Download - Reisgids Polen

Polen

reisgids polen binnenwerk:Polen binnenwerk 08-07-2008 19:28 Pagina 1

Reisgids vooR de bewuste bezoekeR

PolenPiet van veldhuizen

Meinema | Averbode


de Reisgids voor de bewuste bezoeker richt zich op diegenen die bewust op zoek zijn naar degeschiedenis, de cultuur, de spiritualiteit en de godsdienst(en) van het land, de regio of de stad diezij bezoeken. Niet alleen sporen uit de oudheid, maar ook recente geschiedenis en hedendaagseuitingen van spiritueel leven komen aan bod. de locale keuken en de natuur krijgen eveneens aan-dacht. de reisgidsen bieden in kort bestek achtergrondinformatie, maar ook beschrijvingen van rou-tes en wandelingen die het betreffende gebied op een verrassende wijze ontsluiten voor geïnteres-seerde reizigers.de Reisgids voor de bewuste bezoeker leent zich voor gebruik vóór, tijdens en na de reis en verhoogtuw reisplezier.

Redactie: Jan Hofstra, Piet van Midden en Piet van veldhuizen

verschenen:- Piet van Midden, Israël en de Palestijnse Gebieden (tweede druk)- Peter Morée, Praag- katharina kunter, Berlijn- Piet van veldhuizen, Polen

in voorbereiding:- Piet van Midden, Jordanië- Paul van der velde, Boeddhistisch India- Jielis van baalen, Egypte- Huibert teekens, Amsterdam

www.uitgeverijmeinema.nlwww.averbode.com/religie

boekverzorging: studio Anton sinke, Nieuwerkerk a/d iJssel

isbN 978 90 211 4201 2 (Nederland)isbN 978 90 317 2638 7 (belgië)NuR 512d/2008/39/74

© 2008 uitgeverij Meinema, zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in eengeautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzijelektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder vooraf-gaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

4


Inhoud

1. vooraf ..............................................................................................................................72. inleiding: wat is Polen voor een land? ............................................................................103. grenslijnen in de laagvlakte ...........................................................................................184. Religieus Polen...............................................................................................................275. Joodse sporen ................................................................................................................456. de Poolse keuken ...........................................................................................................537. warschau (warszawa) ....................................................................................................59

A. Na-oorlogs warchau (circa 7 km) ...............................................................................61b. Joods warchau (circa 7 km) ........................................................................................69C. oudwarchau (circa 8 km)...........................................................................................78d. koninklijk warchau (circa 8 km) .................................................................................86e. oostelijk warchau (circa 8 km)....................................................................................92F. verstild warchau (eerste deel circa 5½ km, tweede deel 3 km) ...................................98

8. Langs dewisła .............................................................................................................103A. van de bronnen naar krakau ....................................................................................107b. krakau......................................................................................................................122C. van krakau naar warschau .......................................................................................139d. vanwarschau naar gdańsk.......................................................................................164e. gdańsk .....................................................................................................................193

9. Praktische reistips ........................................................................................................207Registers ......................................................................................................................209

5


6


Polen is een groot land, en de omvang vandit boek is bescheiden. deze reisgids streeftdaarom niet naar volledigheid. een grootaantal steden en streken die een besprekingwaard zouden zijn, moest buiten beschou-wing blijven.de gids biedt eerst een aantal thematischehoofdstukken die in kort bestek inzichtgeven in de Poolse werkelijkheid. de lezerkomt op die manier dingen aan de weet diehem helpen om méér te zien en te begrij-pen, ook op plaatsen in Polen die niet in degids worden besproken.daarna wordt ruime aandacht besteed aanwarschau, een stad waarvan vaak gezegdwordt dat er niet veel te beleven valt en datze niet mooi is. in sommige opzichten magdat zo zijn, maar met een goede gids leer jeer veel kennen van wat Polen eigen is. zesstadswandelingen stellen de bezoeker instaat om intensief met de Poolse hoofdstadkennis te maken.tenslotte biedt deze gids één lange reisroutedoor het land. er is gekozen voor een reislangs de rivier de wisła (weichsel), vanaf debronnen aan de Poolse zuidgrens tot aan deoostzee in het noorden. de elfhonderd kilo-meter lange rivier voert de bezoeker onder

meer langs Auschwitz, krakau, het chassidi-sche stadje ger, warschau, toruń, een aantalburchten van de ridders van de duitse orde,en de havenstad gdańsk. Het is natuurlijkook mogelijk om slechts een gedeelte vande route te volgen, maar de routebeschrij-ving gaat wél uit van een reis in stroomaf-waartse richting.

