1Research4U Medicijnen in het milieuResearch4U Ex
act w
at je zoekt!
Lessenserie voor het v
wo
In deze module…
De module Medicijnen in het milieu sluit aan
bij termen uit de (sub)domeinen ‘Chemisch
rekenen’ en ‘Milieueffectrapportage’. Leer
samen met je leerlingen meer over medicijn-
afbraak en medicijnen in het milieu. Vervol-
gens gaan de leerlingen zelf aan het rekenen.
Hoeveel medicijn komt er in het milieu? En
wordt het voldoende afgebroken? Op deze
creatieve manier komen leerlingen in aanra-
king met bestaand interessant onderzoek.
Inhoud
Voor de leerling… 2
Opdracht… 4
Voor de docent… 6
Werkblad… 8
www.exactwatjezoekt.nl
Medicijnenin het milieu
#7
2Research4U Medicijnen in het milieu
Medicijnen uit de kraan – daar zitten de meeste mensen niet op te wachten. Maar wie een slok kraanwater drinkt, kan toch ongemerkt kleine hoeveelheden medicijnen binnenkrijgen. Het gaat om lage concentraties die voor gezonde volwassen waarschijnlijk niet schadelijk zijn. Het is echter de vraag of de vergrijzing en het toenemende medicijngebruik de komende jaren, niet voor zwaarder verontreinigd drinkwater zullen gaan zorgen.
De gemeten concentraties zijn in Nederland nu echt heel laag:
tot 125 ng per liter. Zelfs als je je hele leven elke dag 2 liter
Nederlands kraanwater drinkt, dan is de totale hoeveelheid
die je hebt binnengekregen van bijvoorbeeld het anti-epilep-
siemiddel carbamazepine – een van de middelen die in 2007
in een RIVM-onderzoek het vaakst werd aangetroffen – nog
steeds geen 5% van de dagelijkse dosis die een patiënt slikt.
De blootstelling aan dat soort lage concentraties vindt echter
wel over een langere periode plaats en het is nog niet geheel
duidelijk of dat misschien andere gevolgen heeft dan het voor
kortere tijd slikken van een grotere hoeveelheid medicijn.
In andere Europese landen werken afvalwaterzuiverings-
installaties soms minder goed als het om het verwijderen van
medicijnresten gaat. Daarom werkt Rik Oldenkamp aan de
Radboud Universiteit Nijmegen aan een computermodel dat
voorspelt waar in Europa welke medicijnen het meeste risico
opleveren voor mens en milieu. “Beleidsmakers en politici wil-
len weten wat er aan de hand is, zodat ze naar een oplossing
kunnen zoeken.”
Rik kijkt vooral naar cytostatica, medicijnen die artsen gebrui-
ken voor chemotherapie bij kankerpatiënten. “Daarvan komt
een deel in het riool terecht, omdat artsen en kankerpatiënten
steeds vaker voor een thuisbehandeling kiezen,” licht hij toe.
Ziekenhuizen zamelen de urine van kankerpatiënten apart in en
verwerken het apart, maar thuis gebeurt dat niet. Verder is het
aantal voorschriften van cytostatica alleen al in Nederland de
afgelopen vijf jaar ongeveer verdubbeld. Mensen worden steeds
ouder en krijgen vervolgens ook vaker kanker. Als tweede
medicijnengroep kijkt Rik naar de verspreiding van antibiotica,
medicijnen waar artsen bacteriële infecties mee bestrijden.
De huidige afvalwaterzuiveringsinstallaties zijn niet in staat
om deze cytostatica en antibiotica voor de volle 100% uit
Voor de leerling
Ongewenste inname
Rik Oldenkamp Leeftijd: 28 jaar
Universiteit: Radboud
Universiteit Nijmegen
“Ik kom net terug van een congres in Berlijn. Daar heb ik
allerlei mensen ontmoet, zowel andere wetenschappers
als beleidsmakers, die nadenken over geneesmiddelen
in afvalwater. Dat onderwerp staat nu duidelijk op de
politieke agenda. De vraag is in welke concentraties
geneesmiddelen uit urine van patiënten in het milieu en
het drinkwater terechtkomen. En of er plekken in Europa
zijn waar die concentraties relatief hoog zijn. In Berlijn
was vanuit verschillende hoeken van de wereld veel
interesse voor mijn presentatie hierover.
