Download - Overgang van onderneming - COREL...De meeste bepalingen uit de richtlijn overgang van onderneming zijn geïmplementeerd in Nederlandse wetgeving, en wel in de artikelen 7:662-666a

Overgang van onderneming

Overgang van onderneming

Ronald M. Beltzer

Eerste druk, 2020 Omslag Samantha de Schiffart © 2020 COREL – Corporate Employment Law Alle rechten voorbehouden. Niks uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar worden gemaakt in enige vorm of op enige wijze, dan wel elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere wijze, zonder voorafgaande uitdrukkelijke schriftelijke toestemming van COREL – Corporate Employment Law. Auteur en COREL – Corporate Employment Law aanvaarden geen aansprakelijkheid voor drukfouten en andere onjuistheden die mogelijk in deze eerste druk voorkomen. ISBN – 9789083060002 NUR – 825

INHOUDSOPGAVE

Woord vooraf 11

Hoofdstuk 1. Inleiding ..................................................................................... 13 1.1. Achtergrond en regelgeving ........................................................................................... 13 1.2. Opzet ................................................................................................................................. 14 1.3. Toepasselijkheid ............................................................................................................... 14 1.4. Terminologie ..................................................................................................................... 15

Hoofdstuk 2. Onderneming en overgang ......................................................... 16 2.1. Inleiding en synopsis ....................................................................................................... 16 2.2. Ondernemingsbegrip – geschiedenis en wettekst tot Richtlijn 98/50 ..................... 16 2.3. Een feitelijke ondernemingsbenadering ....................................................................... 18 2.4. Het ondernemingsbegrip in Richtlijn 98/50 en Richtlijn 2001/23 .......................... 24 2.5. Vanaf 1998: arbeidsintensief versus kapitaalintensief ................................................ 26 2.6. Regie ................................................................................................................................... 36 2.7. Hof van Justitie en Hoge Raad: verschillende weging? .............................................. 41 2.8. Alternatieven voor de huidige stand van zaken .......................................................... 44

2.8.1. De Britse oplossing ..................................................................................... 44 2.8.2. De oplossing van de Europese Commissie ............................................. 45 2.8.3. Twee alternatieven ...................................................................................... 46

2.9. Verlies en verkrijgen van autonomie, met aandacht voor het concern ................... 49 2.10. Vestigingen en onderdelen ............................................................................................. 59 2.11. Overgangsbegrip .............................................................................................................. 60

2.11.1. Wetsgeschiedenis ......................................................................................... 61 2.11.2. Rechtspraak over het overgangsbegrip .................................................... 62

2.12. Het moment van overgang ............................................................................................. 70 2.13. Afsluiting ........................................................................................................................... 71 Overhoring – Onderneming en overgang .................................................................................. 74

Hoofdstuk 3. Werknemer en werkgever .......................................................... 76 3.1. Inleiding en synopsis ....................................................................................................... 76 3.2. Werknemersbegrip – geschiedenis en wettekst ........................................................... 76 3.3. Rechtspraak omtrent het werknemersbegrip ............................................................... 79

3.3.1. Statutair bestuurder ..................................................................................... 80 3.3.2. Het werknemersbegrip sinds de Richtlijnen 98/50 en 2001/23 .......... 85 3.3.3. Ambtenaren .................................................................................................. 85

3.4. Het materiële werknemersbegrip ................................................................................... 89 3.4.1. Schorsing en arbeidsongeschiktheid ......................................................... 91 3.4.2. Splitsing van de arbeidsovereenkomst ..................................................... 94

3.4.3. Verhouding formeel en materieel begrip ................................................. 96 3.5. Driehoeksverhoudingen .................................................................................................. 97 3.6. De werkgever binnen het concern ................................................................................ 98

3.6.1. Kantonrechter Utrecht ............................................................................. 102 3.6.2. Hof Amsterdam ......................................................................................... 104 3.6.3. Hof van Justitie .......................................................................................... 104 3.6.4. Terug naar het Hof Amsterdam .............................................................. 105 3.6.5. Hoge Raad .................................................................................................. 106

3.7. De gepayrollde werknemer ........................................................................................... 110 Overhoring – Werknemer en werkgever .................................................................................. 111

Hoofdstuk 4. Behoud van rechten en verplichtingen ..................................... 113 4.1. Inleiding en synopsis ..................................................................................................... 113 4.2. Rechten en verplichtingen – algemeen ....................................................................... 113

4.2.1. De richtlijn en de Nederlandse wetgeving: artikel 3 en artikel 7:663

BW ............................................................................................................... 113 4.3. Anciënniteit ..................................................................................................................... 116 4.4. Concurrentiebeding ....................................................................................................... 121

4.4.1. Aanzienlijk zwaarder drukken ................................................................. 123 4.5. Bedrijfseigen arbeidsvoorwaarden............................................................................... 125 4.6. Pensioen .......................................................................................................................... 129 4.7. Collectieve regelingen .................................................................................................... 136

4.7.1. Bepalingen uit collectieve overeenkomsten .......................................... 139 4.7.2. Arbeidsvoorwaarden ................................................................................. 140 4.7.3. “Op dat tijdstip” ........................................................................................ 142 4.7.4. Gebondenheid aan cao-bepalingen na de overgang ............................ 144 4.7.5. De artikel 14-werknemer .......................................................................... 146 4.7.6. Samenloop door overgang van onderneming ....................................... 148 4.7.7. Gelijke behandeling ................................................................................... 159 4.7.8. Slot – een vergelijking ............................................................................... 161 4.7.9. Conclusie vergelijking ............................................................................... 167

4.8. Incorporatiebedingen .................................................................................................... 168 4.9. Niet tussen werkgever en werknemer overeengekomen voorwaarden ................. 174 4.10. Restaansprakelijkheid .................................................................................................... 178

4.10.1. Draagplicht ................................................................................................. 180 4.11. Derdenwerking ............................................................................................................... 181 Overhoring – Behoud van rechten en verplichtingen ............................................................ 185

Hoofdstuk 5. Wijziging van de arbeidsovereenkomst .................................... 187 5.1. Inleiding en synopsis ..................................................................................................... 187 5.2. Rechtspraak over wijziging ........................................................................................... 187

5.3. Individuele en collectieve wijzigingen ......................................................................... 191 5.4. Eto-redenen: geen Europese basis .............................................................................. 192 Overhoring – Wijziging van de arbeidsovereenkomst............................................................ 194

Hoofdstuk 6. Ontslagbescherming ................................................................. 195 6.1. Inleiding en synopsis ..................................................................................................... 195 6.2. Opzegverbod en eto-redenen – regelgeving .............................................................. 195

