Samen de boer op Kennisuitwisseling tussen WUR en MBO in de praktijk

Eindrapport WURKS-project ‘Seminar Duurzame Melkveehouderijsystemen’; 27 t/m 31 oktober 2008.

Wanka Lelieveld projectnummer WURKS-2008-02 Januari 2009

3

Inhoudsopgave

Inleiding ............................................................................................................................................... 5 1. Samen de boer op; een beschrijving van het seminar ................................................................ 6 1.1 Opzet en organisatie ........................................................................................................................ 6 1.2 Introductie en startbijeenkomst........................................................................................................ 7 1.3 De excursieweek.............................................................................................................................. 7 2. Evaluatie ......................................................................................................................................... 8 2.1 Proces .............................................................................................................................................. 8 2.2 Inhoud.............................................................................................................................................. 9 2.3 Doelstelling.................................................................................................................................... 11 2.4 Vorm.............................................................................................................................................. 12 2.5 Tot slot........................................................................................................................................... 12 Bijlagen: 1 Presentatie Introductiebijeenkomst................................................................................................ 13 2 Voorbeeld takenlijst....................................................................................................................... 15 3 Programma Seminar Duurzame Veehouderij ................................................................................ 17 4 Beschrijving van dag tot dag ......................................................................................................... 18 5 Evaluatie studenten........................................................................................................................ 22 6 Evaluatieformulier docenten.......................................................................................................... 24 7 Richtlijnen voor rapportage voor WUR-studenten.........................................................................23

5

Inleiding

Dit rapport is een beschrijving en evaluatie van het project ‘Seminar Duurzame Veehouderijsystemen’. Het seminar is georganiseerd in het kader van WURKS (Wageningen UR Knowledge Sharing), een programma vanuit Wageningen UR dat de benutting van kennis van Wageningen UR in het groene onderwijs wil stimuleren. WO- en MBO-studenten krijgen normaal gesproken in hun opleidingstraject nauwelijks met elkaar te maken. Zij zijn de onderzoekers en ondernemers van de toekomst. Daarom is het belangrijk dat ze met elkaar in contact komen en kennis maken met elkaars kennis en belevingswereld. Dit seminar is gericht op kennisuitwisseling met betrekking tot actuele thema’s in de melkveehouderij tussen studenten van Wageningen Universiteit en AOC Friesland. Het seminar is een ‘pilot’ met het oog op een bredere samenwerking tussen genoemde partners en bouwt voort op een eerder RIGO-project waarin WUR-studenten hebben samengewerkt met MBO-studenten van het Groenhorst College in Barneveld. Als vorm is gekozen voor een intensieve excursieweek. Elke dag staat in het teken van een bepaald thema. Bedrijfsexcursies bij gedreven boeren laten zien hoe een samenhangende bedrijfsfilosofie in praktijk wordt gebracht; presentaties van onderzoekers geven een theoretische verdieping of laten de deelnemers kennismaken met innovatief onderzoek. Daarnaast is er ruimte voor discussie met boer en onderzoeker en tussen studenten onderling. De week is intern, zodat de studenten ook buiten het programma de gelegenheid hebben om met elkaar op te trekken en in een informele sfeer verder te discussiëren. De excursieweek wordt aangeboden als gezamenlijk onderwijselement. Voor AOC-leerlingen is het een inhoudelijk onderdeel van hun vrije studieruimte, voor WUR-studenten wordt het aangeboden als een 3-punts vrije-keuzevak. Dit rapport is als volgt opgebouwd: • Korte beschrijving van het seminar: de overlegfase waarin het programma tot stand kwam, de

start-bijeenkomsten met studenten en de excursieweek zelf. • Evaluatie: hoe is het seminar door de verschillende deelnemers ervaren qua inhoud en vorm? In

hoeverre zijn de doelstellingen van het project gehaald? Zijn er mogelijkheden voor een meer duurzame samenwerking tussen de betrokken opleidingen?

6

1. Samen de boer op; een beschrijving van het seminar

1.1 Opzet en organisatie

Voorbereiding

Dit WURKS-project is ontstaan uit de leerpunten van het project ‘De kennisspiraal is van ons allemaal; boer, student en onderzoeker gaan meer samenwerken’, waarin WUR-studenten samenwerkten met MBO-studenten van GCB Barneveld aan concrete vragen van boeren. Tijdens de slotbijeenkomst in oktober 2007 wordt voor het eerst gesproken over een vervolg in de vorm van een intensieve excursieweek waarin studenten kennismaken met vernieuwende en eigenzinnige bedrijven en bedrijfsstrategieën. Leerstoelgroep WUR-BFS kijkt in eerste instantie samen met Groenhorst College in Barneveld (GCB) naar de mogelijkheden voor een vervolg. Vanwege roosteringsproblemen valt GCB in een vroeg stadium af. Via contacten met de programmaleider van het GKC Team Biologische Landbouw, worden andere groene onderwijsinstellingen benaderd. AOC Friesland toont interesse. Op 17 april 2008 vindt een oriënterend gesprek plaats tussen Wanka Lelieveld (coordinator), Durk Oosterhof (docent AOC) en Gea Zandvliet (studiecoördinator AOC). Dit wordt gevolgd door een eerste officiële bijeenkomst op 27 juni 2008 met Egbert Lantinga (uhd WUR-BFS) en genoemde personen, waar het voorstel met betrekking tot voorbereiding en uitvoering van het seminar wordt gepresenteerd en verder uitgewerkt. In september 2008 vinden twee bijeenkomsten plaats tussen de organisatoren, de coordinator en docenten van WUR-BFS en AOC om afstemming te bereiken over vorm en inhoud van het onderwijselement. Opzet

Tijdens de twee bijeenkomsten in september wordt tot de volgende praktische opzet besloten: Het seminar wordt aangeboden in de vorm van een intensieve excursieweek met als overkoepelend thema ‘duurzame veehouderijsystemen’. Iedere dag krijgt in overleg met de betrokkenen een eigen sub-thema: huisvesting, gezondheid, voeding, kringlopen en dierenwelzijn. Ter voorbereiding wordt de basis van het programma ingevuld door de organisatie: iedere dag van het seminar staat één bedrijfsbezoek en één onderzoeker gepland. De benaderde bedrijven zijn, vrijwel allemaal biologisch. Om te voorkomen dat het thema ‘duurzaamheid’ wat eenzijdig wordt ingevuld en om motivatie en betrokkenheid van de meer gangbaar georiënteerde studenten te bevorderen wordt besloten de studenten ook zelf een deel van het programma te laten invullen. Werving van deelnemers

• WUR: Al in een vroeg stadium is begonnen met het werven van ouderejaars studenten. Er is breed geworven onder zowel de leerstoelgroepen Animal Sciences Group (ASG), Plant Sciences Group (PSG) en Social Sciences Group (SSG). Studenten zijn benaderd via maillijsten, studieverenigingen (de Veetelers, STEL) en posters bij de betrokken departementen.

• AOC: Er wordt tijdens de overlegfase door de betrokken docenten besloten dat alle vierdejaars AOC-studenten van niveau 4 (in feite één hele klas) verplicht aan de introductiedag moeten deelnemen. De ervaring van de docenten is dat deze studenten nog wat gestimuleerd moeten

7

worden: ‘ze weten zelf nog niet dat ze iets willen leren’. Achteraf kunnen gemotiveerde studenten zich definitief opgeven voor de excursieweek, de thuisblijvers krijgen een alternatieve opdracht.

