22 23juli / augustus 2012

Nut en waarde van muziekreflectieIn gesprek met muziekfilosoof Erik HeijermanOlga de Kort

Muziekanalyse, muziekbeschouwing en reflectie: docenten vinden het belang-rijk dat leerlingen leren naar muziek te luisteren, de achtergrond van een stuk begrijpen en een sonatevorm herken-nen, maar als het aan de leerlingen zelf ligt zou die droge theorie al lang zijn afgeschaft.

Het luisteren naar muziek is leuk zolang je over je ervaringen niet hoeft te praten en te ‘reflecteren’. Wat is het nut en de waarde van muziekreflectie? Een bekende en veel gestelde vraag voor de muziekfilosoof, wiskundedocent en klavecinist/organist Erik Heijerman, die op zijn colleges muziekfilosofie zowel conservato-rium-studenten als HOVO-cursisten van 50+ tegenkomt.Jonge musici en muziekdocenten gaan vaak gebukt onder de ‘nutteloze’ kennis van harmo-nie en analyse die ze bij muziekreflectie niet eens kunnen toepassen, terwijl de oudere concertbezoekers en muziekluisteraars hun levenservaring met muziekfilosofische vragen willen toetsen.

Hoe veelzijdig is muziekbeschouwing en analyse?Heijerman: ‘Het reflecteren over de muziek kent veel lagen. Vaak begint men met een his-torische beschouwing, waarbij een compositie in de context van zijn tijd wordt geplaatst. Als je begrijpt in welke tijd het stuk gemaakt is, geeft het je als musicus of luisteraar meer inzicht in waarom het geschreven is zoals het geschreven is. De tweede reflectie-laag is een muziekanalyse, die over de structuur van de muziek gaat. Het lijkt me belangrijk om te weten hoe muziek in elkaar steekt, of het een menuet of sonate is. Daaroverheen komt echter nog een derde laag van reflectie, waarin je op zoek gaat naar de betekenis van de muziek, en dan begint de muziekfilosofie pas echt. Wat begrijp je eigenlijk als je muziek begrijpt? Plato heeft ooit gezegd: ‘Het onbedachte leven is geen leven.’ Dat wil zeggen dat hij reflectie belangrijk vond voor het mens zijn als zodanig. Het hoort bij het mens zijn om na te denken en het lijkt me niet meer dan vanzelfsprekend dat je bij het kunst of muziek maken ook nadenkt over wat je aan het doen bent.’

Waarom is dat zo belangrijk? Zou te veel nadenken het creatieve proces niet verstoren? Verjaagt de

reflectie niet alle spontane en intuïtieve reacties op de muziek?‘Er wordt inderdaad gezegd dat de analyse de muziek kapot maakt, maar daar ben ik het absoluut niet mee eens. Hoe groter mijn begrip voor een stuk is, hoe meer bewondering ik krijg voor de componist. De gangbare muziek-analyse kan wel droog zijn, maar het geeft inzicht. De tegenstelling tussen gevoel en verstand is zo oud als de mensheid zelf. Musici staan bekend als mensen die vaak gevoels-matig handelen en het verstand ondergeschikt maken, maar waarom zou jij er geen gebruik van maken als je een goed verstand hebt en goed kan denken? Het reflecteren vergroot je inzicht en voor mij als filosoof is een streven naar inzicht heel belangrijk. Het woord wijsbe-geerte geeft precies aan waar het in de filosofie om gaat. Jij bent op zoek naar kennis, je wil graag begrijpen.’

Hoe ver kan je drang om te begrijpen en alles te analyseren je brengen? Moet je bij het bestuderen van een muziekstuk tot de laatste komma’s gaan, de maten tellen en noten uitrekenen zoals de onderzoe-kers die getallensymboliek bij Bach toepassen?‘Tellen kan interessant zijn, hoor! Maar de vraag is natuurlijk wel in hoeverre de methode die je gebruikt verantwoord is. Je moet dan eerst goed over de methode van getallen-symboliek nadenken en kijken wat in die tijd bekend was over getallen en niet alles aan Bach toeschrijven. Want het gekke met getal-len is dat als je gaat tellen, je altijd wat vindt. Zo ben ik precies twee eeuwen na Mozart geboren, heeft dat nou een betekenis of niet?’ (lachend)