6.2.1. Tekst van en toelichting bij de richtlijnbepaling ................................... 197 6.2.2. Nationale-wettekst .................................................................................... 200

6.3. Rechtspraak ..................................................................................................................... 200 6.3.1. Rechtspraak in Nederland over opzegverbod en eto-redenen ........... 203

6.4. Het UWV en ontslagbescherming bij overgang van onderneming ....................... 206 6.5. De werknemer die zich verzet ..................................................................................... 208 6.6. Risicoregeling .................................................................................................................. 215 6.7. Overige ontslagregels .................................................................................................... 217 Overhoring – Ontslagbescherming ........................................................................................... 219

Hoofdstuk 7. Informatie en consultatie .......................................................... 221 7.1. Inleiding en synopsis ..................................................................................................... 221 7.2. Organisatie medezeggenschap – artikel 6 .................................................................. 221

7.2.1. I. De onderneming blijft als eenheid bestaan ....................................... 225 7.2.2. II. De onderneming blijft niet als eenheid bestaan .............................. 230

7.3. Belgisch en Duits recht ter inspiratie .......................................................................... 232 7.4. Informatie: artikel 7 ....................................................................................................... 234 7.5. Twee uitspraken van de Hoge Raad over voorlichting ............................................ 236 7.6. De rol van de vakbonden ............................................................................................. 240

7.6.1. SER Fusiegedragsregels 2015 .................................................................. 241 Overhoring – Informatie en consultatie ................................................................................... 243

Hoofdstuk 8. Enkele bijzondere vormen van overgang van onderneming .... 245 8.1. Inleiding en synopsis ..................................................................................................... 245 8.2. Juridische fusie ................................................................................................................ 245 8.3. Splitsing ........................................................................................................................... 249

8.3.1. Algemeen .................................................................................................... 249 8.3.2. Splitsing en overgang van onderneming ................................................ 251 8.3.3. Het aanwijzen van de werkgever ............................................................ 253 8.3.4. Splitsing van een insolvente rechtspersoon .......................................... 255 8.3.5. Werknemersbezwaren tegen de splitsing ............................................... 257 8.3.6. Aansprakelijkheid ...................................................................................... 259 8.3.7. Het concurrentiebeding ............................................................................ 261

8.4. Omzetting ....................................................................................................................... 263

Overhoring – Enkele bijzondere vormen van overgang van onderneming ........................ 265

Hoofdstuk 9. Insolventie ................................................................................ 266 9.1. Inleiding en synopsis ..................................................................................................... 266 9.2. De situatie tot artikel 4bis van Richtlijn 1998/50 ..................................................... 267 9.3. Nieuwe wegen ................................................................................................................ 278

9.3.1. Het wijzigingsvoorstel uit 1994 ............................................................... 278 9.3.2. Artikel 4 bis Richtlijn 1998/50 – artikel 5 van de huidige richtlijn en

artikel 7:666 BW ........................................................................................ 279 9.4. Doel versus uitvoering: Smallsteps als ontknoping ..................................................... 281

9.4.1. Plessers en eto-redenen ............................................................................ 286 9.4.2. Intermezzo: wat is anno 2020 het doel van de Nederlandse

faillissementsprocedure? ........................................................................... 288 9.5. Het wetsvoorstel overgang van onderneming in faillissement ............................... 292 9.6. Misbruik van faillissementsrecht ................................................................................. 295

9.6.1. De artikelen 13 en 13a Faillissementswet .............................................. 302 Overhoring – Insolventie ............................................................................................................ 305

Kernrechtspraak 307

Rechtspraak 311

Aangehaalde literatuur 316

Overgang van onderneming Woord vooraf

11

Woord vooraf

In 2000 zag mijn proefschrift, getiteld Overgang van onderneming in de private en publieke sector het licht. Het onderwerp heeft sindsdien, soms sluimerend, soms indringender, mijn interesse behouden. Driehoeksrelaties zijn juridisch nu eenmaal vaak complex en (daarmee) boeiend. In de twee decennia die sindsdien zijn verstreken, is op het terrein veel gebeurd. Het was voor mij geen vraag of, maar veeleer: wanneer ik de tijd zou nemen een nieuwe studie te publiceren. Het resultaat ervan is dit boek. Het biedt een duidelijke focus op het thema en is toegespitst op de noden van de praktijk en het onderwijs, zonder afbreuk te doen aan ter zake doende dogmatische en theoretische discussies. Elk hoofdstuk (behalve het eerste) begint met een inleiding die tegelijk een synopsis vormt. Aan het einde van elk hoofdstuk zijn overhoringen (meerkeuzevragen) opgenomen. De antwoorden op deze vragen zijn online na te lezen op www.corel-cel.nl, onder de subpagina “uitgaven”. Om een al te zware belasting van het notenapparaat te voorkomen, zal ik vaker aangehaalde rechtspraak – te herkennen aan cursieve weergave van de naam/namen waaronder de uitspraak bekend is – niet met vindplaats in een voetnoot opnemen. Een alfabetisch geordende lijst met deze rechtspraak is achterin dit boek te vinden onder Kernrechtspraak. In de hoofdtekst zijn deze uitspraken meestal omkaderd. Andere rechtspraak zal wel worden geannoteerd en staat bovendien, gerangschikt naar instantie en datum, in een lijst achterin dit boek opgenomen. Daartoe hanteer ik als uitgangspunt de European Case Law Identifier (ECLI). Waar ik een dergelijk nummer niet heb kunnen vinden, vermeld ik een andere vindplaats. Ook van de aangehaalde literatuur is een alfabetisch geordende lijst opgenomen achterin dit boek. Graag houd ik mij aanbevolen voor suggesties ter verbetering van deze uitgave. Deze kunnen worden gestuurd naar: [email protected]. Ronald M. Beltzer Amsterdam, 30 maart 2020

