[p.5] VoorSigrid

[p.7]

WoordvoorafIndevernietigendekritiekdieKantin1766schreefopdeZweedsespiritistSchwedenberg, verontschuldigthijzichdelezereenpaarogenblikkenteontrovendiehijanders waarschijnlijkmetevenweinigresultaataandelectuurvangrondigegeschriftenoverdeze materiewaskwijtgeweest.TochmeendeKantdelezertegemoettekomendoorvelewilde hersenspinselswegtelaten ,waarvoorhijevenveeldankverwachttealseenpatintzijn artsenooiteensschuldigdachttezijn,omdatzehemalleendebastvandekinineboomlieten verorberenterwijlzehemnetzogoedhaddenkunnendwingendeheleboomopteeten .Dat is,denkik,debestehoudingdieeenfilosoofaankannemenwanneerhijofzijzichophet gebiedvandekunstenwaagt,ietswaarikmijdelaatstejarentotmijneigenverbazinginheb vermeid.Inditboekzijndevelehersenspinselsdiezichindeestheticavoordoenzoveel mogelijkoverhethoofdgezien,zijhetaanheteindvooralomdeeigenspeculatiesderuimtete biedendieikanderennauwelijkshebgegund. Detitelvanditboekenenkelezinsnedenuitdelaatstehoofdstukkenontleendeikaan hetgelijknamigeartikeldatikin1989inDeGidspubliceerde.Ookhoofdstuk5overde BewegingvanVijftigverscheeneerderineenwatkortereversieinDeGids(1991).Decitaten inSteedsmooierzijnalleendanvertaald,alshetorigineelgemistkonworden.Bijenkele citatenbenikdelezertegemoetgekomendoorindenoteneenvertalingoptenemen, strevendnaardehachelijkebalanstussenachtingvoordelezereneenbehaaglijksnobisme. Ditboekwaszonderdeonvermoeibareenevenstrengealsopbeurendekritiekvan GerarddeVriesnietindezevormver

[p.8] schenenenhoogstwaarschijnlijkzelfsnooitgeschreven.Ikbenhemdanookaanzienlijkmeer dankverschuldigddandedoorKantgenoemdepatint.Datgeldtookvoormijnleermeester vanheteersteuur,MaartenvanNierop,wiensnauwgezetlezenenruimhartigescepsismij vooreenaantaluitwassenhebbenbehoed.Daarnaastgaatmijndankuitnaarprof.dr.Carel Blotkamp,dr.R.L.K.Fokkema,HansvanStratenenWillemVisser,diehetmanuscriptofdelen ervanvankritischcommentaarvoorzagen,evenalsReindeWildeenJoWachelder.De laatstenwarendeafgelopenjarenmetveelanderecollega'suitMaastrichtverantwoordelijk vooreenintellectueelklimaatdatindezevooruniversiteitenzosomberetijdentochwel ongebruikelijkmagheten.Alslaatstedientdeeerstegenoemdtewordennaarwiemijndank voorveelzinvolcommentaarennogmeeruitgaat,SigridSijthoff.Aanhaardraagikditboek op. Amsterdam,juni1994

WoordvoorafbijdederdedrukDevelereactiesdieditboekdeafgelopenjarenopriepmaaktenhetverleidelijkommetname deslothoofdstukkenflinkuittebreiden.Daarmeezouhetechtereenanderboekzijn geworden.Aangezienmijnopvattingeningrotelijnennietveranderdzijn,isinoverlegmetde uitgeverbesloten,ommetenkelekleineaanpassingenentoevoegingentevolstaan. Amsterdam,mei1997

[p.11]

InleidingHettweedewerkvanHeraklesAanhetvoorwoordvanzijnPhilosophischeUntersuchungenlietLudwigWittgensteineen mottovoorafgaanvandenegentiendeeeuwseOostenrijksetoneelschrijverensatiricus Nestroy:UeberhaupthatderFortschrittdasansich,daervielgrerausschaut,alser wirklichist.Ditmotto,aldusdeinleidingtotdeNederlandsevertaling,slaateigenlijknergens op,wantWittgensteinheefthetindePhilosophischeUntersuchungennooitoverhistorische zakenofprocessen,laatstaanovervooruitgang.Zijnfilosofiesluitookuitdatovereen verschijnselalsvooruitgangietszinnigskanwordenbeweerd.Daarom,schrijftdeinleider, blijfthetminofmeerraadselachtig,waaromWittgensteintotdekeuzevanjuistditcitaat gekomenis. 1 Dieraadselachtigheidkleeftsteedsaandemanier,waaropdeideevanvooruitgangin dezeeeuwweeropduikt.Vooruitgang,zohoortmenvoortdurend,iseenverouderdeidee, gebaseerdopeenmetafysischegeschiedopvattingwaarreedslangmeeisafgerekend. Vooruitgang,zoluidtdegangbaremening,washetgeloofvandenegentiendeeeuw,een geloofdattoenalaankritiekblootstond,maardatdefinitiefgevonnistwerdmethetuitbreken vandeEersteWereldoorlog,eengebeurtenisdiehetoptimistischeWestendeschellenvande ogendeedvallen. 2 Vooruitgang,zowordttelkensopnieuwgeconstateerd,isdefossiele brandstofdiedegroteverhalenvandegeschiedenisenderampzaliggeblekenideologien langgaandeheeftgehouden,eenbrandstofdienueindelijkisuitgeput.Of,zoalsGerardReve heteenskernachtigsamenvatte:Vooruitgangbestaatniet,endatismaargoedook,want zoalshetis,ishetalerggenoeg. 3 Hetisdanookmerkwaardigdatfilosofenvandetwintigste

[p.12] eeuwonophoudelijkbezigzijngeweestomeengeloofofeenideeaftezweren,dievolgensde communisopiniovanhunvakgebiedeigenlijkalsindsjarenachterhaaldis.Eenaanzienlijk deelvandewijsgerigearbeidvandezeeeuwheeftaldusveelwegvanhetgeploeterwaarvoor HerakleszichgesteldzagtoenhijdekoppenvandevreselijkeHydramoestafslaan,terwijl bekendwasdatzeonmiddellijkweeraanzoudengroeien.Denaamvanhetveelkoppige monsterisVooruitgang:demythologischeladingvanditbegripdoetnietondervoordievan hetgedrochtdatHeraklesonderhandennam.Maardelaatstehadmeersuccesdande filosofieinhaarworstelingmetVooruitgang,wantnogaltijdishetdevraagofhetwijsgerig werkinmiddelsvoltooidis.MoetNestroy'smottonieteerderwordenomgedraaid, hatder Fortschrittnichtdasansich,daervielkleinerausschaut,alserwirklichist ? Zorichteenomvangrijkdeelvanvooralhetcontinentaledenkenvandezeeeuwzichop watonzedoortechnologiebeheerstecultuurwordtgenoemd.Indeinvloedrijkefilosofievan delatereHeidegger,maarnietminderindievanzulkeuiteenlopendeauteursalsLewis Mumford,HansJonas,HannahArendtenArnoldGehlenklinktalsonafgebrokengrondtoon eenfundamentelekritiekmeeophetwestersevooruitgangsdenken,opeenvoortschrijdende technologiedievanuiteenevenfataalalskortzichtiggeloofhetbestaan,decultuurofhet levenallengsmeerveronachtzaamtenbedreigt. OokindetraditievandeFrankfurterSchule,endanindeeersteplaatssindshet verschijnenvanHorkheimersenAdorno'sDialektikderAufklrung(1947),vormtdekritiek ophetdestructievevandevooruitgang,opleprixduprogrs,eenzeldenontbrekend bestanddeel. 4 BelangrijkenaoorlogsedenkersalsMarcuseenHabermashebbenveel aandachtbesteedaaneenalsinstrumenteeloftechnischgekarakteriseerderationaliteitinhun analysedaarvanwordenontwikkelingendoorgelichtenaandekaakgestelddiebijnader inzienmaaraltevaakalshetgeraamtevaneenimplicietevooruitgangsideologiekunnen wordenherkend. BijeenfilosoofalsFoucaultkomtdatinnogsterkeremate

[p.13] naarvoren.Zijnwerkkanbegrepenwordenalseennietaflatendgevechtmethetmonsterdat Vooruitgangheet.Enerzijdsbrengtzijnhistorischwerkvanuittallozeinvalshoekende structurenaanhetlichtwaarmeedealsvooruitgangbegrepenontwikkelingvanonzecultuur ontmaskerdwordtalseenjuisttoenemendedisciplineringenbeheersingvanhetmenselijk bestaan.Anderzijdsbeklemtoonthijalshistoricustelkensdebreukeninhetverledenen neemthijdediscontinuteittussenverschillendeperiodestotvertrekpuntvandergelijke ontmaskeringen. Inandereregionenvandefilosofiewaartdezelfdehydravandevooruitgangrond, bijvoorbeeldindedebattendievanafThomasKuhnsbaanbrekende TheStructureof ScientificRevolutions (1962)indewetenschapsfilosofiezijngevoerd.Weliswaargingendeze discussieshetmeestexplicietoverdevermeenderationaliteitwaarmeewetenschapzich ontwikkelde,maaronderdeoppervlaktespeeldevoortdurenddevraagmee,inhoeverredie ontwikkelingalseenvormvanvooruitgangkonwordenopgevat,alseensteedsverder voortschrijdeninkennis.Uitgerekendhierinschoolhetengagementwaarmeedezestrijdwerd aangegaan. Hetmisschienwelmeestopvallendegebiedwaarinvooruitgangsideenzicheven

krachtigalsonzichtbaar,ofbeter:opeennauwelijksgereflecteerdemaniermanifesteerden,is hetterreinvandekunsten.Terwijlinonzeeeuwdevraagnaardebetekenisenzinvolheidvan dergelijkeideenindekunstvrijwelnooitmeeraaneenserieuzeanalysewerdonderworpen, wasdevooruitgangsgedachtetegelijkertijdeenvandemeestcrucialeuitgangspuntenvande avantgarde,eneigenlijkvanallestromingenenbewegingen(reedsveelzeggende substantiva)indemodernekunst.Kunstwerkendienietmodernwarenofzichnietlieten beschrijvenintermenvaneenimplicietvooruitgangsjargon,teldenlangetijdnauwelijksmee. Pasmethettegenwoordigveelbesprokeneindvandeavantgarde,metdesindsenkele decenniasteedsvakergeconstateerdecrisisindehedendaagsekunstenenmetdealgehele verbreidingvanhetpostmodernegedachtengoedontstaaterenigereflexievebe

[p.14] langstellingvoordezoinvloedrijkehistorischecategorievanvooruitgang.

NadegeschiedenisErisietsaanhetveranderenindekunst.Ofditdelaatstetienjaarzois,ofdelaatstevijftig jaar,valtmoeilijktezeggen.Hetgaatomeencomplexverschijnselbijzeeruiteenlopende kunsteninnietminderverschillendelandenencultureletradities.Hoewelerindewesterse samenlevingsteedsmeeraandachtaankunstwordtbesteed,heerstertegelijkertijdeensoort stuurloosheid,eengevoelvanijdelheidenwillekeurdatdezeaandachtuitholt,vluchtigmaakt. Devoorspelbaretoekomsteneenbevattelijkgeordendverledenbeginnenlangzamerhanduit zichtterakenendaarmeedeorintatieinhetheden.Dekunstenlijkenindepluriformiteitvan heteigensucceshunidentiteitenzeggingskrachtteverliezen. Dergelijkeintutiesenopvattingenlevenonderkunstenaars,criticienconsumentenvan elkekunsttak.Nieuwecompositiesindehedendaagsemuziekdreigensteedsindemarge terechttekomenofteblijven,terwijlerdoordeenormeveelvormigheidweinig overeenstemmingmeerbestaatoverwelkeontwikkelingenereigenlijktoedoen.Inde literatuurisdetijdvandeexperimenteleromanvoorbij,evenalseenomvangrijkereeks vernieuwingenindepoziemenvaltopoudevormenterugofzetzevoort.Dearchitectuur heeftzichdelaatstetwintigjaaraaneenlangoverheersendfunctionalismeontworstelden citeertnumetmeerofminderexuberantieuitderijkdommenvanhetverleden.Tijdschriften overbeeldendekunstenkunstenaarsdiscussirenaljarenoverheteindevande schilderkunst. Dezeheleontwikkeling,ofmisschienjuistditgebrekaanontwikkeling,gaatmeteenzeker onbehagengepaard.Isallesalgedaanengezegd,isvernieuwingnietmeermogelijk?Washet findesiclevanhonderdjaargeledenslechtseenkortstondigevoorafspiegelingvanhet allesverpletterendefinismillennii datonsnutewachtenstaat?Zijnweophetgebiedvande kunst

[p.15] werkelijkineenposthistorischetijdterechtgekomen,waarinalleskanendusnietsmeertelt? Hetisduidelijk:dekunstenhebbenhetmoeilijkenergaanstemmenopdatzehuntijdhebben gehad. Eenvandebelangrijkstehedendaagsevertegenwoordigersvandezeideeisde AmerikaansefilosoofenkunstcriticusArthurDanto,diezijnveelbesprokenstellingoverhet eindevandekunstvaneenfilosofischefunderingvoorzietdoorprecieshetconceptvan vooruitgangindekunstaantevallen.Dantogaateenstapverderdandeveleschrijvers, criticienkunstenaarsdieindevoorafgaandejarenheteindvandeavant gardeenhet modernismehebbenverkondigdhijziethettijdsgewrichtvannualsheteindpuntvaneen veellangereontwikkeling. 5 Zijnfascinerenderelaasbeperktzichtotdebeeldendekunsten,maarheefteenruimere strekking.Dantosteltdaterdriemodellenzijnomdegeschiedenisvankunsttebeschrijven. Heteerstebeschouwtkunstalsrepresentatievandewerkelijkheid,enhaargeschiedenisals eengeleidelijkbetereweergavevandiewerkelijkheid.(Vasaribeschreefditdestijdsvooreen beperkteperiodevanCimabuetotMichelangeloendezeeeuwverdedigdede kunsthistoricusGombrichhetvooreenveellangeretermijn.)Opeengegevenmomentis verdereperfectioneringnietmeermogelijk.Schilderkunstensculptuurwordenbijvoorbeeld doordefilmkunstvoorbijgestreefd,dieimmersbeweginginbeeldbrengtenaldusde werkelijkheidveeldichterbenadert.Deuitwegvandeabstractekunstisbinnenditmodeleen doodlopendeweg,wanteenverwijderingvanhetideaalvaneenvolmaakte,doorDanto optischopgevatte,mimesis. 6 Detweedevormvankunstgeschiedeniszietkunstalsexpressie.Dantopresenteertdeze benaderingalseenvluchtroutevoorbeeldendekunstenaarsuithetbeginvandezeeeuw,die zichvanhetfaillietvanrepresenterendekunstbewustwerden.Indezegeschiedopvattingis vooruitgangevenonzinnigalsinhetvorigegeval,omdatergeenmediatingtechnologyof expressionvaltaantewijzen.Waardemiddelenomderealiteitweertegevennogalseen reeksvoortschrijdendetechniekenenkunstgrepen(zoalsdeuitvindingvanhetperspectief) kondenworden

[p.16] beschreven,isditbijexpressienietmogelijk.Kunstgeschiedenisiszobeschouwdnietmeer daneenopeenvolgingvanlosse,minofmeerartistiekgeslaagdeuitingen,eensoort biografienreekszondervooruitgang. 7 Hetderde,doorDantovertolktesoortkunstgeschiedeniszietkunstopeenhegeliaanse manieralseenvormvanzelfbegrip,waarinhettheoretischebestanddeelallengsgroterwordt, totdathetconceptuelegehaltezoomvangrijkisdatkunstinfilosofieovergaat.Danto

verdisconteerthierovertuigendhetautonomekaraktervandehedendaagsekunstenhet overheersendgewordengehalteaancommentaar,verwijzingenenzelfreferentie.Kunstwordt zichintoenemendematevanzichzelfbewusteneenobjectvoorzichzelf.Inditgevalisook geensprakemeervanonophoudelijkevooruitgang,maarnetalsbijHegelvaneeneindpunt, eeneindpuntdatindeogenvanDantoinmiddelsvoordebeeldendekunstenisbereikt.Zois deBrilloBoxvanAndyWarholnoguitsluitendopgrondvaneenconceptuelebenadering alskunsttebegrijpen.Daaromiskunstdefinitiefgeschiedenisgeworden.Indeze postmoderneenposthistorischetijdkannogheelgoedkunstwordengemaakt,maarzijisvan bijnaallebelanggespeend,oflievergezegd,dekunstisdoorhaarconceptueleladingtot filosofiegetransformeerd. 8 DatmaakthaarvolgensDantojuistzointeressant.