Toen ik milieukunde ging studeren, zocht ik bewust een
opleiding die exact en uitdagend was, en waarmee ik te-
gelijkertijd midden in de maatschappij zou staan. Tijdens
mijn stage in Bolivia kon ik mijn scheikunde- en biologie-
kennis nuttig gebruiken. In een mijnwerkersdorp keek ik
naar de effecten van chronische blootstelling aan zware
metalen uit de mijnbouw. En die zijn heftig. De levens-
verwachting ligt daar gemiddeld tien jaar lager dan in de
rest van Bolivia, mede door een hoge kindersterfte. Bijna
13% van de kinderen sterft in het eerste levensjaar. Verder
zorgt vooral loodinname voor veel ontwikkelingsproble-
men bij kinderen. Een van mijn adviezen was om kinderen
minder lokaal geteelde gewassen te eten te geven. Dat
voedsel bleek namelijk veel restmetalen van de mijnbouw
te bevatten, vaak ook nog eens de meest toxische.
Na mijn studie heb ik voor promotieonderzoek gekozen,
omdat ik het gevoel had dat ik nog niet ben uitgeleerd.
Ik duik graag diep in een onderwerp. Ik doe heel veel
computerwerk, geef les aan studenten en bedenk op-
drachten voor hen. Dat maakt mijn baan als onderzoeker
afwisselend.”
3Research4U Medicijnen in het milieu
het water te halen. Het slib van afvalwaterzuiveringsinstalla-
ties – een modderig goedje dat boeren in sommige Europese
landen als mest over landbouwgrond uitrijden – is de tweede
route waarop medicijnen in het milieu en mogelijk ook in ons
voedsel terechtkomen.
“Een kankermedicijn is vaak hele smerige troep,” vertelt Rik.
Heel waardevol voor mensen bij wie ze een tumor bestrij-
den, maar voor andere mensen kunnen diezelfde medicijnen
juist kankerverwekkend zijn, omdat ze ook de celdeling van
gezonde cellen ontregelen. Dat is bijvoorbeeld de oorzaak
van haaruitval bij kankerpatiënten. “Het is eigenlijk nog niet
bekend in hoeverre ze in het milieu terechtkomen en wat de
risico’s zijn voor mensen, fl ora en fauna.”
Voor de leerling
De concentratie medicijnen waaraan we worden blootgesteld,
wordt vergeleken met de ADI-waarde van dat medicijn. ADI
staat voor aanvaardbare dagelijkse inname en is de hoeveel-
heid stof die, voor zover bekend, levenslang per kilogram
lichaamsgewicht dagelijks kan worden ingenomen zonder dat
er risico’s optreden voor de gezondheid.
Als Rik niet alle gegevens heeft voor zijn berekeningen,
kiest hij voor het worst case-scenario. “Als er geen informatie
is over de afbraak in het milieu, ga ik er bijvoorbeeld vanuit
dat er helemaal geen afbraak plaatsvindt. Medicijnen waar-
voor data ontbreekt, komen hierdoor vaak als risicovoller uit
mijn berekeningen dan medicijnen waar alle data van bekend
zijn.”
4Research4U Medicijnen in het milieu
De Europese Unie doet onderzoek naar twee cytostatica (medicijnen tegen kanker) en vraagt zich af hoe groot het risico is van thuisbehandeling. Als de concentraties in het milieu te hoog worden, kan het gevaarlijk worden voor de volksgezondheid.
Rik heeft gegevens ontvangen voor deze twee verschillende
cytostatica ( capecitabine en ceftriaxone) uit drie gebieden in
Europa. Hieronder zie je hoe Europa is opgedeeld in zoge-
naamde grids van 100 bij 100 km. Voor drie grids ga jij bereke-
nen wat het risico is van thuisbehandeling. Het eerste grid ligt
in Nederland, het tweede in Frankrijk en het derde in Spanje.
In het stroomschema hiernaast zie je de route die elk medicijn
afl egt van patiënt tot blootstelling van de bevolking. Bekijk
deze goed en bereken met behulp van de gegevens uit tabel
1, 2 en 3 de risico’s van thuisbehandeling. Als je de moge-
lijkheid hebt, is het handig om de berekeningen in Excel te
maken; vraag dit aan je docent.
De berekeningen kunnen in drie stappen verdeeld worden
en wordt hierna uitgelegd.