Hoofdstuk 1. Achtergrond en regelgeving

13

Hoofdstuk 1. Inleiding

1.1. Achtergrond en regelgeving

Het Europese initiatief voor een regeling inzake overgang van onderneming gaat terug tot 1974: toen nam de Europese Commissie het Sociaal Actieprogramma 1974-1976 aan, dat tot doel had de Europese Gemeenschap een “sociaal gezicht” te geven. Dit programma bevatte onder meer voorstellen om de sociale gevolgen van fusies, overnames, reorganisaties en andere vormen van herstructurering van ondernemingen te verzachten. Ter uitvoering ervan werden, onder andere, drie richtlijnen aangenomen inzake respectievelijk collectief ontslag (1975)1, overgang van ondernemingen (1977)2 en insolventie van werkgevers (1980)3. De drie richtlijnen hebben een aantal aspecten gemeen. In de eerste plaats verzetten zij zich op zich niet tegen fusies of andere herstructureringen van ondernemingen. Zij reguleren enkel sociaalrechtelijke aspecten of gevolgen hiervan. In de tweede plaats zijn de drie richtlijnen gebaseerd op de gemeenschappelijke marktbepaling van art. 94 E(E)G-Verdrag (nu art. 115 VWEU). Naast sociale doelstellingen hebben de richtlijnen daarmee de economische doelstelling de werking van de gemeenschappelijk markt te bevorderen door verschillen tussen de sociale wetgeving van de lidstaten, die de concurrentie mogelijk vervalsen, te verkleinen. Ten slotte voorzien de richtlijnen slechts in minimumvoorschriften. Zij voorzien niet in een volledige harmonisatie van het nationale arbeidsrecht en laten de lidstaten ruimte, onder meer bij de invulling van kernbegrippen als loon, werknemer en insolventie. In dit boek staat de richtlijn overgang van ondernemingen centraal. Deze uit 1977 daterende richtlijn is in 1998 gewijzigd4 en in 2001 vervangen door de thans geldende Richtlijn 2001/23/EG.5 De richtlijn stelt bij de overgang van ondernemingen een aantal sociale rand-voorwaarden en voorziet daartoe in drie soorten bescherming. De eerste betreft het behoud van de rechten (en verplichtingen) van de werknemers die overgaan. De “arbeidsovereen-komst of arbeidsbetrekking” die zij hadden met de vervreemder wordt automatisch overge-dragen aan de verkrijger. In de tweede plaats kan de overgang van de onderneming geen reden tot ontslag vormen, ook al laat de richtlijn ruimte voor ontslagen om economische,

1 Richtlijn 75/129/EEG van de Raad, 17 februari 1975, betreffende de aanpassing van de

wetgevingen van de Lid-Staten inzake collectief ontslag (PbEG 1975, L 48/29). 2 Richtlijn 77/187/EEG van de Raad, 14 februari 1977, inzake de onderlinge aanpassing van de

wetgevingen der Lid-Staten betreffende het behoud van de rechten van de werknemers bij overgang van ondernemingen, vestigingen of onderdelen daarvan (PbEG 1977, L 61/26).

3 Richtlijn 80/987/EEG van de Raad, 20 oktober 1980 betreffende de onderlinge aanpassing van de wetgevingen der Lid-Staten inzake de bescherming van de werknemers bij insolventie van de werkgever (PbEG 1980, L 283/23).

4 Richtlijn 98/50/EG van de Raad, 29 juni 1998 tot wijziging van Richtlijn 77/187/EEG inzake de onderlinge aanpassing van de wetgevingen der lidstaten betreffende het behoud van de rechten van de werknemers bij overgang van ondernemingen, vestigingen of onderdelen van vestigingen, (PbEG 1998, L 201/88).

5 Richtlijn 2001/23/EG van de Raad, 12 maart 2001 inzake de onderlinge aanpassing van de wetgevingen der lidstaten betreffende het behoud van de rechten van de werknemers bij overgang van ondernemingen, vestigingen of onderdelen van ondernemingen of vestigingen (PbEG 2001, L 82/16).

Hoofdstuk 1. Achtergrond en regelgeving & Opzet & Toepasselijkheid

14

technische of organisatorische redenen. In de derde plaats gebiedt de richtlijn de twee bij de overgang betrokken ondernemingen de werknemersvertegenwoordigers te informeren en te raadplegen en medezeggenschaprechten zo veel mogelijk te waarborgen. De meeste bepalingen uit de richtlijn overgang van onderneming zijn geïmplementeerd in Nederlandse wetgeving, en wel in de artikelen 7:662-666a BW, artikel 7:670 lid 8 BW, de artikelen 14a Wet Cao en 2a Wet Avv en enkele bepalingen uit de Faillissementswet.

1.2. Opzet

Het behandelen, interpreteren en becommentariëren van het bereik van de richtlijn overgang van ondernemingen en de daarop gebaseerde Nederlandse wetgeving vormt in essentie het doel van dit boek. Daarbij komt rechtspraak over de uitleg van deze regelingen uitgebreid aan de orde. Naast de zojuist genoemde, specifiek op overgang van onderneming gerichte regels komen andere wettelijke regelingen aan de orde indien en voor zover die in het licht van het behandelde onderwerp relevant zijn. Zo zal in hoofdstuk 7 het Nederlandse medezeggenschapsrecht aan de orde komen en behandel ik in hoofdstuk 8 de regeling van de juridische splitsing. Anderzijds zullen niet alle aspecten van overgang van onderneming worden behandeld. In het bijzonder de specifieke problemen die een rol kunnen spelen bij grensoverschrijdende overgang van onderneming maken geen deel uit van dit boek. Deze materie is omvangrijk, en vooral: met zeer veel (rechts)onzekerheid omgeven. Men moet dit robuust aanpakken, of aan een ander laten. Gezien het verschijnen van dissertaties hierover van de hand van Haanappel-van der Burg en Henckel, waaraan ik, zeker bezien vanuit mijn expertise, weinig toe te voegen heb, volsta ik met een literatuurverwijzing.6 Ook aan privacy-aspecten waag ik mij in dit boek niet.7 Hierover verschenen enkele artikelen.8

1.3. Toepasselijkheid

Overgang van onderneming betreft steeds activa/passivatransacties, ongeacht de wijze waarop die transactie is vormgegeven, zolang maar sprake is van een georganiseerd geheel van middelen dat als “onderneming” kan worden gekwalificeerd en deze onderneming in andere handen komt. Een aandelenoverdracht is om die reden geen overgang van onderne-ming. De werkgever wijzigt hierdoor immers niet. Bovendien wordt hierdoor niet een onderneming overgedragen, maar slechts de zeggenschap over de onderneming. Dit neemt uiteraard niet weg dat gewijzigde zeggenschapsverhoudingen wel gevolgen kunnen hebben voor de positie van de werknemer.

6 Haanappel-van der Burg 2015 en Henckel 2016, alsmede de in die studies genoemde en

behandelde literatuur over dit thema. 7 Dit is inmiddels een specifiek specialisme geworden dat een rol kan spelen bij elke situatie dat

een ander zich in de plaats van de werkgever(sorganisatie) stelt, dus ook bij overgang van onderneming. De groeiende aandacht voor het thema blijkt mede uit het feit dat het wetsvoorstel overgang van onderneming in faillissement er een specifieke bepaling over bevat (artikel 101a Fw.) die het de curator mogelijk maakt persoonsgegevens te verstrekken aan potentiële verkrijgers. Zie over dit wetsvoorstel paragraaf 9.5.

