooit meer terug. Tegenwoordig zijn het al woordspelingen wat de klok slaat, met hopen leestekens tot gevolg. Bestudeer de volgende namen goed, want elk streepje of haakje en elke hoofdletter zijn van belang.

• Goestink

8

• Armoede is een onrecht. Maak er spel van! • Stout?Moedig!

o In een afgeleide vorm krijg je bijvoorbeeld Stout?Moedig!e spelen • Feest Mee! • Chi-ro-la-la-la • Geksentriek • NatuurLeuk!

o In een afgeleide vorm krijg je bijvoorbeeld NatuurLeuk!e spelen • Verdraai-De Wereld • Play’s 2B • Speel Goed • ZINderINg

o Opgelet, dat is anders dan in de naam van de vormingsdienst die zich erdoor liet inspireren: Zin-d’erin(g)

Mag je zelf een nieuwe jaarthemaslogan bedenken? Maak het jezelf en de rest van de Chiro dan niet te moeilijk. Moet je aan de telefoon alles spellen voor je gesprekspartner het zonder fouten kan opschrijven? Of verandert er veel als je er www.dejaarthemaslogan.be van maakt? Dan is het niet goed gevonden maar vergezocht.

9

De Chiro-BIN-normen Het Belgisch Instituut voor Normalisatie heeft een hele reeks regels vastgelegd voor de manier waarop je bepaalde dingen moet schrijven. Normalisatie wil zeggen dat iedereen op dezelfde manier schrijft, met de bedoeling om onze communicatie eenduidig te houden. De enige uitzondering die we in de Chiro maken op de officiële BIN-normen, is dat we een streepje zetten in telefoonnummers. Zo zien ze er duidelijker als telefoonnummer uit. Daarin volgen we de aanbeveling van de VRT-taaladviseur.

Schrijf in een doorlopende tekst de datum voluit. Het jaartal is alleen nodig als er verwarring mogelijk is.

De teamvergadering heeft plaats op 30 oktober.

Schrijf ‘uur’ voluit in tijdsaanduidingen. ‘Uur’ komt helemaal achteraan, tussen uur en minuten staat een punt.

Van 10 tot 12.30 uur (met beide voorzetsels!)

10-12.30 uur (zonder voorzetsels!)

Schrijf bij getallen nooit een punt, een kommagetal heet zo omdat er een komma in staat. Groepeer vanaf 10 000 de cijfers per drie, ook zonder punt ertussen. Om te vermijden dat het getal over twee regels gespreid staat, kun je een ’harde spatie’ gebruiken: Ctrl-Shift-Spatie. Zo blijft het geheel bijeen.

15 000 1 458 000

7 500,98

Huisnummers, postnummers en jaartallen krijgen geen spatie na de duizendtallen.

2000 Antwerpen 21 juli 1830

Bij een telefoonnummer of faxnummer noteer je eerst het zonenummer, dan een streepje, gevolgd door het abonneenummer. De cijfers van het abonneenummer groepeer je per twee. Als er zeven cijfers zijn, schik je de eerste drie cijfers samen. Voor het nummer schrijf je tel. (met punt) of fax (zonder punt). Om een telefoonnummer bijeen te houden op één regel, kun je een ‘hard streepje’ en ‘harde spaties’ gebruiken: Ctrl-Shift-Min en Ctrl-Shift-Spatie.

Tel. 03-231 07 95 tel. 011-21 22 56 Fax 03-232 51 62 fax 011-23 47 05

Onze munteenheid kun je op drie manieren noteren: · het €-symbool: voor het bedrag · voluit: euro · afkorting: EUR

Als decimaal teken gebruik je een komma (nooit een punt!). Na de komma staan er altijd twee cijfers.

De nieuwe Chiro-cd kost € 13,63. De nieuwe Chiro-cd kost 13,63 euro. De nieuwe Chiro-cd kost 13,63 EUR.

Tussen de onderdelen van een huisnummer staat er een spatie.

Delaerestraat 16 – 18 Diestsesteenweg 56 A

Een letterwoord wordt meestal zonder punten geschreven.

VRT, vzw Sabena, Unicef, NAVO

Afkortingen hebben altijd een punt. (Dit soort afkortingen kun je door de band beter vermijden, dat leest vlotter.)

d.w.z., m.a.w. o.a., bv.

Symbolen van maten, gewichten en snelheden schrijven we altijd zonder punt , met een spatie tussen de waarde en de eenheid. Om te vermijden dat de waarde op het einde van een regel staat en de eenheid aan het begin van de volgende kun je een ’harde spatie’ gebruiken: Ctrl-Shift-Spatie. Zo blijft het geheel bijeen.

100 km 50 g

3 l

Bij namen schrijf je altijd de voornaam voor de familienaam, behalve als je een alfabetische lijst opmaakt.

Bart Boone

10

Een tekstridder?! In de eerste jaren dat ik voor de Chiro werkte, vond ik nog af en toe de tijd om als Sint-Joris op queeste te trekken. Het begin van mijn carrière was dus ingekleed in dezelfde ridderromantiek als de Chiro in haar beginjaren. Gaandeweg vond ik minder tijd en werd ik wat pessimistisch over het nut van mijn pogingen om een voortdurend veranderend korps collega’s en vrijwilligers ‘op te voeden’. Ik had ‘alles’ al eens geschreven, en stak meer en meer tijd in technologische wapens tegen de aanslagen op mijn arbeidsvreugde. Ondertussen is er heel wat veranderd – ja, zo lang werk ik al voor de Chiro. In het hoofdstukje over Chiroterminologie kwamen een hoop nieuwe namen bij, terwijl andere niet meer relevant waren. Bepaalde hardnekkige fouten moesten volgens de Taalunie niet meer verbeterd worden omdat ze zodanig hardnekkig bleken dat het ineens ‘standaardtaal in België’ werd. En door de opkomst van Facebook ontsnapt er hoe langer hoe meer Chirocommunicatie aan mijn controle. Tijd voor een update van deze brochure, dus: enkele aanpassingen, enkele uitbreidingen, en iets meer voorbeelden. Nu ook met handleidingen voor ‘genreteksten’ als doelstellingen en interviews, bovendien. En voor wie op de hoogte wil blijven via modernere media: tekstridder.blogspot.com, facebook.com/tekstridderSintJoris of @tekstridder.