Stap 1 Wanneer een patiënt medicijnen gebruikt, wordt een deel
daarvan opgenomen in het lichaam. Maar een deel van de
medicijnen wordt niet opgenomen; het verlaat het lichaam
via de urine en komt zo in het riool terecht. In afvalwater-
zuiveringsinstallatie bevinden zich bacteriën die deze stoffen
kunnen afbreken, maar toch belandt een deel ervan in het
oppervlaktewater en slib. Dit slib wordt vaak gebruikt om
landbouwgrond mee te bemesten. In het eerste deel gaan we
de uitstoot (emissie) van medicijnen naar landbouwgrond en
oppervlaktewater berekenen. Gebruik hiervoor de gegevens
uit Tabel 1 op het werkblad. Bereken de emissie in kg/jaar.
Emissie van medicijnen naar landbouwgrondgebied 1 2 3
capecitabine
(kg/jaar)
ceftriaxone
(kg/jaar)
Emissie van medicijnen naar oppervlaktewatergebied 1 2 3
capecitabine
(kg/jaar)
ceftriaxone
(kg/jaar)
Medicijnroute
Opdracht
Risico in de regio
30°
30°
20°
20°
10°
10°
0°
0°
-10°
-10°
-20°
-20°
70°
70°
60°
60°
50°
50°
40°
40°
:
12
3
medicijn
patiënt*
slib
emissie naar
landbouwgrond
concentratie in
landbouwgrond*
groenten
* hier vindt afbraak van het medicijn plaats
emissie naar
oppervlaktewater
concentratie in
oppervlaktewater*
drinkwater
water
riool
waterzuivering*
5Research4U Medicijnen in het milieu
Opdracht
Stap 2
Hoeveel van een medicijn wordt opgenomen door land-
bouwproducten en drinkwater hangt af van de concentratie
in de landbouwgrond en het oppervlaktewater. Je hebt net
de uitstoot in kg/jaar berekend. In de landbouwgrond en het
oppervlaktewater worden de medicijnen met een constante
snelheid afgebroken. Er is gebleken dat over langere tijd een
evenwicht ontstaat: de concentratie verandert niet meer
zolang de uitstoot gelijk blijft. We kunnen met de berekende
emissie (E) die constante waarde van de concentratie (C)
bepalen door gebruik te maken van onderstaande formule;
hierin is k een afbraaksnelheidsconstante per jaar en V het
betreffende volume:
E
C = ___
k.V
- Bereken voor het oppervlaktewater de concentratie in
µg/L water.
- Bereken voor de landbouwgrond de concentratie in mg/kg
grond. Aangezien de emissie en afbraak per gebied ver-
schillen, moeten de berekeningen voor elk gebied worden
uitgevoerd.
Groenten en drinkwater nemen de medicijnen op en worden
vervolgens door de bevolking genuttigd. De hoeveelheid
medicijn die elk persoon binnenkrijgt, is de blootstelling.
- Bereken met behulp van de gegevens uit Tabel 2 op het
werkblad de blootstelling in mg/dag/persoon.
Totale blootstelling door groenten en drinkwater per medicijngebied 1 2 3
capecitabine
(mg/dag/persoon)
ceftriaxone
(mg/dag/persoon)
Stap 3
Of deze blootstelling risicovol is, hangt af van het effect van
het medicijn. De ADI-waarden geven de maximale blootstel-
ling aan.
- Reken de blootstelling om in mg/dag/kg lichaamsgewicht
en vergelijk met de ADI-waarden uit Tabel 3 op het werkblad
door de ratio (blootstelling/ADI) te berekenen.
Ratio blootstelling/ADIgebied 1 2 3
capecitabine
ceftriaxone
Welk medicijn in welk gebied vormt het hoogste risico?
Hoe zou je de blootstelling in dit gebied kunnen verlagen?