8 Knipschild & De Laat 2009 en Willems 2012. Deze artikelen dateren van voor de Algemene Gegevensverordening die op 25 mei 2018 in werking is getreden.

Hoofdstuk 1. Toepasselijkheid & Terminologie

15

Voorts zijn enkele situaties specifiek van de regeling inzake overgang van onderneming uitgezonderd. Afgezien van insolventiesituaties (artikel 7:666 BW onder a BW) die in hoofd-stuk 9 een eigen behandeling krijgen, is de regeling niet van toepassing in bepaalde gevallen waarin de Wet op het financieel toezicht van toepassing is (artikel 7:666 onder b en c BW). De regeling is evenmin van toepassing op de overgang van zeeschepen, tenzij een zeeschip onderdeel uitmaakt van een overgang van onderneming en de verkrijger onder de territoriale werkingssfeer van het EU-Verdrag valt of de overgegane onderneming onder de werkings-sfeer daarvan blijft vallen (artikel 7:666a BW). Ten slotte is de richtlijn niet van toepassing op de Nederlandse Antillen en Sint-Maarten, nu daartoe een wettelijke grondslag in die Koninkrijksdelen ontbreekt.9

1.4. Terminologie

Vervreemder en verkrijger zijn respectievelijk de werkgever die de onderneming overdraagt en de werknemer die deze verkrijgt.10 De term arbeidsovereenkomst wordt gebruikt om de relatie tussen de werknemer en zijn wederpartij te duiden; de termen arbeidsverhouding en arbeidsbetrekking worden in het algemeen als zodanig benoemd waar dat nuttig is ter on-derscheiding van de arbeidsovereenkomst. De term richtlijn gebruik ik ter aanduiding van zowel de richtlijn overgang van ondernemingen uit 1977 als van die uit 1998 en 2001. Slechts wanneer het onderscheid tussen deze drie relevant is, zal ik zulks duidelijk maken in de tekst. Vanzelfsprekend blijft de gebezigde terminologie in citaten gehandhaafd. Daarnaast zal ik mij bij verwijzing naar Nederlandse wetgeving steeds bedienen van de huidige wettelijke nummering, ook wanneer de verwijzing verband houdt met een situatie van vóór de huidige nummering. In citaten is de oude nummering gehandhaafd.

9 Gerecht in Eerste Aanleg van Sint Maarten 8 februari 2011, ECLI:NL:OGEAM:2011:BP8071. 10 In bepaalde situaties is deze terminologie niet scherp genoeg. Voor die situaties zal ik steeds

benoemen om welke partijen het gaat.

(pagina’s 16 t/m 25)

Hoofdstuk 2. Vanaf 1998: arbeidsintensief versus kapitaalintensief

26

Volgens Henke was de richtlijn van toepassing omdat instellingen zoals de gemeente Schierke in ieder geval tot op zekere hoogte economische activiteiten uitoefenen. In de terminologie van de huidige richtlijn zou er dus volgens Henke een economische eenheid zijn overgegaan. Het Hof stelde vast dat de overgang van activiteiten van de gemeente Schierke naar de Verwaltungsgemeinschaft alleen taken betrof die tot de uitoefening van het openbaar gezag behoren. Zou al aangenomen moeten worden dat die activiteiten eveneens economische elementen bevatten, dan zouden die slechts van ondergeschikte aard zijn.

“Derhalve vormt de reorganisatie van de structuur van openbare lichamen of de overgang van bestuurstaken tussen openbare lichamen, geen “overgang van ondernemingen” in de zin van de richtlijn.”

Dat de overheid een zekere activiteit verricht, impliceert uiteraard niet dat (snel) sprake is van de uitoefening van openbaar gezag. In de zaken Airo Pascual uit 2015 en Ricardo/Emarp uit 2017 heeft het Hof verduidelijkt, dat diensten die worden verzekerd in het openbaar belang en zonder winstoogmerk en die concurreren met diensten die door marktdeelnemers met winstoogmerk worden aangeboden, kunnen worden aangemerkt als economische activiteiten in de zin van artikel 1, eerste lid onder c van de richtlijn – en in casu niet behoorden tot de uitoefening van openbaar gezag.36 Met de wetswijziging van 2002 bevat ook artikel 7:662 BW een definitie van het onderne-mingsbegrip. Deze definitie vloeit rechtstreeks voort uit de in de richtlijn voorkomende definitie. De uitzondering zoals die voortvloeit uit de Henke-zaak heeft geen plaats gekregen in Nederlandse wetgeving. De normalisatieoperatie van de ambtenarenstatus per 1 januari 2020 waarbij de meeste ambtenaren een arbeidsovereenkomst naar burgerlijk recht krijgen, was mijns inziens een geschikt moment geweest om deze uitzondering alsnog in artikel 7:662 BW op te nemen.

2.5. Vanaf 1998: arbeidsintensief versus kapitaalintensief

In de zaak Spijkers overwoog het Hof van Justitie dat de factoren die bepalen of een “lopend bedrijf” is overgegaan dat zijn identiteit heeft behouden, alle als uitgangspunt even zwaar wegen. In de hiervoor behandelde zaak Süzen bleek echter al, dat twee van de Spijkers-factoren een bijzondere positie innemen. Het Hof overwoog immers in r.o. 23:

“Op de vragen van de verwijzende rechter dient derhalve te worden geantwoord, dat artikel 1, lid 1, van de richtlijn aldus moet worden uitgelegd, dat de richtlijn geen toepassing vindt in een situatie waarin een opdrachtgever die het schoonmaken van zijn lokalen aan een ondernemer heeft opgedragen, de overeenkomst met deze ondernemer opzegt en met een andere ondernemer een nieuwe overeenkomst sluit voor de uitvoering van soortgelijke werkzaamheden, indien daarbij geen materiële of immateriële activa van

36 Zie over de laatste zaak Sprengers 2018.


27

betekenis worden overgedragen van de eerste op de tweede ondernemer en de nieuwe ondernemer niet een wezenlijk deel – qua aantal en deskundigheid – van het personeel overneemt dat zijn voorganger speciaal voor de uitvoering van zijn overeenkomst had ingezet.”