Bart Boone Taalcorrector

Een vlotte stijl Wat is het geheim van een vlotte, leesbare tekst? Wat maakt van een hoop woorden en zinnen een 'zinnig' geheel, dat bovendien licht verteerbaar is? Spijtig voor de mensen die van pasklare antwoorden houden, maar dat is niet zo één-twee-drie uit te leggen. Er zijn geen pasklare antwoorden, maar ik kan je wel een paar vuistregels meegeven. Ten eerste: gebruik eenvoudige zinnen. Het geeft misschien de indruk nogal moeilijk te zijn om te vermijden dat zinnen heel lang worden omdat er, wegens alle informatie die erin gepropt dient te worden, altijd maar bijzinnen nodig zijn om duidelijk te maken wat met een bepaald woord of een bepaalde zin in een bepaalde context bedoeld wordt. Het kort houden van zinnen lijkt dan misschien een opgave waaraan moeilijk tegemoetgekomen kan worden, aangezien het bij het schrijven zo is dat er altijd nieuwe stukken informatie, die nodig lijken om de tekst te begrijpen, in jullie achterhoofd opkomen, en het zodoende noodzakelijk wordt om ze in de zinnen in te passen. Begrijp je? Het lijkt misschien moeilijk om zinnen eenvoudig te houden. Soms moeten een aantal dingen verduidelijkt worden, anders snappen lezers misschien niet waar het over gaat. Dat moet niet per se in een bijzin gebeuren. Het is perfect mogelijk om die uitleg in een aparte zin te geven, nadat je eerst de hoofdlijn van je verhaal geformuleerd hebt. Beter zo? Ja toch! Ten tweede: schrijf zoals je spreekt 'k Wille iermee nie zêggn dajje in 't dialect moe skrîvvn of zuk iet, of dat ge een soort tussentaal moet beginnen bezigen. Maar niemand gebruikt in een gesprek nog woorden als 'reeds', 'steeds', 'men', 'zoveel maal' of 'heus'. Toch komen ze nog dikwijls voor in geschreven teksten. Er is nochtans niets verkeerd met 'al', 'altijd', 'zoveel keer' of 'echt'. 'Men' kun je vermijden door een je- of ze-vorm te gebruiken, of door het te vervangen door ‘mensen’: “mensen hebben de neiging om (...)”. Constructies als 'dienen te' en 'trachten te' maken je zinnen dan weer nodeloos lang (en soms ingewikkeld). 'Moeten' en 'proberen' zijn volwaardige alternatieven, en vanaf nu hopelijk de norm!

11

Werkwoordengedoe De meest relevante info in een zin wordt gegeven door het onderwerp en het werkwoord, en eventueel door nog een derde zinsdeel. Het is dan ook belangrijk die kernelementen in de regel zo dicht mogelijk bij elkaar te houden, en liefst zo ver mogelijk vooraan in de zin. Waar je ook op moet letten, is dat er zo weinig mogelijk verwarring kan ontstaan. Soms komt in een zin nog een bijzin voor. Als de werkwoorden van die twee zomaar naast elkaar staan, is niet altijd op het eerste gezicht al duidelijk wat bij elkaar hoort en wat niet . Ofwel kun je de werkwoordgroepen dan uit elkaar halen, ofwel kun je er een komma tussen zetten.

Opdracht: op de rug van iemand die geblinddoekt is gaan zitten, en die door het bos leiden. Wie vlug leest, kan hierboven gedacht hebben dat de geblinddoekte persoon is gaan zitten. Om de zin goed te begrijpen, moet je ze dan opnieuw lezen - tijdverlies, natuurlijk. Drie oplossingen:

Opdracht: op de rug van iemand die geblinddoekt is, gaan zitten, en die (…) Opdracht: op de rug gaan zitten van iemand die geblinddoekt is, en die (…) Opdracht: de enen worden geblinddoekt, de anderen gaan op hun rug zitten en leiden hen zo door het bos.

De tweede oplossing is in dit geval de meest elegante, want er komen het minste komma's aan te pas. Het werkwoord staat ook goed vooraan in de zin. De derde oplossing is het eenvoudigste, want er komen geen bijzinnen in voor. De ergste gedrochten zijn zinnen die ‘opeengestapeld’ zijn: opeenvolgingen van zinnen met bijzinnen. Samengestelde zinnen kunnen makkelijk leesbaar zijn (spreektaal bestaat ook grotendeels uit samengestelde zinnen), maar niet als ze vol staan met bijzinnen. Spreektaalzinnen zijn – bij vlotte sprekers en spreeksters – een hoop wagonnetjes, die netjes allemaal achter de locomotief staan. In schrijftaal lijken zinnen soms op een treincrash van onoverzichtelijke proporties. Vergelijk maar!

Als bijvoorbeeld twee gezinnen die aan tegenovergestelde randen van de stad woonden, bevriend met elkaar raakten en familie van elkaar werden omdat hun kinderen met elkaar trouwden, dan verlieten zij de plaats waar ze eerst lagen, en legden hun schepen simpelweg naast elkaar, zodat ze buren werden. Als bijvoorbeeld twee gezinnen bevriend raakten of familie werden door een huwelijk, maar ze woonden elk aan een andere kant van de stad, dan verlieten zij de plaats waar ze eerst lagen, en legden hun schepen simpelweg naast elkaar, zodat ze buren werden.

De tweede zin is korter, én duidelijker. Toch is het in een gewone tekst dikwijls beter om de boodschap in nóg kleinere stukjes te hakken, zoals in de derde oplossing bij die opdracht hierboven, en zoals hieronder.

Soms verplaatsten gezinnen hun schip, zodat ze nieuwe buren kregen. Dat gebeurde vooral na een huwelijk in de familie. Zelfs als de gezinnen elk aan een andere kant van de stad woonden, konden ze zo dicht bij elkaar komen. Ook als ze nieuwe vrienden maakten, verhuisden mensen soms.

Weer wat langer, maar de boodschap is toch weer iets duidelijker. Bovendien is de laatste zin eigenlijk overbodig geworden, want er wordt niet echt meer iets nieuws verteld. Nog een taaldraak die ik dikwijls tegenkom, en vooral in ‘plechtige’ teksten als thesissen en beleidsnota’s, is nominalisering. Om een vlotte tekst te schrijven, maak je die zo actief mogelijk. Wanneer we indruk willen maken op de lezer hebben we het nochtans ineens over “het schrijven van een vlotte tekst gebeurt bij voorkeur door het gebruik van actieve constructies”. Laat mensen dingen doen. “Het doel is een verbetering van de leesbaarheid”? Nee: “we willen leesbaarder teksten schrijven”. En laat ze daarbij zo actief mogelijk zijn. “De ondersteuning van vrijwilligersploegen gebeurt door beroepskrachten”? Nee: “beroepskrachten ondersteunen de vrijwilligersploegen”. Akkoord, dat is misschien niet altijd even makkelijk. Akkoord, soms verandert door die woordvolgorde de betekenis van je zin een beetje en ligt de klemtoon op een ander deel ervan. Maar denk er toch maar even over na voor je een draak loslaat op je publiek. Schrijven is niet alleen schrappen, het is ook herschrijven en nóg eens schrappen.