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Hoeveel waarde kun je hechten aan de uitkomst? Bedenk
welke aannames er zijn gedaan tijdens de berekening.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 kg = 1000 g = 1000000 mg = 1000000000 µg
of in wetenschappelijke notatie:
1 kg = 1 • 103 g = 1 • 106 mg = 1 • 109 µg
1 µg = 0,001 mg = 0,000001 g = 0,000000001 kg
of in wetenschappelijke notatie:
1 µg = 1 • 10-3 mg = 1 • 10-6 g = 1 • 10-9 kg
x 1000
: 1000
x 1000
: 1000
x 1000
: 1000
6Research4U Medicijnen in het milieu
Risicoanalyse
Voor de docent
“Mijn onderzoek verkeert nu in een spannende fase. Ik verzamel zoveel mogelijk meetgegevens van medicijnconcentraties in het milieu, om uit te vinden of de voorspellingen van mijn computermodel kloppen,” vertelt de Nijmeegse promovendus Rik Oldenkamp. “Partners in het Europese project waar ik aan meewerk, gaan eveneens op pad om er speciaal metingen voor te doen.”
Riks computermodel is zelf niet gebaseerd op gemeten
concentraties in het veld. Het model gebruikt uiteenlopende
gegevens, van lokale medicijnconsumptie en het niveau van
de afvalverwerkingsinstallaties tot stofeigenschappen als de
gevoeligheid voor degradatie onder invloed van licht (foto-
degradatie). Op basis daarvan berekent het model waar in
Europa het risico het grootst is op problemen met te hoge
medicijnconcentraties in bijvoorbeeld het oppervlaktewater.
Het is immers onmogelijk in heel Europa het oppervlakte-
water te monitoren. Uit Riks model komen geen exacte
concentraties gerold, maar wel een soort ranking van stof-
locatiecombinaties. “Resultaten laten bijvoorbeeld zien dat
risico’s in gebied A door stof x twee keer zo groot zijn als de
risico’s in gebied B door stof y,” licht Rik toe. Op die manier
wil de EU eerst de risicogebieden in kaart brengen en daar in
het verdere onderzoek extra aandacht aan schenken.
Rik gebruikt voor zijn model ook geografische gegevens. Je
moet dan denken aan de hoeveelheid landbouwgrond, de
omvang van het wateroppervlak, de diepte van dat water en
de gemiddelde weersomstandigheden, zoals de gemiddelde
hoeveelheid regen en temperatuur. Voor zogenoemde grids
van 100 bij 100 km zijn deze gegevens bekend. Stofeigen-
schappen als oplosbaarheid en dampdruk bepalen hoe een
stof zich verdeelt over de verschillende compartimenten,
zoals oppervlaktewater, bodem en lucht. Qua stofeigenschap-
pen is het verder van belang in hoeverre een stof wordt ver-
wijderd uit het milieu (via biodegradatie, fotodegradatie en
hydrolyse) en tijdens afval- en drinkwaterzuivering.
De lading van de medicijnresten bepaalt voor een flink deel
of een mens de betreffende stof vooral via voeding of vooral
via drinkwater binnenkrijgt. De werkzame stof in een genees-
middel is namelijk vaak een zuur of een base, en afhankelijk
van hun pKa-waarde en de omgevings-pH worden er meer of
minder kat- of anionen gevormd. Kationen hechten sterker
aan slib. Als boeren dat slib vervolgens op landbouwgronden
uitrijden, kan het ook in voedselgewassen terechtkomen.
Planten nemen bovendien kationen weer makkelijker op dan
anionen. Blootstelling aan anionische stoffen loopt vooral via
het drinkwater.
Bij ontbrekende data kiest Rik in zijn model voor het worst-
casescenario. “Bij gebrek aan informatie over afbraak in het
milieu, ga ik er bijvoorbeeld vanuit dat er helemaal geen
afbraak plaatsvindt. Medicijnen waarvoor data ontbreken,
komen daardoor vaak als risicovoller uit mijn model dan me-
dicijnen waar alle data van bekend zijn.”
Op deze manier laat Rik zien welke hiaten in onze kennis de
meeste prioriteit moeten krijgen. Voor de einduitkomst maakt
het namelijk bij de ene stof weinig uit of die wel of niet wordt
afgebroken in het aquatische milieu en voor een andere juist
veel. Dan is het handig om verder onderzoek naar de afbreek-
baarheid eerst op die laatste stof te richten.
Overschrijding van ADI-waardes door geneesmiddelen in het
milieu gebeurt in de praktijk nooit. Maar door een vergelijking
te maken met de ADI-waardes worden risicogebieden zicht-
baar en kunnen er maatregelen worden getroffen. Dat kunnen
ook preventieve maatregelen zijn, bijvoorbeeld mensen ervan
bewust maken om geen overgebleven medicijnen door de
wc te spoelen, of fabrikanten stimuleren beter afbreekbare
geneesmiddelen te ontwikkelen.