In hoeverre sluiten de analysemodellen aan bij onze muziekbeleving? Voorzin-nazin-slotakkoord, de leerlingen krijgen vaak het idee dat muziekanalyse geheel op zichzelf staat en weinig aan beschouwing kan toevoegen.‘Dat is niet waar. Denk bijvoorbeeld aan har-monieleer: als je goed leert analyseren en weet hoe de modulaties in elkaar zitten, dan vergaar je de kennis die je eigen ervaring ondersteunt. Je hoort dat er iets in de muziek gebeurt, maar wat is het dan? De harmonieleer biedt een model om dat te beschrijven en als filosoof kun je meteen een stapje verder gaan en vragen: wat doet het met je? Je kunt keurig technisch de modulerende toonsoorten noe-

men, maar je kunt ook naar de effecten van modulaties kijken en daarmee gedeeltelijk je reactie op de muziek proberen te verklaren. Of je het raadsel daarmee oplost? Waarschijnlijk niet, maar dat biedt een eerste en voorlopige vorm van reflectie aan, een taal om te benoe-men wat er gebeurt als je naar de muziek luistert.’

Muziek en taal. Kunnen we muziek verwoorden?‘Een typisch filosofische vraag! Kan muziek de werkelijkheid uitbeelden, kan muziek een ver-haal vertellen? Dat is pure beschouwing en reflectie. Muziek is een raadsel als je nagaat wat het met ons kan doen. Muziek stelt ons voor tal van filosofische vragen: wat gebeurt er met jou als je naar muziek gaat luisteren en waarom, wat hoor je in de muziek, hoe kunnen de klanken ons tot tranen beroeren? Het pro-bleem met muziek is namelijk dat het heel moeilijk is om erover te praten. De reflectie is daarom al goed, omdat het de taal helpt te vin-den om over muziek te praten. Het klinkt een beetje raar, maar na een concert hoor je het publiek steeds hetzelfde zeggen: ‘Het was mooi,’ ‘Prachtig’ of ‘Ik vond het niet leuk.’ ‘Het was mooi’ is een heel grof label om een muzi-kale ervaring van anderhalf uur mee te benoe-men. De net gehoorde compositie gaf je bepaal-de ervaringen en de vraag is hoe jij die kunt verwoorden.’

‘Bij het naar muziek luisteren stap je als het ware in een virtuele wereld. Als je naar een schilderij kijkt, dan kijk je naar een doek met verf erop en daar richt je je aandacht op. Maar het gaat natuurlijk over wat je op dit schilderij ziet en wat het uitdrukt. Je verplaatst je in de wereld achter de verf. Het is een dubbele focus van bewustheid, enerzijds op wát je ziet, en anderzijds op wat jij er ín ziet. Bij muziek is het niet anders. Je luistert naar klanken, maar het gaat erom wat je in de muziek hoort. En dan opent zich een heel nieuwe wereld en ga je ‘muziek’ horen, het leven dat zich in de klan-ken afspeelt. Je hoort bijvoorbeeld een ‘bewe-ging’, een stijgende toonladder, maar dat is eigenlijk een metafoor: je hoort de verschillen-de klanken achter elkaar en daarin hoor je een stijgende toonladder. Of je hoort een reeks van klanken achter elkaar die je een melodie noemt en dat is in zekere zin ook een metafoor. Dat is een van de manieren waarop je een

structuur geeft aan alles wat je hoort. Dat ‘horen als’ is heel belangrijk en is door Roger Scruton ontleend aan de filosoof Wittgenstein die een soortgelijk begrip gebruikte voor de visuele waarneming: ‘zien als’. Wij gebruiken heel vaak metaforen om te beschrijven wat we horen. ‘De muziek klinkt nu harder.’ Harder is iets wat met de tastzin te maken heeft en niet met de klank, dus alweer een metafoor. ‘De betekenis van de muziek ligt in zijn metafori-sche kracht,’ zei Leonhard Bernstein in een van zijn Harvard Lectures. Metaforen helpen een stuk toegankelijker te maken. Vaak realiseren mensen zich niet eens dat ze over de muziek uitsluitend in metaforen spreken!’