Waarvandaan,hoeenwatnuNaaraanleidingvandergelijkekwestieswilditboekeniglichtwerpenopdevaakimpliciet blijvende,maarinvloedrijkemanierwaaropovervooruitgangindekunstwordtnagedacht. Hoeverhoudenweonstothetimponerendeverledenvandekunst?Lopendekunsten werkelijkophuneindengetuigtdeveelheidaankunstvormenendeonoverzichtelijkestand vanzakeninbijnaelketakvanhedendaagsekunstinderdaadvaneenalgemenecrisis,zoals telkensinkranten,documentaires,kunsttijdschriftenenesthetischeverhandelingenvaltte vernemen?Erdoetzichhiereentweevoudigprobleemvoor.Allereerstde

[p.17] geconstateerdecrisiszelf,diemetpostmodernetheorienwelverklaard,maarnietopgelost kanworden.Verderdedubbelzinnigheidvandefilosofischekritiek,diesindslangop vooruitgangsideenislosgelatenopdeimplicieteenindirectewijzediebovenwerdgeschetst. Omtebeginnenvereistditlaatsteprobleem,dekritiekopvooruitgangsbegrippen,meer aandacht.ValtereigenlijkwelietszinnigsoverVooruitgangtebeweren,zoalsaandehand vandelatereWittgensteininderdaadbetwijfeldkanworden?Omdaareenantwoordopte kunnengevendientdievraagopzijnminstwatandersgesteldteworden,namelijk:hoezijn (enworden)vooruitgangsbegrippengebruikt,inwelkehistorischecontextfigurerenzeen welkefunctiehebbenzedaar? Dergelijkevragengevenalaandatditboekeenzowelhistorischealssystematische invalshoekheeft.Hetprobeerteenempirischebenaderingtecombinerenmeteenmeer theoretischeaanpak,waarbijnauwelijksgeaarzeldzalwordenomhetmethetvoorfilosofenzo traditionelegebrekaanbescheidenheidoverallekunstentehebben.Dezeaanpakleidttotde tegenwoordigveelgepropageerdeinterdisciplinariteitindecultuurwetenschappen,diebijhet schrijvenechternietzozeereenuitgangspuntwasalsweleenresultaatbleektezijn. Cultuurfilosofie,ideengeschiedenis,kunstenliteratuurgeschiedenis,estheticaen theoretischegeschiedenisgaanindekomendehoofdstukkensteedsinelkaarover. Inditboekkomenachtereenvolgensdrievragenaandeorde.Teneerste,waarenop welkemanierontstondhetdenkenintermenvanvooruitgangindekunsten?Vervolgens,hoe werdenvooruitgangsbegrippenhiergebruikt?Entenderde:watisdezinenbetekenisvan zulkebegrippenindediscussieoverhedendaagsekunst?Eenvandeonverwachtekoppen vandevooruitgangshydradoemtalmeteeninheteerste,wellichtmeesttheoretische hoofdstukop,waarblijkthoemoeilijkdegeschiedenisvanhetvooruitgangsbegripzelfte ontdoenisvandenotiesdieuitditbegripvoortspruiten.Erzalwordenbetoogddathet weinigzinheeftdegeschiedenisvanhetvooruitgangsbegriptevolgenalseenontwikkeling vanafdeGriekentotheden.Na

[p.18] hetpleidooivooreenmiddenwegtussenteglobaalrealismeenteveelopcontextgefixeerd nominalismevolgteenbeschrijvingvanhetontstaanvaneennieuwhistorischbesefinde achttiendeeeuw. Dezebeschrijvingbereidthetvolgendehoofdstukvoor,waarindegeschiedenisvan vooruitgangsbegrippenindekunstcontourenzalkrijgen.Diegeschiedenisbegintmetde befaamdeQuerelledesAnciensetdesModernesaanheteindvandezeventiendeeeuwen geeftweerhoetijdensdeverlichtinglangzamerhandvooruitgangsnotiesopkomen,waarin finalistischdenkenopdeachtergrondraakt.Hetderdehoofdstukvormtdeanderehelftvan dezekleineideengeschiedenishierpasserenopvattingenoverrevolutie,ontwikkeling, evolutieenvooruitgangindekunstderevuevanafderomantiektotenmetdemoderne avantgarde. Hettweededeelvanditboekgaatmeersystematischinopdevraaghoezulkebegrippen indeloopdertijdzijngebruikt.Inhoofdstukvierwordteenberoepgedaanophetmodelvoor wetenschappelijkerevolutiesvanThomasKuhn,omaldusbeterzichttekrijgenopartistieke veranderingen,dievaakbreuksgewijsplaatsvindenenmeteenrevolutionaireretoriekworden gepresenteerd.Opdiemanierkunnenredenenwordengezochtvoordegroteroldie vooruitgangsbegrippenindekunsthebbengespeeldenmisschiennogspelen. Devolgendetweehoofdstukkenbestaanelkuiteengevalstudiediemoetverduidelijken hoevooruitgangsbegrippenindepraktijkvaneenartistiekevernieuwingsbeweginggebruikt wordenenfunctioneren.Onderwerpvandezestudiesisbeidekereneentijdschrift,dat opmerkelijkefenomeendatinzijnnaamenalsverschijnselalveelwegheeftvaneenvoertuig vanvooruitgangsideen.Devolgordevandezetweepraktijkgevallenisnietchronologisch, eenmisschienwatsimpeleingreepomaantegevendatditboeknietloutereenhistorische studievanvooruitgangsideenindekunstbehelst. DeeerstegevalstudiegaatinopdevernieuwingvandenaoorlogseNederlandsepozie doordeBewegingvanVijftig.Hierwordendeeerstetienjaarbestudeerdvanhetbelangrijkste tijd

[p.19] schriftwaarindezevernieuwingdestijdszichtbaarwerd,namelijkPodium.Devolgende gevalstudieiseensoortgelijkonderzoeknaardeveranderingenindearchitectuurende schilderkunstdiedoorDeStijlteweegwerdengebracht.Ookhierdienendetekstenuithet gelijknamigetijdschrift(19171931)alsuitgangspuntomvasttekunnenstellenhoede betrokkenenzelfhunwerkintermenvanvooruitgangpresenteerdenenbegrepen.Verder wordtinbeidehoofdstukkendevraagopgeworpenofanderendezeveranderingenlaterals vooruitganginterpreteerden.Totslotkomthierhetprobleemopofdieveranderingennunog alsvooruitgangzijnoptevattenenzoja,waarom. Dievraagkeertexplicietteruginhetderdedeel.Delaatstetweehoofdstukkennemende problemenweeropdieaanheteindvanhetderdeenhetvierdehoofdstukalopdoemden:de post historischeverwarringdievolgtopheteindvandeavantgarde,dekunstalspermanente enzichsteedsversnellenderevolutieendegevolgenvaneenradicaleontkenningvan vooruitgangindehedendaagsekunsten,zoalsDantodieaandeordeheeftgesteld.Erzalaan hetslotwordenbetoogddatvooruitgangindezecontextgeenzinledigbegripisendater goedeargumentenzijnomontwikkelingenindekunstalsvooruitgangtebegrijpen.Een herwaarderingvanhetvooruitgangsconceptisbovendieneenbelangrijkmiddelomdeals zorgeloosheidvermomdevrijblijvendheidvanhetpostmodernismeindekunstentekeren,dat wilzeggen:teoverwinnenenvoorbijtestreven.

[p.20]

AchterzijdevanCrystalPalaceendespoorwegdiebezoekersvanallekantenaanvoerde

[p.21]

1Perspectievenopvooruitgang:geschiedenisTheGreatExhibitionIn1851werdinLondendeeerstewereldtentoonstellinggehouden.Hetmiddelpuntvandeze manifestatiewaseenenormeglazenkas,waaringemakkelijkzevenvoetbalveldenzouden passen.DoorhetglasvanditroemruchteCrystalPalacevielvanallekantenlichtopeenkeur aanverworvenhedenennieuwevindingenuitdewestersebeschaving.Hierkonmenzich vergapenaandepasuitgevondenschrijfmachine,aandestoomhamervanNasmyth,aaneen naaimachineenaaneenblokkwaliteitsstaalvan2000kilodatdoordeDuitsefirmaKrupp vervaardigdwas.Zelfbewustenvervuldvanbewonderingschreefeentijdgenoot: HetHuisvanGlaszalindeannalenvandegeschiedenisvoortbestaan,nog langnadatdeoverschattepiramidesvanEgypte[...]totstofzullenzijn vergaan. 1 DewarendieindegigantischeetalagevandeGreatExhibitionlagenuitgestald,moesteninde eersteplaatsaandemangebrachtworden,maarzelagenernietomloutercommercile redenenteschitteren.DeBritsebezienswaardighedengavenookuitdrukkingaannationale trotsdoordevoorsprongopderestvandewereldteillustreren.Inmeeralgemenezinwasde tentoonstellingbovendienbedoeldalsmijlpaalindegeschiedenis,alsijkpuntinde ontwikkelingvandemenselijkebeschaving.TheEconomistvan4januari1851schreef: OfthatwonderfulhalfcenturytheGreatExhibitionisbothafittingcloseand afittingcommencementofthenewhalf

[p.22]

century,whichwill,nodoubt,surpassitspredecessorasmuchasthat surpassedallthatwentbeforeit[...]Allwhohaveread,andcanthink,must nowhavefullconfidencethattheendlessprogressioneverincreasingin rapidity[...]isthedestinedlotofthehumanrace. 2 InCrystalPalacelageenideetentoongesteld:deideevanvooruitgang.Deindustrile revolutievandelaatstehonderdjaarhadgroteveranderingenindesamenlevinggebrachten hoewelmaatschappijcriticienschrijversalsDickensenDostojevskideschaduwzijden daarvanlietenzien,heersteerinallelagenvandebevolkingeenbijnaallesbeheersendgeloof invooruitgang.Hetginggoedmetdemensheidenhetzousteedsbetergaan. Vooruitgangsideenwordenmeestalmetditongebreideldenegentiendeeeuwse optimismeinverbandgebrachtenalszodaniglijkenzegeschiedenis.Maarhetiseen geschiedenisdienietvoorbijis.Wiewilwetenhoedergelijkebegrippentegenwoordig functioneren,zalzichindezegeschiedenismoetenverdiepen,omdatallerleihistorischenoties indiebegrippendoorblijvenklinkenenomdatzokanwordenaangegevendatdergelijke veranderingscategoriencomplexerzijndandemonolithischevooruitgangsideevande negentiendeeeuwsomsachterafsuggereert. Sindshetbeginvandezeeeuwisoverhetontstaanendegeschiedenisvan vooruitgangsideenveelgeschreven.Eenvoorbeeldvanzo'nbegripsgeschiedenisisThe IdeaofProgressvanBury,eenvaakgenoemdoverzichtdatrepresentatiefisvooreengroot deelvandehistorischevooruitgangsliteratuur. 3 Buryverstaatondervooruitgangdeidee datcivilisationhasmoved,ismovingandwillmoveinadesirabledirection(p.2).Hijbegint zijnzoektochtnaardeoorsprongvandezeideeindeoudheid,waarhijechterweinig aanknopingspuntenaantreft.WantdeGriekenhaddennoggeenlange,vastgelegde voorgeschiedenisdieeennotievanvooruitgangmogelijkmaakte,hoeweldegedachtereeds bestonddatdebeschavinguiteenonbeschaafdetoestandvoortkwam.Daarnaastwerd veranderinginhetalgemeennegatiefgewaardeerdenhaddenvervaltheorieneneen