Deze module sluit aan bij verschillende termen uit de
syllabus. Zo komen leerlingen meer te weten over:
chemisch rekenen (C2), o.a. berekeningen maken over
een proces;
milieueffectrapportage (G2), o.a. grenswaarden.
De module laat deze termen aansluiten bij een onderzoek
over een voor jongeren bekend verschijnsel, namelijk
medicijnen. Een onderwerp dat zich goed leent om leerlin-
gen te laten oefenen met berekeningen.
Aansluiting bij de syllabus
7Research4U Medicijnen in het milieu
Voor de docent
Antwoorden
Dit is een vrij pittige en lange (huiswerk)opgave. Wanneer
de leerlingen gebruik kunnen maken van Excel, wordt dit
zeker aangeraden. Een andere mogelijkheid is om in groepjes
te werken en elk groepje een gebied en/of medicijn toe te
delen.
Op www.exactwatjezoekt.nl/docent is de uitgewerkte
opdracht in Excel te vinden. Hieronder geven wij alleen de
eindantwoorden.
Stap 1 In deze eerste stap moeten de leerlingen tijdens het bere-
kenen van de emissies twee waarden kiezen om verder te
komen. Bij beide wordt uitgegaan van het ergste geval.
Bij de afbraak van capecitabine in het lichaam is gekozen
voor 60% en bij de afbraak in de afvalwaterzuivering in
gebied 3 is gekozen voor 0%.
Emissie van medicijnen naar landbouwgrondgebied 1 2 3
capecitabine 0 0,38016 1,224
(kg/jaar)
ceftriaxone 0 5,59845 0,9945
(kg/jaar)
Emissie van medicijnen naar oppervlaktewatergebied 1 2 3
capecitabine 28,56 215,424 8,16
(kg/jaar)
ceftriaxone 450,45 5038,605 10,53
(kg/jaar)
Stap 2
Eerst moet met behulp van de formule de concentratie in
landbouwgrond en oppervlaktewater worden berekend.
Concentratie in landbouwgrondgebied 1 2 3
capecitabine 0 0,08 2,25
(mg/kg)
ceftriaxone 0 0,65 1,44
(mg/kg)
Concentratie in oppervlaktewatergebied 1 2 3
capecitabine 0,13 0,09 4,22
(µg/L)
ceftriaxone 2,10 0,69 2,54
(µg/L)
Vervolgens wordt de blootstelling via groenten en drinkwater
berekend. Deze waarden vormen opgeteld de totale bloot-
stelling.
Totale blootstelling door groenten en drinkwater per medicijngebied 1 2 3
capecitabine 1,45E-04 5,09E-03 1,82E-01
(mg/dag/persoon)
ceftriaxone 2,19E-03 4,36E-02 1,24E-01
(mg/dag/persoon)
Stap 3
Als laatste stap wordt de ratio blootsteling/ADI berekend.
Ratio blootstelling/ADIgebied 1 2 3
capecitabine 8,63E-04 3,18E-02 1,17
(mg/dag/persoon)
ceftriaxone 3,25E-03 6,81E-02 1,99E-01
(mg/dag/persoon)
In gebied 3 (capecitabine) komt de ratio boven 1 en hebben
we te maken met een risico voor de volksgezondheid. Een
mogelijke oplossing zou zijn om thuisbehandeling niet meer
toe te staan. Als je kijkt naar de gegevens uit Tabel 1 blijkt dat
er in dit gebied veel slib naar landbouwgrond gaat. Wanneer
dit naar 0% gebracht wordt, komt de ratio weer onder 1 en is
er geen risico meer voor de volksgezondheid. Andere oplos-
singen zijn ook mogelijk.
Over het algemeen zijn de aangedragen waarden gemiddel-
den en kunnen plaatselijk verschillen, waardoor een waarde te
dicht bij 1 eigenlijk al een risicogebied is.