Hoewel hier wordt aangeknoopt bij schoonmaakwerkzaamheden, is uit latere rechtspraak gebleken dat de rechtsoverweging algemene gelding heeft (ik zie de aan het eind van deze paragraaf te behandelen Banka-zaak als een uitzondering). Heeft de verkrijger dus noch activa van betekenis overgenomen, noch een qua aantal en deskundigheid wezenlijk deel van het personeel in dienst genomen, dan is geen sprake van identiteitsbehoud, zo kan men hieruit concluderen. Aan een van deze twee Spijkersfactoren dient dus te zijn voldaan. Overigens merk ik hier op, dat in de mij bekende literatuur destijds niemand dit standpunt innam. Vreemd is dat niet: het is altijd lastig een enkele zin van het Hof te beoordelen op de reikwijdte ervan: ziet de overweging op deze specifieke zaak of gaat het om een algemene regel? Het laatste is het geval gebleken. Een voor iedereen duidelijke tweedeling binnen het ondernemingsbegrip werd begin 2001 geïntroduceerd in de zaak Liikenne (ook bekend onder de naam Finse Busmaatschappijen).37 In deze zaak was de vraag aan de orde of de overdracht van exploitatie van buslijnen door middel van aanbesteding een overgang van onderneming had geconstitueerd. Finse Busmaatschappijen

Na een verzoek om indiening van offertes wees de verantwoordelijke Finse instantie de exploitatie van zeven streekbuslijnen die voordien aan Hakunilan in concessie waren gegeven, voor drie jaar toe aan Liikenne. Hakunilan, die deze lijnen met zesentwintig bussen exploiteerde, ontsloeg daarop vijfenveertig chauffeurs, van wie er drieëndertig – al degenen die hadden gesolliciteerd – door Liikenne werden aangeworven. Liikenne nam ook achttien andere chauffeurs in dienst. De voormalige chauffeurs van Hakunilan werden aangeworven tegen (cao-) arbeidsvoorwaarden die over het algemeen minder gunstig waren dan die bij Hakunilan. Bij de overgang van Hakunilan naar Liikenne werden voertuigen noch andere activa overgedragen. Liikenne huurde tijdelijk twee lijnbussen van Hakunilan. Verder kocht zij van Hakunilan de dienstuniformen over van de chauffeurs die zij in dienst had genomen. Twee van de drieëndertig chauffeurs die door Hakunilan waren ontslagen en door Liikenne waren aangeworven waren van mening dat sprake was geweest van overgang van onderneming en dat zij daarmee recht hadden op dezelfde arbeidsvoor-waarden als bij hun vorige werkgever. Zij stelden een vordering in tegen Liikenne. De rechtbank wees hun vordering toe. In hoger beroep hield deze uitspraak stand. Liikenne stelde bij de Korkein oikeus cassatieberoep in. Deze instantie stelde het Hof van Justitie de volgende prejudiciële vraag:

“Is er sprake van een overgang van onderneming in de zin van artikel 1, lid 1, van richtlijn 77/187/EEG wanneer de exploitatie van autobuslijnen van de ene

37 Zie over deze zaak Mok 2001 en Beltzer 2002.


28

vervoersonderneming op een andere overgaat na een aanbestedingsprocedure overeenkomstig richtlijn 92/50/EEG betreffende het plaatsen van overheidsop-drachten voor dienstverlening?”38

Nadat het Hof had vastgesteld dat het hier niet ging om de uitoefening van het overheidsgezag (zie de slotzin van artikel 1 lid 1 onder c van de richtlijn) oordeelde het Hof dat busvervoer, anders dan schoonmaakwerkzaamheden, niet kan worden aangemerkt als een activiteit waarin de arbeidskrachten de voornaamste factor zijn, aangezien het een belangrijke inzet van materieel en middelen vereist.

“In een sector als het geregeld openbaar vervoer per autobus, waarin materiële activa in belangrijke mate bijdragen aan de activiteit, moet het feit dat geen overgang van enig belang van dergelijke, voor de goede werking van de eenheid onontbeerlijke activa van de vorige naar de huidige opdrachtnemer heeft plaats-gevonden, evenwel tot de conclusie leiden, dat de eenheid haar identiteit niet heeft behouden. Daaruit volgt, dat in een situatie als die van het hoofdgeding richtlijn 77/187 niet van toepassing is wanneer geen materiële activa van enig belang van de vorige naar de nieuwe opdrachtnemer zijn overgedragen.”

In casu werd geen overgang van onderneming aangenomen: de verkrijger had immers de voor de goede werking van de onderneming onontbeerlijke bussen niet overgeno-men.39

Sinds dit arrest is het inzicht doorgedrongen dat de vraag in welke sector of soort onderne-ming een overgang plaatsvindt van eminent belang is voor de vraag naar identiteitsbehoud.40 Is de sector als arbeidsintensief te kenschetsen, dan zal de overname van een gering deel van het personeel veelal geen overgang van onderneming bewerkstelligen. Omgekeerd is een overname van een onbeduidend deel van de materiële activa in de kapitaalintensieve41 sector een belangrijke aanwijzing dat geen sprake is van een overgang van onderneming. In die laatste situatie kan het feit dat de verkrijger vrijwel al het personeel heeft overgenomen het niet-overgenomen personeel in principe niet baten. Het onderscheid tussen arbeidsintensief

38 In het arrest stond het Hof ook stil bij de verhouding tussen Richtlijn 98/50 en Richtlijn 77/187.

Op deze materie ga ik niet in; het volstaat op te merken dat het Hof meende dat de toepasselijkheid van de laatste richtlijn de doelstellingen van de eerste niet in gevaar kan brengen (r.o. 21 en 22).

39 Zie voor twee Nederlandse zaken waar het niet-overnemen van de bussen evenzeer een overgang van onderneming blokkeerde Ktr. ‘s-Hertogenbosch (vzr.) 4 mei 2007, JAR 2007/172 en Ktr. Heerenveen 3 november 2010, ECLI:NL:RBLEE:2010:BO3223.

40 Uit de zaak moge (wederom) blijken dat aanbesteding een overgang van onderneming kan impliceren. Blijkbaar is dat inzicht zelfs jaren later niet overal even goed doorgedrongen, getuige de zaak ICTS Portugal (uit 2017) waarin het Hof van Justitie oordeelde dat een nationale wet die overgang van onderneming categorisch uitsluit in geval van (her)aanbesteding, in strijd is met Richtlijn 2001/23.

41 Over de scherpte van deze aanduiding kan men twisten; het is in ieder geval de term die in rechtspraak en literatuur wordt gebruikt voor sectoren en ondernemingen waarin materiële activa het belangrijkste element van de onderneming vormen.