Beoordeling

Het seminar wordt vanuit WUR aangeboden als vrije keuzevak ter waarde van drie studiepunten. Van de WUR-studenten wordt een eindverslag verwacht waarin gereflecteerd wordt op de doelen van het project; samenwerking en kennisuitwisseling. (Zie Bijlage 7: Richtlijnen voor rapportage voor WUR-studenten). Vanuit AOC Friesland is het seminar onderdeel van de vrije studieruimte.

1.2 Introductie en startbijeenkomst

Voorafgaand aan de excursieweek zijn twee bijeenkomsten met de deelnemende studenten georganiseerd. Tijdens de introductiedag op 18 september worden doel en vorm van het seminar gepresenteerd (Zie Bijlage 1: Presentatie). Naar aanleiding van de dagthema’s kunnen studenten zich inschrijven voor een werkgroep of ‘themateam’. Teams zijn gemengd (studenten van WUR en AOC) en bestaan uit 4 à 5 studenten. Ieder team organiseert in het kader van het thema naar eigen interesse één extra bedrijfsbezoek, excursie of presentatie. Daarnaast zijn er ‘logistieke’ teams die zorg dragen voor eten en slapen, sociale activiteiten en de verslaglegging. (Zie Bijlage 2: Voorbeelden van ‘takenlijstjes’ zoals uitgedeeld aan de studenten). Deelnemers maken kennis met elkaar, brainstormen en maken afspraken. Afsluitend vindt een excursie plaats op Proefbedrijf Nij Bosma Zathe, waar één van de WUR studenten een presentatie geeft over zijn betrokkenheid bij onderzoek aan de mobiele melkrobot. De tweede bijeenkomst vindt plaats op 15 oktober op Proefboerderij Droevendaal in Wageningen. De teams presenteren elk hun deel van het programma en het uiteindelijke programma van de week wordt vastgesteld. Aansluitend vindt een rondleiding plaats over het proefbedrijf.

1.3 De excursieweek

Het seminar vindt plaats in de week van 27 tot en met 31 oktober 2008. In totaal zijn er elke dag 40 à 42 deelnemers: 25 AOC-leerlingen (4e klas niveau 4), 9 WUR-studenten (ASG, PSG en Agrotechnologie), Clemens Driessen (AIO bij WUR Toegepaste Filosofie), 5 onderzoekers van Wageningen UR, 8 docenten van het AOC, Wanka Lelieveld (coördinator), Florien Kuijper (rapportage). Elke dag staat in het teken van een thema. Aan de hand daarvan worden één of twee innovatieve bedrijven bezocht, is er een inhoudelijke bijdrage in de vorm van een presentatie van een onderzoeker van WUR en is er ruimte voor discussie. ‘s Avonds zijn er sociale activiteiten en discussies aan de hand van stellingen, onder leiding van het themateam van die dag. Details over de invulling van de week staan in Bijlage 3 en 4. Bijlage 3 is een schematische weergave van het programma, Bijlage 4 een beschrijving van dag tot dag.

8

2. Evaluatie

In het algemeen kan gesteld worden dat het project door alle partijen als zeer positief en leerzaam is ervaren. Ter evaluatie van specifieke onderdelen is van alle betrokkenen een reactie gevraagd. Aan alle WUR- en AOC-studenten is een evaluatieformulier voorgelegd waarbij zowel alle aparte excursieonderdelen als een aantal stellingen met betrekking tot vorm, inhoud en doelstelling beoordeeld konden worden. (Zie Bijlage 5; evaluatieformulier met gemiddelde uitkomsten). Daarnaast is er een (informele) nabespreking geweest met de WUR-studenten. Met alle betrokken docenten en AIO’s is een evaluatiegesprek gevoerd aan de hand van een vragenlijst. (Zie Bijlage 6). De uitkomsten worden in het vervolg van dit hoofdstuk thematisch besproken.

2.1 Het proces

Eerste contacten

In de praktijk bleek het moeilijk om alle docenten van AOC Friesland bij elkaar te krijgen voor een centrale presentatie van het project. Er waren een aantal docenten die van meet af aan enthousiast waren en moeite hebben gedaan om het project binnen AOC te trekken. Overleg

De twee vergaderingen waarin het programma en de opzet werden vastgesteld zijn door de docenten van zowel WUR als AOC als heel prettig en ontspannen ervaren: ‘Het overleg ging eigenlijk vanzelf. Onvoorstelbaar dat in twee keer 2 á 3 uur alles rond was.’ (Egbert Lantinga). Bijeenkomsten met studenten

De eerste bijeenkomst had als doel de studenten te informeren over vorm, doelstelling en voorlopig programma van de excursieweek. De eerste bijeenkomst vond plaats op een boerenbedrijf, de tweede op biologisch proefbedrijf Droevendaal. Dat blijkt een goed idee om meer rendement te halen uit de gemeenschappelijke momenten, ook met het oog op de - in dit geval forse – reistijd.

Verbeterpunt:

1. Alle betrokkenen geven aan dat deze eerste bijeenkomsten in de toekomst uitgebouwd zouden moeten

worden tot ‘volwaardige’ bedrijfsexcursies.

Teamwork met studenten

Het werken met teams van studenten blijkt een vondst. Inhoudelijk heeft het voordelen die door iedereen worden onderkend:

• er kan beter tegemoet worden gekomen aan de interesse van de studenten (en het geeft minder aanleiding tot klagen over het programma),

• studenten krijgen zelf verantwoordelijkheid voor het programma en het verloop van de dag, en voelen zich daardoor meer betrokken bij de week,

• het biedt aanknopingspunten voor inhoudelijke opdrachten en / of groepswerk gedurende de week

Deze vorm vraagt echter wel inzet en tijd van docenten en coördinator. Uit de evaluatie bleek dat het werken met teams tijdens de voorbereiding beter en efficiënter georganiseerd kan worden. De WUR-studenten moesten in hoge mate ‘hun’ groepje trekken, terwijl zij daar niet op voorbereid waren. De AOC-studenten hadden de neiging de dingen wat op hun beloop te laten.

9

De docenten van AOC Friesland hadden dit wel voorzien, maar konden op deze korte termijn geen extra uren vrijmaken voor begeleiding. De fysieke afstand beperkte het contact tot e-mail. Dat is niet bevorderlijk voor de transparantie binnen en tussen groepjes.

Verbeterpunten:

2. Een andere benadering van WUR-studenten ten opzichte van Mbo-leerlingen, waarbij WUR-studenten

expliciet als teamleider verantwoordelijk zijn voor de coördinatie van hun groepje. Daarbij moeten WUR-

studenten al in een eerder stadium geïnformeerd worden over vorm en doelstelling van het seminar.

3. Meer begeleiding van Mbo-leerlingen vanuit de opleiding, waarbij ze worden aangesproken op hun

verantwoordelijkheden. De betrokken docenten van AOC Friesland hebben aangegeven dat ze daar in de

toekomst moeite voor willen doen, mits de planning in een eerder stadium bekend is zodat ze er uren

voor kunnen vrijmaken.

4. Een communicatieplatform op internet, waar algemene informatie over het seminar en de voortgang van

de planning bekeken kan worden.