12

Hoezo, gendervriendelijk schrijven is moeilijk? Je taal bepaalt niet hoe je denkt. Hoe we denken, bepaalt wel mee hoe onze taal evolueert. Een andere woordenschat opleggen zal onze mening dus niet veranderen. Nadenken over hoe je schrijft, en wat je er al dan niet bewust mee bedoelt, kan je wel over andere zaken aan het denken zetten. Dát is het doel.

Genderneutraal schrijven: zij en hij, of allebei Een tekstproducent(e) die zijn/haar tekst genderneutraal wil opstellen, ondervindt soms dat zijn/haar tekst overladen wordt door haakjes, schuine strepen en dubbele onderwerpen. Als die auteur (m/v) overal hij/zij zet, of hem/haar of zijn/haar, en dat komt een paar keer kort na elkaar voor, dan is zijn of haar tekst verre van vlot geschreven. Er zijn verschillende mogelijkheden om te ontsnappen aan de draken die in de alinea hierboven opeengestapeld werden. Als er maar één keer ‘hij of zij’ voorkomt in een zin is dat geen probleem, de tekst blijft vlot leesbaar. Een hele tekst over leiding (m/v) zou echter vol staan met dat soort dingen. Om dat op te lossen, kun je bijvoorbeeld in de je-vorm schrijven. Vooral als je aanwijzingen geeft, kun je het beste die je-vorm gebruiken. Zo spreek je de lezers ook directer aan. Vergelijk:

Dan geeft de leid(st)er de rest van de uitleg. Dan geef je de rest van de uitleg.

De vliegen die je in deze klap allemaal slaat: je zin is korter, je tekst is genderneutraal zonder dat je kunstgrepen moet uitvoeren, en je spreekt het lezerspubliek (in dit geval leidingsmensen) direct aan. Nog iets korter en directer is schrijven in de zogenaamde receptstijl:

Geef dan de rest van de uitleg. Een andere strategie is in het meervoud schrijven. In plaats van aan elk kind zijn of haar knutselwerkje terug te geven, geef je alle kinderen hun werkje terug. In sommige gevallen kun je 'een' gebruiken in plaats van 'zijn/haar':

Iedereen brengt een knuffeldier mee. Nóg een andere strategie is andere onderwerpen kiezen. Door je zinnen te verdraaien, vermijd je moeilijke constructies. Vergelijk:

Elke deelnemer krijgt zijn antwoordblad terug. De jury geeft de antwoordbladen terug.

Genderbewust schrijven: doorbreek de mannelijke norm “Is het niet voldoende als we in de inleiding schrijven dat we altijd de twee bedoelen als we ‘hij’ schrijven?” Vreemd genoeg wordt die vraag me altijd gesteld door vrouwen. Het antwoord zou al voorspelbaar moeten zijn: “Natuurlijk niet!” Er zijn nochtans veel auteurs die het doen. Zelfs Leen Pollefliet, in haar schrijfhandleiding met onder andere uitleg over hoe je genderneutraal kunt schrijven. Er zijn verschillende redenen waarom zo’n voorwoord niet volstaat.

• Je moet het geheugen van lezers zo weinig mogelijk op de proef stellen. Schrijf dus wat je bedoelt. • Voorwoorden worden dikwijls overgeslagen, dus zelfs mensen met een goed geheugen zouden niet weten dat

je eigenlijk iets anders bedoelt dan wat je schrijft. • Zelfs al heb je dat zinnetje gelezen, en zelfs al heb je een goed geheugen, dan nog zal je mentale voorstelling

van zo'n 'hij' een man zijn. • Zo'n voorwoord getuigt van intellectuele luiheid, want het is wel degelijk mogelijk om over beide geslachten te

schrijven en toch een vlotte tekst af te leveren. Daar kreeg je ondertussen al tips voor. • 'Hij' gebruiken voor beide geslachten bevestigt de mannelijke norm.

Ik geef een voorbeeld van dat laatste. Een fotograaf kan zowel een man als een vrouw zijn. Tenzij je over een specifieke fotografe schrijft, zul je 'fotograaf' gebruiken als 'neutrale' term. Daar is niet per se iets op tegen, maar dan krijg je bijvoorbeeld een tekstje als dit:

Ronduit onweerstaanbaar, deze combinatie van Ferrarirood, blonde lokken en vrouwelijke rondingen. Fotografen zijn ook maar mensen, tenslotte. (Metro, 3/3/'05)

Wat klopt er niet?

1. Het zijn voornamelijk mannelijke fotografen die close-ups maken van vrouwelijke rondingen. 2. Als je de zin verandert in 'Mannelijke fotografen zijn ook maar mensen' (want het gáát over die mannen) wordt

duidelijk dat het mannelijke tot algemeen-menselijk gedrag verheven wordt.

13

Dat is die mannelijke norm: gedrag dat typisch is voor mannen wordt als de norm gezien, en typisch vrouwelijk gedrag komt niet aan bod. Een andere test: voor wie is dat geschreven? Juist: voor mannen. Vinden vrouwen de beschreven combinatie 'onweerstaanbaar'? Ik denk het niet. Had een vrouw het bijschrift mogen verzinnen, dan zou de laatste zin er waarschijnlijk zo uitzien:

Mannen zijn ook maar geile pubers, tenslotte. Van een heel ander slag is de volgende passage uit het boek "Effectief communiceren voor dummies", geschreven door een man, maar heel duidelijk over mannen én vrouwen. Nog een troef van het boek: het spreekt de lezers rechtstreeks aan, en gaat er ook daarbij van uit dat het over mannen én vrouwen kan gaan.

Aan jezelf plukken: dit is een gewoonte waarbij je handen terwijl je probeert te luisteren bezig zijn met iets op je lichaam. Je speelt met een ketting, met een ring, trekt continu aan je stropdas, maakt een krul in je haar, of wrijft over je baard.

Het verschil met de tekst uit Metro is duidelijk.