[p.23] cyclischegeschiedopvattingdeoverhand.Buryvindtindeoudheidslechtseenaanzetvan vooruitgangsdenkenindeepicureschetraditie,bijvoorbeeldinenkelepassagesuitLucretius' DeRerumNatura. DemiddeleeuwenblijkenvoorBuryevenmineengeschiktevoedingsbodemomzijn concepttelatenontkiemen.Eenbelemmeringisdedannogheersendeideevaneeneindtijd, zoalsindeOpenbaringwordtverkondigd.OokhetbeeldvaneenalmachtigeVoorzienigheid achtBurystrijdigmetzijnvooruitgangsbegrip,datdemenszelfaanverbeteringwillaten bijdragen.Pasindelaterenaissancewordthetklimaatgeschiktvoorvooruitgangsideen, wanneerdeklassiekennietmeerklakkelooswordennagevolgdenerzichverzettegende oudheidbegintaftetekenen.BurybeklemtoonthierderolvandezestiendeeeuwersJean BodinenLouisLeRoy,diestellendatdewereldnietinvervalis,dathuneigentijdniet minderwaardisdandeoudheidendaterzoietsalseenwereldrepubliek,endaarmee vooruitgangopmondialeschaalmogelijkwordt. EenvolgendestapindeontwikkelingvandevooruitgangsideeligtvolgensBurybij Descartes,wienstheorievaneenonafhankelijkerededeplaatsinneemtvanopautoriteitvan deVoorzienigheidstoelendeopvattingen.BelangrijkisvoortsdeQuerelledesAnciensetdes Modernesaanheteindvandezeventiendeeeuw,eenpolemiekoverdevraagofdekunsten (artes)indeoudheidzovolmaaktwarendatzijnooitovertroffenkondenworden.Inde achttiendeeeuwvindtinBury'sbeschrijvingeenvolledigeontplooiingvande vooruitgangsideeplaats,omtebeginneninFrankrijk.Opeengrootaantalterreinenworden ontwikkelingennualsvooruitgangbegrepensociaal,staatkundig(AbbdeSaintPierre), cultureel,wetenschappelijk,moreel(Encyclopedisten)eneconomisch(Quesnay,Mirabeau). InEngelandenDuitslanddoetzichglobaal,zijhetwatlater,eenvergelijkbareontwikkeling voor.BurylaatvervolgenszienhoeveelomvattendhetbegripsindshetDuitseidealisme gewordenishijbehandeltdeFranseutopistenenComte,JohnStuartMill,Spencereneen aantalminderegoden,omteconcluderendatdegeschiedenisvandeideetenslotte

[p.24] gelijketredlijkttehoudenmetdegroeivandemodernewetenschap,vaneennietnaderdoor hemomschrevenrationaliteitenmetdestrijdvoorpolitiekevrijheidengodsdienstvrijheid. IndegeschiedschrijvingvanBurysteektnetalsbijtalrijkevergelijkbarestudiesde hydravandevooruitgangvoortdurenddekopop:zonderdathijzichervanbewustlijktte zijn,beschrijfthijdegeschiedenisvanhetbegripintermenvanhetbegripzelf.Buryvergaapt zichaanhetdenkenovervooruitgangzoalsmendestijdsdeschrijfmachine,destoomhamer vanNasmythenKruppskwaliteitsstaalalsresultatenvandeVooruitgangbewonderde.Met bijnaaanstekelijkenthousiasmevertrekthijvanuiteenbegripsrealismewaarinwordt aangenomendatvooruitganginwezenalseensoorteeuwig,platoonsideealtijdbestaan heeft,enslechtsindeloopdertijdtotontplooiingmoestkomen,zonderdathijzichrealiseert datdezevooruitgangeentamelijkrecenteuitvindingis. AlsveleideenhistoricisteltBuryaandegeschiedenis,datwilzeggenaanhetter beschikkingstaandebronnenmateriaal,devraagwanneerditconceptzichbegintte manifesteren,enhoe.Dezeaanpakiseentreffendvoorbeeldvanwattegenwoordigalsde whiginterpretationofhistorywordtomschreven,eenbenaderingwaarinhetverledenopeen vloeiendemaniernaarhethedenendusvanuithethedenwordtgemodelleerd. 4 Zo'ninterpretatievanhetuitgebreide,dehelegeschiedenisvanhetwestersedenken betreffendebronnenmateriaalkanbehoorlijkverschillen.ZoontwaartBurynietmeerdaneen kiemvandevooruitgangsideeindeoudheidenplaatsthijhetwerkelijkebegininde zestiendeeeuw,terwijldesocioloogenhistoricusNisbetinzijnmetBury'swerkvergelijkbare HistoryoftheIdeaofProgress(1980)vanuiteenmetchristelijkerfgoeddoortrokken

referentiekaderdeoudheidalsvoorbodeopvatvandealvolledigeontplooiingvandeideebij kerkvaderAugustinus.HoewelNisbetvaneensterkopdatvanBurylijkend vooruitgangsconceptuitgaat,komthijtoteenvolkomenspiegelbeeldigresultaat.Volgens hemontbreekthetconceptbijvoorbeeldinderenaissance,terwijlbijBurydeideedanjuist zichtbaarbegintte

[p.25] worden.DegroteroldieBuryaandeQuerelledesAnciensetdesModernestoekent,wordt doorNisbetexplicietontkend,enzovoort.Welbeschouwdgaandebegripsgeschiedenissen vanBuryenNisbetnietindeeersteplaatsoverdegeschiedenisvanhet vooruitgangsdenken,maaroveropvattingenvanBuryenNisbetzelf,overhuneigenideevan zingevingdieopdegeschiedeniswordtgeprojecteerd. Eendergelijkbegripsrealisme,datdegeschiedeniszelfookintermenvanvooruitgangen ontwikkelingconstrueert,isrepresentatiefvoorveelhistorischeliteratuurovervooruitgang envooreengrootdeelvandetraditioneleideengeschiedenishoewelnietallestudiestotde oudheidteruggaan.Maarookalszeeenlatereenkortereperiodeonderdeloepnemen,wordt eenaldannietexplicietgedefinieerdvooruitgangsbegripgehypostaseerdenalseen thermometerindegeschiedenisgedompeldomdevooruitgangstemperatuurtebepalen.

DezinvanideengeschiedenisHetisinmiddelsnauwelijksmeerdevraag,hoevruchtbaarditsoortideengeschiedenisis. Tochishetzinvolhiereenogenblikbijstiltestaan,omdatideenovergeschiedenis, historischecategorien,ofhoemenzeooknoemenwil,nooitgeheelonafhankelijkvanhun eigenintellectuelevoorgeschiedeniskunnenwordenbeschreven.Datgeldtinhetbijzonder voorvooruitgangsbegrippen,zoalsindithoofdstukzalwordenbeargumenteerdenookop andereplaatseninditboeknogzalblijken. EnkeledecenniageledensneeddehistoricusQuentinSkinnerdeproblematiekvan ideengeschiedenisaaninzijninmiddelsberoemdgewordenartikelMeaningand understandinginthehistoryofideas.EenvanSkinnersbelangrijkstebezwarentegen benaderingenalsdievanBuryrichttezichopwathijeenmythologyofdoctrinesnoemde, waarinaanschrijversuithetverledentenonrechteallerleistandpuntenworden toegeschreven.Ditgebeurtopverschillendemanieren,zobetoogdeSkinner.Bijvoorbeeld doorverspreideenincidenteleopmerkingen

[p.26] diebijdegezochteideeaansluitennaarvorentehalen,zodateenauteuropvattingeninde mondwordengelegddiehijnooithadkunnenverdedigen. 5 EenverwantemanierisenhierhaaldeSkinnerdepioniervandezebenadering,Arthur O.Lovejoy,misprijzendaanomdemorfologievaneengegevenideeoftheorieoptesporen throughalltheprovincesofhistoryinwhichitappears . 6 Inditgevalneemtmeneen ideaaltypevanzo'nideeoftheorie(gelijkheid,vooruitgang,hetsociaalcontract,enzovoort) alsmetafysischuitgangspunt.Datleidttothistorischeabsurditeit,aldusSkinner,wiensartikel nietvanenigeanalytischevechtlustgespeendwas. Teneerstetotdeabsurditeitvaneenverondersteldeanticipatievaneenidee.Dezedoor SkinnergelaaktedenkfiguurvaltookgoedaandehandvanBuryteillustreren.Zobeweertde laatstedatJeanBodinindezestiendeeeuwmeteennieuwetheorieoveruniversele geschiedeniskwam,diemethaardrievoudigeperiodiseringanticipeerdeopHegelsindelingin oosterse,klassiekeenGermaansewerelden. 7 OmdatdewerkelijkeinvloedvanBodinop Hegelnietwordtaangetoondendecontextvanbeidetheoriennogaluiteenloopt,krijgtzo'n opmerkingeenbehoorlijkgratuitkarakter.NutreedtvolgensSkinnernogeenseen vergelijkbareabsurditeitopbijdevraagwanneereenbepaaldeideewerkelijkopkwam.Ook hiervanisBury'sboekeenprachtigeillustratie.Wezienhemtelkensineenverenduister verledenturen,opzoeknaareenideedieechterindepraktijkendediscussiesvanzijneigen tijdpasbetekeniskrijgt. Skinnerskritiek,genspireerddoordebetekenistheorienvandelateWittgenstein,sneed hieronmiskenbaarhout.Wanneerdebetekenisvaneenbegripalseenonveranderlijkeidee wordtopgevatdieonafhankelijkvandehistorischecontextkanwordenbeschreven,wordt historischonderzoeknaardiebetekeniseenhachelijkeonderneming.Zijnkritiekreikteechter verderhijachtteonderzoeknaardeontwikkelingvaneenbegripofideebuitendelingustisch ensociaalbepaaldepraktijkvaneenbeperkteperiodehoedanookzinloosenontkende daarmeeinfeitedemogelijkheidvanideengeschiedenisberhaupt.Elke

[p.27] vormvanzo'ngeschiedeniszouzichonvermijdelijkverstrikkenindedoorhemgesignaleerde drogredenen(p.3638). OpditideenhistorismevanSkinnerisdenodigekritiekteleveren. 8 Allereerstisereen hermeneutischbezwaar.Wehoevenonsnietuitsluitendtebeperkentotwieeseigentlich gewesenis,wanthetisalleszinslegitiemeentekstuithetverledentelezenomideenen standpuntenvanonzeeigentijd,inconfrontatieermeeofinhetverlengdeervan,beterteleren begrijpen.Historischetekstenkunnendienenomonzeeigenideenenvooronderstellingente articulerenenhoevennietenkelomzichzelfswilletewordenbestudeerd. Belangrijkerzijntweeanderebezwaren.Omtebeginnenblijftdeomschrijvingvanwat eentaalspel,context,praktijk,conventieofhistorischkaderis,noodgedwongenvaag.Alleen aleenchronologischeafbakeningishieruiterstproblematisch.Veel,zonietalleteksten hanterenenbeschrijvenideenvanuiteenintellectueletraditiediedezegrenzenoverschrijdt. Hettaalspelofdecontextvanvoordeideengeschiedenisrelevantediscussiesbestaatjuist

Hettaalspelofdecontextvanvoordeideengeschiedenisrelevantediscussiesbestaatjuist grotendeelsuittekstendiebuitenhetchronologischbepaaldekadervallen.Eeninterpretatie vaneentekstuithetverledenkanzichnooitexclusiefbeperkentotdesynchronehorizonvan deschrijver. 9 EenminstensevenernstigbezwaarisdatSkinnersideenhistorismeelkhistorischobject willekeurigmaakt.Zijnstandpuntsluitimmershetaanbrengenvangrotereverbandeninde ideengeschiedenisuit.Hetverledenvaltopdezemanierinhetstrooigoedvaneenaantal stukkentekstuiteendiebijgebrekaansamenhangschijnbaarwillekeurigvoornadere bestuderingbijeengebrachtworden.Inditschijnbaarschuiltdekernvanditbezwaarde keuzevooreenbepaaldonderzoeksobjectendevraagstellingvanwaaruitditobjectbenaderd wordt,blijvengoeddeelsimpliciet,endaarmeeimmuunvoorreflectieofkritiek. Aandeanderekantzijnerindezebenaderingnauwelijkswerkelijkeredenenomdiekeuze tebeperkendehistoricuswordtgedwongeneenwelheelruimeenverbrokkeldehoeveelheid materiaaltebehandelen,wantdecriteriaomdeeneopvattingof

[p.28] tekstbelangrijkertevindendaneenandereontbrekennagenoeg.Alsvoorbeeldmoge Skinnerseigenstudiedienenvanpolitiekeideententijdevanderenaissanceende reformatie.HetgroteaantaltheoriendathijinTheFoundationsofModernPolitical Thoughtpresenteert,leverteenversplinterdbeeldop,watdeonvermijdelijkeprijsisvoorde methodischezuiverheiddiehijnastreeft. 10 Bovendiengevendefunderingenuitdetitelvan hetboektedenken:ookdecriticuszelfvaltkennelijkvoordeverleidingvananticipaties. Historischonderzoekkannietzondergroteverbandenofmendienuindezogeheten colligerendeconceptenvanW.H.Walsh,indehermeneutischmetaforischeaanpakvaneen historicusalsHaydenWhiteofinderehabilitatievanspeculatievetheorievormingbijHuskell Fainprobeerttevinden,deintegratievangebeurtenissenofinhetgevalvan ideengeschiedenis,tekstenisonontkoombaar.MenkanbijvoorbeeldCondorcets vooruitgangsbegripalleeninhetisolementvanhetdecenniumwillenbestuderen,waarinzijn schetsoverdevooruitgangvandemenselijkegeestverscheen.Maardandoetmenhemte kort,omdatzijnuitlatingeneenculminatiezijnvaneenaantalindeverlichtingtotwasdom gekomenideendiedoordetoengevoerdediscussiesteverhelderenzijn.Enomgekeerddoet menhemteveeleeraan,doorzijnopvattingenalsvolkomenuniektezien.Hetisinditgeval zelfsdevraagofkennisvandebiografischeenpolitiekeomstandighedenhetbegripvanzijn Esquissevergroten.Condorcetsongebreideldevertrouwenindeperfectibiliteitvandemens wordtnamelijkbizar,wanneerwedesituatiewaarinhetwerkontstondinogenschouwnemen: deTerreurbereikteeenhoogtepunt,Condorcetwasondergedoken,werdgepaktenbenam zichnietlangnadevoltooiingvanzijnoptimistischegeschrifthetleven. Indeideengeschiedenisishetaanbrengenvansamenhangonontkoombaar.De invloedrijkebenaderingvanFoucaultprobeerdedatopeenanderemanierdandetraditionele geschiedschrijving.Foucaultbesteeddeveelaandachtaanhettaalgebruikintekstenuithet verleden.Inzijnwerkstaannietzozeerdeintentiesvandeauteurvooropalsweldestructuur vanhet

[p.29] vertoog(discours),datwilzeggendemanierwaaropineenbepaaldeperiodehetschrijvenen sprekenzichineensamenlevingvoordoen.Dierelatiefstabielestructuurvanhetvertoog heeftalspistmeeenvergaande,ookkentheoretisch,antropologischensociologisch relevantestrekking.Eennauwgezettebestuderingvanhetvertoogzalnietbeperktblijventot enkelvoudigegebeurtenissen,nochleidentotvormenvanhistorismediede ideengeschiedenisonvruchtbaarzoudenmaken.Foucaultmeenteerder datwijdoordekorrelvandegebeurtenissentothetuitersteteverkleinen, doorhetoplossendvermogenvanhethistorischonderzoekoptevoerentot marktberichten,notarileakten,kerkenhavenregisters,diejaarnajaar, weeknaweekgevolgdworden,voorbijdeveldslagen,decreten,dynastien envolksvergaderingendecontourenvanomvattendeverschijnselenvan langdurige,eeuwendurendestrekkingvoorogenkrijgen . 11 Foucaultzetzichaftegendecontinuteitsgedachtedieindemeesteideengeschiedenissen naarvorenkomt.Metbehulpvaneenmonolithischekarakteriseringvanzijnepistemen brengthijscherpediscontinuteitenindegeschiedenisaan.Maardoorderigiditeitvandeze breukvlakkenwordtdoorhemeenaantalverschijnselenoverhethoofdgezienofjuist bovenmatiguitvergroot:erontstaanvertekeningenwaarvooralleeneenextreemhistorisch relativistnietmeerterugdeinst. 12 Daarbijkomtdatvooralindegeschiedenisvanhetdenken verouderdemeningenenconceptensteedsweeropduiken,zonderhunineeneerdere contextofpraktijkverkregenbetekenisgeheelafteleggen.Hetstandpuntvandevolstrekte paradigmawisselingenhoudtdanookaltijdietsgeforceerds. DekritiekvanSkinnerenFoucaultopdetraditioneleideengeschiedenisisgrotendeels terechtenrekentovertuigendafmethaarverborgenvooruitgangsnoties.Tochblijkthet resultaatwatmagerwanneerweophunmanierproberenteontdekkenwatdehistorische discussieszijnwaarinvooruitgangsbegrip

[p.30] pengestaltekregenennogsteedsfunctioneren.Precieshierbijkande Begriffsgeschichtevan deDuitsehistoricus,filosoofensocioloogKoselleckhaardienstenbewijzen.InKosellecks metBrunnerenConzegeredigeerdelexiconGeschichtlicheGrundbegriffewordteenoverzicht gebodenvanongeveer150voordegeschiedwetenschapbelangrijkebegrippen,waarbijde veranderendebetekenisvandiebegrippentussen1750en1850minutieusbeschrevenwordt.