De excursieweek

De week zelf is door alle betrokkenen als zeer positief ervaren. De groep was tijdens de week zeer gemotiveerd en geïnteresseerd. Vrijwel alle studenten (en ook de docenten) geven aan veel geleerd te hebben en nieuwe ideeën te hebben opgedaan. De studenten hadden nauwelijks kritiek op de samenstelling van het programma. Ook de docenten zijn positief. Het totaalprogramma werd door hen ervaren als vol, maar niet té vol. De avonden waren wel wat rommelig: vaak moest er ‘s avonds laat nog gediscussieerd worden. Aan de andere kant: er kwám discussie op gang, en de studenten waren tijdens de discussies actief en betrokken en in de bar gingen de gesprekken tot ‘s avonds laat door. Door velen is juist deze informele uitwisseling als heel leuk en leerzaam ervaren. De programmaonderdelen waren goed op elkaar waren afgestemd. Uiteraard waren er specifieke onderdelen die wat minder uit de verf kwamen. Dit had vooral te maken met de didactische kwaliteiten van de sprekers en de mate waarin zij zich in de toehoorders hebben verdiept. Ook kan het helpen om de opbouw van het programma iets aan te passen: ‘Ik zou de wat drogere, theoretische onderwerpen verplaatsen naar dinsdag en woensdag. Begin met iets pakkends, dan iets theoretisch, en eindig met een paar goede uitsmijters.’ (Gea Zandvliet, AOC).

Verbeterpunten:

5. Het blijkt erg belangrijk om sprekers van tevoren te instrueren over doelgroep en de aanwezige

voorkennis.

6. Eventueel kan de opbouw van het programma iets worden aangepast, zoals hierboven beschreven.

2.2 Inhoud

Thema duurzaamheid

Veel studenten vonden in hun evaluatie dat de nadruk wel érg lag op biologische en kleinschalige bedrijven. Aangezien de organisatoren vanuit WUR afkomstig waren van de vakgroep Biologische landbouwsystemen was dit tijdens het overleg voorzien; er is geprobeerd deze kritiek vóór te zijn door studenten zelf de mogelijkheid te geven excursies te organiseren naar andere bedrijven. Dat hebben ze maar ten dele opgepakt. Overigens hebben met name de AOC-leerlingen ook aangegeven dat ze juist heel veel hebben geleerd van de compleet andere benadering van de bezochte bedrijven. Het is dus de vraag in hoeverre het ‘kritiek om de kritiek’ is.

10

De AOC-docenten vonden de ‘biologische’ insteek juist een goede aanvulling op het lesaanbod: ‘Met grote bedrijven komen ze bij andere onderdelen van hun studie al genoeg in aanraking. Het is ook niet zo moeilijk om op groei in te zetten, dit is veel meer vernieuwend. Het is leuk en leerzaam voor de jongens om in contact te komen met ‘niet standaard boeren’ die een heel eigen visie hebben.’ (Gerrit Jouke de Vries, docent AOC). ‘Het thema duurzaamheid vraagt juist om bedrijven die een ‘ecologische insteek’ hebben, dat wil zeggen niet puur gericht op economisch gewin maar met meerdere doelstellingen en maximaal gebruik van ecologische processen.’ (Egbert Lantinga, WUR). Anderen zouden juist meer de verschillen willen benadrukken: ‘Het accent lag wel erg op biologische bedrijven. Ik had meer contrasten willen laten zien tussen verschillende vormen van ‘duurzaam’: biologisch, geïntegreerd en high-tech, groot- en kleinschalig en dan als insteek de bedrijfsstijl (winstmaximalisatie, productiemaximalisatie, inputminimalisatie, sluiten van kringlopen etc.).’ (Johannes Scholberg, WUR). Dit zou de praktische organisatie wel een stuk lastiger maken. Het is een mogelijkheid, maar dan als vervanging van het werken met thema’s en teams. Dagthema’s

Het werken met dagthema’s vond iedereen een goed idee. De thema’s zelf worden omschreven als ‘goed en volledig’. ‘Fokkerij’ (Egbert Lantinga, WUR) of ‘economisch boeren’ (Johannes Scholberg, WUR) waren ook goede mogelijkheden geweest. Natuurlijk is het zo dat de thema’s met elkaar samenhangen en steeds weer terugkomen. ‘Thema’s zijn vooral in het begin nuttig om de werkgroepen van studenten een richtlijn te geven om de dag in te vullen.’ (Clemens Driessen, WUR). ‘De opzet vanuit thema’s is vooral heel nuttig als kapstok om het programma aan op te hangen. Je geeft studenten een richtlijn en kiest bedrijven vanuit die insteek.’ (Egbert Lantinga, WUR).

Verbeterpunt:

7. In de toekomst kunnen meerdere thema’s aangeboden worden, waarbij studenten in een eerder stadium

hun voorkeur kunnen uitspreken. Op basis van ‘meeste stemmen’ kan het programma dan worden

ingevuld.

Aansluiting bij voorkennis en inpassing in het curriculum

Het is belangrijk om het vak, zowel voor AOC- als WUR-studenten, te laten aansluiten bij inhoudelijke kennis en activiteiten. Wat de meeste mensen hebben gemist zijn de kengetallen van de bezochte bedrijven, zodat ze onderling vergelijkbaar zouden zijn geweest. ‘Bij de invulling van de thema’s heb ik de onderbouwing met economische cijfers gemist. Hoe doe je dat dan, de kostprijs laag houden? De jongens zijn daar dit jaar heel erg mee bezig in verband met hun eindopdracht, het was mooi geweest om daarbij aan te sluiten.’ (Gerrit Jouke deVries, AOC). ‘Wellicht dat er in het kader van het maken van een bedrijfsontwikkelingsplan of optimalisatieplan (dat is wat onze leerlingen in de derde en vierde klas doen) mogelijkheden zijn om iets gezamelijks met de WUR te doen.’ (Durk Oosterhof, AOC). Vanuit Wageningen UR is het een concrete mogelijkheid om een dergelijke excursieweek in te bedden in het vak Organic Animal Production. Er kan dan ook een meer inhoudelijke voorbereiding en/of eindverslag worden verwacht. ‘Ik zou zo’n excursieweek voor onze studenten laten voorafgaan door colleges, en vantevoren kengetallen van bedrijven verstrekken. Je kunt dan ook een meer inhoudelijk verslag verwachten. Nu is het vooral een evaluatieverslag, dat vind ik inhoudelijk te mager. Daar moet nog over worden nagedacht’ (Egbert Lantinga, WUR). De WUR -studenten sluiten zich hierbij aan. Zij opperen de mogelijkheid om zich, als student of als themagroep, voorafgaand aan de

11

excursieweek te verdiepen in een specifiek boerenbedrijf of een specifieke problematiek, bij voorkeur in de vorm van een opdracht.

Verbeterpunten:

8. Bedt de excursieweek vanuit beide opleidingen in in het reguliere onderwijsprogramma, bijvoorbeeld als

onderdeel van een vak (WUR) of eindopdracht (MBO). Er kan dan inhoudelijk méér uitgehaald worden.

9. Het is in ieder geval belangrijk dat de studenten de beschikking (kunnen) hebben over de kengetallen van

de te bezoeken bedrijven, zodat er gerichte opdrachten kunnen worden gegeven en de bedrijven

onderling beter vergeleken kunnen worden.