Arme muziekrecensenten die juist zo inventief proberen te zijn in het uitdrukken en verwoorden van hun muzikale ervaringen!‘Precies. Neem een willekeurige krant en lees een recensie: het barst van de metaforen. De kleur van instrumenten, bijvoorbeeld. Kleur? Dat is iets van het gezicht, kleur is wat je ziet, en toch spreken we van specifiek timbre, van de kleur van een hobo of een cello. Muziekrecensenten beginnen vaak bij hoorbare eigenschappen van de muziek en gaan vervol-gens interpreteren: de muziek begint te ‘fluis-teren’, wordt ‘stormachtig’ of ‘daalt de diepte in’. En hoeveel metaforen worden gebruikt die heel ver van feitelijke fysieke gebeurtenissen liggen? Zo las ik ooit een recensie waar een stem een luisterervaring veroorzaakte die vergeleken werd met het ‘wegzinken in een zachte sofa om geborgenheid te vinden’. Prachtig gezegd, knap om het zo te horen, maar dan gebruik je als recensent niets anders dan literaire metaforen. Kortom, om muziek te beschrijven heb je woorden nodig en als muziekfilosoof vind ik het interessant om te kijken of ik die kan vinden, en te onderzoeken waarom we de woorden gebruiken die we gebruiken.’

Ik gebruik de metaforen zelf ook vaak. ‘Droevig’, ‘weemoedig’, dat zijn precies de woorden die als eerste tevoorschijn worden gehaald als iemand bijvoorbeeld over de Russische muziek schrijft.‘Ja, omdat wij het zo horen, wij horen droefenis en melancholie. Terwijl ‘droefenis’ of ‘melan-cholie’ juist menselijke karakteristieken zijn: wij kunnen ons droevig voelen en melancho-lisch zijn, maar wat gebeurt er als ik de term ‘droevig’ op een melodie toepas, wat is daar nou droevig aan? Worden wij droevig van het horen van deze melodie? Waarom zou je gaan luisteren naar droevige muziek als je er droe-vig van wordt, want droefenis gaan we in wer-kelijkheid liever uit de weg? In de muziek zijn de droevige composities juist vaak de aller-mooiste en daar willen we graag naar luiste-ren. Uiteindelijk komt het er op neer dat ‘droe-

fenis’ iets is wat je als luisteraar wel degelijk kunt horen zonder er meteen zelf droevig van te worden. Het is een metafoor die wij graag willen gebruiken. Maar dan is de volgende vraag: waarom horen we het zo? Is dat puur een conventie, of hoor je echt ‘droefenis’? Dit is een voorbeeld van de reflectie die ik interes-sant vind, het onderwerp muziek en emoties, en waar ik als muziekfilosoof gelukkig over mag nadenken. Het helpt je eigen ervaring te begrijpen en de taal te vinden om je ervaring uit te drukken.’

Hoe kun je leren om over de muziek na te denken en erover te praten?‘Door te oefenen. Heel belangrijk is dat je door iemand aan de hand wordt genomen die de juiste vragen weet te stellen, want de filosofie is ook de kunst van het vragen stellen. Als je vragen stelt, dwing je jezelf na te denken. Niet iedereen moet filosoof worden, maar beschou-wing en reflectie moeten zeker bij muziekop-voeding horen, net zoals je filosofie zou moe-ten krijgen op de middelbare school. De jongeren zijn niet meer gewend om vragen te stellen, zelfs de studenten die dagelijks met muziek bezig zijn, blijken niet in staat om te kunnen formuleren en uitleggen. Ze hebben

vaak geen analytische taal tot hun beschikking om hun ideeën uit te drukken. Reflecteren en over de muziek praten moet je leren, maar het blijft moeilijk. Het ligt in de aard van de muziek zelf, die ongrijpbaar is. Persoonlijk vind ik het juist een uitdaging, maar ik snap best dat sommigen zich afvragen wat je nu aan al die filosofie en reflectie hebt, wat het nut ervan is.’

Dat zou een mooie vraag zijn voor een werkstuk over analyse en kunstbeschouwing!‘Sommige dingen in het leven zijn nuttig, daar heb je iets aan, economisch gezien, bijvoor-beeld. Anderen zijn nutteloos, maar kunnen desondanks heel zinvol zijn. Muziek is er één van en het filosoferen over muziek trouwens ook. Muziek, literatuur, filosofie - dit soort ‘nutteloze’ dingen - maken een leven zinvol, brengen je tot inzicht, vergroten je begrip, geven je een ervaring van schoonheid, en dat vinden we als mensen intrinsiek waardevol. Het verrijkt ons leven en maakt het mooi en zinvol en dat is volgens mij de diepste grond van de reflectie bij de muziek. Uiteindelijk kun je Plato geen ongelijk geven. En zo zijn wij terug bij het begin van ons gesprek: Een onbedacht leven is geen leven.’

Erik HeijermanAnaly

se en

besch

ouwing