14

Clichés Deurmatten zijn heel nuttig. Als je ergens binnenkomt, kun je daar de modder (en eventueel de hondenexcrementen) mee van je schoenen schrapen. Zo wordt het huis niet vuilgemaakt, en kun je gasten in een aangename omgeving ontvangen. Je moet er dan wel op letten dat je op tijd die deurmat uitklopt, of zelfs in de was stopt. Anders begint ze te stinken, en wil er op de duur niemand meer over de drempel komen. Je huis mag dan zo aangenaam en proper zijn als maar kan, niemand zal het zien. Hetzelfde geldt voor clichés. Geijkte formuleringen kunnen een handig opstapje zijn om aan je tekst te beginnen, of desnoods zelfs om af te sluiten. In je tekst zelf kunnen ze 'de conversatie gaande houden': zorgen voor een overgang. Maar ook clichés zijn af en toe aan een poetsbeurt toe, of moeten zelfs helemaal vervangen worden. Op de duur lijken alle teksten op elkaar, omdat ze allemaal met dezelfde rotzooi ingeleid en/of afgesloten worden. Voor een hoop mensen is die rotzooi in de eerste alinea al een reden om niet verder te lezen. Jammer natuurlijk, want dikwijls staan er verderop toch zinnige dingen. Daarom zou het niet slecht zijn als we met z’n allen op zoek gaan naar andere, liefst creatieve en persoonlijke manieren om een tekst te verpakken. Hieronder vind je enkele clichés die volgens mij dringend aan vervanging toe zijn, en waarom. Laat je niet afschrikken door het thema, lees zeker verder!

Sommige mensen kiezen eerst een onmogelijk onderwerp, schrijven daar dan misschien een briljante tekst over, maar verpesten dat dan weer door te beginnen met een hele alinea verdediging van het onderwerp en de tekst. Zoiets moedigt nog minder aan om te lezen. Zelfs al heb je een moeilijk onderwerp gekozen, begin er gewoon aan! Veel leesplezier!

Ik haat het als ik aangemoedigd word om veel leesplezier te beleven, of erger nog: leesgenot. Vooral als er in die tekst helemaal niets plezierigs staat: een tekst over reglementeringen, of een speluitleg, of een andere technische uiteenzetting bijvoorbeeld. Het wordt gegarandeerd een succes! De leden zullen het zeker fantastisch vinden!

Een voorstel voor een activiteit wordt dikwijls afgesloten met een variant op 'succes verzekerd'. Als de activiteit zelf er zielig uitziet, maakt zo'n cliché het alleen nog maar erger. Laat de lezers het gewoon zelf ondervinden. Als…, dan kan het gewoon niet meer fout gaan!

Als er één ding is waar ik rotsvast van overtuigd ben, dan is het dat er wel dégelijk nog iets fout kan gaan, hoe goed je activiteit ook in elkaar zit. Er bestaan mensen die élke voorbereiding volledig de mist kunnen doen ingaan. Dat is op zich niet zo erg, soms kan het zelfs lollig zijn. Maar als die mensen lezen dat het niet meer fout kan gaan, en ze ervaren tot hun scha en schande dat dat wél gebeurt, krijgt hun zelfvertrouwen nóg maar eens een deuk. Het is leuk als…

Het kan zijn dat tekstschrijvers alles weten over wat ze zelf leuk vinden, maar soms gaan ze er nogal sterk van uit dat iedereen het met hen eens is. Ik vind het persoonlijk helemaal niet leuk als er attributen in het bos verspreid liggen uit een film die ik zojuist bekeken heb. Ik vind dat persoonlijk eerder lullig. En gewekt worden met iets anders dan muziek of ontbijt op bed is goed om de rest van de dag vermoeid en prikkelbaar te zijn. Geen filosofische gesprekken, oerwoudgeluiden, tromgeroffel of klaroengeschal voor mij, en zeker niets waar water aan te pas komt! Natuurlijk doe je …

Het kan ook zijn dat diezelfde tekstschrijvers weten wat ze zelf doen/deden in de Chiro, maar dat maakt hen nog geen experten in wat andere groepen doen. Bij ons was het bijvoorbeeld helemaal niet vanzelfsprekend dat we één keer per jaar op weekend gingen met de oudste afdelingen. (…), aarzel dan niet…

Neem contact op. Punt. Ben je geïnteresseerd, neem dan contact op. En aarzel voor mijn part zoveel je maar wilt. met dat ietsje meer

Zo ongeveer alles wat de Chiro doet, doen we met nét dat tikkeltje meer. We zijn belachelijke uitslovers. Hoog tijd om … !

Zelden wordt dat gevolgd door iets dat echt dringend is. En van waar komt die neiging ineens om daar ‘hoogtijd’ van te maken? Mensen zetten te pas en vooral te onpas spaties in samenstellingen, maar hier schrijven ze plots twee woorden aaneen. Rodekool en sterkedrank zijn wel ontstaan uit twee afzonderlijke woorden, maar hoogtijd is een feestelijk moment in de katholieke Kerk. Dat is dus iets helemaal anders. Ook in ‘vrije tijd’ staat nog altijd een spatie. Aan jou om … !

Dat doet mij altijd denken aan de Frosties-reclames, en daar vond ik dat al onnozel. Hou Dubbelpunt in de gaten voor meer info.

Hoezo, hou een tijdschrift in de gaten? Als de volgende editie verschijnt, krijg ik ze gewoon in de bus, daar moet ik geen hele maand waakzaam voor zijn.

15

En weet je waar het eigenlijk allemaal op neerkomt? Lezers en lezeressen zijn niet dom. Ze kunnen zelf nadenken. Dat is misschien niet altijd waar, maar we moeten ervan uitgaan. Laat ze dus zelf maar beslissen of ze je tekst wel of niet lezen. Laat ze zelf maar ervaren of ze daar plezier aan beleven of niet. Laat ze zelf maar zien of iets een succes wordt of een gigantische flop. Láát ze aarzelen, de sukkelaars. En wees niet bang als ze de tekst de schuld geven van hun eigen falen. Dat is een soort verdedigingsmechanisme dat elke mens in zich heeft liever de boodschapper afschieten dan de eigen tekortkomingen te erkennen. Dat geeft niet. Je bent er toch niet bij?

16

Weg met moeilijke woorden, passieve zinnen en herhaling! Volledig uitgerust, in beide betekenissen, zwierf ik weer door het land. Nog een geluk dat ik goed uitgerust was, want daar ontwaarde ik al direct een paar draken. Met mijn slagzwaard in de aanslag legde ik mij in hinderlaag, en hakte de koppen af van de volgende monsters. alvorens te/vooraleer (kan gewoon vervangen worden door 'voor', met een vervoegd werkwoord)

kwaliteitsvol (degelijk, van goede kwaliteit, andere samenstelling met 'kwaliteits-')

geschenk (cadeau – 'geschenk' is door de auteur van de Statenbijbel uitgevonden, en Nederlands van de Statenbijbel geeft taalridders kippenvel)

duimspijker (punaise – 'duimspijker' is uitgevonden door de puristen, gezworen aartsvijanden van de taalridders)

dienen te (moeten)

trachten te (proberen)

Chirodrempel (De Chiro produceert geen drempels, dus houdt deze samenstelling geen steek – net als vele andere gelegenheidssamenstellingen met 'Chiro-', trouwens)

De grootste uitdaging lag in een ontmoeting met het spook van de herhaling. Het is blijkbaar in de mode om woorden in drie-vier opeenvolgende zinnen te gebruiken.