13 WeliswaarontkomtKoselleckhierinnietinalleopzichtenaandeverwijtenvanSkinner,

maarhijlaatwelzienhoeeenzinvollevormvanideengeschiedenismogelijkisdooreen uitvoerigeempirischestudievanuiteenlopendbronnenmateriaalnaastdeklassieketeksten ondermeerpolitiekeredevoeringen,lexica,wetstekstentecombinerenmeteen ideenhistorischeanalyse. 14 Koselleckneemthiereninanderwerk,zoalsnubeschrevenzalworden,eenvruchtbare positieintussenenerzijdshetaltecaleidoscopischeideenhistorismeennominalismevan SkinnerenanderzijdshetbegripsrealismevanhistoricialsBury.Enhoeweldeovergangnaar eenmoderne,historischetijdbijhemalseensoortbreukvlakkanwordenopgevat,vervalthij nietindediscontinuteitsschema'svanFoucaultsepistemen,terwijlhijdiensempirisch onderzoeknaaruiteenlopendbronnenmateriaalendesemantischeanalysesdaarvannaarde kroonsteekt.

Koselleck:degeschiedenisvaneenvooruitgangsbegripKosellecksVergangeneZukunftuit1979begintmetdebeschrijvingvaneenschilderijvan AlbrechtAltdorferdatdeslagbijIssus(333voorChr.)weergeeft. 15 Opditschilderijuit1529 wordtdeoverwinningvanAlexanderdeGroteopdePerzenuitgebeeld.Eenanachronismedat tegenwoordigalsnelopzalvallen,ishetfeitdatdePerzenvomFubiszumTurbanzijn uitgedostindezestiendeeeuwsekledijenwapenrustingvandeTurken,diein1529voorde poortenvanWenenstonden.Dezediscrepantiewerdindezestiendeeeuwnietalszodanig ervaren

[p.31] tegenwoordigeenverledentijdwerden,zoalsKoselleckhetuitdrukt,nogdooreen gemeenschappelijkehistorischehorizonomsloten.Zo'ndriehonderdjaarlaterbeschrijften bewondertFriedrichSchlegelhetzelfdeschilderijechtervanuiteenheelanderhistorisch perspectiefhijmeenterhethchsteAbenteueraltenRittertumsintekunnenherkennen. Schlegelonderscheidthetaldusvandeeigentijdnvandeoudheid.Watiserindeze eeuwenindehistorischetijdsbelevingveranderd,zovraagtKoselleckzichaf. Dezeindeachttiendeeeuwopkomende,nieuwetijdsbelevingvangeschichtlicheZeit, waarineenaantalnieuwehistorischebegrippen waarondervooruitgangopduiken,probeert Koselleckvanuitverschillendeinvalshoekentebeschrijven. 16 Zijnnauwkeurige behandelingvandezecomplexeveranderingkanwordensamengevatineenvijftalvoor vooruitgangsbegrippenrelevantekenmerken. 1.Eeninhetoogspringendewijzigingindegangbarebelevenisvandegeschiedenisis degeleidelijkedesintegratievandechristelijkeeindtijdgedachte.Metdetwijfelaaneendag desoordeelsalsafsluitingvandeaardsegeschiedenisbeginteenlineairetijdsopvattingmet opentoekomstterreintewinnen. 17 Datdevanzelfsprekendheidvandejongstedagonder vuurkwamteliggenblijktondermeeruitderoldieditaandeOpenbaringontleendeeindpunt gingspelen.Tijdensdereformatieendedaarmeesamenhangendegodsdiensttwistenwerdde eindtijdsteedsvakeropkortetermijnaangekondigdomvervolgensweertemoetenworden uitgesteld.Daarmeeboettedegeschiedenisgeleidelijkaaneschatologischebetekenisin. BovendiengingookdeeschatologischefunctievanhetHeiligeRoomseRijktengevolgevan internationalepolitiekeontwikkelingenallengsmeerverloren.Zowerdeennieuwonderscheid alsdatvanBodintussensacrale,menselijkeennatuurlijkegeschiedenismogelijk.Voorts ontstondersteedsmeerverzettegenallerhandereligieuzeenpolitiekevoorspellingen, aanvankelijkvanuitdeopkomendeideologievandeabsolutestaat,diededestabiliserende effectenvanzulkevoorspellingentrachttetebestrijdenverdervanuitdehumanistische traditie.VanMon

[p.32] taigneenBaconviaSpinozaenFontenelletotVoltaire,wienssarcasmenurnochderSpott einesSiegersist,klinkthetliteraireenfilosofischeverzettegenallerhandevormenvan profetieenwaarzeggerijdoor. 18 Methetverdwijnenvaneindtijdverwachtingenontstondeenanderehoudingten opzichtevandetoekomst.Zodeedzichinhetpolitiekedenkendemogelijkheidvaneen rationeleprognosevoor,waarindegebeurtenissennietmeer,zoalsvanuitprofetisch perspectief,symbolenwarenenevenminmeerwerdengetoetstaandejongstedag,maar waarinmetverschillendeberedeneerbarewaarschijnlijkhedenrekeningwerdgehouden.Tot opzekerehoogtegebeurdeditnatuurlijkaltijdal.Maarhetveranderendetoekomstbewustzijn ontnamdetijdzijnstatischekarakterversnellingenvertraging,endaarmeedemogelijkheid tothetuitoefenenvaninvloedopmeerglobalehistorischeprocessen,werdennumogelijk geacht.Ditbesefboodruimteaannieuweideenovervooruitgang.Zowerdhetconceptvan eenversnellingindetijd,eenseeneschatologischecategorie,getransformeerdineenoproep totplanningvaneentoekomstopaardemenwilde(engeloofde)hetbeteresnellertebereiken endachtdaarinvloedoptekunnenuitoefenen. 2.DeveranderdebelevingvaneengeschichtlicheZeitwordtdoorKoselleck gekarakteriseerdmetwathijdegelijktijdigheidvanhetongelijktijdigenoemt. 19 Inde zeventiende,maarvooralindeachttiendeeeuwwerdencontactenmetanderecontinentenen anderebeschavingenomvangrijkerenintensiever.Detoenemendeaandachtvoorprimitieve culturenleiddetelkenstoteenhistorischevergelijkingmetdeeigencultuurendaarmeetot eenbesefvanongelijktijdigheid,diezichchronologischophetzelfdetijdstipvoordeed. Sommigevolkerenofbeschavingenendannatuurlijkvooraldeeigenofmeestverwante werdenalsmeer,enverderontwikkeldbeschouwd,alkondeconfrontatiemeteenandere cultuurnatuurlijkookvervalindeeigensamenlevingaandeordestellen,zoalsRousseau beoogdemetzijnDiscourssurlessciencesetlesarts(1750). Eenovereenkomstigtijdsperspectiefdoetzichvoorbijhetbeschrijvenvandestandvan verschillendewetenschappenen

[p.33] theoretischedenkbeelden,bijvoorbeeldindeEncyclopdie(17511772).Daarinheten belangrijkemannenhuntijdvooruittezijn,terwijldenognietverlichtemassa'sheteenen ander(metbehulpvanopvoeding)hebbenintehalen.MetnamedeEncyclopedistenhebben vanuiteendergelijkhistorischbesefmetverschillendevergelijkbaretijdstippen, ontwikkelingenentijdlageneensoortrasterontwikkelddatvooruitgangsideenstructureert: opditrastervoltrektzicheenuniverselegeschiedenis. Degelijktijdigheidvanhetongelijktijdigemarkeerteenveranderdetijdsbelevingde dynamiekvangelijkeontwikkelingeninverschillendtempo,dusvanongelijktijdige ontwikkelingenineenzelfdeperiode,maaktvooruitgangtoteenhistorischeervaring.Deze dynamiekblijfteenvoortdurenderolindiscussiesovervooruitgangspelen.Vooralwanneer despanningtussencognitieveenmoreleontwikkelinggethematiseerdwordt,eenprobleem datFriedrichSchlegelformuleertinzijnkritiekopCondorcetsEsquisse: DaseigentlicheProblemderGeschichteistdieUngleichkeitderFortschritte indenverschiedenenBestandteilendergesamtenmenschlichenBildung, besondersdiegroeDivergenzindemGradederintellektuellenundder moralischenBildung. 20 OokKantervaartdezediscrepantie.Wirsindcivilisirtbiszumberlstigen,zoschrijfthij, [a]berunsfrschonmoralisirtzuhalten,daranfehltnochsehrviel. 21 Eenzelfdespanning doetzichvoorbijhetvergelijkenvancognitieveenesthetischeontwikkelingen,zoalswein hetvolgendehoofdstukzullenmerken. 3.Eenandereopvallendekaraktertrekvandenieuwetijdsbelevingvangeschichtliche Zeitisdeformuleringvaneenaantalpolitiek,sociaalenhistorischtheoretischetermeninde vormvaneenzogenaamdcollectiefenkelvoud(Kollektivsingular). 22 InHistoriaMagistra VitaebeschrijftKoselleckhoehetenkelvoudiggebruiktewoordGeschichteindeachttiende eeuw(in

[p.34] Duitsland)steedsmeerdeplaatsingingnemenvanhetwoordHistoriehetaccentverschoof inhoudelijkvandegebeurtenisnaarhetgebeuren,vanverslaggevingnaarprocesmatige, universelesamenhang.Hiermeenamdeexemplarischerolvandegeschiedenisalsmagistra vitaeaf.Alsgeschiedenisonsalietsleerde,wasdatvoorzovervanHistoriewerdafgezien. Geschichtewerdtotdanmeestalalsmeervoud(geschiedenissen)gebruikt,maarkreeg rond1770ineennieuwe,enkelvoudigevormdebetekenisvaneenzelfstandigecategoriedie samenhangendeprocessenondernnoemerbracht.Indezezingaatgeschiedenis,vooral vanafdeFranseRevolutie,ookalssubjectoptreden,bijvoorbeeldwaarHegelspreektvan ArbeitderGeschichte.Aanheteindvandenegentiendeeeuw,metdeopkomstvanhet marxistischegedachtengoed,tredendergelijkevooronderstellingenoverdewerkzaamheidvan degeschiedenissterkopdevoorgrond. Hetgebruikvanditcollectieveenkelvouddoetzichookvoorbijeenaantalandere historische,politiekeensocialecategorienuitrevolutieswordtnuderevolutiegedestilleerd, uitvrijhedendevrijheidenuitvorderingenlesprogrs,dieFortschrittedevooruitgang: leprogrs,derFortschritt. 23 4.DenieuwebelevingvangeschichtlicheZeituitzichverderineenveranderde wederzijdseverhoudingtussenverledenentoekomst.In Erfahrungsraumund ErwartungshorizontzweihistorischeKategorienbeschrijftKoselleckeentoenemende verwijderingtussenervaringuithetverledenenverwachtingvoordetoekomst. 24 Ervaringsruimteenverwachtingshorizonzijngeensymmetrischehistorischecategorienals verledenentoekomstwatvoorbijis,doetzichnamelijkstructureelandersvoordanwat verwachtwordt.Koselleckgebruiktdemetafoorruimtenietomcontinuereeksen gebeurtenissenlukraakoptekunnentellen,wantdeherinneringwerktnoodgedwongen selectiefencreerteenvoorgeschiedenismeteenslechtsheelbeperkterationaliteit.Eerder geefthijermeeaanhoevanuithethedenhetverledenalsngeheelwordtervaren,waarin velelagenvaneerderetijdennaastelkaaraanwezigkunnenzijn.Tenaanzienvandetoekomst bedientKoselleckzich

[p.35] vandemetafoorhorizonomtelatenzienhoedetoekomstvoortdurendopschuiftvoornieuwe ervaringsruimte.HijillustreertditmeteenanekdoteoverChroesjtsjov,dieineentoespraak beweerdedataandehorizonhetcommunismereedszichtbaarwas.Eentoehoordervraagt dan:KameraadChroesjtsjov,watisdat,horizon?Deleiderraadthemaanhetineen woordenboekoptezoeken,waardetoehoorderhetvolgendevindt:Horizon,eenschijnbare lijndiedehemelvandeaardescheidtendiezichverwijdertalsmenhemnadert. Deverwachtingshorizonwordtslechtstendeledoordeervaringgestructureerd gebeurtenissenhoevenniettesporenmetverwachtingen,alwordendieverwachtingen natuurlijksterkdoordevoorgeschiedenisuitdeervaringsruimtebepaald.Dezespanning tussenervaringenverwachtingroeptindemodernetijdeenanderebelevingvan geschiedenisop.Mededoordehierbovengenoemdeaantastingvanhetchristelijke eindtijdconceptschuiftdeverwachtingshorizonopenraaktdetoekomstlosservanhet verleden.Tegelijkertijdligteeneventuelelotsverbeteringechtermindersnelaangenezijde eneerderindetijd,eenervaringdiezichinhetopkomendegebruikvanhetbegrip vooruitgangmanifesteert. 5.TotslotwordtdenieuwebelevingvangeschichtlicheZeitgekenmerktdoorde veranderdepragmatischedimensiewaarinhistorischeenpolitiekrelevantebegrippeneenrol gaanspelen. 25 Veelvandezebegrippenkrijgeneenideologischelading,diehethandelen meteenberoepoptoekomstperspectievenwilrechtvaardigen.Indezecontextontstaanook

dezogenaamdeismen,nieuwewoordenals(inDuitsland)Republikanismus (voorheteerst bijKant),Demokratismus(Schlegel)enlateronderandereLiberalismus,Sozialismusen Kommunismusditzijnbegrippendieallemaaleenverhoudingvantoekomstenverledenin hunbetekenismeedragen.KoselleckverheldertditmetdeuitdeGeschichtliche Grundbegriffeafkomstigeobservatiedatdeconservatievenpasrelatieflaatindenegentiende eeuw,enaarzelend,onderhetvaandelvanKonservatismusgaanopererenomdem temporalenZwangsrasterundseinemBewegungsdruckzuentgehen. 26 Veelbegrippen beginnenvanbetekeniste