2.3 Doelstelling

Kennisuitwisseling

De voornaamste doelstelling van het seminar, kennisuitwisseling binnen de groene sector, is ruimschoots gehaald. Alle betrokkenen zijn zeer positief. De specifieke doelstelling van WURKS, ‘Wageningse’ kennis laten doorstromen naar andere opleidingen in de groene sector, is goed geslaagd. De studenten van AOC Friesland hebben kennis gemaakt met onderzoek vanuit WUR-ASG en WUR-BFS en bedrijven gezien waar boeren op een vernieuwende manier bezig zijn. ‘Zo’n week geeft de jongens een wat bredere kijk op de wereld. Het contact met Wageningers heeft veel vooroordelen weggehaald over mensen die er wat anders uitzien en een andere denkwijze hebben en geeft een beeld van wat er in Wageningen gedaan wordt.’ (Gerrit Jouke de Vries, AOC). Er heeft echter in veel bredere zin kennisuitwisseling plaatsgevonden, er was ruimschoots sprake van interactie en uitwisseling tussen alle betrokkenen. Vaak gingen boer, onderzoeker, docenten en studenten met elkaar in discussie. Diverse docenten geven aan dat ze zelf dingen hebben opgestoken. De interactie tussen studenten verliep erg goed en is door iedereen als leuk en positief ervaren. Naarmate de week vorderde losten de scheidslijnen steeds meer op, discussies gingen na afloop van het officiële programma nog tot in de kleine uurtjes door. Een aantal reacties: • ‘Onze jongens hebben heel veel kunnen opsteken.’ (Durk Oosterhof, AOC). • ‘Ik was in eerste instantie heel sceptisch, maar ben erg enthousiast geworden. Het is leerzaam

voor onze leerlingen om verschillende bedrijven te zien, en voor mijzelf trouwens ook. Vooral de informele gesprekjes tussen boer en leerlingen vindt ik mooi om te zien, dát is echt kennisuitwisseling! Het staat of valt wel met de persoon van de boer, ik vind de keuze voor dit soort nuchtere biologische boeren heel goed.’ (Abel Pot, AOC, na een dag te hebben meegelopen).

• ‘Ik merk in de praktijk dat, wanneer je op stap gaat met alleen WUR studenten, je praktijkkennis mist. Het heeft absoluut meerwaarde om praktijkstudenten erbij te hebben.’ (Egbert Lantinga, WUR).

• ‘Ook voor (toekomstige) onderzoekers is zo’n week heel nuttig, ze denken wel dat ze de praktijk kennen, maar dat is niet zo. Als je er je brood mee moet verdienen heb je toch een heel andere insteek.’ (Johannes Scholberg, WUR).

• ‘Ik denk dat voor de MBO-ers het grootste leerpunt is dat je verschillende standpunten kunt hebben. Dat maakt niet dat alles relatief is of tot ‘alleen maar een mening’, want het moet wel passen binnen een coherent systeem van opvattingen. Dat zagen ze overdag in het groot terug bij de boeren, die vanuit een heel verschillende en vaak eigenzinnige visie hun bedrijf runnen, en in het klein’s avonds tijdens de discussies.’ (Clemens Driessen, WUR).

12

2.4 Vorm

Intensieve excursieweek

In hoeverre is de vorm, een intensieve excursieweek, geschikt om de doelstelling te halen? Vrijwel iedereen is positief. ‘Dit soort samenwerking vráágt erom samen op stap te gaan.’ (Egbert Lantinga, WUR). ‘Ik denk dat er vooral ‘stiekem’, tussen de bedrijven door, veel uitwisseling was. Ik heb de gesprekken in de bus en in de bar als heel leuk en leerzaam ervaren. Daarom is het belangrijk om zo’n week intern te organiseren in de vorm van aaneengesloten dagen, zodat er veel tijd is om met elkaar te praten.’ (Clemens Driessen, WUR). ‘Door de grote afstand tussen Leeuwarden en Wageningen is deze vorm gewoon heel praktisch.’ (Gea Zandvliet, AOC). Behalve de fysieke afstand wordt ook de gevoelsmatige afstand een stuk kleiner gemaakt: ‘Een voordeel voor de leerlingen is dat ze op plaatsen komen, met mensen in contact komen waarmee ze anders niet zo snel in contact zouden komen. De afstand onderzoek-leerlingen wordt daarmee kleiner, in elk geval in het hoofd van de leerlingen.’ (Durk Oosterhof, AOC). Werken in teams

Ook het idee van het werken met teams van studenten wordt door iedereen gewaardeerd, al is het in praktisch opzicht niet geheel gegaan zoals het de bedoeling was. De studenten vinden het allemaal een goed en leuk idee om zelf inspraak te hebben bij de samenstelling van het programma, al wekt de evaluatie de indruk dat de AOC-studenten het nu ook allemaal wel goed vonden zoals het was. De WUR studenten vinden het iets belangrijker om zelf inspraak te hebben, maar zij waren ook een stuk kritischer over de manier waarop dat in dit seminar was gebeurd. De docenten vinden het werken met teams een verrijking: het creëert betrokkenheid en verantwoordelijkheidsgevoel; de week wordt zo echt hún week. Kortom: het is een vorm om verder op in te zetten, mits er meer tijd en energie wordt gestoken in voorbereiding en begeleiding, en de groepen ook tijdens de week steeds worden aangesproken op hun verantwoordelijkheid.

2.5 Tot slot

Als ‘pilot’ is dit seminar zeker geslaagd. Alle deelnemers hebben een mooie en leerzame week gehad. De docenten van beide instellingen zijn zeer enthousiast over deze onderwijsvorm, die als een aanvulling wordt gezien op het bestaande aanbod. Ook de WUR-studenten geven aan dat dergelijke praktische weken voorzien in een leemte: er zijn weinig mogelijkheden om binnen WUR kennis te maken met de praktijk van het boerenbedrijf, terwijl dat voor diverse studierichtingen heel belangrijk is. Kortom, ondanks een aantal kinderziektes bij de organisatie, die voornamelijk hebben te maken met de korte voorbereidingstijd, is er onder alle betrokkenen van AOC Friesland én WUR draagvlak en enthousiasme om deze onderwijsvorm in de toekomst uit te bouwen tot een meer structureel deel van het onderwijsaanbod. Over de concrete vorm waarin dit moet gebeuren, door wie dit getrokken moet worden en hoe de financiering moet verlopen moet nog overlegd worden, maar er zijn genoeg ideeën en er is goede wil om met elkaar om de tafel te gaan zitten.

13

Bijlage 1 Presentatie Introductiebijeenkomst

Seminar Duurzame Melkveehouderij

27 t/m 31 oktober 2008

Doelstelling

• Thema: Duurzame melkveehouderij• Uitwisseling van kennis en ideeën door

boeren, onderzoekers en studenten

Opzet seminar

• 5 dagen, 5 thema’s• Iedere dag één bedrijfsbezoek en één presentatie

van een onderzoeker• Studenten organiseren verder zelf het het

programma: Wat wil je leren?!

Voorlopig programma

8 Teams

Thema-teams• Huisvesting• Gezondheid• Voeding• Kringlopen• Dierenwelzijn

Logistieke teams• ‘Eten en slapen’• Sociale activiteiten• Multimedia

Per team:

• 4 à 5 studenten• één WUR-student• één voorzitter / aanspreekpunt

Thema-teams

• Zijn verantwoordelijk voor het inhoudelijkeprogramma van ‘hun’ dag

• Bedenken en organiseren activiteiten die bij hunthema passen

• In ieder geval: één bedrijfsbezoek,één presentatie van een onderzoekerVerder is het jullie dag!

Team Eten & Slapen• Is alle dagen verantwoordelijk voor ontbijt, lunch en avondeten• Regelt accommodatie voor overnachting

Team Sociale Activiteiten• Verzorgt het avondprogramma!

Team Multimedia• Legt de week vast op film• Verzorgt de schriftelijke rapportage

(nieuwsbrief, internet etc.)