29

en kapitaalintensief is overigens niet eenvoudig te maken. Zo lijkt het mij een exercitie van beperkte waarde een lijst op te stellen met sectoren waarin het personeel de belangrijkste productiefactor is en een lijst met sectoren waar dat niet zo is. Binnen sectoren kan de belangrijkste productiefactor immers per onderneming verschillen. Denk hierbij enerzijds aan een schoonmaakbedrijf dat op een markt opereert waar veel met eenvoudige hulpmid-delen als de emmer en de zwabber wordt gereinigd, en anderzijds aan een schoonmaakbe-drijf dat gebruik maakt van geavanceerde machines om bijvoorbeeld industriële installaties te reinigen. Een recent voorbeeld van het omgekeerde geval biedt de recente zaak Duitse Busmaatschappijen. Duitse Busmaatschappijen

De casus lijkt op die uit de zaak Finse Busmaatschappijen: ook hier ging het om de aanbesteding van openbaar busvervoer, waarbij de verkrijger OSL, een dochteron-derneming van de contractant, geen bussen overnam (noch andere activa) van de ondernemer die de opdracht voorheen uitvoerde. De aanbesteder eiste dat de bussen gedurende de looptijd van het contract niet ouder waren dan vijftien jaar en aan enkele milieueisen zouden voldoen; voorts moesten de bussen een lage opstap hebben om gehandicapten een probleemloze toegang te verschaffen. De bussen van de voormalige exploitant SBN voldeden niet aan die eisen, zodat OSL de bussen sowieso niet zou overnemen (SBN dong niet opnieuw mee). OSL had wel de meeste chauffeurs van SBN in dienst genomen, alsmede de meeste leidinggevenden, maar behandelde dit niet als een overgang van onderneming. Volgens SBN en de ervaren chauffeurs Grafe (werkzaam als chauffeur sinds 1978) en Pohle (chauffeur sinds 1979), was wel sprake geweest van een overgang van onderneming van SBN naar OSL. Grafe zou daardoor recht hebben op het behoud van zijn senioriteit, wat gevolgen zou hebben voor zijn inschaling. SBN stelde dat “de buschauffeurs in het bezit moeten zijn van een geldige vergunning, kennis moeten hebben van het wette-lijk kader en de geldende beroepsvoorschriften, in staat moeten zijn om passagiers te informeren, moeten beschikken over goede kennis van het net, de routes, lijnen en dienstregelingen in het bestreken gebied, de regionale buslijnen, aansluitingen en spoorverbindingen en de tariefregelingen”. SBN voegt daaraan toe dat chauffeurs een ‘schaars goed’ zijn op het platteland. Door hun deskundigheid en kennis van het net waren de buschauffeurs van SBN vanaf 1 augustus 2017 operationeel, waardoor de continuïteit van het openbaar vervoer in het district gewaarborgd was. SBN leidt daaruit af dat het karakter van de economische eenheid wordt gevormd door de chauffeurs.” (r.o. 17). Het Hof van Justitie zag een verschil met de zaak Finse Busmaatschappijen, waar het had geoordeeld dat het niet-overnemen van de bussen – “voor de goede werking van de betrokken eenheid onontbeerlijke activa” – aan identiteitsbehoud in de weg kon staan. Uit die zaak kan echter niet worden afgeleid dat de overname van bussen in abstracto moet worden beschouwd als de enige bepalende factor bij een overgang van onderneming waarvan de activiteit bestaat uit de exploitatie van het openbaar vervoer per bus (r.o. 30). Men dient van geval tot geval te oordelen. De oorzaak van het niet-overnemen in de voorliggende zaak lag in externe omstandigheden: milieu- en andere eisen. “In deze context vormt het feit dat er geen bedrijfsmiddelen zijn



30

overgedragen, voor zover dit het gevolg is van wettelijke, technische of milieuvereis-ten, niet noodzakelijkerwijs een beletsel voor de kwalificatie van de overname van de betrokken activiteit als ‘overgang van onderneming’ in de zin van artikel 1, lid 1, van richtlijn 2001/23.” (r.o. 35). De nationale rechter zal rekening moeten houden met het feit dat het vervoer ononderbroken is geweest, de werkzaamheden en de passa-giers dezelfde zijn gebleven en met de door SBN naar voren gebrachte stellingen over de ervarenheid van de chauffeurs en het belang daarvan in deze context. Het Hof wijst er daarbij op dat van identiteitsbehoud sprake kan zijn indien de verkrijger een qua aantal en deskundigheid wezenlijk deel van het personeel overneemt dat de ver-vreemder speciaal voor de betreffende taak had ingezet.

Een ander voorbeeld uit de rechtspraak ziet op onderwijs: in de zaak Sigüenza/Valladollid oordeelde het Hof van Justitie dat muziekonderwijs kapitaalintensief is, de kantonrechter Enschede oordeelde dat bijzonder onderwijs arbeidsintensief was.42 Uiteraard nemen deze zaken niet weg dat het in sommige ondernemingen vaak zo zal zijn dat de materiële activa de belangrijkste productiefactor vormen, of dat juist het personeel dat is, zeker in sectoren waar handenarbeid (zoals bij eenvoudige schoonmaakwerkzaamhe-den) de norm is. De uitspraken laat wel zien dat het categoriseren van werkzaamheden, laat staan hele sectoren, in een arbeids- en kapitaalintensief deel, geen zekerheid biedt. Nog afgezien van de verschillen tussen verschillende ondernemingen in dezelfde sector, is van sommige sectoren en ondernemingen überhaupt niet op voorhand te stellen of zij wel of niet arbeidsintensief zijn. Gaat het bij de overgang van een restaurant om het personeel of de activa, of is wellicht het feit dat de keuken een andere wordt doorslaggevend?43 Hoe pakt de tweedeling uit ten aanzien van een garagebedrijf, een bloemen- en plantenexpor-teur,44 de ICT-sector,45 een cateraar? De rechtspraak is casuïstisch en overvloedig.

42 Ktr. Enschede 20 december 2012, ECLI:NL:RBALM:2012:BZ0651. 43 In de zaak die leidde tot Ktg. Amsterdam 19 juli 1999, JAR 1999/180 ging het om een Italiaans

restaurant dat werd verbouwd en heringericht tot een Frans restaurant door de nieuwe eigenaar. Goodwill en inventaris waren door de nieuwe eigenaar geheel overgenomen. De kantonrechter dat geen sprake was geweest van een overgang van onderneming, nu de handelsnaam was gewijzigd en geen personeel was overgenomen. De identiteit van de onderneming was op kenmerkende punten gewijzigd, zoals de menukaart, de inrichting, de openingstijden, de prijzen en het al dan niet kunnen meenemen van gerechten.