[p.36] veranderenenwordenvertijdelijktconceptenalsrevolutieenemancipatiegevengeen (geheelvan)handelingenineenbeperkteperiodemeeraan,maarwordenvanafhetbeginvan denegentiendeeeuwhistorischeenpolitiekeveranderingscategorienmetideologische strekking. Ookvooruitgangkrijgtalsleus(Schlagwort)eenmoreleenpolitiekestrekkingenwordt daarmeeeenappellerende,voorschrijvendehandelingscategorie.Wiezijneigenideenof handelingeninhethistorischperspectiefvanvooruitgangsitueert,voorzietzedaarmee immersvaneengoedkeurendstempel,datdeschijnvanonvermijdelijkheidheeft.Het vooruitgangsetiketlegitimeerthandelenmeteenberoepopdeloopvandegeschiedenis. KoselleckkentbijzijnbeschrijvingvandemetgeschichtlicheZeitsamenhangendebegrippen eengroteroltoeaanditcollectieveenkelvoudvooruitgang.Doorhetconceptinsamenhang meteenaantalandere,nieuweofvanbetekenisveranderdeconcepteninvergelijkbare contextentebestuderengeefthijeennauwkeurigbeeldvandeopkomstenhetgebruikervan totverindenegentiendeeeuw.KosellecksKollektivsingular impliceerthiernatuurlijkniet datviaeenomwegeenmetafysischvooruitgangsbegripisbinnengesmokkeld,datverder onafhankelijkvanzijncontextkanwordenbeschouwd.Welzalblijkendatbovengenoemde kenmerkenhunbetekenisbijvooruitgangsideentotophedeninvergaandematezullen blijvenbehouden. DewinstvanKosellecksondernemingligtindehistorischvruchtbaremiddenwegtussen hetnominalismevanSkinnerenhetbegripsrealismevanveelklassiekeideenhistorici.Indeze benaderingwordtrechtgedaanaanwatinintellectuelegeschiedenis contextheet,of praktijk,ofhetgeheelaanconventies,zonderdathistorischonderzoekvolstrektwillekeurig wordt.AandeenekantishetnumogelijkdeklipvanScyllamethaarhybridegedrochtte omzeilenenzodoendetotvergruizingleidendevormenvanhistorismeendoortegrote cesurenverminkendstructuralismetevermijden.Aandeanderekantvalttege

[p.37] lijkertijdlangsdedraaikolkCharybdismetzijnspuwendereuzintelaveren,waarmeehet gevaarvaneenalteglobaleenuniverselegeschiedschrijvingzonderempirischerelevantie kanwordenafgewend.

VooruitgangsbegrippenenverwanteveranderingscategorienDekoersisuitgezetvooreenkleinegeschiedenisvanvooruitgangsbegrippenindekunst,al zullendetweevolgendehoofdstukkennietalsbijFoucaultdekorrelvandegebeurtenissen tothetuitersteverkleinen,nochdewetstekstenenlexicavanKoselleckuitpluizen.Welwordt uithetwerkvandenkers,schrijvers,criticienkunstenaarshunopvattingvanvooruitgang gedestilleerd.Maareerstmoetnogeenogenbliknaardatimposantevooruitgangsgeloofvan denegentiendeeeuwwordenteruggekeerd.Demanierwaarophetwoordvooruitgang gebruiktwordt,verwijstnamelijktotopdedagvanvandaagtelkensweernaarditconceptuele blokstaal.InDuitslandwashetbegripFortschrittindezetijdalspolitischesSchlagwortund alsunbefragter,ubiquitrerLeitbegriffalomtegenwoordig. 27 Ookindeanderewesterse landenwerdhetbegriptepasenteonpasgebruikt.DeVictoriaanseLadyCarlislelietzich vaakontvallendatwanneeriemandhaarhuisbinnenkwamdienietinvooruitganggeloofde, hijmeteenweer[kon]vertrekken. 28 Eendergelijkekwinkslagzouinonstijdsgewricht aanzienlijkmeerprikkelen,omdatmentegenwoordigmeenthetconceptverachterzichte hebbengelaten.Indenegentiendeeeuwwarenvooruitgangsideenweliswaarzo vanzelfsprekendgewordendatzenietmeeropvielen,maardelatereontkenningvanwatinde inleidingdehydravandevooruitgangheette,stondnogindekinderschoenen.Hetbegrip verdween,juistdoorzijnalomtegenwoordigheid,alslemmauitdelexicaendiendealsnaam voordemeestuiteenlopendeondernemingen,vantijdschriftentotmelkfabriekenop coperatievegrondslag. Uithetnegentiendeeeuwsedenkenovervooruitgangblijkthoezeerverwante historischecategorienalsontwikkelingen

[p.38] evolutiemetditbegripzijngaaninterfereren.Globaalgesprokenheersteereengeloofdat veranderingenopdemeestuiteenlopendeterreinen,vanindustrie,moraal,techniek, wetenschap,politiektotkunst,alseensamenhangendprocesmoestenwordenbegrepen. 29 Ditgeloofdatallesgenterpreteerddienttewordenalsdeelvaneenprocesofontwikkeling,is afkomstiguittweeverschillendecultureletraditiesdie,enigszinsgechargeerd,vande etikettenverlichtingenromantiekkunnenwordenvoorzien. Detraditievandeverlichtingwordtvoortgezetindeovertuigingdatdewerkelijkheid geheelgehoorzaamtaanwetten,ofdienuprocessenvandenatuurofontwikkelingeninde menselijkebeschavingbetreffen.Integenstellingtotbijvoorbeelddemetafysischeprincipes vanhetDuitseidealismewashetbeginselvandeNewtoniaanenmaterialistSaint Simoneen

vanhetDuitseidealismewashetbeginselvandeNewtoniaanenmaterialistSaint Simoneen algemeneuiterlijkewetvanmenselijkeperfectibiliteit.ZijnaanvankelijkesecretarisAuguste Comtewerktedezeideeuittotdiensbekende,positivistischemodelmetverschillende noodzakelijkestadia,volgenswelkehetbeschavingspatroonvandehelemensheidzich ontwikkelt.Gebeurtenissenwerdenbegrepenalselementenvaneennoodzakelijkproces, waarbijdienoodzakelijkheidnietgeheelvrijisvanteleologischeprincipes.Dieprincipeszijn ookbijdewetmatighedenvanMarxenEngelsterugtevinden,hierechteropgrondvanhun hegeliaanseerfenis,waarinhetfinalismeveelduidelijkerligtopgesloten. Detraditievanderomantiek,beginnendmetuiteenlopendedenkersalsRousseauen Herder,zetzichtegendezewetmatigheidsopvattingenafengaatuitvaneen ontwikkelingsfactoralsgroei.ZobedientHerderzichinzijnkarakteriseringvande geschiedenisvandeboommetafooromhetorganischekaraktervandemenselijke geschiedenisalsgoddelijkeimmanentietekunnenillustreren.HetwoordEntwicklung gebruikthijjuistvanwegezulkebiologischeconnotaties.Nietteminishetvaaksynoniemmet begrippenalsFortgang,Fortschreiten,Fortbildung enProgression. 30 Nauwverwevenmetdezetweevormenvanhistoricismeishetevolutiebegrip,dat ondankszijnbiologischeherkomsteen

[p.39] evaluatieveladingheeft.OokDarwinsconceptvandesurvivalofthefittestimpliceerteen progressieveontwikkelingindehelenatuurmetsteedsmeerwaardeenschoonheid,getuige hetbefaamdeslotvandeOriginofSpecies: Thus,fromthewarofnature,fromfamineanddeaththemostexaltedobject whichwearecapableofconceiving,namely,theproductionofthehigher animals,directlyfollows.Thereisgrandeurinthisviewoflifewithitsseveral powers,havingbeenoriginallybreathedbytheCreatorintoafewformsor intooneandthat,whilethisplanethasgonecirclingonaccordingtothe fixedlawofgravity,fromsosimpleabeginningendlessformsmostbeautiful andmostwonderfulhavebeen,andarebeingevolved. 31 Waarhetevolutiemodelopcultuurgeschiedeniswordttoegepast,klinkthet vooruitgangsbegripdoorgaansnogduidelijkermee,hetzijinhettotaleevolutionismevan iemandalsSpencer,hetzijinhetsocialeevolutionismevanwetenschappersalsMorganen Tylor. Indezefamilievanvooruitgangsbegrippenkerentelkensdrieelemententerug.Steeds wordtereensamenhangendprocesbeschrevenwaarinderelevanteveranderingenglobaal eenzelfderichtinghebbenenzichookindetoekomstuitstrekken,waarinsprakeisvaneen zekerecumulatievanverworvenhedenenwaarinbovendieneenverbeteringnaaralgemene maatstavenkanwordengeconstateerd. 32 Dezeelementenzullenindevolgende hoofdstukkenuitvoerigaandeordekomen. Datgeldtookvoorhetfamilielidmodernisering,eenbegripdatlaterveelgebruiktgaat wordenenevenalshetbegripmoderneenrolvanbetekeniszalspelenindebeschrijvingvan historischeprocessen.Hetisopvallenddathetconceptmodernindenegentiendeeeuw vooralineenesthetischecontextfigureertendatuitdrukkingenalsmodernenmoderniteit nogsteedseenesthetischekernbetekenishebben. 33 Hetlijkteenvingerwijzingomniet langertewachtenmeteengeschiedenisvanvooruitgangsbegrippenindekunst.

[p.40]

TitelpaginavandeeerstedrukvanPerraults Paralelledesanciensetdesmodernes (deel IV,1697)

[p.41]

2Vanklassiekenenmodernen:eenopeningnaardetoekomstWiezichmetdegeschiedenisvanhetdenkenbezighoudt,weerstaatvaakmaarmoeilijkde neigingomeenbeginofzelfshetbeginvaneenideeindeoudheidtezoeken.Ditbleekaluit hetwerkvanBury.MaarookeenmeereigentijdswetenschapperalsWellekprobeertineen artikeloverevolutieindeliteratuureenaanvangspuntaantewijzenbijAristoteles,diehij aldusciteert: Fromitsearlyformtragedywasdevelopedlittlebylittleastheauthors addedwhatpresenteditselftothem.Aftergoingthroughmanyalterations, tragedyceasedtochange,havingcometoitsfullnaturalstature . 1 KortdaaroprelativeerthijditbeeldvanAristotelesalsvroegeliteratuurhistoricusop evolutionairegrondslag,wanttotaandeachttiendeeeuw,aldusWellek,waservaneen systematischebenaderingvanliteratuurgeschiedenishelemaalgeensprake.Dierelativeringis natuurlijkterecht,wantAristoteles'opvattingoverevolutie,dooranderenminstenseven inadequaatmetontwikkelingenvooruitganggekarakteriseerdgingoverdearistotelische actualiseringvandevorm,diealinpotentiebestaatnietoverdegeschiedenisvanliteratuur, dieimmersinzijntijdnognietalszodanigbestond. 2 Hetontwikkelingsbegripvan Aristotelesheeftweinigvandoenmetnotiesoverevolutie,ontwikkelingofvooruitgangzoals dieindeachttiendeenindenegentiendeeeuwgingenleven. Opeenvergelijkbaremanierbeweerteenfilosofischlexicon,datnachAristoteles[...] FortschrittwesentlichzudenKnsten[gehrt],maardepassagewaaropeenberoepwordt gedaan

[p.42]

[p.42] zegtnietveelmeerdandatjeeigenschappeninkuntvullen,zoalsjeeenschetsuitkunt werken. 3 Zulkevoorbeeldengevennogeensaandatdehistorischeenempirischerelevantie vanzulkrealismenihilis.Voorwieerachterwilkomenwelkevooruitgangsnotiesinenover kunsteenrolhebbengespeeldinhetverleden,isechterookeennominalistischeof consequenthistoristischeinvalshoektearm,zoalshetvorigehoofdstukbetoogde.Waarligt hetjuistemidden,waartebeginnen?Zoalszalblijkenverdienthetaanbeveling,hetpeillood ietsdieperindegeschiedenistelatenzakkendandeovergangstijdwaarinvolgensKoselleck eennieuwperspectiefophetverledenontstaatvanuitdeideevaneengeschichtlicheZeit. Maarookweernietaltediep,dusniettotwatvaakalseeneersteproevevan kunstgeschiedeniswordtgenoemd,namelijkVasari'sberoemdeLevitede'pieccelenti architetti,pittoriescultoriItalianideCimabueinsinoa'tempinostri uit1550.Inditwerk wordthetlevenenwerkvaneenaantalkunstenaarsweliswaaralseenopgaandeontwikkeling beschrevenendaaromishetookvanbelangmaarVasari'sstudieisgebaseerdopzowel eenfinalistischealseencyclischetijdsopvatting.Methethoogtepuntvandezeontwikkeling, hetwerkvanMichelangelo,wordtdegeschiedenisvolgensVasariopnieuwvoltooidenheeft zezichweerhersteldvanhaarterugvalnadeoudheid. Eenbeterbeginvoordegeschiedenisvanvooruitgangsbegrippenindekunstisheteind vandezeventiendeeeuw.Veelhistoricidiedegeschiedenisvanhetvooruitgangsbegrip hebbenbeschreven,bestedenuitvoerigaandachtaandealgenoemde,indezetijdspelende QuerelledesAnciensetdesModernes,zijhetmeestal,zoalsnogzalblijken,omverkeerde redenen.VaakwordtdeQuerellealscruciaalopgevatineendergelijkeideengeschiedenis. BijvoorbeelddoorBuryof,meerrecent,doorP.B.M.Blaas,diemetenigaplombsteltdat hieruitdezogehetenideaofprogressvoortkwam,diedemogelijkheid[bood]de geschiedenisprogressivistischuitteleggen. 4 Eenaanleidingomhiermetdezetwisttebeginnenisdeomstandigheiddatjuistde kunstenhiereencentraleplaatsinnamen.Maarerzulleninhetvolgendemeerredenennaar voren

[p.43] komenomjuistopditmomentvandegeschiedenistebeginnen.Watwasnueigenlijkdeinzet vandit,overigenspasindenegentiendeeeuwdankzijdepositivistenvooruitgangsprofeet AugusteComteweerbelangrijkgeachtedebat?EninhoeverrebetoogdendeModernennu inderdaaddatersprakewasvanvooruitgangindekunst?