Uitspraak van PoolselettertekensHet Pools is een slavische taal, verwant aanhet Russisch. Maar terwijl het Russischgeschreven wordt met het cyrillische alfa-bet, wordt in Polen ons ‘gewone’ Latijnseschrift gebruikt. dat is meer dan een opper-vlakkig verschil. Het cyrillische schrift isgenoemd naar de griekse zendeling Cyrillusdie in de negende eeuw, samen met zijnbroer Methodius, het byzantijnse christen-dom verbreidde onder de slavische volkeren.de landen waarin deze oosterse orthodoxiedominant is, gebruiken nog altijd het cyrilli-sche schrift: Rusland, wit-Rusland, oekraïne,servië, bulgarije en Macedonië. Landenwaarin het westerse katholicisme dominantis, zoals Polen, gebruiken het Latijnse alfa-bet. in Polen komt u het cyrillische alfabetdan ook alleen tegen in de oosters-ortho-doxe kerken, waar het oorspronkelijke‘oudkerkslavisch’ van Cyrillus en Methodius

7

1 | Vooraf

Het Cultuurpaleis


nog als liturgische taal wordt gebruikt.Het Pools kent veel verschillende sisklankendie voor Nederlanders in het begin moeilijkvan elkaar te onderscheiden zijn: de s, ś, sz,c, ć, cz, szcz, z, ź, ż (of rz). Het verschil wordtonder andere gemaakt door de manierwaarop de tong tegen het gehemelte wordtgeplaatst: met de punt dicht tegen de randachter de bovenkaak voor de harde klankencz, sz, szcz en ż; of met de randen van detong tegen de zijranden van de bovenkaakvoor de zachte klanken ś, ć en ź. in het alge-meen moet men voor het Pools de tong ver-der naar achteren plaatsen dan voor hetNederlands. de klinkers a, e en o wordenaltijd uitgesproken als à, è, ò, dus nooit alsde Nederlandse aa, ee, en oo.de uitspraak van de afwijkende letters encombinaties is ongeveer als volgt:

ą on, maar zonder de ‘n’ af te maken, alsin het Franse ‘longue’

c tsć tsj, iets zachter dan in ‘tsjonge’ch als het Nederlandse ‘ch’, maar iets

zachtercz tsj, hard zoals in ‘chachacha’ę en, maar zonder de ‘n’ af te maken, als

de ‘i’ in het Franse ‘timbre’i vóór een andere klinker als j, verder

altijd als ‘ie’ł w, beginnend vanuit een niet-uitge-

sproken ‘oe’ń njó oerz als żs s, als in het Nederlandsś sj, iets zachter dan in ‘sjaal’sz sj, hard zoals in ‘ssst!’, maar tong naar

8


achteren, tongpunt naar bovenszcz stsj, een ‘cz’ voorafgegaan door een

scherpe sisklanku oew vy als de i in ‘wit’z z, als in het Nederlandsź zj, iets zachter dan in ‘jam’ż zj, iets harder dan in ‘Jacques’

Het standaardzinnetje waarmee de Polengraag hun tongbrekers aan buitenlandersvoorleggen, luidt: W Szczebrzeszyniechrząszcz brzmi w trzcinie, ‘in szczebrzeszyntsjirpt een kever in het riet’. in het stadje inkwestie, circa 80 km ten zuidoosten vanLublin, staat voor deze zin zelfs eenmonumentje: een houten beeld van eenvioolspelende krekel. op het internet is deuitspraak van de zin te beluisteren via deNederlandstalige wikipedia onder de zoek-term szczebrzeszyn.

de klemtoon ligt in Poolse woorden altijd opde voorlaatste lettergreep. Als woorden bij-voorbeeld door een vervoeging een letter-greep langer worden, schuift ook de klem-toon op: krakau heet Kraków, maar ‘inkrakau’ is w Krakowie.

Plaatsnamenin deze gids worden plaatsen in Polen inprincipe bij hun Poolse naam genoemd. deenige twee uitzonderingen zijn krakau enwarschau, omdat deze namen in hetNederlands zozeer zijn ingeburgerd dat hetgeforceerd zou zijn om in een Nederlandsboek de Poolse namen kraków enwarszawate hanteren. de rivier die door beide stedenstroomt, wordt in het duits weichselgenoemd en in het Nederlands somswijssel,maar in deze gids houden we het opwisła,zoals we ook de stad aan de riviermondingniet danswijk of danzig noemen, maargdańsk.straatnamen worden in deze gids, en ook opde meeste Poolse plattegronden, doorgaansvermeld zonder het voorafgaande woordulica dat ‘straat’ betekent. bij adresvermel-dingen wordt in Polen voor ‘straat’meestalde afkorting ul. gehanteerd.