Logistieke teams

14

Nu:• Vorming van teams

Vanmiddag:• Taken verdelen• Brainstormen• Afspraken maken• Korte presentatie van je team

Vandaag

Vervolgbijeenkomst: 16 oktober

• Alles is geregeld• Ieder team presenteert zijn deelprogramma• Uiteindelijk programma seminar wordt vastgesteld

Schrijf je in tijdens de lunch!

15

Bijlage 2 Voorbeeld takenlijst

Team Gezondheid Wat wordt er van jullie verwacht? Het thema gezondheid staat gepland voor dinsdag 28 oktober. Jullie gaan het (inhoudelijke) programma voor deze dag organiseren. Welke programma-onderdelen staan al vast? 1. Bedrijfsbezoek: Max van Tilburg, Groningen.

(adres: Ommelanderweg 32 9978 TC Hornhuizen, telefoon: 0595-435144) 2. Presentatie: Gidi Smolders.

(telefoon: 0320-293439 / 0320-238238 (secretariaat), email: gidi.smolders@wur.nl)

Verder bepalen jullie het programma naar eigen inzicht en interesse. Uiteraard in overleg met de logistieke teams! In ieder geval organiseren jullie nog één extra excursie, bedrijfsbezoek of spreker. Wat doen jullie tijdens de excursieweek nog meer? • Jullie vertellen aan het begin van de dag kort iets over het thema, het

dagprogramma en het bedrijf dat jullie uitgezocht hebben (en waarom). • Jullie introduceren en bedanken de boer en onderzoeker (en uiteraard eventuele

anderen die je bij de dag betrekt). Denk ook aan een presentje. • Na het avondeten is er een nabespreking / discussie. Jullie verzinnen gedurende

de dag een aantal stellingen. Vóór het avondeten is er even ruimte om deze op papier te zetten.

• Jullie schrijven een stukje voor de nieuwsbrief, in overleg met Team Multimedia. Nu • Kies een groepsleider / coördinator. Deze is ook aanspreekpunt voor de andere

teams. • Roep wilde ideeen! • Verdeel de taken. Wie bedenkt / regelt wat? • Spreek af wanneer je weer samenkomt en / of hoe je contact onderhoudt. 16 oktober hebben jullie het programma helemaal klaar en geven jullie een korte presentatie van jezelf en het programma. Veel succes en maak er iets moois van!

16

Team Sociale activiteiten Wat wordt er van jullie verwacht? • Jullie zijn tijdens de excursieweek verantwoordelijk voor een gezellig

avondprogramma, in overleg met team Eten & Slapen. • In overleg met de Thema-teams is het ook mogelijk om overdag een activiteit te

organiseren. • Het is extra leuk als je een beetje kunt aansluiten bij het thema van de dag of van

de week! • Jullie schrijven aan het eind van de week een stukje voor de nieuwsbrief, in

overleg met Team Multimedia. Wat staat al vast? Donderdagavond: kroegentocht. De WUR-studenten laten de noorderlingen eens goed kennismaken met Wageningen! Budget: Jullie krijgen uiteraard de beschikking over een bepaald budget. Dit wordt overlegd met de groepscoördinator. Nu • Kies een groepsleider / coördinator. Deze is ook aanspreekpunt voor de andere

teams. • Roep wilde ideeën! • Verdeel de taken. Wie bedenkt / regelt wat? • Spreek af wanneer je weer samenkomt en / of hoe je contact onderhoudt. 16 oktober hebben jullie het programma helemaal klaar en geven jullie een korte presentatie van jezelf en het programma. Veel succes en maak er iets moois van!

17

Bijlage 3 Programma Seminar Duurzame Veehouderij

Maandag 27-10 Dinsdag 28-10 Woensdag 29-10 Donderdag 30-10 Vrijdag 31-10

8.00 7.00 vertrek uit Wageningen

9.00 9.00 9.00 9.00 Bedrijfsbezoek Max van Tilburg Rondleiding Aver Heino Proefbedrijf Zegveld

10.00 10.00 vertrek uit Leeuwarden Hornhuizen Presentatie Ina Pinxterhuis 10.00 Presentatie André Mulder Bedrijfsbezoek ???

11.00 11.00 Presentatie Gidi Smolders 11.00 Presentatie Bert van de Berg Bedrijfsbezoek Anne Koekoek, Groepswerk 'Cow Coach' Bedrijfsbezoek André Mulder Presentatie AVM

12.00 Harlingen

Lunch

13.00 Lunch Lunch Lunch, For Farmers, Lochem Lunch

14.00 14.00 14.00 14.00 14.00 14.00 Bedrijfsbezoek Galama - Wiarda Presentatie Jan Veling, GD Inleiding / dicussie, For Farmers Bedrijfsbezoek Theo Spruit, Slotpresentaties, evaluatie

15.00 Raerd Hornhuizen Woerden 15.00 vertrek naar Wageningen 15.30 Presentatie Egbert Lantinga

16.00 16.00 - 17.30 16.00 Rondleiding Veevoerfabriek Presentatie Paul Galama Discussie en evaluatie Harreveld 16.00 vertrek naar Leeuwarden

17.00 Raerd

Nabespreking, Forumgebouw 18.00 Wageningen 18.00 aankomst in Leeuwarden

Avondeten Avondeten 18.30 Nabespreking

19.00 Jeugdherberg het Kollumeroord De Glind, Barneveld Avondeten (spareribs) 19.30 Avondeten Wageningen

20.00 20.00 Nabespreking 20.00 Nabespreking Stichting Dyanthus (streekproducten), De Glind

21.00 21.00 21.00 Paintball! Film 'Meat the truth' Stappen in Wageningen

22.00

23.00 Overnachting Het Kollumeroord Overnachting De Glind Overnachting De Glind Overnachting De Glind

18

Bijlage 4 Beschrijving van dag tot dag

Maandag: Thema Huisvesting

Maandag staat in het teken van ‘huisvesting’. De voor- en nadelen van verschillende stalsystemen komen aan de orde aan de hand van twee bedrijfsexcursies en een presentatie. De dag start op het bedrijf van Anne Koekkoek uit Harlingen. Hij is een eigenzinnige boer, die uit niets, met veel doorzettingsvermogen, inventiviteit en een enorme werklust een bedrijf heeft opgebouwd. Drie jaar geleden heeft hij uit tweedehands materialen een zeer ruime en goedkope ‘prefab’ stal neergezet met volledig open wanden. Voer en ligboxen regenen weleens nat, maar daar staan voordelen tegenover. De grootte van de stal geeft hem de mogelijkheid zonder veel kosten uit te breiden, de hoogte heeft onvoorziene voordelen in verband met de zonnestand. De afscheiding van de ligboxen is ook tweedehands, maar Koekkoek heeft goed gelet op vorm en maat in verband met het welzijn van de koeien. Als ligbed gebruikt hij autobanden, gevuld met zaagsel en bedekt met stro, goedkoop en praktisch in gebruik. Koekkoek gaat voor lage kosten en flexibiliteit. Zijn stal laat zien dat goede huisvesting niet veel hoeft te kosten. Bij het tweede bedrijf is juist níet bezuinigd op stal en stalinrichting. De boeren Galama en Wiarda hebben twee jaar geleden hun bedrijven samengevoegd en die mogelijkheid aangegrepen om een moderne stal te laten bouwen. Ze hebben gekozen voor een serrestal met ruimte voor 200 koeien. Deze hebben ze tot in de puntjes ontworpen volgens hun ideeën over een efficiënte bedrijfsvoering, met een selectiepoort en optimale benutting van de looproutes. Het uitgangspunt is dat één persoon alle koeien moet kunnen melken. Het systeem is zo ontworpen dat de logistiek nog steeds werkt wanneer er wordt uitgebreid naar 400 koeien. De koeien zijn altijd binnen. De ligboxen hebben veel kopruimte waardoor de koeien gemakkelijk liggen en geen last hebben van dikke hakken. In het begin zijn er problemen geweest met mastitis in verband met klam strooisel, maar dat is nu opgelost. Galama en Wiarda gaan voor werkgemak en een hoge productie. Zij hebben een stal gebouwd waarin het efficiënt werken is, maar die wel vrij duur is qua bouw en dagelijks gebruik. Paul Galama, onderzoeker Veehouderijsystemen bij WUR-ASG in Lelystad, laat de studenten kennis maken met een nieuw stalconcept: de vrijloopstal. De koeien lopen rond in een grote ruimte; dit bevordert niet alleen het welzijn van de koe, maar biedt ook de mogelijkheid tot schaalvergroting. De ondergrond bestaat uit gecomposteerde mest, dit vermindert het mestvolume en geeft een betere kwaliteit mest. Galama laat een aantal filmpjes zien van dit soort stallen in het buitenland, waar, afhankelijk van het klimaat, op verschillende manieren dit systeem wordt toegepast. Voor toepassing in Nederland, met een relatief koud en nat klimaat, zijn nog wel wat barrières te nemen voordat dit systeem goed kan functioneren. De maandag wordt afgesloten met discussie onder leiding van Clemens Driessen over de achterliggende waarden in het boerenbedrijf. Wat is nou eigenlijk belangrijk, op grond van welke waarden maak je beslissingen over je bedrijfsvoering? Dinsdag: Thema Gezondheid