DeQuerelledesAnciensetdesModernesDezediscussie,diehoofdzakelijkinFrankrijkwerdgevoerd,gingoverdevraag,ofdemens vandatmomentzichkonmetenmetdeillusterevoorgangersuitdeoudheid.Zo'nvraagheeft debekoorlijkeschijnvangroteeenvoud,maareeneerstebeschouwingvanhetdebatlaatal zienhoecomplexditprobleemeigenlijkwas. 5 MeestalwordthetbeginvandeQuerelletoegeschrevenaaneenbijeenkomstvande AcadmieFranaiseop27januari1687,diegewijdwasaanCharlesPerraults Pomesurle sicledeLouisleGrand,eenlofzangopheteigentijdsgewricht.Hijsteldehierindeschrijvers vanzijntijdopnlijnmetdeklassieken.Perrault,tegenwoordigeerderbekendalsauteurvan deSprookjesvanMoederdeGans(1697),lietaanhetbeginvanzijngedichtweinigaan duidelijkheidtewensenover: LabelleAntiquitfuttoujoursvenerable,Maisjenecrusjamaisqu'ellefust adorable.JevoylesAncienssansplierlesgenoux,Ilssontgrands,ilestvray, maishommescommenous. 6 DezestellingnameloktekritiekuitvandegenendiedeGriekseenRomeinseliteratuurniet alleeneenvoorbeeldternavolgingvonden,maarbovendienvolmaaktendusnooitte overtreffen.DegevierdedichterBoileauschijntnavoorlezingvanPerraultsPomezelfs woedendtezijnopgesprongen,omuitteroependatheteenschandaalwasdatdeAcadmie ditgedichtaanmoesthoren.

[p.44] Eigenlijkwasdezediscussienietgeheelnieuw.Zospeeldealenkeledecenniadevraag,of christelijkethema'sgeschiktwarenvooropdeoudheidgenspireerdeheldendichten.Boileau zettezichaftegeneendergelijke,voorchristelijkgebruikaangepasteklassiekemythologie, zoalsdieinDesmaretsdeSaintSorlinsClovisoulaFrancechrtienne uit1657kanworden aangetroffen.Dezetegenstellingbevattereedsdekiemvaneenvandecentraletwistpuntenin deQuerelle:deModernenmeendendatdeklassiekenteovertreffenwarenenstelden,althans aanvankelijk,datophetchristelijkgeloofgenspireerdepoziebovenliteratuurgesteldmoest wordendiezichdoorheidensemythologielietleiden.Huntegenstanders,naastBoileau vooralLaFontaineenLaBruyre,verdedigdenechterdehegemonievandeoudheid tegenoverdeaansprakenvandeeigentijdentegendeindetraditievandecontrareformatie staandechristelijkeheroek.ZoverweerdedeberoemdefabeldichterLaFontainezichtegen hetdoorPerraultinzijnPomesurlesicledeLouisleGranduitgesprokenverwijtvan slaafsenavolging.LaFontainewaseveneensaanwezigopdiegedenkwaardigebijeenkomst vandeAcadmie,maarintegenstellingtotdecholerischereactievanBoileau(wellichtook ingegevendoorhetfeitdatBoileaudoorPerraultnietgenoemdwerdtussendegrotenvan huneigentijd),leekhijslechtstesuffen.EenpaardagenlaterboodhijaanHuet,bisschop vanSoissons,niettemineenptre,eengedichtinbriefvorm,aan,waarindevolgenderegels, dierepresentatiefzijnvoordehoudingvandegenendiehetopnemenvoordeAnciens: Onmeverratoujourspratiquercetusage :

Monimitationn'estpasunesclavage. Jeneprendsquel'ide,etlestours,etleslois Quenosmatressuivaienteuxmmesautrefois .

Overzijneigeneeuwschreefhij: Jeleloue,etjesaisqu'iln'estpassansmrite Maisprsdecesgrandsnomsnotregloireestpetite. 7

[p.45] SommigehistoricitracerenhetbeginvandeQuerellereedsrond1620,toenTassonizichin ItaliafgingzettentegendeinderenaissancehooggeschattePetrarca,tegenAristotelesen ooktegenHomerus.Tassoni'sPensieridiversiwerdeninhetFransvertaaldenhebben vermoedelijkBoisrobertsaanvaluit1635opHomerusbenvloed,dieeenvandeconcrete doelwittenvandeModernenzouworden. 8 InhetverlengdedaarvanbeweerdePerraultinzijnPomesurlesicledeLouisleGrand datdezogenaamdonnavolgbareHomerusveelbeterzouhebbengeschrevenalshijtentijde vanLodewijk XIV hadgeleefd.UitditstandpuntenandereuitlatingenvandeModernen spreektgrootzelfbewustzijn,hetzelfvertrouwenvaneencultuurdiesterkeexpansievertoont tegenoverdeafbrokkelendeheerschappijvanlandenalsSpanjeendeItaliaansestaten. WaaromzoudenhettijdperkendecultuurvandeZonnekoningzichinhungrootsheidniet metdievankeizerAugustuskunnenmeten? Etl'onpeutcomparersanscraindred'estreinjuste, LeSiecledeLouisaubeauSiecled'Auguste . 9

EendergelijkepogingdeedPerraultinzijnomvangrijkewerkParallledesAnciensetdes Modernes(16881697).Indevormvandialogenbehandelthijdaarinuitvoerigdevorderingen ophetgebiedvandeverschillendekunstenenvankennis.NuwordenvolgensPerraultde mensennietsteedsslimmerofbeter,evenminalsdeleeuweninAfrikainmiddelstammerzijn danindetijdvanAlexanderdeGrote,maardeartistiekeencognitieveprestatiesveranderen welvangehalteomdatdaarinopvoorgangersvoortgebouwdkanworden.Zostaaninde toneelstukkenvantijdgenootCorneillemeerafgewogenengenuanceerdebespiegelingen overdemenselijkehartstochtendanindievandeoudheid.EnMolireisstukkenlevendiger danHoratius,hijmotiveerthethandelenbeterenheefteenruimereblik,zoalseenreizigerdie bijGibraltaraankomtnietmeerdenktbijdezuilenvanHeraklesheteindevandewereldte aanschouwen,maarverdervaart.Indeoudheidwaren,omnognvoorbeeld

[p.46] vanPerraulttenoemen,deverworvenhedenvandemeerstemmigemuziekooknogvolstrekt onbekend. 10 InzijnParallledoetPerraulteenindrukwekkendepogingtotvolledigheid.Invijf dialogen,dieinvierafzonderlijkedelengedurendeeenperiodevannegenjaarverschenen, vergelijkthijdeprestatiesvandeoudheidmetdievanzijneigentijdophetgebiedvande beeldendekunsten(architectuur,beeldhouwkunstenschilderkunst),vandewelsprekendheid, vandeliteratuur(laPosie)envandewetenschappen,ofbeterdel'Astronomie,dela Geographie,delaNavigation,delaGuerre,delaPhilosophie,delaMusique,delaMedecine, etc.,zoalshetindeinhoudsopgaveheet.Daarbijkomtdeeigentijderkeeropkeerbetervan af.Alleenennietonbelangrijk,zozalnogblijkenwordterweleenuitzonderinggemaakt voorPosieenEloquence,getuigehetslot: Nousconclurons,sivousl'avezagreable,quedanstouslesArts&dans touteslessciences,lareservedel'Eloquence&delaPosie,lesModernes sontdebeaucoupsuperieursauxAnciens,commejecroyl'avoirprouv suffisamment,&qu'l'garddel'Eloquence&delaPosie,quoyqu'iln'y aitaucuneraisond'enjugerautrement,ilfautpourlebiendelapaixnerien decidersurcetarticle. 11 PerraulthadinzijnpleidooivoordeModerneneenmedestanderinFontenelle,eenfervent aanhangervanDescartes.Fontenellebeweerdeineeninvloedrijkpamflet,Digressionsurles anciensetlesmodernes(1688),datzijneigentijdnooitvanminderallooikonzijn,zoalsde partijenvandeAnciensmeenden,omdatdenatuurzichsteedsvanhetzelfdemateriaal bedient,metdezelfdekracht.Indeeerstezinvanzijnpamfletgeefthijhetprobleembeeldend weer: Toutelaquestiondelaprminenceentrelesanciensetlesmodernestant unefoisbienentendue,serduitsavoirsilesarbresquitaientautrefois dansnoscampagnestaientplusgrandsqueceuxd'aujourd'hui. 12

[p.47] Alsdebomensindsdeoudheidnietveranderdzijn,zovoerdehijinditfraaiestaaltjevan rationalistischebewijsvoeringaan,waaromzoudendemensendanwelverschillen?De klassiekenhebbeneenaantaldingenontdektenuitgevondenomdatzeeerderleefden,niet omdatzebeterwaren.Anderszoujehennetzogoedkunnenprijzenomdatzealseerstenuit onzerivierenhebbengedronken,enonskunnenverwijtendatweslechtsdrinkenwatdaarvan

onzerivierenhebbengedronken,enonskunnenverwijtendatweslechtsdrinkenwatdaarvan overis.Aufondhebbenmenseninverschillendetijdendezelfdemogelijkhedenermoetdan ookwordenuitgegaanvaneengalitnaturelle.WelgeloofdeFontenelle,alsvele zeventiendeeeuwers,dathetklimaatvaninvloedopdeaardvaneencultuurkonzijn,maardit argumentvanzijntegenstandersdeedhemalleenverkondigendatLappenennegerszich wellichtdeGrieksegeestnietkondeneigenmaken.Daarentegenverschildendegematigde strekenvanGriekenland,ItalienFrankrijkonderlingklimatologischteweinigomdiegalit naturellewezenlijkaantetasten. TochaarzeldeFontenelle,evenalsPerrault,bijdevraagofdeliteratuuruitzijntijddievan deklassiekenovertrof,eenaarzelingdieookweeropduiktbijdeEngelsependantvande Querelle,welkeinhetlaatstedecenniumvandezeventiendeeeuwopbloeideonderinvloed vandediscussiesinFrankrijk.EenvandebelangrijkstevertegenwoordigersvandeBritse Modernen,Wotton,bleefondankszijnvertrouwenindetoegenomenkenniseveneens terughoudendmetbetrekkingtotliteratuur. 13 DedebatteninEngelandleverdenweinig nieuwegezichtspuntenopenwerdeneerdergevoeddoordeFransedanomgekeerd.Ookhet fameuzeTheBattleoftheBooks,desatireophetredetwistentussenAntientsenModerns vanJonathanSwift,geeftweinigargumentenentoonteerderaanhoezeerdevergelijkingzelf tussenklassiekenentijdgenotenalseenwedstrijdwordtopgevat,waarindemogelijkheidvan verschillendehistorischeperspectievennietwerkelijkalseenprobleemwordtervaren. 14 InhetrelaasvanSwiftkomenopeenvrijdagdegeestenvandeboekenindeSt.James's Librarytotlevenomeenvreselijkeoorloguittevechten.Virgilius,Lucanus,Homerus, Aesopusenveleandereklassiekenzienzichgenoodzaakthetoptenemen

[p.48] tegende(doorSwiftarmzaligafgeschilderde)moderneschrijversalsDescartes,Hobbesen deelnemersaanhetdebatalsBentleyenWotton.Inhetheetstvandestrijd,diewelwatweg heeftvaneenknokpartijuiteengoedkopewestern,staathierParacelsustegenoverGalenus, enHomerustegenoverPerraultenFontenelle,dieinSwiftsogenoverigensweinigverweer hebben: ThenHomerslewWslywithakickofhisHorse'sheelHetook Perraultby mightyForceoutofhisSaddle,thenhurl'dhimatFontenelle,withthesame BlowdashingoutboththeirBrains. 15 InhetlaterestadiumvandeQuerelledesAnciensetdesModernesflakkertdestrijdover Homerusweerop,eenworstelingdiealsgezegdalindeeerstehelftvandezeventiendeeeuw begonnenwas.In1714publiceerdeHoudardeLaMottealscombattantvandeModerneneen herdichtingvandeIlias,voorafgegaandooreenode,Ombred'Homre,waarinhijHomerus naardeaardeaflaatdalenomLaMottetotdiensonderneminguittenodigen.Homerus verzoektLaMottedeIliasteverbeteren,want: Monsicleeutdesdieuxtropbizarres , Deshrosd'orgueuilinfects, Desroisindignementavares, Dfautsautrefoisrespects. 16

DewoordendieLaMotteHomerusindemondlegt,zijneenechovanwatonderandere PerraultinzijnPomesurlesicledeLouisleGrandoverHomerushadbeweerd.Indena 1700opbloeiendezogenoemdeQuerelled'HomrekrijgendeopvattingenvandeModernenin detailnogwelduidelijkergestalte,maardebelangrijksteinzichtenenstandpuntenhebbenzich danalontwikkeld.