Die ploegjes leggen in de omgeving van de kampplaats een tocht af langs de verschillende goden. Bij die goden moeten ze een opdracht uitvoeren om de gunst van de goden af te smeken. De goden zijn respectievelijk: (...)

Met mijn speciale spokenverpletteraar maakte ik daar het volgende van:

Die ploegjes leggen een parcours af in de omgeving van de bivakplaats, langs de verschillende goden: (…). Bij elk van hen moeten ze een opdracht uitvoeren om hun gunst af te smeken.

Een gelijkaardig voorbeeld:

De informatie is bruikbaar voor de kinderen en jongeren. De informatie voldoet aan hun behoeften en met de informatie kunnen ze veranderingen realiseren.

In een betere versie:

De informatie is bruikbaar voor de kinderen en jongeren. Ze voldoet aan hun behoeften en ze kunnen er veranderingen mee realiseren.

En dan nog zo’n verschrikking waar je draken van teksten mee maakt: passieve zinnen. Akkoord, af en toe moet het wel eens kunnen. Maar niet als je daardoor informatie achterhoudt. Thesissen, eindwerken en beleidsnota’s staan er bol van: omdat het plechtiger klinkt en dus ‘hopelijk meer indruk maakt’. Mij geeft het altijd de indruk dat de auteur niet weet wie wat doet of in welke mate de uitspraak geldig is. “Er wordt aangenomen dat (...)” kan betekenen dat iedereen ter wereld het erover eens is, maar evengoed dat je het in één boek gelezen hebt. Maak je tekst dus zo actief mogelijk. Je komt intelligenter over als je helder kunt verwoorden wat je bedoelt, en eerlijker als je niet meer autoriteit claimt dan waar je recht op hebt.

Je vraagt als begeleider naar argumenten om iets bij een bepaalde afdeling te leggen. Maar ook hun voorbereiding voor de Chironamiddag wordt erbij genomen.

Hoezo, “wordt erbij genomen”? Dat klinkt alsof dat vanzelf gebeurt, alsof het gebeurt door iemand die verder niets met je verhaal te maken heeft. Dat is geen manier om instructies te geven. Wie neemt die voorbereiding erbij: de begeleiding of de deelnemers? En waarom doen ze dat, wat doen ze er dan mee?

Binnen dit terrein worden een heleboel fietsbanden begraven. Welke groep vindt als eerste tien fietsbanden? Speel je op een terrein waar het de gewoonte is dat mensen hun fietsbanden in de grond komen stoppen? Nee, hé. Je wilt aangeven dat de begeleiding fietsbanden moet begraven, en eigenlijk zelfs al voor de activiteit begint. Of mogen de ploegen voor elkaar banden verstoppen, zodat hun opdracht in feite uit twee delen bestaat?

17

Recept voor een goede speluitleg Een speluitleg, dat moet als een recept zijn. Zowel van opbouw als van stijl. En hoe gebruik je een recept? Je schrijft het ingrediëntenlijstje over op een boodschappenlijstje, en het recept zelf lees je terwijl je staat te koken.

De opbouw van je uitleg Ooit meegemaakt? Het hele gamma ingrediënten staat mooi uitgestald, klaar voor gebruik. Je begint met alle groenten te snijden (veel werk!) en water te koken. Je zit halverwege, alles gaat vlot. Maar dan ineens: "Neem twee eieren." Huh?! Waar komen die ineens vandaan? Die staan niet bij de benodigdheden! Hébben we nog eieren? Godver, nee. En nu?! Frustrerend, hé. Of deze: je zit halverwege en je wilt aan de volgende stap beginnen, maar ineens moet je kokend water bij de hand hebben. Of de aardappelen moesten al gekookt en afgekoeld zijn. Lap! Twee aandachtspunten, dus. Ten eerste: je materiaallijst moet volledig zijn. De spelbegeleiding moet met dat lijstje naar het materiaalkot kunnen gaan en alles ineens meenemen. Dan moet je halverwege het spel je groep niet in de steek laten om nog iets te gaan halen. Als je een paar kilometer verderop in het bos zit, is dat trouwens niet evident. En als er op voorhand al iets moet gebeuren met dat materiaal zet je dat er het beste ineens bij: voor een spel met een krantenknuppel vermeld je een krantenknuppel, niet een krant en plakband. En ten tweede: je uitleg moet chronologisch zijn, en netjes gestructureerd. Bij het doel van het spel moet je niet uitleggen hoe ze dat moeten bereiken. Dus: “We moeten de draak verslaan.” Of: “Het is de bedoeling dat de deelnemers zo leren samenwerken.” Niet: “Aan de posten krijg je kaartjes die je moet inruilen voor dit en waar je achteraf dat mee moet doen.” Bij de uitleg over opdrachten in het kamp moet ook je niet beschrijven hoe ze aan de leventjes moeten komen om aan die opdracht te mogen beginnen. De manier waarop ze aan de leventjes moeten komen, moet je niet ingewikkeld maken door erbij te zeggen waar ze voor zullen dienen. En halverwege de uitleg kom je niet op de proppen met dingen die je op voorhand al moest doen. Vergelijk het met de regels van een gezelschapsspel. Daarin staat eerst hoe je het spelbord moet klaarzetten, waar alle pionnen moeten staan, wat elke speler nodig heeft en hoe je bepaalt wie er mag beginnen. Dan volgt de eigenlijke uitleg, per spelfase. De titeltjes maken het makkelijk om snel nog eens op te zoeken wat er gebeurt wanneer er twee pionnen op hetzelfde vak terechtkomen, wanneer het spel ten einde is, en hoe je de punten moet tellen. Dus: • Materiaal • Wat moet je op voorhand doen? • Wat moet je klaarzetten, en hoe? Hoe moet de groep ingedeeld zijn? • Wat is het doel van het spel? Dat bestaat uit een of twee, máximaal drie zinnen. • Hoe verloopt het - chronologisch en per fase? • Wanneer is de activiteit ten einde, en hoe rond je af?