9


Een westers landPolen ligt niet in oost-europa. Als we dekaart van ons werelddeel in twee helftenverdelen, ligt Polen ruimschoots op de wes-telijke helft. of wat belangrijker is: als wekijken naar de oude cultuurgrens die hetwesten scheidt van het byzantijnse oosten,ligt Polen ten westen van die grens. in vroe-ger eeuwen heeft het land volop deel gehadaan de culturele, religieuze en politieke ont-wikkelingen van het westen. Polen heeftsamen met de landen van het huidige west-europa de Renaissance en de verlichtingmeegemaakt. Het land was vooral tot 1648een toevluchtsoord voor talloze groeperin-gen die elders in europa werden vervolgd.zulke nieuwe minderheden (joden, tataren,Armeniërs, Hollanders) werden er nietalleen geduld, maar kregen van de Poolsekoningen dikwijls ook bijzondere privileges.tot aan de tweedewereldoorlog kendePolen een grote religieuze en etnische ver-scheidenheid. Het beeld dat men tegen-woordig gemakkelijk van Polen heeft, alszou het land al vanouds een eenvormig eneenkennig bolwerk van conservatief katholi-cisme zijn, doet geen recht aan dit rijke ver-leden.de westerse oriëntatie brengt mee dat dePolen zich ook door de eeuwen heen heb-ben verzet tegen de pogingen van hun oos-

terburen om het land in hun Russisch-byzantijnse invloedssfeer te trekken.

SlavischLanden waarin een slavische taal wordtgesproken, een taal die verwant is aan hetRussisch, worden alleen al daarom vaak tothet oosten gerekend. in de rassentheorie dieooit door nazi-duitsland werd gepropa-geerd, behoorden de Polen evenals deRussen tot het inferieure ‘slavische ras’. wiede geschiedenis en de landkaart van europaeen beetje kent, begrijpt hoe onzinnig datis. de bevolking van Midden-europa is mis-schien nog wel méér dan de Nederlandsebevolking een bonte mengeling van velerleioorsprong, het resultaat van volksverhuizin-gen en immigratiestromen gedurende veleeeuwen.slavische talen werden vroeger ook gespro-ken door diverse stammen en volkeren dieop het grondgebied van het huidigeduitsland woonden. de grens tussenslavisch en germaans gebied heeft langetijd langs de rivier de elbe gelopen, vanbohemen tot aan de monding in deNoordzee. ook de oorspronkelijke Pruisen,voordat zij in de late Middeleeuwen onderzware druk door de duitse orde gegermani-seerd werden, spraken een slavische taal. inoostelijk duitsland, rond de stad bautzen,

10

2 | Inleiding: wat is Polen vooreen land?


wordt nog steeds sorbisch gesproken, eenofficieel erkende slavische minderheidstaal.slavische talen horen dus niet bij het doorRusland gedomineerde ‘byzantijnse’ oostenvan europa, maar zijn vanouds ook volop inhet ‘Romeinse’westen van europa vertegen-woordigd.

Ondernemendwie Polen binnenrijdt, om het even uitwelke richting, wordt getroffen door deimmense hoeveelheid reclameborden.behalve de billboards en reclamezuilen diehet landschap ontsieren en waarmee inter-nationale firma’s zichzelf naamsbekendheidbezorgen, zijn er de talloze particuliere bor-den aan lichtmasten, bomen, tuinhekken enhuismuren. de Polen zijn een ondernemendvolk. terwijl de communistische regimes inde omliggende landen in de jaren van hetoostblok nagenoeg alle particuliere initia-tief hadden uitgebannen, bleven in Polen

tienduizenden eenmansbedrijfjes bestaan,hoe moeilijk de regelgeving het hun ookmaakte. veel mensen hadden een gewonebaan in een staatsbedrijf, maar rundendaarnaast (en dikwijls in dezelfde uren) huneigen bedrijfje, of gingen voor bijverdien-sten op reis. in de tachtiger jaren was hetvoor studenten lucratief om per trein naarPeking op en neer te reizen en te handelenin Chinese jeans: de prijs die in warschau