8Research4U Medicijnen in het milieu
Werkblad
Tabel 1: Emissies
gebied 1 2 3
gebruik (kg/jaar)
capecitabine 105 792 24
ceftriaxone 1400 14355 18
afbraak in het lichaam (%)
capecitabine 60 - 70 60 - 70 60 - 70
ceftriaxone 35 35 35
afbraak in afvalwaterzuivering (%)
capecitabine 20 20 ?
ceftriaxone 45 40 ?
binding aan slib (%)
capecitabine 15 15 15
ceftriaxone 10 10 10
slib gebruikt op landbouwgrond (%) 0 1 85
Tabel 2: Blootstelling
gebied 1 2 3
volume landbouwgrond (kg) 2,96*105 4,64*106 6,96*105
volume oppervlaktewater (L) 2,10*1011 3,46*1012 3,12*109
afbraaksnelheidsconstante kw (jaar-1) in water
capecitabine 1,05 0,73 0,62ceftriaxone 1,02 2,11 1,33
afbraaksnelheidsconstante kg (jaar-1) in grond
capecitabine 1 1,01 0,78ceftriaxone 0,97 1,86 0,99
opname in drinkwater vanuit oppervlaktewater (%)
capecitabine 70 70 70ceftriaxone 65 65 65
opname in groenten vanuit landbouwgrond (%)
capecitabine 41 41 41ceftriaxone 44 44 44
gemiddelde hoeveelheid drinkwater per dag per inwoner (L/dag/persoon) 1,6 1,7 2,1
gemiddelde hoeveelheid groenten per dag per inwoner (kg/dag/persoon) 0,15 0,15 0,19
Tabel 3: Risico volksgezondheid
gebied 1 2 3
gemiddeld gewicht per inwoner (kg/persoon) 84 80 78
ADI (mg/dag/kg lichaamsgewicht)
capecitabine 0,002 0,002 0,002
ceftriaxone 0,008 0,008 0,008
Van capecitabine weten we dat de af-
braak in het lichaam ergens tussen 60%
en 70% in ligt, maar de exacte waarde
weten we niet. Van gebied 3 zijn geen
gegevens bekend over de afbraak in de
waterzuiveringsinstallatie. Hoe ga je
hiermee om? Welke waardes kies je?
9Research4U Medicijnen in het milieu
Colofon
De module Medicijnen in het milieu is ontwikkeld door
Stichting C3 in samenwerking met Rik Oldenkamp,
Radboud Universiteit Nijmegen.
AuteursMartine Segers, Bo Blanckenburg
Interview Martine Segers
TekstredactieLOS!, Marijne Thomas
Vormgevingt4design, Liesbeth Thomas
DocentenpanelHarry Schreurs
Algehele en inhoudelijke projectcoördinatie en contact Stichting C3Remco Simonsz, Ilonka Mekes en Maryse Karsten
t: 070 337 87 88
Al het docenten- en leerlingenmateriaal zoals beschreven in
deze module is te downloaden via www.exactwatjezoekt.nl/
docent. De rechten van dit lesmateriaal (uiteraard niet van
de gebruikte bronnen) berusten bij Stichting C3 te Den Haag.
Het materiaal mag voor niet commerciële doeleinden vrij
worden gebruikt. Voor commercieel gebruik dient contact
opgenomen te worden met Stichting C3. Uiteraard is de
module met veel zorg tot stand gekomen. Stichting C3
aanvaardt echter geen aansprakelijkheid voor schade die
eventueel is ontstaan bij het uitvoeren van deze module.
© Stichting C3, Remco Simonsz, 2012
Opleidingen
1. Advanced technology
2. Biotechnologie
3. Farmaceutische wetenschappen
4. Levensmiddelentechnologie
5. Life science & technology
6. Milieuwetenschappen
7. Molecular science & technology
8. Moleculaire levenswetenschappen
9. Scheikunde
10. Scheikundige technologie
11. Science (natuurwetenschappen)
Universiteiten
Radboud Universiteit Nijmegen
Opleidingen: 8, 9, 11
Rijksuniversiteit Groningen
Opleidingen: 5, 9, 10
Technische Universiteit Delft
Opleidingen: 5, 7
Technische Universiteit Eindhoven
Opleidingen: 10
Universiteit van Amsterdam
Opleidingen: 9
Universiteit Leiden
Opleidingen: 5, 7
Universiteit Twente
Opleidingen: 1, 10
Universiteit Utrecht
Opleidingen: 9
Universiteit Wageningen
Opleidingen: 2, 4, 6, 8
Vrije Universiteit Amsterdam
Opleidingen: 3, 9
SubdomeinenC2: Chemisch rekenen
G2: Milieueffectrapportage
Top Related