De stijl Een speluitleg moet niet alleen als een recept opgebouwd zijn, je schrijft ook het beste in dezelfde stijl. Dikwijls zijn mensen bang om bazig over te komen, heb ik de indruk, en ze willen ook de creativiteit van de lezers niet in de weg staan. Dat leidt tot twijfelstijl: “Je kunt dit, maar je kunt ook dat. Eventueel kun je nog iets anders. Of een tip: je kunt ook ...” Eens je tekst op papier staat, moet je hem eens herlezen en overal ‘kan’, ‘kunt’ en ‘eventueel’ schrappen. In een recept staat er ook niet: “Je kunt eventueel wat zout toevoegen, of als je dat liever hebt, kun je een kruidenmengeling gebruiken.” Er staat: “Kruid met peper en zout.” Mag dat niet van de dokter of gebruik je liever iets anders, neem je dan aanstoot aan die tekst? Natuurlijk niet. Het is een recept – niet meer en niet minder. Wil je nog iets aan je gerecht toevoegen dat niet vermeld wordt? Dan doe je dat toch gewoon! Om dezelfde reden schrap ik trouwens zoveel mogelijk nietszeggende toevoegingen als “je mag ook altijd zelf nog opdrachten verzinnen”. Als ze dat willen, dan zullen ze dat uit zichzelf wel doen. Ofwel moet je ineens eerlijk zijn: “Wij waren te lui of te weinig creatief om genoeg opdrachten te verzinnen, dus de activiteit is nog niet volledig uitgewerkt.”

Welk vertelstandpunt neem je in? Beschrijf wat er allemaal moet gebeuren tijdens de activiteit.

Speler A loopt naar punt B, voert daar handeling C uit, en tikt uiteindelijk speler D. Beschrijf wie wat moet doen, zowel bij de activiteit zelf als bij de uitleg.

De spelleiding stelt de twee ploegen op achter de lijn, en geeft het startsein. De eerste van elke ploeg moet dan naar punt B lopen, daar handeling C uitvoeren, en uiteindelijk de volgende aantikken.

18

Geef concrete aanwijzingen aan de spelleiding.

Stel de ploegen op achter de lijn. Leg uit dat de eerste van elke ploeg naar punt B moet lopen, daar handeling C uitvoeren, en dan de volgende aantikken. Geef dan het startsein.

Of geef de uitleg zoals de spelleiding die moet geven.

Je staat in twee rijen achter elkaar. Na het startsein mag de eerste vertrekken. Die loopt naar punt B, voert daar handeling C uit, en keert dan terug om de volgende te tikken.

Welke vorm is de beste? Dat hangt van het spel af. Soms moet je zelfs eens een en ander uitproberen voor je kunt inschatten wat het duidelijkst is. Soms kan het zelfs het beste zijn om een combinatie te maken. In ieder geval moet je ervoor zorgen dat je tekst duidelijk is, en liefst zo bondig mogelijk. Gebruik zo weinig mogelijk bijzinnen. Verplicht jezelf te schrappen en te herschrijven! DUS NIET: De leiding zegt dat de eerste in de rij een zin moet doorzeggen aan de volgende, die ze dan weer doorzegt aan de volgende, en zo verder tot bij de laatste, die de zin luidop moet zeggen. MAAR WEL: De eerste in de rij fluistert de volgende een zin in het oor. Die herhaalt ze tegen de volgende, en zo verder. De laatste in de rij moet de zin luidop zeggen. Heb je er trouwens op gelet? Ik gaf je vier mogelijkheden voor je vertelstandpunt, maar zonder ‘je kunt’ of ‘eventueel’. Veel directer, veel vlotter, en met hetzelfde resultaat: dat jij toch kiest wat jou het beste uitkomt.

Geef het kind een naam Zodra je meer dan twee personen hebt, of meer dan twee gelijksoortige voorwerpen, gebruik je het beste concrete aanduidingen. ‘De ene’ kan iets meebrengen voor ‘de andere’, maar wat moet je doen met nog iemand anders? De eerste brengt iets mee voor de tweede, en de derde doet iets anders? Het kan, maar het is niet helemaal dat. Frederik brengt iets mee voor Hilde, en Veronique is de hond in het kegelspel, dat is al iets duidelijker. Dat maakt het ook makkelijker als die mensen wat later nog iets anders moeten doen. ‘Eén iemand van de ene ploeg komt naar voren en neemt het op tegen iemand van de andere ploeg’, dat is veel te omslachtig en veel te afstandelijk. Dat is dus niets voor een activiteit in het jeugdwerk. Voor ploegen geldt hetzelfde. Ploeg A start in het veld, ploeg B aan de zijlijn. Zo moeilijk is dat. Heb je een moeilijker opstelling, gebruik dan zoveel mogelijk een tekening om duidelijk te maken wat je bedoelt. Eén beeld zegt evenveel als 1000 woorden, dus ga maar na wat dat scheelt aan drukkosten!

Geef geen nietszeggende instructies Hou de veiligheid in het oog. Hou de sfeer in de groep in het oog. Of nog erger: zorg voor een goede sfeer in de groep. Hopla, zomaar. Ik wil het je wel eens zien doen. Start! Veiligheid is natuurlijk belangrijk, maar als je een risico ziet, moet je het benoemen: “Let op dat ze niet te ruw worden, anders doen ze elkaar pijn.”

Ploegen en groepen Een ploeg veronderstelt samenhang, een groep niet. Toch blijft een afdeling een groep. Je kunt die wel in ploegen verdelen (ploegleden hebben een gemeenschappelijk doel, en dat maakt hen tot een ploeg), en je kunt ook aan ploegvorming doen. Ploeg gebruik je dus bij competitie en als er aan de onderlinge verstandhouding gewerkt wordt. 'Gasten' en 'mannen' is spreektaal. In het Standaardnederlands hebben die woorden een heel andere betekenis. Spreek over de leden, of gebruik de naam van de afdeling. 'Kinderen' kan ook nog, 'jongeren' ligt moeilijker.

Veelgebruikte woorden en uitdrukkingen • om de beurt of om beurten • Wie als eerste aankomt, heeft gewonnen of is de winnaar. Ben je gewonnen, dan ben je zelf de trofee. • Het doel van het spel... / Het is belangrijk dat ... / De winnaar is degene die ... / De bedoeling is ... Dat lidwoord moet

er staan. • om het eerste, om het verst • “De leiding moet ...” of “de leiding doet ...”. Niet: “Als leiding is het je taak ...”, want dat is fout. Je hebt die taak, of als

leiding moet/doe je iets.