11

Reclameborden

Straatverkoop


werd betaald voor vijf spijkerbroeken woogop tegen de kosten van een veertiendaagsetreinreis. veel mannen trotseerden in diejaren de draconische formaliteiten aan degrens om een schade-auto uit het westennaar huis te slepen en te laten opknappen:de winst uit zo’n transactie was soms meerwaard dan een jaar werken in hun regulierebaan. boeren uit het westen van Polen reis-den niet zelden naar berlijn op en neer omdaar hun eieren en kaas te verkopen. Maarook in eigen land hebben Polen altijd graagen veel gehandeld. de bazars, doorlopendemarkten met permanente stalletjes die je invrijwel alle Poolse steden vindt, waren erook al in de communistische jaren, toen deofficiële ideologie zulke vormen van particu-liere handel in theorie uitsloot. een beruchtehandelsplaats in warschau is het stadiondziesięciolecia (vaak geschreven als Stadion

X-lecia, adres: Rondowashingtona), waarwerkelijk alles te koop is. ga er als toeristniet te lichtvaardig heen, want het is eenplek waar ook heling en wapenhandel aande orde van de dag zijn en waar je in jeargeloosheid zomaar in conflict zou kunnenkomen met criminele gedragscodes.

Vrijheidslievendbehalve het ondernemen zit ook de vrijheidde Polen in het bloed. in de negentiendeeeuw, toen Polen geen zelfstandige staatwas, trokken honderdduizenden Polen naarAmerika. in Chicago bestaat nog steeds eenomvangrijke Poolse gemeenschap, die vol-gens officiële cijfers bijna een miljoen men-sen telt. vele negentiende-eeuwse intellec-tuelen leefden in ballingschap in Frankrijk,maar de verbinding met het vaderland bleefaltijd bestaan. in die traditie is het voor veelPolen bijna vanzelfsprekend om, als de

12

Kleine winkels


mogelijkheid zich voordoet, hun geluk inhet buitenland te beproeven. vandaar degrote toevloed van Poolse arbeidskrachtenin de rijkere landen van de europese unie.in Polen zelf wordt soms gekscherendgevraagd naar het verschil tussen Polen inde oorlog en Polen nu. Het antwoord: tóenzat de regering in engeland en het volk zatin Polen, nu zit de regering in Polen en hetvolk zit in engeland. Maar zonder gekheid:het feit dat er in sommige streken van Polenmet name in de zomermaanden nauwelijksiemand te vinden is die engels of duitsspreekt, heeft inmiddels niet meer te makenmet het slechte talenonderwijs in de voor-bije decennia, maar eerder met het feit datvrijwel alle jonge mensen die zich in eenandere taal verstaanbaar kunnen maken, ineen ander eu-land aan het werk zijn.

‘Romantisch’Je kunt je afvragen hoe het mogelijk is dathet een ondernemend en vrijheidslievendvolk toch zoveel zaken in eigen land niet oporde krijgt. Het wil maar niet vlotten met deaanleg van snelwegen, de openbare ruimteis op veel plaatsen chaotisch ingericht, aller-lei publieke diensten functioneren gebrek-kig, de stelsels van gezondheidszorg, verze-kering en belasting laten veel te wensenover – terwijl de kennis en kunde op al diegebieden ruimschoots voorhanden is.er wordt in dit verband wel op gewezen datde Poolse deugden van het romantischesoort zijn: grote daden, grote gebaren, eengroot hart, gevoel voor grote momenten.een Poolse hoogleraar in de sociale weten-

schappen zei eens: ‘wij zijn groot in militaireacties en in verzetshandelingen, we zijnoverlevingskunstenaars in tijden van crisis,maar we zijn nauwelijks in staat tot eenalledaags bestaan in orde en regelmaatwaarin je je gewoon aan regels en afsprakenhoudt.’ wat dat betreft zijn, generaliserendnaar beide kanten, de Polen het tegendeelvan de Nederlanders met hun spaarzame,consequente, ordelijke alledag.tot de romantische deugden behoortnatuurlijk ook de fiere gastvrijheid waarmeein een Pools huis voor de gast werkelijk allesuit de kast getrokken wordt, zelfs wat erniet in zat. Het motto luidt steevast: gast inhuis, god in huis (Gość w dom, Bóg w dom)