[p.49]

EennieuweblikopeenoudekwestieAanheteindvanzijnDigressionsurlesanciensetlesmodernesroeptFontenellede traditionelemetafoorinherinneringvanhetmenselijklevenmetzijnopeenvolgendestadia vanzuigelingtotwijzegrijsaard,eenmetafoorvoordesteedsmeerlerendemensheid.Die vergelijkinggaatmaartendeleop,schrijfthij,wantdemensheidkentindezezingeen ouderdom: Zijzalaltijdevengoedinstaatblijventotdatgene,waartoezeookinhaar jeugdinstaatwasenvoortdurendmeertotdiedingendiebijdeleeftijdvan eenvolwassenmanhoren.Datwilzeggen,omdemetafoor[l'allgorie]loste laten,datdemensennooitzullendegenererenendatdeweldadigeinzichten vanallegrotegeesten,dieachtereenvolgensnaarvorenzijngekomen,zich steedsmeerzullenophopen. 17 Delevensloopmetafoorwasin1620alterdiscussiegestelddoorFrancisBaconinzijnNovum Organum.DeOudenlijkenwelouderomdatzeonzevoorvaderenzijn,maartegelijkertijdzijn delateregeneratiesouder,omdatzemeerervaringhebbenenmeerhebbengeleerd. 18 Indat laatstegevalimpliceertdemetafoorookhetvervalendedegeneratievandeouderdomen daartegenverzetzichFontenelle,diegetuigedeaangehaaldepassagehetperspectiefbiedt vaneenopentoekomst,waarinkennisgestadiggroeit. Indegeschiedschrijvingvanvooruitgangsbegrippenkrijgendergelijkepassageseen grotergewichtdanzeindecontextvandetoenmaligediscussieshadden.Daaromverbazen begripsrealistenalsBuryzicherookover thatinthisliterarycontroversytheModerns,evenFontenelle,seemcuriously negligentoftheimportofthetheorywhichtheywerepropoundingofthe19

intellectualprogressofman . 19

[p.50] Fontenellesexplicietebreukmetdelevensloopmetafoorisnatuurlijkvanbelang,maarde Digressionistochindeeersteplaatseenbetoogoverdewaardevandeeigentijdin vergelijkingmetdeoudheid,eerdereenbattleofbooks daneengeschiedtheoretische verhandeling. DemeerrecenteopvattingenoverdeQuerelledesAnciensetdesModernesrelativeren hetindenegentiendeeninhetbeginvandezeeeuwgevormdebeeldvaneenperiodewaarin vooruitgangsideenalbijnavollediggestaltezoudenhebbengekregen.Hetwastentijdevan deQuerelle,zohadAugusteComtebeweerd,datde idesdeprogrsncessaireetcontinu werkelijkeenconsistancephilosophiqueverkregen.Indezediscussionsolennellewerd volgenshemvoorheteerstindeuniverselegeschiedenisvandemenselijkerededeprogrs fondamentalvandiegeschiedenisverkondigd. 20 DitvooruitgangsbeeldvanComtebrokkeltechtergeleidelijkaf.In1935beschreefPaul Hazardinzijnstandaardwerkoverhetbeginvandeverlichting,Lacrisedelaconscience europenne16801715,datoverigensrelatiefweinigaandachtaandeQuerellebesteedt hoeweldiepreciesindedoorhembehandeldeperiodevalt(enzichbovendiennog hoofdzakelijkinFrankrijkafspeelt),hoejuisthethedenindietijdcentraalkomttestaan.Men ontdoetzicheindzeventiendeeeuwopallerleimanierenvaneenverledendataltelangals voorbeeldhadgediend. 21 Depreoccupatiemeteenveranderendehoudingjegensde geschiedenisisindiezinnietalleenaandeModernen,maarevenzeerjuistaandeAnciens,de verdedigersvandeoudheid,toeteschrijven.Enigszinsgechargeerdzoujekunnenbeweren datbijsommigeModernen(waarondernietFontenelle)degeschiedenisnietbegonmaarjuist ophield,omdatzehuneigentijdalseensoorteindstadiumzagen,waarinallerlei verworvenhedenuithetverledenvoorhetgrijpenlagenzonderdatdetoekomstnieuwe perspectievenbood.Indiezinzoujezezelfsalsdepostmodernenvanhuntijdkunnen bestempelen. DeverhoudingtussenAnciensenModernenismetbetrekkingtotvooruitgangsideen vaakparadoxaal.ZobewerenaanvankelijkdeModernendatdemensindeloopvandetijdin

[p.51] wezenhetzelfdeblijft,terwijlineenlaterstadiumvandeQuerellejuistdeAnciensvandit argumentgebruikmakenomtelatenzienhoegrootdeverdienstenvandeoudheidwaren.Zo onderschrijveninditlaterestadiumdeAncienshetinhetbegindoordeModernen aangehangenstandpunt,datesthetischekwaliteitenaaneenbepaaldetijdgerelateerdmoeten worden,eenopvattingvanhetverledendiebuitengewoonmodernis.Enzoishetook paradoxaaldatdebelangrijkstevertegenwoordigersvandeAnciens,LaFontaineenBoileau, eigenlijkmodernwarenwantPerraultzoujuisthebbenkunnenlatenziendatdeeigentijd beterwerkopleverdedandeoudheidaandehandvandeliteraireprestatiesvandezetwee Anciens. TalvandergelijkenuanceringenzijntevindeninhetknappeopstelvanH.R.Jau,datals inleidingbijdehistorischkritischefacsimileuitgavevanPerraultsParallleverscheen, sthetischeNormenundgeschichtlicheReflexioninderQuerelledesAnciensetdes Modernes. 22 JaurekenthierinafmetdemythedatdeModernenvormhebbengegeven aaneennieuwemanieromovergeschiedenistedenkendoordatzeverleden,hedenen toekomstineenperspectiefvanvooruitgangbegonnenoptevatten.Hijverdedigtdatdoor hetdebatalsgeheelendoordewederzijdseargumentatieseenandereopvattingvan geschiedenisbegintteontstaan,diehijvoortseerderuitzietmondeninhethistorische discoursvanderomantiekdandathijdieopvattingalshetbeginvaneennegentiendeeeuws positivismeenevolutionismeinterpreteert,watindegeschiedschrijvingvan vooruitgangsideengebruikelijkis.Inzijnbenaderingisdaarnaastookmeeraandachtvoorde esthetischedimensievandeQuerelle. DeModernen,aldusJau,blijvenevenalsdeAncienshoofdzakelijkbinnendegrenzen vaneenhumanistischvolmaaktheidsideaal,datopgespannenvoetstaatmetlatere vooruitgangsideen.Volmaaktheid(perfection)isnamelijkeenstatischconceptdat onafhankelijkvandehistorischecontextwordtbegrepeneneenopentoekomstmetvariabele mogelijkhedenuitsluit.Kunstenenwetenschappenbereikeninditperspectiefooiteen hoogtepunt,waaropdevolmaaktheidisbereikt,zodat

[p.52] verderevervolmakingnietmeermogelijkis.DaaromkunjebijdeModernenooknogniet sprekenvanwatKoselleckeendecenniumnaJaugeschichtlicheZeitzounoemen.Wantin dehistorischetijdsbelevingvandedeelnemersaandeQuerelleis,omKosellecksterminologie tehanteren,noggeensprakevaneenonderscheidtussenervaringsruimteen verwachtingshorizon,nochvaneenlineairetijdsopvattingmeteenopentoekomst. 23 HetvolmaaktheidsideaalstaatvolgensJaubijzoweldeAnciensalsbijdeModernen centraalzeverschillenalleenvanmeningoverhettijdstipwaaropdevolmaaktheidvormheeft gekregen.VolgensdeAncienswasdatreedsindeoudheid,volgensdeModerneneerderaan heteindevande(hun)geschiedenis,inhettijdperkvandeZonnekoning.Beider denkcategorieisdezelfde,alleenzijnvanuitdiecategorieverschillendehoogtepuntentezien. (JauspreekthiermetfraaiDuitsegewichtigheidvaneenZweigipfligkeitder Weltgeschichte.) NieuwindegeschiedschrijvingvandeQuerelleisJau'observatiedatinde verschillendedebattenlangzamerhandeenverschuivingplaatsvindtvanimitationaar inventio,vandeideedatdevolmaaktheidslechtsbereiktkanwordendoornavolgingvaneen absoluutgesteld,aldannietverwezenlijktideaalnaardeopvattingdatmetbehulpvande

verbeeldingnieuwedingengeschapenkunnenenmoetenworden.Reedsdegenoemde DesmaretsdeSaintSorlinwerkthetonderscheiduittussendecopisteendeinventeur,diehij vergelijktmetdegenendiehunwateralleenmaaruitdedorpspompkomenhalentegenover degenendiethuiseeneigenbronhebben.Zijnwaarderingvoorcreativiteitligtinhet verlengdevanzijnbewonderingvoordescheppingskrachtvanGod,dieimmersvooralhet bestaandeverantwoordelijkisdoorjuistdiescheppendeactiviteit. HetbelangvandeverschuivingnaarinventiowordtgellustreerdinPerraultsParallle, waarineenvandegesprekspartnershetvolmaaktheidsideaaldoorbreektdoorzichtegende ideeteverzettendatvolmaaktheidslechtsindenabootsingvaneenabsoluutideaalkan wordenbereikt,endoortestellendatdecriteriavoorvolmaaktheidvantijdsomstandigheden, namelijk

[p.53] deopeenbepaaldogenblikheersendebongot,afhangen. 24 Zoisookhet schoonheidsideaalvandeoudheidnietabsoluutenonveranderlijk.Tendelebevatditideaal weliswaaruniverseleelementen,waarhetbijvoorbeeldombepaaldeverhoudingengaat,ofom doordenatuurvoorgeschrevenfunctioneleprincipesindearchitectuurdiezijndetoutles gousts,detouslespaysetdetouslestemps . 25 Maarhetschoonheidsideaalisvooreen aanmerkelijkdeelookbetrekkelijk,hethangtafvansmaakengewoontes.Kendende klassiekenooknietreedsverschiltussenIonische,DorischeenCorinthischestijlprincipesbij hetbouwen?Enhoeveelvormenvanwelsprekendheidzijnernietaantetreffenindeoudheid! MetdergelijkenuanceringenontwikkeltPerraultinzijnParallleeenonderscheidtusseneen beaurelatifenbeautezuniversellesetabsolus. Jauonderstreepthetgewichtvanhetnieuweconceptvandatbeaurelatifenbeschrijft hoeditconceptsamenhangtmetveranderendegedachtenovercreativiteitenfantasie.Als schoonheidimmersniet(uitsluitend)aaneenabsoluuteneeuwigideaalisontleend,moetener nieuwewaardengeschapenworden.Imitatioruimtgeleidelijkhetveldvoorinventio,een veranderingdiecruciaalisvoorlatereopvattingeninenoverkunst. 26 Ditafscheidvandedorpspomptengunstevanhetaanborenvaneigenbronnenheeft namelijkverstrekkendegevolgengehad.Allereerstwerdhetmogelijktebrekenmeteen knellendgeheelaanstarreregels,diehetclassicismeeensterielaanzienbegonnentegeven. ZowerdAbbDubosinzijnRflexionscritiquessurlaposieetlapeinture(1719) woordvoerdervaneenaantalkunstenaars,dathetverdoorgevoerderationalismeeneentotin depuntjesvoorgeschrevenacademischestijleenbelemmeringvondenzichooknietmeer wildebeperkentothetnabootsenvangenien. 27 Maarbelangrijkerishetdatderolvande verbeeldingskrachtdekunsteneeneigenkarakterbezorgde.Voorzoverhetinventioideaal eenappelopdefantasiegingdoen,ontstondeenonderscheidmetwetenschapen ambachten.Ditmarkeerthetuiteenvallenvandetraditionelesamenhangvandeartes liberalesendeindeachttiendeeeuwopkomenderuimtevoorverschillendeautonome domeinen.Pasvanafdeze

[p.54] tijdbegintkunstzichalseenzelfstandigverschijnseltemanifesteren,waarinnaast schoonheidcreativiteiteencentralecategoriegaatworden.Ditontstaanvanhetesthetisch domeinaanheteindvandeachttiendeeeuwkomttotuitinginhetgebruikvanhetenkelvoud kunst,datbijnahetkaraktervaneencollectiefenkelvoudindezinvanKoselleckaanneemt, alishetdangeenhistorischconcept. Voorhetperspectiefopdegeschiedenistenslotteishetnieuweprincipevaninventio nietminderrevolutionair:detoekomstkrijgtdoordemogelijkheidomsteedsnieuwedingente bedenkenenuitteprobereneenprincipieelopenkarakter.Dezegedachtelaatzichnietgoed meerverenigenmeteenfinalistischegeschiedopvattingenzoontstaatruimtevoorhet formulerenvanvooruitgangsideen.Enerzijdscreertdeachttiendeeeuweenomvangrijk verledendatempirischonderzocht,beschrevenengeclassificeerdwordtineenexplosief toenemendehistorischeactiviteit,anderzijdskomtdaarnuplotselingeentoekomstbijvol onzekerecontouren,eentoekomstdieertoeuitnodigtzelfvormtegaangevenaande geschiedenis. UithetbovenstaandeblijktdatJauinzijnbeschouwingoverdeQuerellepreciesde vruchtbaretussenwegbewandeltwaareerdereenpleidooivoorisgehouden.Hijheeft aandachtvooreennauwkeurigbeschrevenhistorischecontextzonderineenhistoristische doodlopendestraattebelanden,diehetuitzichttotdeheelnabijeomgevingbeperkten langdurigerontwikkelingenuithetoogdoetverliezen.Zijnopstellaatziendathetonmogelijk isomzoietsalsdevooruitgangsideeuitdeschermutselingenvandeQuerelletedestilleren, omdatdegeschiedeniscomplexerisdanhetmonolithischebegripvooruitgangsuggereert. HetisomtebeginnennogalgeforceerddeModernenalspleitbezorgersvaneendergelijke ideeteinterpreteren.Envoorzoverhetveranderendedenkenoverhetverloopvande geschiedenisverbandhoudtmetdeindeachttiendeeeuwopkomendevooruitgangsideen, kunnendezeveranderingenbeterineenruimerecontextwordenbeschreven.Metbehulpvan JauenKosellecksopvattingenoverhetvooruitgangsbegripwordtduidelijkdatvaneen geschichtlicheZeitindeQuerelle

[p.55] noggeensprakeis.Jau'analyseimpliceertdathierzoweleenlineairetijdsopvattingmeteen opentoekomstalseenonderscheidtussenervaringsruimteenverwachtingshorizon ontbreekt.TegelijkertijdhaalthijuitdeQuerelledieelementennaarvorendieeennieuwe historischeervaringvormzullengeven,namelijkhetrelativerenvanabsolutewaardeninde contextvandeeigentijdeneengeloofinmenselijkescheppingskrachtdatdestructuurvan detoekomstvoorgoedzalveranderen. DebeschrijvingvanJaulaatverderziendatinendoordeQuerellezichlangzamerhand

DebeschrijvingvanJaulaatverderziendatinendoordeQuerellezichlangzamerhand eenscheidingbegintaftetekenentussenhetdomeinvanwetenschappenendatvan kunsten.BijvoorbeelddoorFontenellesindelingtussenchosesd'imagination endemthode deraisonner,maarvooralookdoordegroeiendeaandachtvooreenbeaurelatifdat,in samenhangmetdeideedatkunstgecreerdmoetwordenomdatimitatievaneenabsoluut ideaalnietmeervoldoet,dekiemvormtvanhetesthetischdomeindataanheteindvande achttiendeeeuwgestaltekrijgt. Dedifferentiatietusseneenesthetischeneencognitiefdomein,endaarmeetussen ongelijksoortigeontwikkelingeninkunstenwetenschap,iseenmanifestatievanwat Koselleckdegelijktijdigheidvanhetongelijktijdigenoemde:deervaringdatgelijke ontwikkelingeninverschillendtempoplaatsvinden. 28 Dezedynamiekzalhetdenkenover vooruitgangbeheersen,evenalsdespanningtussenalsongelijktijdigervarenontwikkelingen vanmoreleencognitieveaardenindiezinisdegeschiedenisvandeQuerellevoorhet ontstaanvanmodernevooruitgangsideennietvanrelevantieontbloot.