De dinsdag staat in het teken van het thema ‘gezondheid’. De dag wordt doorgebracht op het bedrijf van Max van Tilburg in Hornhuizen en start met een rondleiding over het bedrijf. Van Tilburg wil zo min mogelijk afhankelijk te zijn, hij zet daarom in op zelfvoorzienendheid en het laag houden van de kosten. ‘Als je let op je kosten red je het altijd’.

19

Hij heeft 85 koeien op een quotum van 635.000 liter melk, maar wel een zeer lage kostprijs per liter en een hoge afzetprijs voor zijn biologische melk. ‘Dan heb je niet meer koeien of een grotere stal nodig’. Hij fokt bewust op een ‘harde koe’ met een relatief hoge melkgift van 7000 – 8000 liter. Ook wil hij een ‘ouwe koe’, zijn koeien zijn nu gemiddeld 6,3 jaar maar hij wil naar een gemiddelde van 8 lactaties. Dat betekent dat de gezondheid goed moet zijn. Hij heeft eigenzinnige ideeën; bijvoorbeeld over antibioticagebruik, wat te doen bij mastitis, of over kalveren bij de koe laten. Dit brengt flink discussie op gang. Onderzoeker Gidi Smolders van WUR-ASG heeft een uitgebreide scorelijst ontwikkeld aan de hand waarvan een bedrijf kan worden beoordeeld op koegezondheid: Cow Coach. Steekproefsgewijs wordt een aantal koeien op een uitgebreide lijst kenmerken beoordeeld. Als bepaalde kenmerken meerdere keren voorkomen kan besloten worden om uitgebreid onderzoek te doen op het bedrijf. De studenten worden in groepjes aan het werk gezet om een aantal koeien op het bedrijf te beoordelen. Tot slot wordt een presentatie gehouden door Jan Veling van de Gezondheidsdienst (GD) in Deventer. Hij vertelt over de activiteiten van de GD: het opsporen en monitoren van dierziektes. Het tweede deel van zijn presentatie gaat over rundergezondheid. Hoe bepaal je de weerstand van een koe? Hij geeft duidelijke richtlijnen voor een korte ‘weerstand-check’ op het bedrijf. Daarbij wordt gekeken naar bijvoorbeeld de conditie bij het afkalven, maar ook stressfactoren, zoals drukte in de stal, of andere factoren, zoals het stalklimaat. Zo’n globale indruk zegt al heel veel en kan aanleiding zijn om een uitgebreidere ‘index’ uit te voeren. Aansluitend vindt een gezamenlijke discussie plaats met Van Tilburg, Veling, Smolders en docenten van AOC-Friesland. ’s Avonds vindt een dagafsluiting plaats onder leiding van het team Gezondheid en één van de docenten aan de hand van de volgende stellingen: ‘Niet inenten leidt tot meer eigen weerstand, dus is het gezonder’, en ‘opstallen is minder gezond dan weiden’. De meningen zijn erg verdeeld en er komt een levendige discussie op gang. Tot slot staat ‘Meat the truth’ op het programma. Woensdag: Thema Voeding

De woensdag start op biologisch proefbedrijf Aver Heino, een melkveebedrijf waar innovaties worden ‘uitgeprobeerd’ en wat ook een publieksfunctie heeft. Bedrijfsleider Ben Timmerman werkt met ‘dynamisch voeren’; een concept dat is ontwikkeld op Aver Heino en in de markt gezet door ASG en For Farmers. Dynamisch voeren is ontwikkeld als reactie op de hoge krachtvoerprijs, en houdt in dat de hoeveelheid krachtvoer op de individuele koe wordt afgestemd, waarbij per koe het optimum wordt gezocht tussen voergift en productie. Een nadeel van het model is dat het alleen rekening houdt met melkgift en dus alleen kijkt naar koeniveau, het houdt (nog) geen rekening met het bedrijf als geheel; bijvoorbeeld de productie (en prijs) van ruwvoer. Diverse andere voedingsonderzoeken worden op Aver Heino uitgevoerd; onder andere naar ‘flat feeding’, waarbij de verdeling van krachtvoer over de gehele lactatieperiode gelijk is (dit blijkt voor de totale productie geen verschil te maken); snijmais in het kuilvoer; graan als vervanger van mengvoer; benutting van najaarsklaver als eiwitbron en onderzoek naar beweiding en bijvoeren voor een betere eiwitbenutting, etc. Vervolgens komt boer André Mulder aan het woord. Ook hij zet in op het laag houden van de variabele kosten. Hij heeft een quotum van slechts 230.000 liter, maar is zeker geen ‘armoelijer’. Hij maakt gebruik van ‘Pure Graze’, een systeem gebaseerd op de Nieuw Zeelandse manier van boeren waarbij de koeien zoveel mogelijk een natuurlijk jaaritme volgen en een dieet krijgen van alleen maar gras. Hij weidt volgens ‘strip-graze’; vier maal per dag 15 are. Dat betekent vier keer draden verzetten.