19

Degelijke doelstellingen opstellen en gebruiken Zowel in het onderwijs als in het jeugdwerk beginnen heel wat uitgeschreven vormingsactiviteiten met een lijstje doelstellingen. Vreemd genoeg is dat dikwijls een samenraapsel van speldoelen, activiteitoverschrijdende doelstellingen en delen van de speluitleg.

Doelstellingen selecteren In de beschrijving van een activiteit geef je antwoord op de vragen wat, waarom en hoe. De doelstellingen zijn een antwoord op de waarom-vraag: wat wil je met die activiteit bereiken, waarom zou je ze aanbieden? Het speldoel zelf is een antwoord op de wat-vraag. Dat is het kortste antwoord dat je kunt geven op de vraag: "Wat gaan we doen vandaag?" Het hoe is dan de volledige uitleg, de uitwerking van de activiteit. Om het verschil tussen wat en waarom duidelijk te maken: • Wat: de spelers moeten om het meeste leventjes overbrengen. (Of in een ingeklede versie: de smokkelaars moeten

zoveel mogelijk vracht verschepen.) • Waarom: de deelnemers leren elkaar beter kennen. Of een voorbeeld uit het onderwijs: • Wat: de leerlingen werken in groepjes de verschillende onderdelen van een presentatie uit. • Waarom: de leerlingen leren samenwerken door de verschillende rollen binnen groepswerk uit te proberen. Je mag daarbij kieskeurig zijn: niet elke samenwerkingsopdracht heeft als doelstelling dat de deelnemers leren samenwerken. Het is niet omdat ze iets doen, dat ze ook leren hoe dat moet. Probeer voor jezelf heel duidelijk te krijgen wat je wilt bereiken, en op welke termijn. Als je kinderen leert sjorren, wil je dan dat ze achteraf om het even wat kunnen sjorren of dat ze de basisknopen onder de knie hebben?

Doelstellingen formuleren Ook doelstellingen verwoorden blijkt een moeilijke opgave. Het is belangrijk dat je daarin consequent bent. Dus niet: De leerlingen:

• kunnen samenwerken; • kennen het verschil tussen zwart en wit; • leren omgaan met verschillen.

Kunnen samenwerken is een langetermijndoel. Je moet het verschillende keren gedaan hebben om er goed in te worden, en je moet ook feedback krijgen zodat je weet waar je moet bijsturen. Het verschil kennen tussen zwart en wit is iets wat je in één activiteit kan bereiken: eens je het uitgelegd hebt, mag je er in principe van uitgaan dat ze het kennen. Het verschil tussen de eerste twee doelstellingen en de derde is dat de eerste de eindsituatie beschrijven (het doel dat je bereikt wilt hebben) en de derde het proces (waar je in de activiteit aan wilt werken).

Doelstellingen gebruiken Als je mensen iets wilt leren, zijn doelstellingen een handig instrument. Niet alleen voor jezelf, om duidelijk voor ogen te houden waar je naartoe wilt, maar ook voor je leerlingen of je deelnemers. Wat voor jou doelstellingen zijn, zijn voor hen namelijk opdrachten. Als jij je leerlingen iets wilt bijbrengen, is het voor hen nuttig om te weten wat ze moeten kennen. Dan weten ze bijvoorbeeld ook hoe ze moeten studeren. Het zou dus logisch zijn dat je meedeelt wat je wilt bereiken. Een andere manier om doelstellingen goed in te zetten, is door ze te gebruiken bij je evaluatie. Heb je bereikt wat je vooropgesteld had? Zo nee, waaraan lag dat dan? Die evaluatie kun je voor jezelf doen, maar evengoed samen met je deelnemers. Zo kunnen ze suggesties doen om je activiteit bij te sturen, maar ook voor henzelf is dat nuttig. Als de activiteit voorbij is maar ze stellen vast dat ze nog niet beantwoorden aan de doelstellingen, dan weten ze ten minste waar ze nog aan moeten werken.

20

Tips voor beginnende interviewers

Een goed interview begint met een goede voorbereiding • Begin op tijd met contact te leggen en opzoekingen te doen, zo hou je achteraf genoeg tijd over om

goedkeuring voor publicatie te vragen. • Bereid je voor: vraag niet naar zaken die je gewoon kunt googelen. • Bereid je gesprekspartner voor: laat weten waar je het over wilt hebben, zodat hij of zij al kan nadenken over

leuke of interessante dingen om te vertellen.

Een interview is een geschreven weergave van een vlot gesprek • Verwerk een interview via correspondentie of mails tot een echt gesprek. Stel bijvoorbeeld geen drie vragen na

elkaar. Stel er een, en laat de andere weg. Als ze toch nodig of nuttig zijn, stel je ze later, na een eerste deel van het antwoord.

• Geef het interview niet letterlijk weer, maar zorg voor een vlotte tekst met een logisch verloop. Speel desnoods wat met de volgorde waarin bepaalde onderwerpen aan bod kwamen als dat beter is voor je tekst.

• Smileys in de tekst, dat past niet. Vervang ze door (lacht) of (knipoogt), met cursivering. • Tekst tussen haakjes is altijd iets wat de interviewer toevoegt aan de tekst. De voorbeelden hierboven zijn

goede illustraties. Ook noten van de redactie (n.v.d.r.) mogen erbij, maar gebruik dat zo weinig mogelijk. Gaat het over een bepaalde persoon en vermeldt de geïnterviewde alleen de voornaam, dan komt een n.v.d.r. met de familienaam over als opschepperij. Zet de familienaam er gewoon bij, alsof de geïnterviewde die zelf uitgesproken heeft.

De belangrijkste gesprekspartner is de geïnterviewde • De lezers zijn geïnteresseerd in wat de geïnterviewde te vertellen heeft, niet in wat jij gegeten of meegemaakt

hebt voor je naar het gesprek vertrok. • Zorg dat in je tekst vooral de geïnterviewde aan het woord is. Stelde je een lange vraag en kreeg je een kort

antwoord? Probeer dat om te draaien.

Zorg dat je geen klachten krijgt Leg je gesprekspartner geen woorden in de mond en zorg dat je tekst vlot leesbaar is.

Voorbeelden Dus niet:

• “Ik hoorde dat je mag meespelen in een Hollywoodfilm, en dat je tegenspeler je grote idool is. Klopt dat?” “Inderdaad. Fantastisch, hé?”

• Maar als je de Chiro draaiende moet houden met slechts een handvol leid(st)ers, dan loont het de moeite om te experimenteren met je manier van werken.