44 Zie HR 10 december 2004, JAR 2005/14. Volgens A-G Verkade ging het in deze zaak niet om een sector “waarin de materiële of immateriële activa voor de activiteit zonder belang zijn, noch een sector waarin (inkoop-)arbeid de meest belangrijke factor is” (r.o. 3.19 van de conclusie). De Hoge Raad ging op dit punt niet expliciet in. Ktr. Utrecht oordeelde op 6 februari 2013 (ECLI:NL:RBMNE:2013:BZ2319) dat de ICT-sector een gemengd karakter kan hebben, net als ook Hof Amsterdam 13 juni 2017, ECLI:NL:GHAMS:2017:2144. Ook administratieve werk-zaamheden kunnen een gemengd karakter dragen: Rb. Rotterdam 22 december 2012, ECLI:NL: RBROT:2016:10165.

45 Over het karakter van de ICT-branche is discussie geweest in de literatuur, naar aanleiding van enkele (soms tegengestelde) uitspraken. Zie De Laat & Schijf 2013. In het algemeen neigt de rechtspraak naar het standpunt dat de sector arbeidsintensief is: zie Hof Leeuwarden 30 augustus

Hoofdstuk 2. Overgangsbegrip

68

van cliënten/patiënten. Daartoe was zelfs een werkgroep “insluizing werkzaamheden Redmond Stichting in Stichting Sigma” in het leven geroepen.112

Ruim anderhalf jaar later ging de President van de Rechtbank Amsterdam nog iets verder.113 Wees het Hof in het arrest Sophie Redmond ter ondersteuning van zijn stelling dat in casu aan het overeenkomstvereiste was voldaan nog op contacten tussen de twee stichtingen, de president achtte dergelijke contacten niet noodzakelijk om toch van overgang van een onderneming te kunnen spreken. Dat de betrokken ondernemingen in casu van dezelfde subsidiegever afhankelijk waren en van dezelfde gebouwen gebruik maakten was voor de rechtbank kennelijk genoeg om tot overgang van een onderneming te kunnen concluderen. Of het noodzakelijk is dat tussen vervreemder en verkrijger enig contact is geweest, is overigens geen uitgemaakte zaak. In de bij het Hof van Justitie aangebrachte zaken leek steeds sprake te zijn van een dergelijk contact – ook in de hierna te behandelen Temco-casus. Het Hof Amsterdam heeft tweemaal geoordeeld dat bij gebreke van dergelijke contacten niet gesproken kan worden van een overgang krachtens overeenkomst.114 Ik kan mij voorstellen dat de eis van cont(r)act voor het Hof uiteindelijk niet te zwaar telt, om te voorkomen dat op de werknemer de plicht wordt gelegd te bewijzen dat tussen vervreemder en verkrijger zekere contacten zijn geweest en, hetgeen mij evenzeer relevant lijkt, wat de inhoud van die contacten was. Het is voor de vervreemder en de verkrijger die in twee fasen een overgang van onderneming willen bewerkstelligen, doch de rechtsgevolgen van overgang van onderneming niet wensen, niet al te ingewikkeld de buitenwereld informatie omtrent de voorwaarden van overgang te onthouden. In de Temco-zaak was sprake van een overgang in drie fasen. Temco

Volkswagen België had in de periode van mei 1993 tot en met januari 1995 de schoonmaak van sommige van haar productie-installaties uitbesteed aan Buyle-Medros-Vaes Associates SA (hierna: BMV). BMV had de uitvoering van die opdracht van het begin af aan in onderaanneming gegeven aan haar dochtermaatschappij, General Maintenance Contractors SPRL (verder: GMC). De uitvoering van de opdracht bij Volkswagen was toentertijd haar enige activiteit.

112 Van Straalen 1999, p. 49, wijst erop dat in dit arrest geen sprake is van een teruggave van het

object van de overeenkomst aan de eigenaar, zoals bij de ontbinding van de huurovereenkomst in de zaak Bork wel het geval was.

113 Pres. Rb. Amsterdam 2 december 1993, KG 1994, 4. 114 Hof Amsterdam 18 november 2004, JAR 2005/95 en 14 december 2006, JAR 2007/124.

Hoofdstuk 2. Overgangsbegrip

69

In december 1994 beëindigde Volkswagen de overeenkomst met BMV, en gunde bij overeenkomst de schoonmaakwerkzaamheden per 9 januari 1995 aan de Temco Ser-vice Industries SA (hierna: Temco). Voor Temco was de opdracht van Volkswagen één van de vele.

De contractswitch van Volkswagen van BMV naar Temco had gevolgen voor het personeel van GMC. Door het verlies van de opdracht ontsloeg GMC al haar personeel, met uitzondering van vier personen die als vakbondsafgevaardigden een bijzondere juridische bescherming hadden. Het verzoek de arbeidsovereenkomsten van ook deze personen op te zeggen wegens economische of technische redenen115

werd afgewezen. Vervolgens nam Temco 42 van de in totaal tachtig voormalige werk-nemers van GMC in dienst. Hiertoe was zij verplicht ingevolge de Belgische CAO van 5 mei 1993 “betreffende de personeelsovername in geval van contractswisseling op werven van dagelijks onderhoud”. De vier vakbondsafgevaardigden werden niet overgenomen en later door GMC ontslagen, waarna zij bij de Arbeidsrechtbank te Brussel vorderingen instelden tegen GMC, BMV en Temco. Het Arbeidshof te Brussel stelde het Hof van Justitie (geparafraseerd) de volgende prejudiciële vraag: Is sprake van een overgang van onderneming in de situatie waarin een onderneming A de schoonmaak van haar industriële installaties aan onderneming B heeft opgedra-gen, die deze werkzaamheid uitbesteedt aan onderneming C, die ten gevolge van het feit dat onderneming B de opdracht verliest al haar personeel ontslaat met uitzonde-ring van vier personen, terwijl nadien onderneming A de opdracht toevertrouwt aan onderneming D, die een gedeelte van het personeel van onderneming C in dienst neemt, maar zonder enig element van de activa van laatstbedoelde onderneming over te nemen, die blijft bestaan en haar maatschappelijk doel blijft nastreven?

115 Vergelijk artikel 4 lid 1 van de richtlijn, dat bepaalt dat ontslagen in het zicht van een overgang

van onderneming om technische, economische of organisatorische reden die wijzigingen voor de werkgelegenheid meebrengen zijn toegestaan. Deze bepaling is niet In Nederlandse wetgeving omgezet; in België is zij – net als de gehele richtlijn – omgezet in de door de Nationale Arbeidsraad gesloten cao nr. 32 bis van 7 juni 1985.


Hoofdstuk 6. Overhoring – Ontslagbescherming

219

Overhoring – Ontslagbescherming

1. Beoordeel de volgende twee stellingen:

I. Het opzegverbod wegens overgang van onderneming geldt alleen voor perso-neel van de vervreemder.

II. Na overgang geldt het opzegverbod niet meer: de bescherming is immers ge-realiseerd.

A. Stelling I is juist, stelling II is onjuist.

B. Stelling I is onjuist, stelling II is juist.

C. Stelling I en II zijn juist.

D. Stelling I en II zijn onjuist.

2. Na overgang van een aantal supermarktwinkels komt de verkrijger erachter dat de huurcontracten van deze winkels niet zijn overgedragen. Wat is in deze situatie juridisch correct?