20

Verder voert hij 7 kg ruwvoer bij per koe per dag, waarvoor hij zoveel mogelijk zelfvoorzienend wil zijn. Voorwaarde voor dit systeem is een groot huiskavel met goede grond, omdat de koeien 9 maanden buiten zijn. En uiteraard een koe die het goed doet op gras. Mulder probeert het gras steeds in optimale groeiconditie te houden en laat daarom een relatief lange stoppel staan. Daardoor kan het gras ook beter concurreren met klaver, je krijgt een andere wortelmassa én een rijker bodemleven. ‘Je moet alles opgeven wat je over grasland hebt geleerd’, vertelt Mulder, ‘volgens de gangbare normen ziet mijn gras er niet uit’. De koeien staan allemaal tegelijk droog in februari/maart (‘maar dan zijn er ook geen rekeningen’), terwijl er in juni heel veel melk is. Het systeem is verder ook niet volkomen probleemloos: het leidt tot een hoog ureumgehalte en andere gezondheidsproblemen (pensverzuring) als het gras in bepaalde perioden erg eiwitrijk is. Door For Farmers wordt een lunch en een promotiefilmpje aangeboden. Dan volgt een presentatie over duurzame grondstoffen in veevoer. Daarbij wordt een vergelijking gemaakt tussen koffiebonenschillen die worden gebruikt voor het opwekken van groene stroom, en sojaschroot dat wordt gebruikt in veevoer. Dit leidt tot discussie, omdat de vergelijking niet in alle opzichten opgaat. Vervolgens gaan we naar de biologische voerfabriek van For Farmers in Harreveld, waar we een stoffige en luidruchtige rondleiding krijgen. ´s Avonds wordt de dag afgesloten met een discussie over Pure Graze (past het bij de Nederlandse boer?) en GMO´s in veevoer. Het eerste onderwerp leidt tot veel discussie met voors en tegens, het tweede onderwerp lijkt met name bij de AOC-studenten niet zo te leven. Donderdag: Thema Nutriëntenkringlopen

De donderdag start op Praktijkbedrijf Zegveld, waar de studenten kennismaken met de problematiek van boeren in het veenweidegebied. Veen klinkt in, om dit te beperken moet de grondwaterstand hoog worden gehouden. Dit maakt het echter moeilijk om te beweiden. In Zegveld worden innovaties ontwikkeld die maken dat de melkveehouderij in het veenweidegebied kan blijven bestaan. Slootkanten hebben de neiging om minder in te klinken. Daarom wordt bijvoorbeeld geexperimenteerd met drains, die maken dat de zakking gelijkmatiger verloopt. Als er in de toekomst sprake is van een hoger peil in de zomer wordt dit economisch aantrekkelijk voor boeren. De tweede excursie vindt plaats op het bedrijf van Theo Spruit in Zegveld. Deze eigenzinnige boer is de afgelopen jaren diverse keren in het nieuws geweest omdat hij pertinent weigert zijn mest te injecteren, terwijl dit volgens de wetgeving verplicht is. Hij beschouwt dit echter als funest voor zijn bodemleven en rijdt de mest daarom op de ouderwetse manier, dus bovengronds, uit. Ook maakt hij liever gebruik van ruige mest in plaats van drijfmest, omdat hij gelooft dat dit tot een betere benutting leidt. Het komt langzaam vrij, waardoor het gras langzamer, maar wel langer en effectiever groeit. Spruit voert eiwitarm. Dat leidt tot minder ammoniak in de mest en daardoor ook minder ammoniak-emissie bij bovengronds uitrijden. Uit onderzoek blijkt inderdaad dat de emissie op Spruits bedrijf niet hoger is dan gangbaar. Spruit haalt een zeer hoge productie. Het grasland van Spruit ziet er prachtig uit, met een zeer rijk bodemleven. Bij even springen komen de wormen al omhoog! Vervolgens vertelt Egbert Lantinga, hoogleraar bij WUR-BFS, over de onderzoeken die op het bedrijf van Spruit plaatsvinden naar aanleiding van bovengenoemde rechtszaken. Hij laat zien op welke manier met ‘proefveldjes’ onderzoek wordt gedaan naar de N-kringloop op het bedrijf. Er wordt altijd aangenomen dat N vrijkomt bij de afbraak van veen, maar dit effect blijkt op dit bedrijf nihil. Daaruit volgt dat de N-verliezen veel minder zijn dan berekend en dat is gunstig voor Spruits claim.

21

Verder geeft Egbert Lantinga een presentatie over nutriëntenkringlopen in het algemeen en die bij Spruit in het bijzonder. Hij stelt dat kennis van je nutriëntenkringloop de basis zou moeten zijn van iedere bedrijfsvoering. Overigens is voor diverse aspecten van Spruits bedrijf in wetenschappelijk opzicht niet duidelijk hóe het werkt, alleen vanuit jarenlange ervaring dát het werkt. In het Forumgebouw in Wageningen vindt een nabespreking plaats naar aanleiding van de stelling: ‘Injecteren is beter voor de benutting van stikstof’. Het blijkt dat mensen hier niet zo over hebben nagedacht, injecteren is immers de norm. Er worden wel wat praktische nadelen genoemd. Bodemleven en N-emissie lijken de AOC-studenten helemaal niet te boeien, ze zijn er absoluut niet mee bezig. Resultaten van bemesting worden vooral gekoppeld aan een hoge grasopbrengst, verder ‘houd je je gewoon aan de regels’. Tot slot laat WUR-student Maarten Kea een aantal filmpjes zien met toekomstscenario’s voor de Nederlandse veehouderij. Vrijdag: Thema Dierenwelzijn

De vrijdag heeft als thema ‘Dierenwelzijn’. De dag begint met een excursie naar het bedrijf van familie van der Voort in Ede. Zij hebben een melkveebedrijf met 100 jersey-koeien, die melk leveren met een hoog eiwit- en vetgehalte. Alle melk verwerken ze zelf tot Remeker-kaas, een product dat veel prijzen gewonnen heeft. Door de grote vraag en hoge marge is het niet nodig om uit te breiden. Dat willen ze ook niet, in verband met diergezondheid en dierenwelzijn. De koeien staan op stro in een moderne potstal, die slechts eenmaal in de 3 à 4 maanden hoeft te worden uitgemest. De koeien blijven goed schoon, wat belangrijk is bij het werken met ongepasteuriseerde melk. Er wordt sinds een paar jaar bio-dynamisch gewerkt, dat betekent dat de jongere koeien hoorns hebben. Zolang er wordt gevoederd en gemolken in twee groepen (gehoornd en ongehoornd) leidt dit niet tot problemen. Ook bij het voeren wordt op gezondheid gelet; er wordt geen mais meer gevoerd (behalve in het najaar als het gras zeer eiwitrijk is). Daardoor zakt de melkproductie iets, maar het is beter voor de koe. Ze krijgen een klein beetje brok en verder vers geplet graan (‘vers is gezonder’), dat iedere dag in specifieke samenstelling gemengd wordt. Daartoe wordt steeds de mest bekeken om te zien hoe de verhouding moet zijn. Verder wordt er kuilvoer gevoerd. Het is moeilijk aan goede kuil te komen, ze azen daarom al jaren op extra land. De middag wordt doorgebracht in Wageningen. Bert van de Berg van de Dierenbescherming houdt een presentatie over dierenwelzijn en de manier de Dierenbescherming aan de weg timmert om dierenwelzijn in de agrarische sector te bevorderen. Het komt wat moeilijk op gang, omdat er met name bij de boerenzonen heel wat vooroordelen leven over de Dierenbescherming, maar uiteindelijk komt er een leuke discussie op gang waarin serieus naar elkaar geluisterd wordt en ideeën worden uitgewisseld. De middag wordt afgesloten met een evaluatieformulier en een kort evaluatiegesprek.