Maar bijvoorbeeld:

• “Ik hoorde dat je mag meespelen in een Hollywoodfilm.” “Inderdaad. En mijn tegenspeler is mijn grote idool. Fantastisch, hé?” (n.v.d.r.: Dat is iets anders dan mensen woorden in de mond leggen. Wat er staat, was wel degelijk de inhoud van het gesprek op dat moment. Alleen de vertaling naar tekst verschilt wat van hoe het gesprek verlopen is.)

• Maar als je de Chiro draaiende moet houden met slechts een handvol leiders of leidsters, dan loont het de moeite om te experimenteren met je manier van werken.

21

Wist-je-datjes voor dummies Er is een vreemd virus op ronde. Het is gekend als het 'wist-je-datjes-syndroom', en heeft verschillende symptomen. Een van de bekendste is de 'titel' van een opsomming. Een reeks wist-je-datjes begint normaal gezien met de woorden “Wist je dat...”, waarbij elke regel een verderzetting is van die zin. Sommigen gebruiken letterlijk 'wist-je-datjes' als titel, maar doen dan alsof er toch “Wist je dat...” staat. Je krijgt dus een beschrijvende titel, en een lijst onvolledige zinnen.

Wist-je-datjes • deze zin geen begin heeft? • dat dus redelijk belachelijk overkomt?

Een tweede, veelvoorkomend symptoom is de overgang tussen echte wist-je-datjes (de zinnen die aangevuld worden) en opgesomde zinnen.

Wist je dat... • deze zin wel een begin heeft, en dus juist is? • Deze zin staat los van de beginwoorden, en hoort hier dus niet thuis.

Andere, minder vaak voorkomende symptomen zijn de dubbele 'dat', en een verkeerd gebruik van hoofdletters en leestekens.

Wist je dat... • Dat er in deze zin twee keer 'dat' staat, en dat die hoofdletter verkeerd gebruikt wordt? • deze zin een vraag is en dus moet eindigen op een vraagteken. • het zelfs moeilijk is om juiste leestekens te gebruiken als er meerdere zinnen staan. Sommige mensen

verliezen zodanig hun verstand door dit syndroom, dat ze vragen op punten laten eindigen, en gewone zinnen op vraagtekens?

Natuurlijk gaat het niet alleen over de eigenlijke wist-je-datjes. Zo'n lijst kan beginnen met om het even welke woorden. Het probleem blijft echter hetzelfde. Daarom vragen wij om:

• extra aandacht te hebben voor opsommingen van zinnen die ingeleid worden door dezelfde woorden; • extra te letten op een juist gebruik van leestekens; • op te merken dat gewone zinnen in zo'n lijst kunnen eindigen op een punt, of op een kommapunt

(behalve de laatste, dan). Heb je ergens in je opsomming twee zinnen bij hetzelfde puntje, kies dan voor de punt. Anders krijg je kunstgrepen als in dit geval.

22

Online taalhulpmiddelen Altijd de juiste woorden gebruiken en ze bovendien juist schrijven, het is een opgave waar zelfs taalridders niet zonder meer tegen opgewassen zijn. Gelukkig staan we er nooit alleen voor. Op elk van mijn queestes word ik dapper bijgestaan door de samenstellers van de Van Dale en van de Nederlandse Woordenlijst (’het Groene Boekje”). Omdat het uiterlijke tekenen zijn van mijn ambacht zou het vreemd zijn als die publicaties niet in hun papieren vorm in mijn werkruimte te vinden zijn. Toch gebruik ik ze zelden. Op het internet zijn ze namelijk digitaal raadpleegbaar, en dat gaat sneller. Met een draak als tegenstander maakt elke seconde het verschil tussen leven of dood, dus dat kan tellen. Op www.nederlandsewoorden.nl kun je woorden opzoeken, maar dan alleen om de schrijfwijze te controleren. Je vindt er dus geen betekenissen. Wel zie je waar je de woorden kunt splitsen, en of ze mannelijk, vrouwelijk of onzijdig zijn. Op woordenlijst.org kun je hetzelfde doen. Die lijst is minder uitgebreid, maar het is wel de officiële: het elektronische Groene Boekje, dus. Op www.vandale.be kun je woorden opzoeken in 'de digitale dikke'. Als je twijfelt aan de betekenis van woorden is dat de ideale plaats om de nodige kennis op te doen. Levert je zoektocht geen resultaten op, probeer dan eens een andere schrijfwijze uit, of kort je zoekterm in. Staat het woord niet in het gratis gedeelte van de site, dan kun je uitwijken naar encyclo.nl of woorden.org. Daar krijg je meer resultaten, maar ook voor niet-Standaardnederlands. Daar moet je dus een beetje voorzichtig mee zijn. Behalve aan de samenstellers van woordenboeken en -lijsten dank ik veel aan Ruud Hendrickx, de taaladviseur van de VRT. Hij onderhoudt de website vrt.be/taal, en verstuurt de nieuwsbrief Taalmail. Hendrickx beantwoordt allerlei moeilijke vragen over hoe je woorden en uitdrukkingen juist moet gebruiken. De spelling van aardrijkskundige namen staat er in een aparte rubriek, en voor de liefhebbers zijn er zelfs uitspraaktips en uitleg over hoe je radio- en tv-teksten moet schrijven. Nog sites die begaan zijn met moeilijke kwesties:

• www.onzetaal.nl • taaltelefoon.vlaanderen.be • taaladvies.net

Was het nu 'kost wat kost', 'koste wat kost' of 'koste wat het kost'? Op die sites vind je het juiste antwoord - als je de juiste zoekterm kunt vinden, natuurlijk. En vind je die niet, zoek dan op synoniemen.net een goed alternatief. Ben je op zoek naar een uitdrukking, of ben je niet zeker of het spreekwoord dat je in je hoofd hebt wel juist is? Dan brengt spreekwoorden.nl raad. Wil je je kennis van het Nederlands af en toe testen? Op www.dcslob.nl/spellen krijg je een spellingstoets voorgeschoteld met tien opgaven. Elke keer dat je de pagina bezoekt, zijn dat andere opgaven. Op jufmelis.nl kun je zowel spelling als grammatica inoefenen. Op beterspellen.nl en taaldrop.be kun je je inschrijven zodat je elke werkdag een mailtje krijgt: in het eerste geval met een link naar een oefening, in het tweede geval met één opgave die je direct kunt beantwoorden.

23

Een woord, te zijner tijd geuit in zuivre taal, een gulden appel is, in enen zilvren schaal.

Joost van den Vondel

tekstridder.blogspot.com

facebook.com/TekstridderSintJoris

@tekstridder

Bart.Boone@chiro.be

be.linkedin.com/in/boonebart