Esthetiekde Polen staan vanouds bekend om hungoede en kieskeurige smaak, met name alshet gaat om kleding en voedsel. ze vergelij-ken zich op dat punt graag met de Fransenen de italianen. in de jaren van groteschaarste onder het communisme viel hetop, zeker in vergelijking met de omliggendeoostbloklanden, dat veel Poolse vrouwen inde steden bijzonder elegant gekleed gingen,graag met een vleugje pikanterie, ook als zegewoon naar hun werk gingen. dat hadniets te maken met een grotere welstandten opzichte van tsjechoslowakije of de ddR,maar alles met de vaardigheid en wilskrachtom met geringe middelen iets smaakvols temaken, juist ook tegen de verdrukking in.Het is in Polen ook gebruikelijk dat mannenvrouwelijk schoon openlijk waarderen metcomplimenten, en dat vrouwen zich gevleid

13


voelen als mannen in hun richting pikanteopmerkinge maken.Aan de Poolse keuken is in deze gids eenapart hoofdstuk gewijd. Polen ontmoetenelkaar dikwijls rond de tafel, praten dan veelover het eten, en vergelijken graag uitge-breid de vele manieren waarop bepaaldeproducten kunnen worden bereid. Aan dekwaliteit van basisproducten als aardappels,brood, boter en vleeswaren stellen Polenvanouds aanzienlijk hogere eisen danNederlanders. Pas in de laatste vijftien jaar,nu allerlei westerse supermarktketens eenprijzenslag zijn begonnen en de mensengraag geld overhouden voor luxegoederen,vinden ook inferieure levensmiddelen zoalsgoedkoop fabrieksbrood op grote schaalaftrek. veel Polen zien dit als één van detrieste minpunten van de vrije markt.

Modern landHet is in Polen nog mogelijk om op het plat-teland families te zien die per paard enwagen naar de markt of naar de kerk gaan,maar tegelijkertijd is Polen een modernland. Hoewel grote Franse supermarktketensen andere west-europese bedrijven ergopdringerig in het landschap aanwezig zijn,komt de modernisering van het leven inPolen niet van die kant. Heel veel Polenhebben al sinds lang vóór de politiekeomwenteling van 1989 de technologischeontwikkelingen in het westen op de voetgevolgd. zodra het mogelijk was, hebben zedaarvan gebruik gemaakt.Honderdduizenden Polen die sinds onheug-

14

Internetcafé


lijke tijden vergeefs op de wachtlijst stondenvoor een vaste telefoonaansluiting, zijn na1989 direct aan mobiele telefonie begon-nen, waardoor de nieuwe techniek zich veelsneller kon verspreiden dan elders. de ach-terstand van toen zorgt op allerlei manierenvoor een voorsprong, doordat er vaak geenoude infrastructuur is die eerst zijn tijd moetuitdienen voordat het nieuwste van hetnieuwste op grote schaal kan worden geïn-troduceerd. Polen heeft al vanouds een legeraan uitstekende it-ers, en op het gebied vaninternet en computers zijn de mensen in desteden, zéker de jongere generaties, ver-trouwd met de allernieuwste mogelijkhe-den. toeristen kunnen in de steden goedterecht in internetcafés, en ook in veel klei-nere plaatsen zijn banken met geldautoma-ten waar je de zloty’s rechtstreeks van jeNederlandse bankrekening kunt pinnen.de gezondheidszorg kampt op veel plaatsenmet een gebrekkige infrastructuur, maar demedische kennis en kunde is (ook al van-ouds) van een uitstekend niveau. een pro-bleem is alleen dat Poolse artsen en ver-pleegkundigen nogal eens uit het land weg-gelokt worden door west-europese uitzend-bureaus.

VakantielandPolen is een zeer aantrekkelijk vakantieland.de taal zou voor de bezoeker een probleemkunnen zijn, maar over het algemeen zijn demensen er communicatief ingesteld en latenzich tegenover bezoekers graag van hunbeste kant zien. de bezoeker die de moeitedoet om via een taalgidsje een paar woor-

den Pools te proberen, kan op veel welwil-lendheid rekenen.Polen heeft de bezoeker heel veel te bieden:een overweldigend rijke natuur, een groteschat aan cultuurhistorie, en in de grote ste-den een vitaal en boeiend modern cultureelleven. voor watersporters zijn er de tallozegrote meren, voor wintersporters de bergenin het zuiden, voor badgasten de oostzee-kust en voor kuurgasten zijn er tientallenkuuroorden met thermale baden en zoutba-den. voor mensen die graag op verkenninggaan, zijn er de wandelingen en de reisroutedie in deze gids beschreven worden.

15

Strand bij de pier van Sopot


16


17