VolmaaktheidenvervolmakingHethistorischvertoogvandedeelnemersaandeQuerelledesAnciensetdesModernes beweegtzichdusnoghoofdzakelijkbinnendegrenzenvaneenvolmaaktheidsideaal,datal naargelangdeomstandighedenenhetonderwerpvandiscussieinhoudelijkkanverschillen, maardatinzoverregelijkblijftdathet

[p.56] eenopentoekomstuitsluit.Ofhetideaalnuverwezenlijktis,gevenaardkanwordenofzelfs ineennabijetoekomstligt,deaardvanhetideaalisstatischomdathetbeantwoordtaan contemporainecriteria,diealsonveranderlijkgegevenwordenopgevat.Wiezichditrealiseert, vraagtzichafinhoeverreeigenlijkdevooruitgangsgedachte indeachttiendeeeuwtotvolle ontplooiingkomt. BijeenvoordeachttiendeeeuwbelangrijkhistoricusalsVoltairestaathetdenkenover degeschiedenisbijvoorbeeldnoghoofdzakelijkinhettekenvancyclischetheorien. Weliswaarstelthijdatdelaatstevandevierperiodesvanbloeidiehetverledenheeftgekend, hettijdperkvanLodewijk XIV ,ietsvandevorigedrieperiodesheeftopgestokenendatindit tijdperklaraisonhumaineengnrals'estperfectionne,maarhijoverschrijdtnietechtde grenzenvaneenstatischvolmaaktheidsideaal,getuigebijvoorbeeldhetbeginvanzijnLe sicledeLouisXIV,waarinhijschrijft: Indezeviergelukzaligeperiodeszijndekunstenvervolmaaktenzezijn,in hundienstigheidaaneentijdperkvoorhetschitterenvandemenselijke geest,hetnageslachttotvoorbeeld. 29 Verschillendeverworvenhedenvandegeestenvanhetmenselijkvernuft(lesarts)hebben hunvoltooiingineenperiodevanbloeibereiktendienenvoortaanalsvoorbeeldvoorlatere generaties,netzoalsdeoudheidvolgensdeAncienshetnageslachtdeidealenormvoor volmaaktheidvoorschotelde. Hetisondoenlijkinhetkorteenenigszinsrepresentatiefbeeldteschetsenvande veelheidaangedachtendieindeloopvandeachttiendeeeuwoverdeontwikkelingen eventuelevooruitgangindekunstenontstaat,ookalswordtafgezienvanaldiegeschriften diesceptischofafwijzendstaantegenovereenallesomvattendeontwikkelingvandecultuur, zoalsRousseausDiscourssurlessciencesetlesartsuit1750.Hierisvanbelangdatparallel aanhetontstaanvaneenesthetischdomeinookdegeschiedschrijvingvandekunsteneen meerautonoomkarakter

[p.57] krijgt.ZopubliceerdeJohnBrownin1763eenliteratuurgeschiedenis(ofgeschiedenisvande poziehetverschilistotindeachttiendeeeuwnognietzoeenvoudigaantegeven).A DissertationontheRise,UnionandPower,theProgressions,Separations,andCorruptions ofPoetryandMusicbeschrijfthoededoorhemverondersteldeoorspronkelijkeeenheidvan zang,dansenpozieuiteenvaltdoorhetontstaanvannieuwegenres.Dit ontwikkelingsperspectiefwordtdoorBrownechteralseenterugvalbeschouwd,enhijbepleit danookeenherstelvandieoorspronkelijkeeenheidindekunst. 30 WinckelmannsinvloedrijkeGeschichtederKunstdesAlterthums,dateenjaarlater verscheen,biedteenvergelijkbareaanblik.Wetreffenereentendeleopzichzelfstaande ontwikkelinginde(beeldende)kunstinaan,maarevenalsbijBrownwelmeteen geschiedopvattingdieinhettekenvaneencyclischetijdstaat.WantookbijWinckelmann treedtvervalopnahethoogtepuntindeoudheidvanedleEinfaltenstilleGre,een hoogtepuntdatdeeigentijdsekunstopnieuwdientnatestreven. Wanneergeletwordtopdemanierwaaropdemeestedenkersuitdeverlichtingde geschiedenisvandekunsten(inzoverrezedieberhauptloszienvandeontwikkelingvan wetenschappenentechniek)interpreteren,valtopdatnogbijnaaltijdvanzo'ncyclischbeeld wordtuitgegaan,ofvaneenfinalistischverloop.Inheteerstegevallaatmenperiodes langzamerhandopkomen,bloeienenweerinvervalraken.Inhettweedegevalloopteen (meestallineairgenterpreteerde)geschiedenisuitopeentijdperkdatophandenisofzelfs reedsisaangebrokenendatdanomschrevenwordtalseennoodzakelijkoflogischeindpunt vaneenaantalontwikkelingenofstadia. Eenopeningnaardetoekomstineenlineair,onbegrensdtijdsbeeldkomtindeachttiende eeuwnauwelijksvoor,hoezeerdeinventiogedachteendedifferentiatietussenwetenschap, kunstentechniekendedaarmeeopkomendegelijktijdigheidvanhetongelijktijdigehet cyclischeenfinalistischemodelookbeginnenaantetasten.Eendergelijkeinstabiliteitvalt bijvoorbeeldtebespeurenbijde(destijdsmarginaalblijvende)cyclischegeschiedopvatting vanGiambattistaVico(16681744),te

[p.58] genwoordigvaakdevadervandemodernegeschiedenisgenoemd.Zijnnieuwewetenschap (Principidiunascienzanuovad'internoallacommunenaturadelleNazioni,1725) onderscheiddeeeninverschillendeperiodesteverdelenvoortgangindegeschiedenis.Vico beklemtoondeechter,endaarinwashijmodern,datdemenszelfdezegeschiedenisvorm gaf.Ditcreatievebeginselstaatopgespannenvoetmetzijnverdercyclischebeschrijvingvan verschillendetijdperkenenmetzijngehandhaafdevertrouwenopdeVoorzienigheid. Eenenigszinsvergelijkbare,zowelfinalistischealscyclischebenaderingvanhetverleden isaantetreffeninhetwerkvandevoorhetperiodedenkenvanComtezoinvloedrijke econoom,encyclopedistenstaatsmanTurgot(17271781),diedewereldlangzaammaarzeker beterzietworden,maardiedaarintegelijkertijdeencyclischpatroonblijftzien.OokinHerders IdeenzurPhilosophiederGeschichtederMenschheit (17841791)valteendergelijke ambivalentievangeschiedopvattingenaantewijzen,metcyclischeenfinalistischeelementen eneenopkomendeneigingomdetoekomstopentebreken. Ondanksdezetendentiesmanifesteertzichkortna1800inDuitslandeenculminatievan finalistischdenken,dietegelijkhetbeginvaneengeschiedopvattingzalblijkentezijndietot verindetwintigsteeeuwhaarinvloeddoetgelden.DatisdefilosofievanHegel.Kunstis, althansvoordelatereHegel,demanierwaaropdeabsolutegeestzichzelfinvolledige vrijheidaanschouwt.Hijonderscheidtindeontwikkelingvandekunstendrieverschillende stadia,dienietlouterhistorischzijnindeempirischezinvanhetwoordenminstensevenzeer betekenisontlenenaandeplaatsdiezijhebbeninHegelsdialectischbouwwerk.Inheteerste stadium,datvandesymbolischekunst,waarbijaanvroegorintaalseculturenmoetworden gedacht,wordtdeIdeevandeabsolutegeestwelvermoedmaarnognietadequaatuitgedrukt. Inklassieke kunstechtervallenvormenstof,Ideeenverschijninggeheelenalsamen,terwijl inromantischekunstdeIdeeendeInnerlichkeitdesGemthszodanigoverheersendateen nieuwstadiumaanbreektwaarindekunstalszodanigwordtaufgehoben,dusgelimineerd nopeenhogerniveaugebracht. 31

[p.59] InhetdenkenvanHegelisdeontwikkelingvandekunsteenuitdrukkingvaneen meeromvattendedialectischeontwikkeling.Hiermeebegintdelatersteedsbelangrijker wordendeopvattinggestaltetekrijgendatkunsteenuitdrukkingvandeeigentijdis,endat ookmoetzijnomdatmendetijdgeestnietkanontlopen.Wieeendieperinzichtkrijgtofdenkt tehebbenvandeontwikkelingvandeeigencultuur,kanopgronddaarvanconstaterendat sommigekunstheeftafgedaan,datwilzeggennietmeervandezetijdis. HetisnietmogelijkHegelsesthetischetheorieinzoweinigwoordenrechttedoenendat isooknietdebedoeling.Hierwordtvolstaanmetdevaststellingdathetbefaamdeprobleem vanheteindevandegeschiedenis zichbijhemooktenaanzienvandekunstenvoordoet. HansGeorgGadamerschetstbeideproblemeninelkaarsverlengde:degeschiedenisisbij Hegelnietafgelopen,zostelthij,maarzijverlooptnietmeeralseinFortschrittimSinnedes BewutseinsderFreiheitenkanwellichthelemaalnietmeeralsvooruitgangwordengezien. Evenzohoudtookdegeschiedenisvandekunstnietop,maarinhaarlaatste,romantische stadiumvoldoetzijnietmeeraandashchsteBedrfnisdesGeistes,enwordtzij opgenomeningodsdienstenfilosofie. 32 HoemenzichdezeAuflsungderromantischen Kunstformookvoorwilstellen,definalistischetendensvanditdenkenverhindert uiteindelijkeenverdereontplooiingvandekunstenindetoekomst.Zolangernietaanhet voortbestaanvandekunstenzelfgetwijfeldwordt,zoudenzemoetenblijvenstekenineen hegeliaansclassicisme.NietvoornietsvraagtGadamerzichinzijnartikeloverHegels estheticaaf,hoelatereontwikkelingendoorHegelgenterpreteerdzoudenworden.Indessen, zoconstateerthij,dasEndederKunstwirdsichsonichtvorschreibenlassen. 33 Hegelsdialectiekrichtzichaufondonafgebrokenopvervolmaking,waarbijeen welomschreveneindpuntvanvolmaaktheiddeuitkomstisvanhettotalehistorischeproces. Opheteerstegezichtlijktdatookoptegaanvoordemanierwaaropdegrootste vooruitgangsapostelvandeachttiendeeeuw,dealtersprakegekomenMarkiesde Condorcet,degeschiedenisvande

[p.60] mensheidbeschrijft.InzijnoptimistischgetoonzetteEsquissed'untableauhistoriquedes progrsdel'esprithumain (1795)onderscheidtCondorcettienperiodes. 34 Dezevormeneen allesomvattendewereldgeschiedenis,dienoodzakelijk,enondanksplaatselijkeentijdelijke terugvalcontinu,eensteedsgroterevolmaaktheidvoordemensheidimpliceert.DeEsquisse beschrijftdezevooruitgang(lesprogrs)chronologisch,vanlandbouwkundigeverbeteringen totdeuitvindingvandeboekdrukkunst,wetenschappelijkeontdekkingenentoenemende politiekevrijheid.Aldezeverworvenhedenwordenalseenoptelsomvanindividuele prestatiesbeschouwd,zoalsCondorcetinhetbeginvanzijnboekbeweert,waarhijbij uitzonderinghetwoordprogrs alscollectiefenkelvoudgebruikt: Dezevooruitgang[ceprogrs]isaandezelfdealgemenewetten onderworpenalsdietezienzijnindeindividueleontwikkelingvanonze vermogens[facults],aangezienhijdeuitkomstisvandezeontwikkeling,die zichaldusbeziengelijktijdigvoordoetondereengrootaantalin maatschappijenverenigdeindividuen . 35 HetfinalismeisbijCondorcetweliswaarnietgeheelafwezig,maarinvergelijkingmethet hegeliaansedenkenweinigprominent.Hiergaatontegenzeggelijkeendeurnaardetoekomst open.TeneerstesitueertCondorcetzijnlaatsteperiodeexplicietineentijddienogkomen moet.Enhoewelhijrelatiefuitvoerigbeschrijfthoedieeruitzalzien,heeftdiebeschrijvingal grotendeelshetkaraktervaneenprogrammadatindepragmatische,politiekgetintecontext

functioneertdieKoselleckalseenkaraktertrekvandenieuwetijdsbelevingheeftgeschetst. Condorcetbeschrijftnietalleenhoedetoekomsteruitzalzien,hijbeschrijftdaarmeeookhoe detoekomsteruitmoetzien.TentweedezijnCondorcetsideaalbeeldendynamisch,in tegenstellingtotdedoelgerichtesystematiekbijHegel,waarinsprakeisvaneenmetafysische ontplooiingvandeGeestdietotzichzelfterugmoetkeren.Condorcetspreektvakervan perfectionnement danvanperfection .DemenselijkesoortisvolgensCon

[p.61] dorcetteverbeterenhijgebruiktdedoorRousseauinomloopgebrachte,meteenmoreel appelgeladentermperfectibilit,eenvervolmaakbaarheiddievolgenshemonbepaald(endus onbegrensd)is,eenperfectibilitindfinie . 36 CondorcetbesteedtindeEsquisseweinigaandachtaandekunsten,maardatze vooruitgaanzoalsallesvooruitgaat,isvoorhemonbetwist.BijdeGriekenlijkendeschone kunstenhunvolmaaktheidtehebbenbereikt,schrijfthijineenimplicietcommentaaropde Querelle,maarervaltmeerovertezeggendoorhet waardevollegenievandekunstenaar[heureuxgniedel'artiste]een uitzonderlijkheid[distinction]dieerinslaagtdenauwafgebakendewegen tedoenverdwijnenwaaropmendevervolmakingvandeschonekunsten heeftteruggedrongen. 37 Dergelijkezinsnedenillustrerenhetbelangvandeinventioalseenconceptdatde volmaaktheidsgedachteaangaattasten,dietijdensdeQuerellenogeenvrijwel vanzelfsprekenduitgangspuntwas. CondorcetnoemtbijdeGriekenslechtseenpaarschrijvers,opanderekunstengaathij daarnietin.LaterhaalthijBoccaccio'sDecameronealsgetuigenisaanvaneentoenemende vrijheidvandenken,watvermoedelijkophetamoureuzegehaltevanhetboekslaat,en Petrarca,DanteenweerBoccac