A. De huurovereenkomsten zijn verbonden aan de ondernemingen die zijn over-gegaan (connexiteit), dus er is geen probleem voor de verkrijger.

B. De verkrijger kan eisen dat de huurcontracten alsnog mee overgaan (inde-plaatsstelling), tenzij de vervreemder zijn informatieplicht niet heeft geschon-den. In dat geval kan de verkrijger het personeel ontslaan wegens eto-redenen.

C. De verkrijger treedt niet in de plaats van de vervreemder als huurder en dit kan betekenen dat hij de winkels feitelijk niet kan exploiteren. In dat geval kan de verkrijger het personeel ontslaan wegens eto-redenen.

D. De verkrijger treedt niet in de plaats van de vervreemder als huurder en dit kan betekenen dat hij de winkels feitelijk niet kan exploiteren. In dat geval geldt voor de verkrijger het opzegverbod wegens overgang van onderneming, nu hij zelf had moeten onderzoeken of hij de winkels had kunnen betrekken.

3. Welke van de onderstaande beweringen over eto-redenen is onjuist?

A. Eto-redenen komen in de praktijk voor het overgrote deel overeen met bedrijfseconomische redenen in de zin van artikel 7:669 lid 3 onder a BW.

B. Eto-redenen zetten het opzegverbod wegens overgang van onderneming opzij.

C. Eto-redenen kunnen hun oorzaak vinden in gedragingen van derden.

D. Eto-redenen geven de werknemer een zetje in de rug: het ontslag wordt geacht voor rekening van de werkgever te zijn.


Overgang van onderneming Kernrechtspraak

307

Kernrechtspraak

Onderstaande rechtspraak staat in de tekst van deze uitgave cursief louter met naam weergegeven, zonder vindplaats. Deze uitspraken vormen het belangrijkste corpus van het thema overgang van onderneming. Abels HvJEG 7 februari 1985, C-186/83, ECLI:EU:C:1985:58 Air Atlantis HvJEU 9 september 2015, C-160/14, ECLI:EU:C:2015:565 Aira Pascual HvJEU 26 november 2015, C-509/14, ECLI:EU:C:2015:781 Albron HvJEU 21 oktober 2010, C-242/09, ECLI:EU:C:2010:625 en HR 5 april 2013, ECLI:NL:HR:2013:BZ1780 Allen HvJEU 5 december 1999, C-234/98, ECLI:EU:C:1999:594

Almega/Tjänsteförbunden HvJEU 6 april 2017, C-336/15, ECLI:EU:C:2017:276 Amatori HvJEU 6 maart 2014, C-458/12, ECLI:EU:C:2014:124 Ammerlaan Hof ‘s-Gravenhage 10 januari 1996, ECLI:NL:GHSGR:1996: AC1243 Asklepios HvJEG 27 april 2017, C-680/15 en 681/15, ECLI:EU:C:2017: 317 Banka HvJEU 8 mei 2019, C-194/18, ECLI:EU:C:2019:385 Besi Mill HvJEG 5 mei 1988, C-144/87 en C-145/87, ECLI:EU:C:1988: 236 De Boek/Van Gorp HR 28 mei 2004, ECLI:NL:HR:2004:AP0084 Bork HvJEG 15 juni 1988, C-101/87, EU:C:1988:308 Bos/Pax HR 26 juni 2009, ECLI:NL:HR:2009:BH4043 Botzen HvJEG 7 februari 1985, C-186/83, ECLI:EU:C:1985:58 Briot HvJEU 15 september 2010, C-386/09, ECLI:EU:C:2010:526 Celtec HvJEG 26 mei 2005, C-478/03, ECLI:EU:C:2005:321 CLECE HvJEU 20 januari 2011, C-463/09, ECLI:EU:C:2011:24 Collino & Chiappero HvJEG 14 september 2000, C-343/98, ECLI:EU:C:2000:441

Overgang van onderneming Kernrechtspraak

308

Daddy’s Dance Hall HvJEG 10 februari 1988, C-324/86, ECLI:EU:C:1988:72 Delahaye HvJEG 11 november 2004, C-425/02, ECLI:EU:C:2004:376 Dethier/Dassy HvJEG 12 maart 1998, C-319-94, ECLI:EU:C:1998:99 Duitse Busmaatschappijen HvJEU 27 februari 2020, C-298/18, ECLI:EU:C:2020:121 Ellinika Nafpigeia HvJEU 13 juni 2019, C-664/17, ECLI:EU:C:2019:496 Europièces/Sanders HvJEG 12 november 1998, C-399/96, ECLI:EU:C:1998:532 Finse Busmaatschappijen HvJEG 25 januari 2001, C-172/99, ECLI:EU:C:2001:59 (ook: Liikenne) FTA/Island Gaming HR 24 mei 2019, ECLI:NL:HR:2019:792 Gimnasio Deportivo San HvJEU 28 januari 2015, C-688/13, ECLI:EU:C:2015:46 Andrés SL/TGSS GOM HR 14 oktober 2016, ECLI:NL:HR:2016:2375 Henke HvJEG 15 oktober 1996, C-298/94, ECLI:EU:C:1996:382 ICTS Portugal HvJEU 19 oktober 2017, C-200/16, ECLI:EU:C:2017:780 ISS/Govaerts HvJEU 26 maart 2020, C-344/18, ECLI:EU:C:2020:239 Jouini HvJEU 13 september 2007, C-458/05, ECLI:EU:C:2007:512 Juuri HvJEG 27 november 2008, C-396/07, ECLI:EU:C:2008:656 Katsikas HvJEG 16 december 1992, C-132/91, C-138/91 en C-139/91, ECLI:EU:C:1992:517 Kirtruna HvJEG 16 oktober 2008, C-313/07, ECLI:EU:C:2008:574 Klarenberg HvJEG 12 februari 2009, C-466/07, ECLI:EU:C:2009:85 Martin/SBU HvJEG 6 november 2003, C-4/01, ECLI:EU:C:2003:594 Mayeur/Metz HvJEG 26 september 2000, C-175/99, ECLI:EU:C:2000:505 Memedovic HR 11 februari 2005, ECLI:NL:HR:2005:AR4466 Merckx/Ford HvJEG 7 maart 1996, C-171/94 en C-172/94, ECLI:EU:C: 1996:87