22

Bijlage 5 Evaluatie studenten

Evaluatieformulier Seminar Duurzame Veehouderij Student AOC Student WUR Hoe interessant vond je de programma-onderdelen? Geef een rapportcijfer van 1 tot 10 : • Excursie panoramastal (Anne Koekoek) ___________ • Excursie serrestal (Galama/Wiarda) ___________ • Presentatie vrijloopstal / ligbedden (Paul Galama) ___________ • Excursie zelfvoorzienendheid (Max van Tilburg) ___________ • Presentatie (Gidi Smolders) ___________ • Presentatie GD (Jan Veling) ___________ • Presentatie biologisch proefbedrijf Aver Heino (Ben Timmerman) ___________ • Bedrijfsbezoek Pure Graze (André Mulder) ___________ • Presentatie duurzame soja; For Farmers ___________ • Excursie biologische veevoerfabriek ___________ • Excursie praktijkbedrijf Zegveld (Jaap Gielen) ___________ • Excursie bovengronds mest uitrijden (Theo Spruit) ___________ • Presentatie nutriëntenkringlopen (Egbert Lantinga) ___________ • Bedrijfsbezoek Remeker-kaas (vd Voort) ___________ Wat vind je van de volgende stellingen? (1: niet mee eens; 2 beetje mee eens; 3 neutraal, 4 bijna helemaal mee eens; 5 helemaal mee eens) • Het programma zat goed in elkaar ___________ • Het is leuk om zelf inspraak te hebben over hoe het programma ___________ • De samenwerking in teams verliep goed ___________ • Het was duidelijk wat van je werd verwacht ___________ • Er was genoeg ruimte voor eigen inbreng ___________ • Ik heb veel nieuwe ideeën opgedaan ___________ • Ik heb veel geleerd van de discussies ___________ • Ik kan wat leren van mensen van een andere opleiding ___________ Heb je een bepaald soort bedrijf in het programma gemist? _______________________________________________________________________________ Welk onderdeel vond je het leukst / meest leerzaam? _______________________________________________________________________________ Wat moet de volgende keer echt anders? _______________________________________________________________________________ Verder nog opmerkingen? _______________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ Bedankt voor het invullen!

23

Uitkomsten Studentenevaluatie

Evaluatie Seminar Duuzame Veehouderij Gemiddeld Gem. WUR Gem. AOC Programma-onderdelen:

Excursie Panoramastal (Anne Koekkoek) 7,31 8,09 6,90 Excursie Serrestal (Galama/Wiarda) 7,31 6,73 7,60 Presentatie Vrijloopstal (Paul Galama) 7,26 7,20 7,28 Excursie Zelfvoorzienend (Max van Tilburg) 7,07 7,93 6,63 Presentatie Diergezondheid (Gidi Smolders) 6,07 6,55 5,83 Presentatie GD (Jan Veling) 6,50 6,70 6,42 Presentatie Biologisch Pr.bedr. Aver Heino (Ben Timmerman) 5,96 5,86 6,00 Excursie Pure Graze (André Mulder) 7,50 7,94 7,31 Presentatie Duurzame soja (For Farmers) 6,67 6,39 6,79 Excursie Biologische veevoerfabriek 6,35 5,92 6,53 Excursie Praktijkbedrijf Zegveld (Jaap Gielen) 6,55 6,91 6,37 Excursie Bovengronds mest uitrijden (Theo Spruit) 7,20 8,18 6,71 Presentatie Nutrientenkringlopen (Egbert Lantinga) 5,93 7,05 5,38 Bedrijfsbezoek Remeker-kaas (Irene van der Voort) 7,34 7,84 7,09 Stellingen

Programma zat goed in elkaar 3,89 3,95 3,86 Leuk om zelf inspraak te hebben 4,30 4,45 4,23 Samenwerking in teams verliep goed 3,39 2,91 3,64 Duidelijk wat van je werd verwacht 3,05 2,32 3,41 Genoeg ruimte voor eigen inbreng 4,12 3,82 4,27 Heb veel nieuwe ideeen opgedaan 4,64 4,82 4,55 Heb veel geleerd van discussies 4,12 4,45 3,95 Kan leren van mensen van andere opleiding 4,33 4,91 4,05 Gemiddeld

Programma-onderdelen: 6,81 7,09 6,62 Stellingen: 3,98 3,95 3,99

24

Bijlage 6 Evaluatieformulier docenten

Evalutie Seminar Duurzame Veehouderij voor docenten: Wat vonden jullie van: 1. De opstartfase van het seminar:

Wat ging goed, wat ging minder goed, wat is een verbeterpunt bij: - Het overleg tussen organisatoren en docenten van WUR en AOC - De twee startbijeenkomsten met studenten - Het werken met ‘teams’ van studenten - Het door studenten zelf laten organiseren van een deel van het programma

2. Het programma: Wat kwam goed uit de verf, wat minder, wat is een verbeterpunt bij: - De dagthema’s (huisvesting, gezondheid, voeding, nutriëntenkringlopen, dierenwelzijn) - Samenhang per dag tussen de onderdelen (excursies, lezingen, discussies) - Bepaalde onderdelen in het bijzonder - Het weekprogramma als geheel: (vol of leeg, los zand of samenhang, verhouding tussen

excursie/lezing/discussie)

3. De doelstelling; kennisuitwisseling in het groene onderwijs. Wat kwam goed uit de verf, wat minder, wat is een verbeterpunt bij: - De interactie tussen WUR- en AOC studenten (sociaal en inhoudelijk) - ‘Leerzaamheid’ (sorry, krom woord) voor studenten - Idem voor docenten (zo ja, in welk opzicht?!)

4. De vorm (intensieve, externe excursieweek met ook een sociaal aspect) - In hoeverre is deze vorm geschikt om de doelstelling te bereiken? Voor- en nadelen? Andere

mogelijkheid? - Voor herhaling vatbaar? Zo ja, op welke manier? (bijv. een meer ‘vaste vorm’; een vaste

week in het programma van de vierdejaars AOC-ers / een vak voor WUR-studenten. Wie moet dat dan gaan trekken?)

5. De toekomst

- Zie je mogelijkheden voor méér (structurele) samenwerking tussen MAS en universiteit? Zo ja, op welke onderdelen?

25

Bijlage 7 Richtlijnen voor rapportage voor WUR-studenten

Seminar Duurzame Melkveehouderijsystemen Leidraad rapportage WUR studenten De rapportage dient te bestaan uit een evaluatie van de aankondiging, voorbereiding en uitvoering van dit vak. Hieronder een aantal richtlijnen. Je wordt geacht dit vak op twee niveaus te evalueren: vanuit het themateam waar je deel van uitmaakt en vanuit je persoonlijke visie en beleving. Het rapport is een integratie van beide niveaus, je zult hiertoe actief met je teamleden moeten overleggen. Richtlijnen: Inhoud:

• Aansluiting bij voorkennis en niveau; • Positionering van jullie thema binnen de andere thema’s van de week; • Eventuele nieuwe inzichten m.b.t. het thema:

- Benoem deze en hun verhouding tot oude inzichten; - In welke setting kwam het inzicht tot stand? (bedrijfsbezoek, spreker/discussie, informeel/sociale activiteit); -Wat was de herkomst? (AOC leerling, WUR student, docent, onderzoeker, boer).

Vorm:

• Ondernomen activiteiten binnen het themateam (samenwerking) ter voorbereiding; • Ervaring/beoordeling van het vak:

- Inrichting van de dag (rondleiding, sprekers, overige activiteiten); - Inrichting van de week (gekozen thema’s, intern verblijf, avondprogramma); - Inrichting van het vak (aankondiging, kennismakingsbijeenkomsten, onderwijsperiode, deelnemende partijen).

De bedoeling is dat deze evaluatie tijdens de excursieweek tot stand komt. Stel jezelf op als ‘participant observer’ en haal informatie uit observaties, (informele) gesprekken met en vragen aan je teamleden. Dit dient tevens als input voor de dagevaluatie; de uitkomsten hiervan kun je natuurlijk ook meenemen in je rapport. Wanneer er nog andere punten ter evaluatie naar voren komen, neem deze dan vooral ook op in je rapport!